Биз инсоннннг барча ҳолларини бир-бир эсладик ва унинг вужуди-ю феъл-атворидан, қизиққонлиги-ю совуққонлигидан қилча ҳам нарса назаримиздан четда қолмади. Бироқ ундан боқий қолажак нарсанинг нима эканлиги очиқ-ойдин бўлмади, дедим. Мавлоно буюрдики: Агар уни билмак фақатгина сўз билан мумкин бўлсайди, инсоннинг бунчалар ишлашга ва турли-туман мужодалаларга эҳтиёжи қолмасди. Ҳеч ким ўзини қийнамас ва фидо этмасди.

 

ЖАЛОЛИДДИН РУМИЙ
ИЧИНДАГИ ИЧИНДАДУР (5)
Улуғбек Ҳамдам таржимаси

ФАСЛ. Биз инсоннннг барча ҳолларини бир-бир эсладик ва унинг вужуди-ю феъл-атворидан, қизиққонлиги-ю совуққонлигидан қилча ҳам нарса назаримиздан четда қолмади. Бироқ ундан боқий қолажак нарсанинг нима эканлиги очиқ-ойдин бўлмади, дедим. Мавлоно буюрдики: Агар уни билмак фақатгина сўз билан мумкин бўлсайди, инсоннинг бунчалар ишлашга ва турли-туман мужодалаларга эҳтиёжи қолмасди. Ҳеч ким ўзини қийнамас ва фидо этмасди. Чунончи, денгизга келган одам тузли сув, балиқ ва тимсоҳдан бошқа нарса кўрмаса: «Дур қаерда экан ёки мутлақо йўқмикан?» дейди. Ҳолбуки, денгизни кўриш инжунинг ҳосил бўлиши эмас-ку! Агар денгиз сувини челаклаб юз минг марта ўлчаган-да ҳам дурни тополмайди. Уни топиш ва унга бориш учун ғоввос лозим. Лекин бу ҳар ғоввоснинг ҳам қўлидан келавермайди. У омадли ва маҳоратли бўлмоғи даркор. Бу хусусда ўрганилган билимлар ва ҳунарлар денгиз сувини челакла ўлчамакка ўхшайди. Инжуни топиш эса — тамомила бошка бир нарса. Етмиш ҳунарли, мол— дунё ва гўзаллик соҳиби бўлган зотда биз назарда тутган маъно бўлмаслиги мумкин. Шу билан бирга, кўримсиз .ва хунуккина кишилар ҳам бордирки, улар ана шу маъно эгалари бўлиши эҳтимолдан узоқ эмас. Мазкур одамларнинг қолган барча хилқатлардан устун қилган нарса маънодир. Қоплон, тимсоҳ, арслон ва ҳоказо мавжудотларнинг юз хунарлари-ю фазилатлари бўлгани ҳолда, ўлмас маънодан маҳрумдирлар. Агар инсон шу маънога йўл топган эса, у ўз устунлигини қўлга киритгандир. Йўқса, на устунлик ва на фазилатдан бир насибаси бор. Барча ҳунарлар ва безаклар инжуларни кўзгу орқасига жойлаштирмоқ кабидир. Ҳолбуки, кўзгунинг юзи бундан бехабар. Унга тозалик ва порлоқлик зарур. Хунук юзли одам ойна орқасидагини таъма қилади. Гўзал юзлилар эса кўзгуга жон-жон деб қарашади. Чунки унда ўз гўзалликларини кўришади.

Юсуф-и Мисрий сафардан қайтган дўстига «Менга қандай совға олиб келдинг?» деди. Дўсти «Сенда бўлмаган нарсанинг ўзи борми? Ахир сенинг ҳеч нимага этиёжинг йўқ-ку! Шунга қарамай, сендан гўзалроқ зот бўлмагани сабабли ўз жамолингни кўриб туришинг учун бир ойна келтирдим», деб жавоб берди. Оллоҳнинг нимаси йўқ ва Унинг қандай эҳтиёжи бор? Оллоҳнинг ҳузурига ўзини тамоша қилиши учун порлоқ бир кўзгу элтмоқ даркор. «Оллоҳ сизнинг суратларингиз ва амалларингизга эмас, балки қалбларингизга ва ниятларингизга боқар» (Ҳадис).

Шеър: (У жойлар шундай мамлакатлардирки, нимани истасанг — топилур. Фақат карим (асл, жўмард — тарж.) одамлар топилмас).

У ер шундай бир шаҳарки, гўзал юзлилар ва кўнгилларнинг бошқа барча истаклари муҳайёдир. Бироқ бир дона ҳам ақлли одам тополмайсан. Кошки, бунинг акси бўлса! Бу шаҳар — инсоннинг вужуди. Агар унда сон-саноқсиз ҳунар қайнаб ётса-да, ўша маъно бўлмаса — беҳуда. Бундан кўра унинг йўқ бўлиши дурустроқдир. Агар маъно бўлса-ю зоҳирий безаклар топилмаса — хатарли эмас. Муҳими — руҳ маъмурлиги.

Ҳамма ҳолларда ҳам инсоннинг руҳи Ҳақ ила банд. Зоҳирий машғуллик ботиний машулликка моне бўлолмайди. Чунончи, ҳомиладор аёл иш билан ҳар қанча банд бўлса-да, бағридаги боласи ўсиб-ривожланиб бораверади. Ҳолбуки, онанинг бундан хабари йўқ. Инсон руҳни ўз зиммасига олди. «Инсон уни ўз зиммасига олди. Дарҳақиқат у (ўзига) зулм қилувчи ва нодон эди»[87]. (Бироқ) Улуғ Оллоҳ уни зулмат ва билимсизлик чоҳига ташламайди. Инсон шаклида юрган бир аёлга дўсту ошнолар келмоқда. Ахир, инсонни етаклаб юрувчи рурдан келаётган ёр-биродарларга нега ҳайрон бўлиш керак? Ўлимдан кейин ҳам унда ҳадсиз-ҳисобсиз нарсалар маъмур ҳолда зуҳур этаверади. Чунки руҳ дарахт илдизига ўхшайди. Ва у гарчи тупроқ ичида бўлса-да, асари — шохларида намоён. Агар дарахтнинг бирон шохи синса, илдизи бақувват бўлгани учун янгилари ўсиб чиқаверади. Агар илдиз чириган бўлса-чи, унда на шох ва на япроқ қолади. Улуғ Оллоҳ «Эй Пайғамбар, сенга салом бўлсин!» дея буюрди. Бу демакдирки: Сенга ва сенинг жинсингдан бўлганларга салом бўлсин! Агар Оллоҳнинг мақсади бундай бўлмасайди, Мустафо «Салом бизга ва солиҳ бандаларга бўлсин» демасди. Салом унинг ўзигагина тегишли бўлганда эди, пайғамбар солиҳ бандаларни илова қилмасди. Чунончи, пайғамбар таҳорат оларкан: «Намознинг ўзи саҳиҳ эмас, балки таҳорат-ла соҳиҳдир» — деди. Бундан мақсад муайян бир таҳорат эсайди, ҳеч кимнинг намози тўғри бўлмасди. Чунки бу ерда фақат Мустафонинг таҳорати ва намознинг сиҳати ҳақида гап кетяпти. У ҳолда, мақсад кимнинг таҳорати шу хилда бўлмаскан, унинг намози ҳам саҳиҳ эмас, демакдир. Масалан, «Бу гўё анор гулига ўхшайди» дейишди. Бу — нима дегани? Анор гули шудир, деганими? Йўқ, асло! Балки бу анор гуллилар туридан, демакдир.

Бир қишлоқлик шаҳарлик оғайнисининг уйида меҳмон бўлди. Мезбон унинг олдига ҳолва қўйди. Иштаҳа билан еб бўлган қишлоқлик деди: «Мен сабзи еб ўргангандим. Ҳолвани егач, унинг (сабзининг) мазаси назаримдан қолди. Бироқ ҳар доим ҳам топа олмаслигим учун ҳолвадан-да совудим. Энди мен нима қилай, қай нажотга бош урай?» деди. Шу тарзда қишлоқлик шаҳарни орзулади. Чунки у ҳолвадан татиб кўрди, шаҳарлик унинг кўнглини ўғирлади. Энди у чорасиздир ва кўнглининг ортидан кетажакдир. Одам борки, саломидан ис ҳиди келади, одам борки, саломидан мушк бўйи таралади. Буни ҳид билиш хусусияти бўлган кишилар тушунишади. Кейин пушаймон бўлмаслик учун дўстликдан аввал кишини синаб билмак лозим. Бу — Ҳақнинг суннати. «Нафсингдан бошла» (Ҳадис) дея буюрилган. Агар нафс қуллик даъвосида бўлса, уни синамасдан қабул этма. Ахир, таҳорат олишдан олдин сувни кўриш билан қаноатланмай, ҳидлаб, тотиб ҳам текширадилар. Фақат шундан кейингина юзларини ювадилар. Қалбингдаги яхши ёки ёмон ниятни Оллоҳу акбар сенсиз (сендан ташқарида) ҳам намоён қилаверади. Дарахт илдизининг тупроқ остида гизли сақлагани шоху баргларида зуҳур этади. «Уларнинг юзларида сажда изидан (қолган) белги аломатлари бордир»[88] дея амр қилинганидек, киши сенинг ичингдагини билмагани билан ранги рўйинг ошкор этмайдими?

ФАСЛ. Қидирмагунингча ҳеч нарсани тополмайсан. Бироқ дўст бундан мустасно! Чунки уни топмагунча қидирмайсан. Инсоннинг талаби тополмаган нарсасини кечаю кундуз изламак-ла вақт кечирмоқдир. Топилганни, яъни ҳосил бўлганни тилаш эса ажабланарли ҳол. Баъзи одам буни тасаввур этолмайди. Чунки инсоннинг талаби ҳали топмаган янги нарсасига кўра бўлади. Топилгандан кейин ҳам истамак эса Ҳақнинг талабидир. Чунки Улуғ Оллоҳ ҳар нарсани топгандир ва ҳамма нарса Унинг қудратида мавжуддир. «Унинг иши фақатгина «Бўл» демоқлигидир. Бас, у (нарса) бўлур — вужудга келур»[89]. У шарафли топғучидир. Вожид — (вужудга келтирган — тарж.) — ҳамма нарса топган зот. (Чунки у толиб ва ғолибдир» — дея буюрилганидек. Улуғ Оллоҳ толибдир. Шунинг учун ҳам: «Эй инсон! Сен шу қадар ҳодис ва одамнинг сифати мавжуд бўлган талабда қанча қатъий эсанг, мақсадингдан шунча узоқлашасан. Сенинг истагинг Ҳақнинг истагида йўқ бўлгуси. Ҳақнинг талаби ила толиб бўлурсан», дедилар. Биттаси: Ҳақнинг авлиёси қайси бири? Ҳаққа восил бўлган қайсиси? Билолмаяпмиз. Билиш учун тузукроқ далилимиз ҳам йўқ. Сўз ҳам, иш ҳам, ҳатто каромат ҳам оғиримизни енгил қилмаяпти. Чунки сўз ўрганилган бўлиши мумкин. Иш ва каромат эса насронийларда ҳам бор. Чунки улар ҳам инсоннинг қалбидан кечган асрорни биладилар ва сеҳр ёрдамида ғалати нарсалар кўрсата оладилар» — деди. Мавлоно: Сенинг бирон кишига иймон-ишончинг борми? — деб сўради. У «Албатта, ишонаман, ошиқман» деб жавоб берди. Мавлоно яна: Сенинг ул кишига бўлган иймон-ишончинг бир далилу аломатга асосланадими, йўқми, буларсиз ҳам (уни) севаверасанми? — деб сўрагач, у: «Худо сақласин! Мен уни далил ва аломатсиз севаман» деди. Шунда Мавлоно буюрди: Ундай бўлса, нега сен бир-бирига зид гапларни айтаяпсан?

Ҳар бир валий ва Улуғ зотлар: Ҳеч ким менчалик Ҳаққа яқин эмас ва Ҳақнинг ҳеч кимга менга бўлганчалик инояти йўқ, дея ўйлайди. Мавлоно буюрдики: Бу гапни ким айтди: валийми, йўқса, валий бўлмаган бошқа кишими? Агар валий сўйлаган бўлса, демак у ҳар бир авлиёнинг ўзи тўғрисидаги ишончини билганига кўра иноятга муяссар бўлмаган ҳисобланади. Агар валий бўлмаган зот айтган бўлса, ҳақиқатан ҳам у Ҳақнинг авлиёси ва хос қулидир. Чунки Улуғ Оллоҳ ушбу сирни барча авлиёлардан пинҳон тутгани ҳолда, ундан яширмагандир. Ул зот менга шу мисолни берди: Подшоҳнинг ўнта жорияси бор эди. Улар шоҳ ҳузурида «Қай биримиз энг азиз эканлигимизни билмоқчимиз» дедилар. Шоҳ: «Бу узук эртага кимнинг уйида бўлса, ўша мен учун энг азиздир», деди. Эртаси куни ўша узукдан ўн дона тайёрлатди ва жорияларнинг ҳар бирига биттадан берди. Буюрдики: Муаммо ҳал бўлмади. Айтганингиз жавоб эмас, бошқа нарсадир. Бу гапни ўн жориядан бири айтдими йўқса, ўзга бировми? Агар ўн жориядан бири айтган бўлса, демак у қўлидаги узукдан қолган жорияларда ҳам борлигини билади. У ҳолда, бу жориянинг бошқалардан афзаллиги йўқ, яъни шоҳ тарафидан кўпроқ севилган эмас. Агар бу гапни ўн жориядан бошқа биров айтган бўлса, демак, у подшоҳнинг севгани ва кўнглидагисидир.

Биттаси «Ошиқ тушкун, қийматсиз ва сабрли бўлиши керак» деди. Мавлоно буюрдики: Тўғри, аммо қачонки, буни севилган (ёр, маъшуқа) истаса. Агар буни ёр истамаган бўлса, у ҳолда у — ошиқ эмас. Чунки «Ошиқ» ўз истаги ва ўз мақсади сари кетмоқда, демакдир. Агар у ёрнинг истагига риоя қилса ва ёр ошиқнинг тушкун-да қийматсиз бўлишини хоҳламаса, унда бу қандай қилиб тушкун ва қийматсиз бўла олади? Англашиладики, ошиқнинг ҳоли маълум эмас, яъни маъшуқнинг истаги қандай эса у ўшандай бўлишга маҳкум.

Исо буюрган эди «Қандай қилиб ҳайвоннинг ҳайвон ейишига ҳайрон бўлай?» Зоҳирни кўрганлар дейишадики: Модомики инсон ҳам ҳайвон гўштини ер экан, демак у ҳайвондир. Бу — хато. Сабаб? Чунки инсон ҳайвонни эмас, жамодни (жисмни — тарж.) ейди. Яъни жонсиз нарса жисмдир. Ҳайвон ўлиши билан унинг ҳайвонлиги қолмайди. Мақсад шуки, шайх муридни беназир тарзда ютмоқда. Мен асл ва нодир бўлган шу ишга лолман.

Биттаси сўради: Иброҳим Намрудга «Менинг Оллоҳим ўликни тирилтиради ва тирикни ўлдиради» дея буюрди. Намруд: «Мен ҳам бировни ишидан ҳайдасам, уни ўлдирган ва бировга иш берсам, уни тирилтирган бўламан», — деб жавоб берди. Шунда Иброҳим гапидан қайтди ва бошқа далил келтирди: «Менинг Оллоҳим қуёшни машриқдан чиқариб мағрибда ботиради. Сен бунинг аксини қил», — деди. Кўринишдан бу фикр Иброҳимга зиддир. Мавлоно буюрдики: Худо сақласин! Иброҳимнинг Намрудга жавоб тополмай гангиб қолиши — мумкин эмас. Иброҳим ўз фикри билан Улуғ Оллоҳ болани раҳим (она қорни — тарж.) машриқидан чиқариб, қабристон мағрибида кўмади, демоқчидир. Демак, Иброҳимнинг ҳар иккала далили ҳам бирдир. Улуғ Оллоҳ инсонни ҳар лаҳза янгидан яратади ва унинг ичига янги-янги нарсаларни йўллайди. Уларнинг бири иккинчисига, иккинчиси учинчисига сира ўхшамайди. Фақат инсон бундан — ўзидан ғофилдир (яъни ўзини танимайди).

Султон Маҳмудга жуда чиройли бир от келтирдилар. Байрам куни у отни миниб юрт айланди. Халқ том-бошиларга чиқиб уни томоша қила бошлади. Фақат бир сархуш одамгина ҳамма нарсадан бехабар қолганди. Ниҳоят, уни ҳам судрашди. Бироқ сархуш: «Мен ўзим билан машғулман. Уни кўришни, унга эътибор беришни истамайман», — деди. Шунга қарамасдан, Султон кўчадан ўтаётганда, бир кўз ташлаб: «Менинг олдимда бу отнинг қандай қиймати бор? Агар от меники бўлсайди, уни битта қўшиқ айтиб берган кишига ҳадя сифатида бериб юборардим» — деди. Султон эшитди ва ғазабланиб, сархушни зиндонбанд қилдирди. Орадан бир ҳафта ўтгандан кейин маҳбус ўзининг нима гуноҳи борлигини сўраттирди. Султон уни ҳузурига олиб келишларини буюрди. Келгач: «Эй одобсиз довдир! У гапни айтишга қандай журъат этдинг?» деб сўради. Маҳбус: «Эй оламнинг шоҳи! У гапни мен айтмадим, балки бошқа бир одам айтди. Энди мен у эмасман. Мен ақлли ва закий одамман» деди. Султон унинг фикрларидан мамнун бўлди ва зарбоф тўн бериб озод қилди. Кимда-ким биз билан муносабатда бўлиб, бу шаробдан ичса ва у кейин қаерга бориб, ким билан бирга бўлса ҳам, ҳақиқатда биздан айрилмаяжакдир. Чунки бегоналар гурунги дўстлар суҳбатининг ойнасидир. Ойна зидди билан маълум бўлади.

Абу Бакр Сиддиқ шакарни умумий деганди. Бу онадан туғма ширин, демакдир. Шунинг учун ҳам қолган мевалар: «Биз аччиқликни тота-тота ниҳоят, ширинлик мартабасига эришдик. Сен ширинлик лаззатини қаердан ҳам билардинг? Ахир, аччиқни, унинг азобини тотиб кўрмадинг-да» дея шакарнинг олдида мақтанадилар.

ФАСЛ. (Инсон майли ўз чегарасидан чиққанда, дўстлик душманликка дўнади).

Байтнинг маъносини сўрадилар. Мавлоно буюрдики: Душманлик олами дўстлик оламига нисбатан — тор. Чунки одамлар дўстлик оламига етмоқ учун душманлик оламидан қочадилар. Ўз навбатида дўстлик олами ҳам дўстлик ва душманликни вужудга келтирган оламга қиёсан — тор. Дўстлик ва душманлик, инкор ва иймон иккиликка сабабдир. Чунки куфр — инкор. Инкорчи учун инкор қилиши керак бўлган киши лозим бўлганидек, қабул этувчига ҳам қабул этиши шарт бўлган бир зот зарур. Шундан ҳам кўринадики, бирлик ва бегоналик иккилиги мавжуд. У одам эса куфр ва иймоннинг, дўстлик ва душманликнинг ташқарисидир. Модомики, дўстлик иккиликни пайдо қилар экан, демак, иккиликсиз, фақат бирликдан иборат бўлган олам бордир. Инсон унга эришиши билан дўстлик ва душманликдан чиқади. Чунки бу сифатлар у оламга сиғмайди. Демак, у ерга етишган инсон иккиликдан халос бўлган зотдир. Иккилик, ишқ ва дўстлик мавжуд бўлган дастлабки олам мазкур олам қаршисида ғарибу бечорадир. Шунинг учун ҳам энди (иккиликли олам — тарж.) исталмайди. Энди киши қийматсиз оламни ўзига душман ҳисоблайди. Чунончи, Мансур ўз-ўзига душман бўлди ва ўзини йўқ қилди. Чунки унда Ҳақнинг дўстлиги ҳаддидан ошганди. Мансур «Ана-л Ҳақ» деди, яъни мен фано топдим, йўқ бўлдим. Ёлғиз қолган Зот Ҳақдир, демоқчи бўлди. Бу камтаринликдир. Бандаликнинг охирги нуқтасидир. Ҳолбуки, кимда-ким: «Сен ёлғиз Оллоҳсан ва мен сенинг қулингман» деса, бу улкан даъво ва манманликдир. Чунки бундай қилинган кимса ўз борлиғини ҳам исботламоқчи бўлган ҳисобланади. Шу тарзда, иккилик юзага келмоқда. Ҳатто «У Оллоҳдир!» дейиш-да иккиликдир. Чунки «Мен бўлмагунча «У» ҳам бўлмайди. Демак, «Ана-л-Ҳақ»ни Ҳақ сўйлагандир. Зеро, Ундан ғайри бир борлиқ номавжуд эди. Худди шундай, Мансур ҳам йўқ бўлганди ва айтилган сўз Ҳақнинг сўзи эди. Хаёл олами тасаввурлар оламига қараганда янада кенгдир. Чунки бутун тасаввурлар хаёлдан туғилади. Ўз навбатида хаёл олами ҳам уни бор этган оламнинг қаршисида йўқсилдир. Сўз-ла фақат шу қадари англашилади, холос. Йўқса, ҳақиқий маънонинг калима ва жумлаларда ошкор бўлмоғи имконсиздир. Биттаси: «У ҳолда жумла ва сўзнинг фойдаси нимадир?» — деб сўради. Мавлоно буюрдики: Сўзнинг фойдаси шуки, сени истамакка йўллайди, илҳом беради. Йўқса, исталган (талаб қилинган) сўз-ла ҳосил бўлмайди. Агар ҳосил бўлсайди, мужоҳада-ю фидокорликнинг нима ҳожати бор эди? Чунончи, узоқда қимиллаган бирон нарсани пайқаган киши уни яхшироқ кўрмоқ учун орқасидан чопади. Ҳеч маҳал қимилламаган нарсанинг ҳаракати воситасида (уни) кўрмоқчи бўлмайди.

Инсоннинг нутқ қобилияти ҳам унинг ичида худди шундайдир. Сен уни кўрмайсан, у эса маъно талаби йўлида (сени — тарж.) гижгижлайди. Биттаси «Мен жуда кўп илмлар ўргандим ва бисёр маъноларга эга бўлдим. Бироқ инсонда боқий қолажак маънони аниқ-равшан билолмадим, унга йўл тополмадим» деди. Мавлоно буюрдики: Агар у фақатгина сўз-ла маълум бўлсайди, вужуднинг ўлишига ва бу қадар заҳматларга ҳожат қолмасди. Унинг учун шунчалик ишламоқ керакки… Йўқ бўлиб битгунгача чолишмоғинг шарт. Биттаси «Мен Каъба ҳақида эшитган эдим. Лекин қанча тикилмайин Каъба кўринмаётир. Энди томбошига чиқай-да, қарай» дер ва яна кўролмагач, тоқати тоқ бўлади-да «Каъба йўқ!» дея уни инкор этади. Каъбани бу тарзда кўриб бўлмайди. Агар муҳтож бўлмасанг, Каъбанинг ёнида туриб ҳам уни кўролмайсан. Чунончи қишда пўстинни жон-жон дея киясан. Чунки сен совуқ маҳали иссиққа талпинасан. Ҳолбуки, ёз келиши билан уни чиқариб отасан. Пўстин истамак исиниш учундир. Ўртадаги монелик (эҳтиёж) кўтарилиши ҳамон сен ундан воз кечасан.

«Осмон ёрилган»и[90] ва «Ер ўзининг (энг даҳшатли) зилзиласи билан ларзага тушгани»[91] сенга ишорадир. Яъни сен қовушиш мазасини тотиб кўрдинг. Энди шундай бир кун келадики, унда сен парчаларнинг айрилиқ мазасини тотасан, у оламнинг кенглигини мушоҳада этасан ва бу торликдан қутуласан. Чунончи, чормихга қоқилган одам шу ер яхши дея ўйлаб, қутулиш завқини унутади. Чормихдан халос этилиши билан эса даҳшатли азоб ичра бўлганини англайди. Худди шундай, бешикда қўл-оёғи боғланган болакай ҳам роҳатланиб ётади, ўсиб-ривожланади. Агар кап-катта одамни бешикка беласалар, бу ер унинг учун зиндон ва азобга айланади. Баъзилар ғунчани севса, бошқалар тўла-тўкис очилиб яйраб турган, яъни аслларига қовушган гулни афзал кўрадилар. Худди шундай, инсонлар борки, улар ҳеч қандай дўст-душманлик, ишқ, куфр ва иймон бўлмай, аслларига етишмоқни орзу этадилар. Чунки айтилганларнинг барчаси мисоли девор. Улар торликка, азоб-уқубатга ва иккиликка сабаб бўладилар. У олам эса кенг ва

роҳатдир, иккиликсиздир. Сўз унчалик юксак нарса эмас, унинг куч-қудрати чекланган. Қандай ҳам юксак бўлсин, ахир, унинг бор-йўғи — сўз-ку! Муассир (таъсир қилувчи — тарж.) ва илҳом берувчи Ҳақдир. У (сўз — тарж.) эса — ўртадаги парда. Ажаб, икки-уч ҳарфнинг тўпланиши қандай қилиб ҳаёт ва ҳаяжонга сабаб бўлади? Чунончи, бировга чин дилдан яхши сўзлар айтсанг, у севинади. Агар қўрс гапирсанг-чи, хафа бўлади, аччиқланади. Аслида, икки-учта калиманинг муҳаббат ва нафрат билан қандай алоқаси бор? Ҳамма гап шундаки, инсоннинг кўзи Оллоҳ Жамоли ва Камолини кўра оладиган даражада бўлмагани туфайли Яратганнинг Ўзи сўзни сабаб ва парда айлади. Нозик пардалар тийрак кўзлар учундир. Пардалар орқасидан ҳукмлар берилади, сабаблар яратилади. Ҳаётнинг сабаби — нон эмас. Улуғ Оллоҳ уни бор-йўғи ҳаёт ва қувватнинг воситаси ўлароқ бор этди. Ниҳоят, у (нон) жонсиз бир жисмдир ва инсон ҳаётига эга эмас. (Чунки — тарж.) унда бир тириклик бўлсайди, ҳамма нарсадан олдин ўзига ҳаёт бағишларди.

ФАСЛ. («Эй қардош! Сен тушунчасан. Сенда бундан бошқа нима бўлса, суяк ва асабдир!). Мазкур байтнинг маъносини сўрадилар. Буюрдики: Сен маънога эътибор бер, у — шахсий бир тушунчага ишора. Биз уни кенгайтириш мақсадида тушунча (андиша) деб атадик. (Бироқ — тарж.) бу — одамлар наздидаги тушунча эмас. Бизнинг «андиша» сўзидан тушунганимиз ҳам шудир. Ушбу маънони яна ҳам содда ва умумий тарзда тушунтирмоқчи бўлсак, «Инсон гапирувчи ҳайвондир» деймиз. Бу ерда нутқ (сўз) хоҳ яширин, хоҳ ошкор бўлсин, тушунча демак ва ундан ташқариси ҳайвондир. Демак, инсон фикр ва тушунчадан ташкил топган. Қолгани (айтилганидек — тарж.) суяк ва асабдир. Бу сўз — тўғри ва у қуёшга ўхшайди. Қуёш ҳамиша барҳаётдир ва ҳамма нарса унинг шарофати билан ўсиб улғаяди. Бироқ қуёш кўзга сиғмайди ва одамлар у туфайли тирик эканларини, исинаётганларини билмайдилар. Шунга қарамасдан, хоҳ шукр, хоҳ куфр билан айтилишидан қатъи назар, қуёш кўзга кўринади. Бу шунга ўхшайди: Қуёш ҳар замон кўкда порлаб турган бўлса-да, нури (масалан — тарж.) деворни ёритмагунча, кўзга кўринмайди. Худди шундай, ҳарф ва сас воситаси бўлмагунча, сўз қуёшининг порлаши ҳам юзага чиқмайди. Ҳар доим мавжуд бўлса ҳам «Латиф ва кўринмас» (Қуръон) дея буюралганидек, Унинг кўриниши учун қуюқлик зарур. Биттаси «Оллоҳнинг ҳеч бир маъноси унга кўринмайди ва илоҳий калом ҳам унинг учун ҳеч қандай маъно ифода қилмайди. Ҳатто (унинг) ўзи ҳам бундан ажабланарди. Қачонки, унга Оллоҳ бундай қилди, уни амр этди ва буни ман қилди» дейишганидан кейингина ўзига келди ва Оллоҳ каломининг маъносини тушунди. Демак, Оллоҳнинг латофати ҳар нақадар мавжуд бўлиб инсон узра Ўз нурини сочса-да, Унинг амр ва таъқиқлар яратиш қудратини шарҳ қилмасалар, кўриш — англаш имконсиздир. Чунончи, асалнинг бир ўзини еёлмаган кишилар уни бошқа егуликларга аралаштириб ейди. Бора-бора кўникилиб, улар қуввати ортаркан, асални ҳеч қандай воситасиз ея бошлайдилар. Биз ундан нутқнинг ҳамиша порловчи, латиф ва ҳеч қачон сўнмовчи бир қуёш эканини билиб олдик. Фақат сен қуёш зиёсини кўришинг ва ундан завқ олишинг учун моддий ҳамда қуюқ (яъни кўз кўра оладиган даражада аниқ — равшан — тарж.) бир воситага муҳтожсан. Ниҳоят, шундай бир ерга (мақомга — тарж.) эришасанки, унда сен ҳеч қандай воситасиз ҳам ўша нур ва латофатни кўрурсан ҳамда унга кўникиб, ҳеч тортинмасдан томоша қила бошлайсан. Қувват оласан ва латофат денгизида ажойиб турфа ранглар ила ғаройиб муносабатларга киришасан. Хоҳ гапир, хоҳ гапирма, бу ажойиб нутқ ҳамма вақт сен билан бирга бўлади. Ҳатто ўйлаган пайтингда ҳам сени тарк этмайди. Тушунчангда жон йўқлигига қарамай, нутқ мавжуд ва инсон гапирувчи ҳайвондир. Ҳайвонлик сенда ҳам бор. Жумладан, қанча яшасанг, нутқ ҳам шунча фурсат сен-ла баробардир. Чунончи, ҳайвоннинг кавш қайтариши унинг ҳайвонлиги намоён бўлишига бир сабаб. Бироқ доимо кавш қайтаришга ҳожат йўқ. Худди шундай, нутқнинг ҳам сўз айтиши ва гапириши лозим бўлса-да, бу ҳамиша ҳам шарт эмас.

Инсоннинг уч ҳоли мавжуд. Биринчиси: У Оллоҳнинг атрофида парвона бўлмайди. Хотин, эркак, бола-чақа, мол-дунёга ва тошу тупроқдан бўлган (нарсаларга) хизмат қилади, уларга топинади. Иккинчиси: Инсонда билим ва маърифат ҳосил бўлади-да, Оллоҳдан бошқага сиғинмайди. Учинчиси: Инсон иккинчи ҳолда яна-да илгарилайди ва сукут сақлайди. На Оллоҳ хизматини қилаётганини ва на қилмаётганини тасдиқлайди. У ҳар икки мартабанинг ҳам ташқарисига чиққан ҳисобланади. Ундан бу дунёда бирон сас эшитиш — имконсиз. Унинг учун Оллоҳ на ҳозирдир ва на ғойиб, балки буларнинг ҳар иккаласини ҳам Яратгандир. Демак, Оллоҳ ҳузур (кўриниш, мавжудлик — тарж.) ва ғайбдан муназзаҳдир (покизадир — тарж.). Чунки агар ҳузур бўлса, ғайб бўлмаслиги, ғайб бўлса, ҳузур бўлмаслиги лозим. Ҳузурнинг ёнида ғайб бордир. Шунинг учун У ҳузур ва ғайб ила тавсиф этилмас. Бироқ зиддан зид майдонга келади. Зид зидни туғиши даркор. Чунки у ғайб ҳолида ҳузурни яратган бўлиши керак ва ҳузур ғайбнинг зиддидир. Ғайб учун ҳам изоҳ шундоқ. У ҳолда зиддан зиднинг пайдо бўлиши тўғри эмас ва Оллоҳнинг ўзига ўхшаганни яратиши номувофиқликдир. Чунки Унинг жуфти йўқ, дейилган. Зеро, мумкин бўлса, ўхшашлик ўхшашини яратади. Ўшанда афзаллик ноафзаллик бўлади. Айни замонда, ҳар бир нарса ўз нафсини яратиши талаб қилинади. Ҳолбуки, буларнинг ҳар иккаласи ҳам мумкин эмас. Модомики, шу ергача келдинг, тўхта ва тасарруф этма. Ақлнинг тасарруфи шу ерда тугайди. Денгиз соҳилга урилиб тўхтайди. Чунки бундан буён тўхтамак ҳам қолмас.

Барча сўзлар, билимлар, ҳунарлар ва санъатлар бу сўздан лаззат оладилар. Усиз на ишда ва на санъатда маза бор. Аммо бундан ғоя не? Билмайдилар ва билиш шарт ҳам эмас. Масалан, бир одам бой-бадавлат, сурув-сурув от-қўйларга, ер-сувларга эга аёлга уйланмоқ ниятида унинг подасини боқиб, ерини парвариш қилса-да, завқни аёлнинг борлигидан олади. Чунки аёлсиз у буларнинг барчасидан совийди. Худди шундай, дунёнинг бутун ҳунарлари, илмлари ва ҳоказо ҳамма нарсалари ҳаётни, завқни ҳамда ҳароратни орифнинг нуридан оладилар. Завқсиз улар учун ҳамма ёқ ўликка айланади.

ФАСЛ. Буюрдики: Авваллари шеър айтган пайтимизда бизни бунга ташвиқ ва тарғиб этиб турган бир ички туйғуни ҳис қилардик. Энди бу туйғуларнинг таъсири сусайди, шунга қарамай, унинг асарлари ҳануз мавжуд. Оллоҳнинг одати шундоқдир. Ҳар нимаки туғилди, уни тарбия қилади ва бундан улуғ асарлар, ҳикматлар майдонга чиқади. Ботиш вақтида ҳам ўша тарбия ўшадир, қоимдир. У «Машриқ ва мағрибнинг ҳамда уларнинг ўртасидаги бор нарсаларнинг Парвардигоридир»[92]. Маъноси: Оллоҳ туғилган ва ботган омилларни тарбия этади, демакдир.

Мутазила[93] дейдики: Амални яратган қул бўлганидек, ундан майдонга келган ҳар бир ишнинг яратувчиси ҳам яна қулдир. Ҳолбуки, бундай бўлмаслиги лозим. Чунки ундан майдонга келган ҳар амал ғолиб ақл, руҳ, қувват ва жисм каби олатлар воситаси иладир. Ёҳуд воситасиз равишда юзага чиқади. Унинг воситалар билан амалларни яратувчиси бўлиши — нотўғри. Чунки у заифдир. Демак, олат кўмагида амаллар яратувчиси ҳам бўлолмайди. Сабаб — олат унинг ҳукми остида эмас ва унингсиз амаллар яратганнинг бўлиши имконсиздир.

Олат йўқ экан, ундан бир иш ҳосил бўлиши ҳам мумкин эмас. Ниҳоят, очиқ-ойдин маълум бўлаяптики, амаллар яратувчиси Ҳақдир, қул эмасдир. Ўзидан майдонга келган яхши ёки ёмон ишни қул муайян ниятда ва режа асосида амалга оширади. Бироқ ишнинг ҳикмати қул ўйлаганидек эмас. Балки шундайдир: Ишда ҳосил бўлган маъно, ҳикмат ва фойданинг нафи бор-йўғи ундан майдонга келган иш қадардир. Умумий фойдаларни ёлғиз Оллоҳ билади. Чунончи, сен охират ва дунёда яхши ном қозонмоқ ҳамда тинч бўлмоқ нияти билан намоз ўқийсан. Бироқ намознинг фойдаси сен ўйлаганчалик, яъни шу қадаргина эмас. Балки унинг ҳадсиз-ҳисобсиз фойдалари ҳам борки, булар сенинг тасаввурингга ҳам сиғмайди. Улардан фақат Оллоҳгина бохабардир. Қулни ишга йўллаган ҳам Удир. Кўринадики, инсон Оллоҳнинг қудрат қабзаси қўлида бир ёй кабидир. Оллоҳ уни истаган ишида қўллайди. Шунга кўра, ишларнинг муаллифи ёй эмас, балки Ҳақдир. Ёй эса бор-йўғи олатдир, воситадир. Лекин дунёнинг ўзи қарор беришда Ҳақдан ғофилдир. «Мен кимнинг қўлидаман?» дея ўзидан хабар олган ёй нақадар буюк ва муқаддасдир. Қарори ва устуни ғафлат бўлган бу дунёга нима дейин?

Биронтасини уйқудан уйғотганларида унинг ҳаракатларида дунёдан зерикиб совугани сезилади. Сен буни пайқамаяпсанми? Инсоннинг болалигидан шу вақтгача ўсиб-улғайишининг боиси ғафлат-ку! Йўқса, ҳеч ким ҳеч бир замон ўсмасди. Ғафлат соясида ўсиб улғайгандан кейин эса Улуғ Оллоҳ истар-истамас уни заҳмат ва мужоҳадалар бағрига ташлайди. Мақсад — инсонни ғафлатдан ювиб тозаламоқ. Шундан кейингина киши у оламга ошно бўла боради. Инсоннинг вужуди гўнг йиғинига ўхшайди. Бироқ бу гўнг йиғини азиздир. Чунки унда подшоҳнинг узуги бор. Инсоннинг вужуди — гўё буғдой қопи. Шоҳ унга «Буғдойни қаерга олиб кетаяпсан, ахир унинг ичида менинг ҳиссам бор?» дея бақиряпти. Одам эса ҳиссадан ғофил ва буғдойга ғарқ бўлган. Агар ундан хабардор бўлса, қандай қилиб буғдойга илтифот кўрсатади? Шунинг учун ҳам сени суфлий (тубан, паст — тарж.) оламдан улвий (юксак, юқори — тарж.) оламга тортган ҳар бир фикр ўша ҳиссанинг ташқарига урган аксидир. Агар инсон суфлий оламга майл билдирса, демакки, ундаги ҳисса пардалидир.

ФАСЛ. Биттаси: «Қози Иззадин сизга салом йўллади ва ҳар доим сизнинг яхшилигингиздан, хайрингиздан гапиради, сизни мақтайди» — деди. Мавлоно буюрдики: Кимки бизни хайр-ла ёд этса, унинг ҳам ёди дунёда хайрли бўлсин! Кимки, бошқа биров ҳақида яхши гап айтса, бу аслида, унинг ўзига тегишли ва у ўзини мадҳ этган бўлади. Масалан, уйи-атрофини бўстонга айлантирган зот гулларга ҳар боққанда, ўзини ризвондагидек ҳис қилади. Яхшиликни сўйлашга одатланган кишилар хайр ишлар қилувчиларни ҳар хотирлаганда, гўё ёрини эсга олганидек севинадилар. Бировнинг ёмонлигидан гап очилиши билан уларнинг кўз олдида гўё илон ва чаён пайдо бўлади. Модомики, сен ҳам кеча-ю кундуз гулу бўстонни, Эрам боғларини кўра оларкансан, нечун тикон ва илонлар маконида дайдиб юрибсан? Барча одамларни севки, гулу гулзор аро бўлгайсан. Агар уларга душман кўзи билан қарасанг. ўзингни илону тиконлар қароргоҳига ташлаган бўлурсан. Ҳар кимни севган ва ҳар нимани хуш қабул этган авлиё буни ўзгалар учун эмас, балки ўз кўзларига чиркин, ёқимсиз ва жирканч хаёллар (Худо сақласин) келмасин, дея қиладилар. Модомики, бу дунёда одамларни тахайюл ва ёд этмак мутлақо зарурий ҳамда қочинилмас экан, у ҳолда, жирканчу чиркин хаёллардан сақланмоқ учун инсонларни яхши васфлар-ла эсла. Чунки халқ тўғрисида қилган ҳар бир ишинг, уни яхшилик ё ёмонлик билан ёд этишинг сенга доирдир. Шунинг учун Улуғ Оллоҳ буюрдики: «Ким бирон яхши амал қилса, ўзи учундир. Ким ёмонлик қилса, ўз зиёнига қилур»[94]. «Бас, ким (ҳаёти-дунёлик пайтида зарра мисқоличалик яхшилик қилса). Қиёмат кунида ўшани кўрур. Ким зарра мисқоличалик ёмонлик қилса, уни ҳам кўрур»[95].

Биттаси: Улуғ Оллоҳ «Мен Ерда (Одамни) халифа (ёрдамчи) қилмоқчиман»[96] — дея амр этади. Фаришталар: «Ерда бузунчилик қиладиган, қонлар тўкадиган кимсани (халифа) қиласанми? Ҳолбуки, биз ҳамду сано айтиш билан Сени улуғлаймиз ва Сенинг номингни мудом пок тутамиз»[97] — дедилар. (Улар) Одам ҳали келмасдан (яратилмасдан — тарж.) олдин унинг фасодчи ва қон тўкувчи эканлигини қандай билдилар? — дея сўради. Мавлоно буюрдики: Бу ерда иккита нарса бор: бири — нақлий, иккинчиси- ақлий. Нақлийда: фаришталар лавҳ-и маҳфузда (ривоятга кўра: Оллоҳ оламларни яратишдан аввал бир лавҳа ва бир қалам бор этди. Сўнгра қалам билан лавҳага ёзди — тарж.) бир қавм майдонга чиқади, уларнинг бунақа сифатлари бор, дея ўқидилар ҳамда бохабар бўлдилар. Ақлий: Фаришталар ақллари орқали (яратилаётган — тарж.) қавмнинг ердан (тупроқдан — тарж.) бўлишини англадилар. Демак, улар (одамлар) шубҳасиз, ҳайвон бўлади ва албатта ҳайвон каби ҳаракат этади. Ҳатто улардаги маъно ва нутқдан қатъи назар, ҳайвонликлари туфайли чор-ночор фасод чиқарадилар, қон тўкадилар. Чунки бу инсоннинг заруридир. Ўзга бир қавм ҳам бу борада дейдики: Малаклар нуқул ақл ва хайрлидир. Уларнинг ҳеч қандай ишда ихтиёрлари йўқ. Худди инсон уйқуда экан, куфр ёки тавҳидга муносабат билдиролмаганидек, уйғоқ экан, фаришталар шундайдирлар. Инсонларнинг эса ихтиёрлари бор. Улар нарсаларни истай оладилар. Ва ҳаммасини ўзлариники бўлиши учун қон тўкадилар. Бу ҳайвон васфидир. Шунга кўра уларнинг (малакларнинг — тарж.) ҳоли инсонлар ҳолига зиддир. Демак, ўртада тил бўлмаса-да, «Улар шундай дедилар» дея хабар бердилар. Чунки масалан, шоир ёзадики: «Ҳовуз мен тўлдим, деди». Аслида, ҳовуз гапирмайди. Лекин унинг тили бўлсайди, шу ҳолда экан (сув тўлганда — тарж.) «Мен тўлдим!» дерди.

Ҳар маслакда бир лавҳа бордир. Фаришта дунёнинг ҳолини ва нима бўлажагини ўша лавҳадан ўқиб баҳоли қудрат билади. Ўқигани амалга ошиши билан Улуғ Оллоҳга бўлган инончи, ишқи ва Унда кечиши (мастлиги) яна-да ортади. Оллоҳ ғайбининг билувчилиги ва буюклигига ҳайратланади. Ҳайрат эса сўзсиз ва жумласиз равишда Унинг зикри, тасбеҳи бўлади. Чунончи бир дурадгор шогирдига «Ушбу иморат учун шунча ғишт, бунча ёғоч ва шу миқдорда тош, сомон кетади» дейди. Иморат битгандан кейин шогирд устозининг нақадар тўғри айтганини кўради — билади. Ва унга бўлган ишончи янада кучаяди. Худди шундай улар ҳам мана шу даражададир.

Биттаси шайхдан: «Мустафо шунчалик буюк бўлганига ва у ҳақида «Сен бўлмасайдинг, фалакларни яратмасдим» (Ҳадис) дейилганига қарамай, Оллоҳга: «Эй Муҳаммаднинг Робби! Кошки, Муҳаммад бўлмасайди!» деди. Бу — қандай гап?» — дея сўради. Шайх буюрди: «Сўз (фикр — тарж.) мисол билан аёнлашади. Мен ҳам бир мисол келтирай-да, сен тушунгин. Эшит: Фалон қишлоқда бир киши бир аёлга ошиқ бўлди. Уларнинг чодирлари бир-бирига жуда яқин эди ва ҳар доим биробар вақт ўтказишар, бир-бирларидан қувват олиб яшашарди. Узоқ йиллардан кейин Улуғ Оллоҳ уларни бойитди. Мол-қўй, ҳўкиз, от, олтин, турли-туман ашёлар, хизматчи ва қуллар бағишлади. Бойликлари ҳаддан ошганда, қишлоққа сиғмай, шаҳар бордилар. Ва ҳар бири биттадан данғиллама сарой сотиб олиб яшай бошладилар. Бироқ ҳар қанча ҳаракат қилишмасин, илгариги биргаликни, ширин дамларни қайтаролмадилар. Бир-бирининг ишқида пинҳона оҳ чекишарди. Ниҳоят, бу азоб ҳам ҳаддидан ошганда, фарёдлари Оллоҳга етиб борди ва секин-аста бойликлари озайишга бошлади. Кунлардан бир кун эса тамоман эски ҳолларига дўндилар. Шундан кейингина қишлоққа қайтишиб, яна ўша баробарлик ва завқ аро яшаб ўтдилар. Хўш, пайғамбаримиз нечун «Эй Муҳаммаднинг Робби! Кошки, Муҳаммад яратилмасайди!» деди? Чунки у Улуғ Оллоҳнинг вуслати ичра яшаётган эди. Худди балиқдек, раҳмат денгизига кириб чиқаётганди. Бу дунёда ҳар қанча шуҳратга, буюкликка, шоҳликка, пайғамбарлик мақомига эришган ва шунча саҳобаларга бош бўлишига қарамай эски ҳолини эслаши билан дерки: Кошки пайғамбар бўлмасайди, бу оламга келмасайдим! Чунки бу дунё… у мутлоқ висолнинг қаршисида бошдан оёқ юк, азоб ва заҳматдир. Барча билимлар, меҳнатлар ва қулликлар Оллоҳнинг буюклиги ва инояти қаршисида гўё бош эгиб ҳурмат билан кетаётган (одамга) ўхшайди. Оллоҳга ҳурмат кўрсатишда бошингни ерга қўймоқчи бўлсанг, уни атиги бир мартагина қўясан. Оллоҳнинг ҳақи ва лутфи сенинг борлиғингдан ва ҳурматингда муқаддамдир. Чунки У сени майдонга келтирди, бор этди ва бандаликка, ҳурмат кўрсатишга истеъдодли қилди. Жумладан, сен ҳам Унга қулликдан гап очаяпсан, лоф этаяпсан. Қуллик ва хизмат гўё ёғоч ёки матодан қўғирчоқ ясаб, Оллоҳдан: «Бу қўғирчоқлар менга ёқди, фақат уларга жон бағишламоқ — Сенинг ишинг. Агар бағишласанг, тирилтирган бўласан, бағишламасанг — фармон Сенингдир!» дейишга ўхшайди.

Иброҳим буюрдики: «Парвардигорим тирилтириб ўлдирадиган зотдир»[98]. Намруд ҳам деди: «Мен (ҳам) тирилтираман ва ўлдираман»[99]. Улуғ Оллоҳ унга мол-мулк бергани учун ўзини қудратли ҳисоблаб, ишини Ҳаққа ҳавола этмади. Балки: «Мен (ҳам) тирилтираман ва ўлдираман» деди. Мулкдан мақсад — билим. Улуғ Оллоҳ инсонга мен иш ва амал-ла ҳаёт бағишлайман, завқ пайдо қиламан, дея ишларини ўзига боғлаши учун ақл ва назокат берди. Бу — У тирилтиради ва ўлдиради, дегани эмас.

Биттаси буюк Мавлонодан сўради: «Иброҳим Намрудга «Албатта, Оллоҳ қуёшни Машриқдан чиқаради»[100]. Агар сен худолик даъвосида бўлсанг, бунинг аксини кўрсат, деди. Бу — не ҳолки, Намруд Иброҳимни гап билан мот қилди. Чунки у (Иброҳим — тарж.) аввал айтган сўзини қўйиб, ўзга бир далил келтирди?».

Буюк Мавлоно буюрдики: Анавиларга ўхшаб сен ҳам валдираяпсан. Ахир, ҳар иккала мисол ҳам бирку! Уларнинг бир қанча маъноси бор. Бири: Улуғ Оллоҳ сени йўқликдан она қорнида бор этди. Сенинг машриқинг — онанг қорни. У ерда туғилдинг — чиқдинг, юксалдинг. Ва мозор мағрибида ботдинг. Бу дегани «Тирилтиради ва ўлдиради» демакдир. Агар сен қудрат соҳиби бўлсанг, болани мозор-мағрибидан чиқар-да, раҳим мағрибига элт, кўрамиз! Бошқа маъноси шу: тоат, мушоҳада ва юксак илмлар воситасида орифда ойдинлик (зиёлилик — тарж.), ўзидан кечиш, завқ ва ҳузур ҳосил бўлади. Буларни тарк этса-чи, завқ ҳам йўқолади. Демак, тоат ҳоли билан тарк этиш ҳоли унинг машриқ ва мағриби ҳисобланади. Агар сен яратишга қодир бўлсанг, гуноҳ мағрибида пайдо бўлган фасод ва ёмонликни ҳамда тоатдан туғилган ойдинлик ва роҳатни ҳозир, шу онда кўрсат. Кўрсатолмайсан! Чунки бу қулнинг иши эмас ва ҳеч қачон ҳеч бир қул бу ишнинг уддасидан чиқолмаган ва чиқолмайди. Сабаб: бу — Оллоҳнинг иши ва У қуёшни истаса ғарбдан, истаса шарқдан чиқаради. «У тирилтирадиган ва ўлдирадиган зотдир»[101].

Кофир ҳам мўмин ҳам уни тасбеҳ этади. Чунки Улуғ Оллоҳ кимда ким тўғри йўлдан юрса, тўғри яшаса, шариат ва вали-ю набийлар тариқатларига кўра ҳаракатланса, унда ойдинлик, ҳаёт ва завқ ҳосил бўлажагидан хабар берган. Агар киши аксинча яшаса-чи, ҳар турли балоларга гирифтор бўлиши ҳам билдирилган. Кимдир йўлларнинг бунисидан кетса, бошқаси унисини танлайди ва шу тарзда Оллоҳнинг ваъдаси қандай бўлса, ўшандай юзага чиқади. Демак, уларнинг ҳар иккиси ҳам Оллоҳни тасбеҳ этган ҳисобланади. Фақат иккаласи икки хил тил билан. Улар орасидаги фарқ нимадан иборат? Чунончи, ўғрилик учун ўғрини дорга осишса, у (ўғри) мусулмонларга воиздир. Яъни бу демакдирки, кимда-ким ўғрилик қилса, унинг ҳоли шудир. Тўғри ва ишончли бўлгани учун подшоҳ бошқа бир одамга зарбоф тўн ҳадя қилди. У ҳам мусулмонларнинг воизидир. Фақат ўғри ва зарбоф тўн соҳиби ўз тиллари билан ваъз этадилар. Сен улар орасидаги фарққа боқ!

ФАСЛ. Буюрдки: қалайсан, хотиринг жамми? Чунки хотир жуда азиз нарсадир. У тузоққа ўхшайди. Тутиш учун тузоқ мустаҳкам бўлиши керак. Йўқса, ҳеч ишга ярамайди. Шунинг учун ҳам одамларга қаратилган дўстлик ва душманлик ҳаддидан ошмаслиги зарур. Чунки улар тузоғининг синиши ҳам муқаррар. Мўътадиллик лозим. Дўстлик ҳам ҳаддан ошмаса дуруст деганда, албатта, Ҳақдан бошқага дўстлик назарда тутилади. Улуғ Оллоҳ тўғрисида ҳеч қандай ифрот (чуқур кетиш, ҳаддан ошиш — тарж.) тасаввурга сиғмайди. Севги қанча қувватли бўлса, шунча яхшидир. Аммо ифрот нечун Ҳақдан бошқаси (яъни халқ — тарж.) учун мумкин эмас. Чунки халқ кўк қуббасининг асиридир. Кўк қуббаси дўнади. Жумладан, халқнинг аҳволи ҳам дўнади, ўзгаради. Дўстлик ифротга борганда (ҳаддидан ошганда — тарж.) ҳамиша буюклик ва саодатни истайди. Бу эса — имконсиз. Шунинг учун хотир паришон бўлади. Душманлик ҳам ифротга борганда, доимо ёмонлик ва бахтсизликни хоҳлайди. Кўк қуббаси айланмоқда. Шунга кўра унинг (одамнинг — тарж.) ҳоли ҳам ўзгаради ва у баъзан кулса, баъзан йиғлайди. Инсоннинг ҳамма вақт бадбахт бўлиши мумкин бўлмагани учун уни хушламаган кишининг тинчи йўқолади. Фақат Оллоҳ севгиси одамларнинг барчасида (ҳатто) кофирда, яҳудию будпарастда ҳам яшириндир. Ахир инсон ўзини яратганни қандай қилиб севмасин? (У севади) фақат севгиси унда гизлидир. Чунки айрим тўсиқлар борки, ишқнинг ошкор бўлиши -имконсиз. Қачонки, тўсиқлар ўртани бўшатади, севги юзага чиқади. Фақат борлиқлар эмас, ҳатто йўқликлар ҳам ўзларини бор этишини (Оллоҳдан — тарж.) умид қилиб яшайдилар. Йўқлик подшоҳ қаршисида саф тортган тўртта одамга ўхшайди. Уларнинг ҳар бири шоҳ менга бир мавқе беради, дея кутади. Шу билан бирга, улар бир-бирларидан уяладилар. Чунки, бирининг умиди бошқасиникига мувофиқ эмас. Шунинг учун ҳам йўқлик Оллоҳ ҳузурида тизилиб тураркан, уларнинг ҳар бири «Мени бор эт!» дея, қолганлардан аввалроқ яратилишни истайди. Йўқликлар шундай экан, борлиқлар қандай бўлиши керак. «Мавжуд бўлган барча нарса ҳамду сано айтиш билан У зотни поклар. Лекин сизлар (эй инсонлар), уларнинг тасбеҳ айтишларини — поклашларини англамассизлар»[102]. Бу сўзга ҳайрат этилмайди. (Чунки) йўқ бўлмаган ҳеч нарса йўқдирки, Унинг ҳамдини тасбеҳ этмасин. Ғариб бўлган нарса шудир.

ШЕЪР: (Куфр ҳам, иймон ҳам сенинг йўлингда: «У бирдир. Унинг шериги йўқдир» — деб югуриб елишади).

Бу уйнинг таъмали ғафлатдан. Чунки оламдаги барча жисмларнинг ўсиши — ғафлат меваси. Жумладан, сенинг вояга етган шу жуссанг ҳам ундан. Ғафлат — куфр. Куфр бўлмаса, дин бўлмайди. Чунки дин куфрни тарк этмакдир. Демак, куфр бўлсинки, инсон ундан воз кеча олсин. Шунга кўра, буларнинг ҳар иккиси ҳам бир нарса. Чунки улар бир-бирисиз йўқдир. Улар қисмларга айрилмайди. Яратганлари (холиқлари) ҳам бирдир. Агар Ҳолиқлари бир бўлмасайди, айрилардилар, парчаланардилар. Чунки ҳар бири бир бўлакни яратган ҳисобланарди. Шунга кўра, Яратган бир бўлгани учун Оллоҳ Бирдир. Унинг ўртоғи бўлолмайди.

Дедиларки: «Саййид Бурҳониддиннинг гўзал нутқи бор, лекин гап орасида Саноий шеърини кўп такрорлайди». Саййид Буюрдики: Бу эътироз «Қуёш яхши, аммо бир айби — нури бор» дейишга ўхшайди. Саноий шеъридан мисол сифатида истифода этмакдан мақсад — фикрни ечиш, кўрсатиш. Ҳамма нарсани кўрсатган қуёшдир ва ҳамма нарса унинг зиёси туфайли кўринади. Қуёш нуридан мурод — нарсаларни кўрсатиш. (Аммо)бу қуёш ишга яроқсиз нарсаларни кўрсатмоқда. Ишга яроқли нарсаларни кўрсатган қуёш ҳақиқийдир. Сиз ҳам жузъий ақлингиз нисбатида кўнгил қуёшидан билим зиёси олинг. Чунки бу ҳақиқат қуёшининг нури ва мажозидир. Сизга ошкор нарсалардан ўзга бири юз очса, билимингиз ортади. Ҳар бир устоздан ва дўстдан бирон нарса олишга интилинг. Кўринадики, ҳақиқий қуёшдан бошқа яна бир қуёш бор. Унинг ёрдамида эса ҳақиқатлар ва маънолар кашф этилади. Сен мамнун бўлган жузъий билим буюк билимнинг нуридир. «Улар (гўё) узоқ бир жойдан чақирилаётган кишилар кабидирлар»[103] дея буюрилганидек, бу нур сени ўша буюк билим ва асос қуёши томон чорлайди.

Сен у илмни ўзингга томон тортқилаяпсан. У дейдики: Мен бу ерга сиғмайман, яхшиси, сен у ерга кел. Менинг бу ерга сиғишим — имконсиз, сенинг у ерга келишинг — мушкул. Имконсизни яратмоқ — имконсиз. Бироқ мушкулни яратмоқ имконсиз эмас. Демак, ёлғиз чора — сенинг ғайратинг ва меҳнатинг орқали буюк илмга қовуша олиш. Унинг бу ерга сиғишига эса мутлақо умид этма. Чунончи, бойлар Оллоҳ давлатидан мисқоллаб, тийинлаб тўплайдилар. Буни улар бадавлатлик нуридан бадавлатлик сифатини қозонмоқ учун қиладилар. Бадавлатлик нури дейдики: Мен у буюк бадавлатлик тарафидан сизни чорлаяпман. Сиз эса нега мени бу ерга тортасиз? Ахир мен сиғмайман-ку! Яхшиси, сиз келинг. Хулоса: Асл бўлган нарса натижадир. Натижа мақталсин! Бундай натижа илдизи руҳоний боғда, танаси, шохлари ва мевалари (яъни нури) ўзга жойда бўлган серҳосил дарахтга ўхшайди. Меваларни илдиз жойлашган боққа элтадилар. Чунки кўприк ўша ердадир. Агар аксинча бўлса-чи? Унда зоҳиран «Субҳоналлоҳ!» ва «Ла илаҳа иллаллоҳ!» дейилса-да, илдизи бу дунёда бўлгани учун меваларни ҳам шу ёққа олиб келишади. Агар ҳар иккиси ҳам у (руҳоний — тарж.) боғда бўлса, нур устига нурдир.

ФАСЛ. Акмалиддин: «Мавлонога ошиқман». Унинг юзини кўришни шу қадар истайманки, ҳатто охират ҳам хаёлимга келмайди. Мавлононинг нафсини бу тушунчалар ва тадбирлардан озода, мунис кўраман. Унинг гўзаллигидан ҳаловат топаман. Сурати ва хаёлидан эса менда лаззатлар ҳосил бўлади», — деди. Мавлоно буюрдики: Охират ва Ҳақ унинг хаёлига келмаса ҳам, булар дўстликда пинҳондир. Халифа ҳузурида бир раққоса соз чаларди. Халифа дедики: «Санъатинг қўлларингдами?» Раққоса: «Оёқларимда ҳам бор» — деб жавоб берди. Чунки унинг қўлларидаги завқ оёқларидагининг бармоқларида гизли бўлганлигидандир. Шунга кўра, мурид ҳар нақадар охиратни ўйламаса-да, шайхни кўриш ва ундан айрилиш ҳиссини туйиш замирида ўша завқ бор. Фақат яшириндир. Кўздан ниҳондир. Масалан, бир киши ўғлини севиб эркаларкан, оталик, оқибатлилик, вафо, марҳамат, шафқат каби туйуларни хаёлига келтирмаса-да, буларнинг барчаси унинг меҳрида пинҳондир. Худди шамолнинг дарахти яширин бўлганидек. Хоҳ ерда ва хоҳ сувда бўлсин, агар унда шамол бўлмасайди, олов (унга) таъсир қилмасди. Чунки шамол — оловнинг еми, ҳаёти. Ахир, кўрмаяпсанми, пуфламоқ оловни жонлантирмоқда? Дарахт сувдами, тупроқда, қаерда бўлмасин, олов унда яшириндир. Йўқса, у (дарахт, ёғоч — тарж.) сувнинг бетига қалқиб чиқмасди. Чунончи, сен гапираётган бўлсанг, бунинг учун нафақат оғиз, томоқ, тил, ақл, бурун ва лаблар керак, балки жумладан, вужуднинг қолган аъзолари, қолаверса, табиатлар, фалаклар ва арконлар, оламни тутиб турган ҳадсиз-ҳисобсиз сабаблар ҳам зарурдир. Кейин сен Оллоҳнинг сифат ва зот оламига эришасан. Булардан қатъи назар, маъно сўзда кўринмайди ва майдонга чиқмайди. Фақат улар сўзда гизлидир. Инсон беихтиёр кунда беш-олти марта турли кўнгизсизликларга дуч келади. Ва бу инсоннинг эмас, балки бошқа (Оллоҳ)нинг ихтиёридаги иш ҳамда У инсонни назорат қилади. Чунки ёмон бир қилғилик натижаси азобдир. Агар назорат бўлмаса, бунинг жазосини ким беради? Инсон ожиз бўлишига қарамай, унинг табиати «Мен ўзга зотнинг ҳукми остидаман!» дея эътироф этишига монелик қилади. Ва инсон бунга қаноатланмайди. «Одамни ўз шаклу шамойилида яратди» (Ҳадис), Оллоҳ унда бандалик сифатига зид бўлган Улуҳийят (Оллоҳнинг) васфини қарз сифатида қўйгандир. Инсон бошига қанча муштласа ҳам, ориятга айланган саркашликдан воз кечмаяпти ва барча омадсизликларини тездагина унутяпти. Барибир, бу — фойдасиз. Қарзга берилган Улуҳийятни қайтариб бермасдан кетма-кет тушаётган тарсакидан қутулиш мумкин эмас.

ФАСЛ: Бир ориф дедики: «Бироз ёзилайин дея гўлахга бордим. У ерда бош ўтёқар янги хизматкорни мақтар, бу эса жон-жаҳди билан ишларди. Ориф бош ўтёқарнинг шу сўзларини эшитди: «Агар ҳар доим шундай чаққон ишласанг, бир кун ўрнимни сенга бераман». Орифнинг кулгиси қистади ва ичидаги бир муаммонинг ҳал бўлганини ҳис этди. (Чунки) дунёдаги барча хўжайинлар қулларига нисбатан шундоқдир.

ФАСЛ: Биттаси «Мунажжимлардан бири: Сиз кўриб турганингиз фалаклар ва ер шаридан бошқа яна нимадир бор, дея даъво қилаяпсиз. Менинг кўз олдимда эса ҳеч нарса йўқ. Агар бўлса, кўрсатинг, деяпти» деди. Мавлоно буюрдики: Бу саволнинг ўзи — янглиш. Чунки «Қаердалигини кўрсатинг ва унинг жойи йўқдир» деяпсиз. Хўп, айтинг-чи, сизнинг эътирозингиз қаерда ва қандай жойда? Тилда эмас, оғизда, кўкракда эмас. Жумлани таҳлил қил, уни қисмларга, зарраларга ажратиб боқ-чи, уларда эътироз ва тушунчани тополармикансан? Демак, тушунчангнинг турар жойи йўқлигини тушундинг. Модомики, ўз тушунчанг ерини билолмадинг, Яратганнинг қароргоҳини қандай биласан? Сенда минглаб тушунчалар ва ҳоллар намоён бўлмоқда, бироқ буларнинг ҳеч бири сенинг қўл ва ҳукминг остида эмас. Агар улар ҳосил бўлган ерни билсанг, сен ҳам илова қила олардинг. Сенда ўтиш йўли бўлгани ҳолда, уларнинг қаердан келиб қаерга кетаётганидан хабарсизсан. Ўз аволингни билишдан ожиз бўлганинг ҳолда, Ҳолиқингни (Яратганингни) қайдан биласан? Ахлоқсиз қайинсинглиси бўлган бир одам: «(У) кўкда эмас» деди. Эй кўппак, кўкда эмаслигини қаердан биласан? Тўғри, сен осмонни қаричлаб ўлчадинг, кездинг, текширдинг. Бироқ уйингдаги номуссиз хотинни билмаганинг ҳолда, кўкни қандай биласан! Кўк, юлдузлар ва фалаклар тўғрисида бир-иккита гап эшитибоқ сен ҳам оғзингга келганини қайтармаяпсан. Агар чиндан ҳам сенинг билиминг бўлсайди ёки кўкка томон бир қаричгина кўтарилсайдинг, бу лофларни айтмасдинг. Бу «Тангри осмоннинг устида экан» деган хулосага олиб келмаслиги керак. Чунки у кўк ва коинотнинг ташқарисида бўлмаганидек, уларнинг ичида ҳам эмасдир. Яъни кўк ва коинот Уни эгаллаган бўлмай, У буларни қамрагандир.

Биттаси «Кўк, ер, арш ва курси бўлмасдан аввал У қаерда эди?» деб сўради. Биз дедикки: Бу савол (ҳам) нотўғри. Чунки Оллоҳ Удир ва Унинг ери йўқдир. Сен ўзингдаги нарсаларнинг жойини билдингмики, Унинг ерини сўроқлайсан? Модомики, Унинг ери йўқ, у ҳолда, сенинг тушунчаларинг ва аҳволингни жойи қандай қилиб тасаввур этилсин? Ниҳоят, тушунчани Яратган тушунчанинг ўзидан янада латифроқ бўлади. Масалан, меъмор ўзи солган иморатидан латифдир. Чунки у бунга ўхшаш ва ўхшамаган мингларча уйнинг тарихини чиза олади. Демак, уларни қуришга ҳам қодир. Шунга кўра, меъмор бинодан азиз ва латифдир. Фақат лутф кўзга кўринмайди. У гўзаллик оламида майдонга келажак ўйлар ва ишлар орқали юз кўрсатади. Нафас ҳам ёзда эмас, қишда кўринади. Чунки ёз ҳам нафас янглиғ латиф бўлгани учун (нафасни) кўз илғамайди. Йўқса, ёзда нафас олинмайдими? Худди шундай, сенинг ҳам барча маъно ва васфларинг латифдир, кўзга кўринмасдир. Фақат қандайдир иш воситасида юзага чиқади. Чунончи сендаги шафқат бир одамнинг гуноҳини кечирмагунингча пинҳондир. Худди шундай, инсондаги қаҳр ҳам қандайир айбдорни ушлаб олиб калтаклаганда ўзини танитади.

Улуғ Оллоҳ ҳам фавқулодда лутфкор бўлгани учун ҳам кўзга кўринмасдир. Шунга кўра, У ер ва кўкни Ўз қудратини ва санъатини намоён қилиш билан яратди. «Ахир улар устларидаги осмонни — Биз уни қандай бино қилиб, (юлдузлар билан) безаб қўйганимизни ва унинг тешик-ёриқлари ҳам йўқ эканлигини кўрмадиларми?»[104].

Менинг сўзим менинг қўлимда (ихтиёримда — тарж.) эмас. Шундан хафаман. Чунки дўстларимга ваъз айтгим келади-ю сўзим менга бўйсунмайди. Хурсанд бўлган томоним шуки, сўзим мендан юксакда ва мен унинг маҳкумиман. Чунки сўзни Оллоҳ айтса, у борган жойида ҳаёт бахш этади. «Уни отган сен эмассан. Уни Оллоҳ отди» (Қуръондан) буюрилганидек, Оллоҳ камонидан отилган ўққа ҳеч қандай зирҳ бардош беролмайди. Севинчим — шундан.

Агар инсонни билимсизлик тарк этсайди, у ёнарди, қолмасди. Шунга кўра, борлиқнинг баҳоси билимсизлик-ла мумкин бўлгани учун билимсизлик матлубдир (исталган, изланган — тарж.). Билим ҳам Оллоҳни билишга сабаб бўлганидан исталади. Демак, ҳар иккаласи бир-бирининг ёрдамчисидир ва барча зид нарсалар шундоқдир. Кеча кундузнинг ҳам зидди, ҳам ёрдамчиси ҳисобланади. Чунки кеча доимий бўлсайди, ҳеч қандай иш майдонга келмасди. Ҳар замон кундуз бўлиши ҳам ўз навбатида, инсон аъзоларини ишдан чиқаради. Чунки кечаси истироҳат қилмасдан, кундузи сарфлаш мумкин эмас. Бироқ буларнинг барчаси ҳокимга кўра битта ишни бажараяптилар ва бир-бирларига зид эмаслар. Йўқса, кўрсатгин-чи, дунёда қай бир нарса нуқул ёмондирки, унда яхшилик бўлмасин ва қайси нарса фақат яхшидирки, унда ёмонлик бўлмасин? Чунончи, бир одам қон тўкмоқчи бўлди ва анчагина ёмон тадбирларни амалга оширди. Бироқ худди ана шу ёмон ишлар (тадбирлар) унинг одам ўлдиришига монелик қилса, хулоса шуки, улар яхшидир. Чунки ўлимнинг олдини олдилар. Шундай экан, яхшилик ва ёмонлик ажралмасдир, бир нарсадир. Биз мажусийлар билан мунозара қилганимизда, улар «Икки Тангри бор: бири яхшиликни, иккинчиси эса ёмонликни яратади» дедилар. Биз жавоб бердик: Сен ёмонликсиз бир яхшиликни кўрсатгинки, биз ёмонлик ва яхшиликни яратган икки худони эътироф этайлик. Бу — имконсиз. Чунки яхшилик ёмонликдан айро эмас. Модомики, бу — шундоқ, демак, улар орасида ҳеч қандай фарқ йўқ. Кўринадики, иккита яратувчи ҳақидаги гап лофлар. Биз сени «Шунга ишонмоғинг шарт!» дея мажбурламаймиз. Фақат: «Аҳволнинг бундай эмаслигига қандай амин бўлдинг?» — деймиз. Эй кофирча, Оллоҳ буюрадики, «Улар ўзларининг улуғ бир Кунда — барча оламлар бутун оламлар Парвардигори ҳузурида тик туриб (ҳисоб-китоб берадиган Қиёмат) Кунида қайта тирилгувчи эканликларини ўйламайдиларми?»[105]. Шундан кейин ҳам сенда биз айтганларни ўйлаб кўриш фикри туғилмадими? Шунинг учун ҳам кофирларни: «Сенда биронта ҳам истак майдонга келмадими? Нечун эҳтиёт бўлмадинг ва бизни истамадинг?» дея айблайдилар.

ФАСЛ. «Абу Бакр намози, рўзаси ва садақаси билан қолган Асҳобдан афзал кўрилгани йўқ, балки қалбидаги иймони туфайли мукаррам бўлди» (Ҳадис»).

Яъни Абу Бакрнинг устунлиги, унинг бошқаларга нисбатан кўп намоз ўқигани ёхуд рўза тутганидан эмас, балки унинг Оллоҳга бўлган муҳаббати ва Оллоҳнинг унга бўлган иноятидандир. Қиёматда намозни, рўзани, садақани… ҳамма-ҳаммасини тарозига қўярлар, фақат муаббат тарозига сиғмайди. Англашиладики, асл бўлган нарса — муҳаббат. Ўзингда муҳаббат ҳис этишнинг ҳамона унинг қувватланиши пайидан бўл. Чунки ҳаракатда баракот бор. Йўқса, сармоядан айриласан. Ер белкурак билан ағдарилади ва у ўз бағрида ўсимлик ўсишига тайёр ҳолга келади. Йўқса, у қотади, яроқсизга чиқади. Сен тупроқдан тубан, ундан қийматсиз эмассан. Агар ўзингда пайдо бўлган бирон истакни ҳис этсанг: «Бу келиб кетишинг ҳеч бир фойдаси йўқ» дема. Сен ҳаракат қил, фойда эса ўзидан ҳосил бўлғуси. Одамнинг дўконга боришининг фойдаси унинг эҳтиёжи қондирилишидир. Оллоҳ ризқ беради. Бироқ уйда ўтириб ризқни кутган киши ундан бенасиб қолажак. Бола йиғлайди, она сут беради. Агар: «Йиғлашнинг фойдаси йўқ» дея индамаса, боланинг оч қолиши — муқаррар. «Руку ва сажданинг қандай нафи бор?» дейишлик ҳам шунга ўхшайди. Агар сен амирнинг олдидан тиз чўкиб, таъзим бажо келтирсанг, у ҳам сенга марҳамат қилади. Бироқ бу марҳамат амирнинг гўшти ёки терисида эмас. Чунки у ўлгандан кейин ҳам гўшт ва тери ўз ўрнида қолади. Демак, амирдаги мазкур туйғу кўринмасдир. Гўштсиз ва терисиз қилинган хизматнинг кўрилмаслиги эса жуда табиийдир. Агар у нарса гўшт ёки терида пинҳон бўлмасайди, Абу Жаҳл ва Мустафонинг ўртасида ҳеч қандай фарқ қолмасди. Зоҳиран, сағир ва соғнинг қулоғи бир хил. Аммо бири кар, иккинчиси эшитади. Эшитиш қобилияти соғ одамда ниҳондир, кўзга кўринмасдир. Демак, асл бўлган нарса — иноят. Сен бир Амирсан, сенинг иккита хизматкоринг бор. Бири сен учун тинмай меҳнат қилса, иккинчиси дангасалик этади. Бироқ меҳнатсевардан кўра ишёқмас хизматкорга муҳаббатинг кўпроқ эканини кўраяпмиз. Чунки иноятга ҳукм этилмас. Масалан, жума кунини ҳам қолган кунлардан устун қилди. Чунки «Оллоҳнинг шундай ризқлари бордирки, улар Лавҳ-и маҳфузда ёзилган руҳлардан бошқадир. Қул уни жума куни истасин» (Ҳадис). Ажабо, жума куни нима хизматлар қилдики, қолган кунлар буни уддалай олмадилар? Гап шундаки, унга иноят воқе бўлгандир. Агар бир кўр «Мени кўр яратдилар. Бунда менинг айбим йўқ» дегани билан заҳмати енгиллаб қолмайди. Кофирлар куфр азоби ичрадир, бироқ чуқурроқ ўйлаб қарасак, ушбу азоб ҳам айни иноятдир. Чунки у роҳат ичра кўмилган пайтида Оллоҳни унутади. Азобланаётганда эса хотирлайди. Жаҳаннам кофирларнинг масжидидир. Чунки улар ўша ерда Оллоҳни ёд этадилар. Уларнинг билимсизлик пардалари йиртилади ва Оллоҳнинг борлигини тасдиқлаб: «Ё Раб! Ё Раҳмон! Ё Ҳақ!» дея йиғлаб-сиқташади. Шунга қарамасдан тузалишлари билан яна ғафлат пардалари ҳосил бўлади. Оллоҳни эса йўқотадилар. Ҳолбуки, ғам-ғусса чекаркан, Оллоҳни зикр этардилар. Энди эса, қачонки, ҳузр-ҳаловат етганда, Оллоҳ уларнинг эсларидан чиқди. Шунинг учун ҳам Оллоҳ Ўзини доимо ёдлаб туришлари учун уларга азоб-уқубатни раво кўради. Чунки Оллоҳ оламни, кўкни, ерни, қуёшни ва ойни, сайёраларни, яхшилик ва ёмонликни, Ўзини зикр (тасбеҳ) этишларини, Ўзига бандалик қилишларини кўзлаб инсонни яратгандир. Кофирлар ҳузурга қовушишлари билан ўз вазифаларидан ғофил қоладилар. Шунга кўра, жаҳаннам улар учун доимий ёдномадир. Мўминларнинг машаққат чекишларига эса ҳожат йўқ. Чунки улар роҳат ичида бўлганда ҳам азобни унутмайдилар. Масалан, ақлли бола товонига теккан бир калтак зарбини ҳеч қачон унутмайди. Фақат аҳмоқларгина жазони эсдан чиқарадилар. Худди шундай, ақлли от учун бир қамчи кифоя. Аҳмоқ отга эса кетма-кет ва тинимсиз қамчи уриш керак бўлади. Ҳатто бундай от инсонни ташишга лойиқ эмас. Унга гўнг юклаш лозим.

ФАСЛ. Қулоқнинг бир нарсани такрор-такрор эшитиши кўриш ҳукмига ўтади. Чунончи, кишига унинг ўз ота-онасидан туғилганини доимо айтиб, эслатиб келишган ва у бунга ишонади. Яъни эшитгани унинг учун ҳақиқат ҳукмини олгандир. Энди унга «Сен улардан туғилмадинг» дейишса, инонмайди. Худди шундай, сен ҳам Макка ва Боғдод тўғрисида кўп эшитгансан. Модомики, биронтаси чиқиб «Бу шаҳарлар йўқ» деб қасам ичса ҳам, энди ишонмайсан. Чунки сенинг такрор-такрор эшитганинг кўриш ҳукмига тенг бўлгандир. Бир инсоннинг сўзи ҳамманинг оғзида бўлса, у бир шахс эмас. балки юзта шахсдир. У берган битта хабар ҳам юз минг хабар ўрнига ўтади. Сен бунга ҳайронсан. Зоҳир (дунё) шоҳи ҳар нақадар бир киши бўлса ҳам юз мингта одамга баробардир. Агар юз мингта одам бирон нарсага айни хил қиймат берса, арзимасдир, унинг бир сўзи эса мингнинг ўрнини босади. Зоҳирда (дунёда) шундай бўлгандан кейин руҳлар оламида ҳам шундоқдир. Сен оламни ҳар қанча айланган эсангда, Унинг учун бўлмагани туфайли зиммангга яна бир карра айланмоқ юки тушди. Чунки «Ерни айланиб сайру саёҳат қилинглар, сўнгра (пайғамбарларни) ёлғончи қилгувчиларнинг оқибати қандоқ бўлганини кўринглар»[106]. Сенинг сайринг Унинг учун эмас, балки пиёз ва саримсоқ учун эди. Ва булар мақсадга айланиб сенинг кўз олдингда парда янглиғ тортилганди. Масалан, бозорда биронтасини астойдил қидираётган бўлсанг, ўзгаларни кўрмайсан. Кўрсанг ҳам, улар сенга хаёл бўлиб туюлади. Ёки керакли масалани китобдан излаётганингда, қолган масалаларга мутлақо эътибор бермай ўтасан. Шунинг учун ҳам сенинг бундан бошқа бир мақсадинг (ниятинг) бўлиши ҳамда унинг ёди билан яшаб, қолган нарсаларни кўрмаслигинг керак эди.

Умар замонида жуда кексайиб қолган бир одам бўларди. Шу қадар қариб кучдан қолгандики, фарзанди (қизи) уни сут билан боқарди. Умар қизга «Бу замонда сен каби ўз отасига ҳақи ўтган бола йўқдир» деди. Қиз: «Тўғри, аммо мен ва отам ўртамизда бир фарқ бор. Яъни у мени ўстириб вояга етказган, боламга бирон корҳол бўлмасин, дея кечалари ёнимда титраб ўтириб чиққан. Ўз навбатида мен ҳам отамга хизмат қилаяпман. Бироқ заҳматлардан қутилишини истаб, Оллоҳдан унга ўлим тилаяпман. Отамни мен учун босган титроғи менда йўқ. Нима қилайинки, мен отам учун титрай олмаяпман?» — деб жавоб берди. Умар «Бу аёл Умардан зиёда фоқиҳдир» (фиқҳ билимдони — тарж.) (Ҳадис) дея буюрди. Яъни мен кўринишга қараб ҳукм бердим, сен эса ўзни (моҳиятни, асосан — тарж.) сўйладинг. Нарсанинг асосини билган киши фоқиҳдир У ҳақиқатни айнан ва аниқ-равшан билади. Ажабо, Умарнинг ўзи ишлар ва сирлар ҳақиқатини билмайдими? (Билади). Бироқ асҳобнинг табиати шундайки, улар ўзларини кичик ҳисоблаб, бошқаларни улуғлайдилар. Талай одамлар борки, уларнинг ҳузурга таҳаммуллари йўқ, аксинча, ҳоллари ғайбда яхши бўлади. Масалан, куннинг бутун ойдинлиги қуёшдан. Лекин киши кун бўйи қуёшга қараб ўтирса, кўзи қамашади, ҳеч бир иш қилолмайди. Шунга кўра, унинг бошқа бир иш билан машғул бўлиши дурустдир. Кўз қуёшга боқмаслик борасида ғайбатда ҳисобланади. Худди шундай, бетобнинг олдида ширин таомлардан гап очиш, унинг қувват ва иштаҳасини орттиради, ҳаяжонлантиради. Аммо таомларнинг олдида бўлишлик унга зарар беради. Кўринадики, ҳақни талаб қилишда ишқ ва титроқ лозимдир. Кимдаким титрамаса, унинг титраганларга хизмат этиши вожиб бўлади. Дарахт танасидан мева битадими? Чунки титроқ шохларнинг учидадир. Аммо тана шохларга қувват беради ва мева воситасида болта заҳридан сақланади. Дарахт танасининг титраши фақат болта орқали бўлиши мумкинлигидан унинг титрамагани маъқулроқдир. Шунга кўра, у титраганлар хизматини адо этган бўлади.

Чунки у Муинуддиндир (дин ёрдамчиси — тарж.) Айн тепасига бир мим иловаси билан Айнуддин Муинуддинга айлангандир. Яъни камол бир илова билан нуқсонга дўнгандир ва биргина Мим (М) ҳарфининг ортиқчалиги қусурни келтириб чиқарган. Чунончи, беш бармоққа бир бармоқ қўшилиб оз кўпга айланганига қарамай, бу ҳол қўл учун нуқсондир. Аҳад-камол, Аҳмад эса ҳануз камол мақомида эмас. Ундан ҳам мим (М) ҳарфи чиқиши билан Аҳмад ҳам камол (Аҳад) топгуси. Яъни Ҳақ ҳамма нарсани меёрида яратгандир. Уларга бирон нарса илова қилдингми, тамом, камол қусурга айланади. Бир сони барча сонларда мавжуддир ва усиз ҳеч қайси сон йўқдир.

Саййид Бурҳониддин фойдали нарсаларни буюрар эди. Бир аҳмоқ одам унинг гапини бўлиб: «Бизга назири эшитилмаган бир сўз айт» деди. Саййид Бурҳониддин дедики: Агар сен беназирсан, кел сенга беназир бир сўз сўйлай. Сен ўзингдан бир мисолсан ва бу — сен эмассан. Шу турган шахсинг сенинг соянгдир. Чунки биров ўлганда: «Фалончи кетди» дейишади. Агар у бу бўлса, у қайга кетди? Демак, сенинг ташинг ичингнинг мисоли экани маълум бўлди. Сенинг зоҳирингга қараб ботининг тўғрисида хулоса чиқарадилар. Кўзга кўринган ҳамма нарса қуюқдир (қалиндир). Масалан, ёзда кўринмаган нафас қишда кўринади. Чунки, совуқ қалиндир.

Набий Оллоҳ қудратини кўрсатиши ва даъват-ла халқни уйғотиши керак бўлади. Бироқ унинг бир кишини истеъдод мақомига эриштириши шарт эмас. Чунки бу — Оллоҳнинг иши. Ҳақнинг икки сифати бор: Қаҳр ва меҳр (лутф). Пайғамбарлар буларнинг ҳар иккаласига ҳам муяссар бўлгандир. Мўминлар меҳрга, кофирлар эса қаҳрга сазовор бўлган. Иймон ва куфр соҳиблари ўзларини набийларда кўрадилар ва ўз овозларини улардан эшитиб оладилар. Киши ўзининг борлигини инкор этмайди. Шунинг учун ҳам набийлар умматига: «Биз сизмиз, сиз эса бизсиз. Ўртамизда бегоналик йўқ» дейишади. «Бу — менинг қўлим» деган одамдан далил талаб қилинмайди. Чунки қўл унга боғли бўлган парчадир. Ҳолбуки, «Фалончи менинг ўғлим» дегандан эса шоҳид истайдилар. Чунки фарзанд ундан айрилган парчадир.

ФАСЛ. Баъзилар: «Севги ҳурмат ва хизматни тақазо қилади» дейишган. Бу — хато.

Эҳтимол, севилганнинг орзуси ҳурмат ва хизматни талаб қилар. Агар маъшуқ ошиқнинг хизматда бўлишини хоҳласа, табиийки, хизмат қилинади. Агар истамаса, хизмат бўлмайди. (Лекин) хизматни адо этмаслик севгига зид нарса эмас. Чунки ошиқнинг ўзи хизмат этмаса-да, унинг севгиси хизматдадир. Ва асл бўлган ҳам севгидир. Агар енг чувалиб қолса, бу қўл ҳаракати натижасидир. (Аммо) қўл қимирлаганда, енгнинг ҳам ҳаракатланиши мутлақо шарт эмас. Чунончи, бир киши кенг жубба ичида ҳаракатланганда, жуббанинг ҳам ҳаракатланиши зарур бўлмайди. Лекин жубба қимирлаганда, ичидаги одамнинг ҳаракатсиз қолганлиги имконсиздир. Баъзилар жуббани уни кийган киши деб, енгини қўли деб ўйлайдилар. Шалвар почасини эса оёққа йўядилар. Аслида-чи, бу «қўл» ва «оёқ» бошқа бир қўл ва оёқнинг енги-ю почасидир.

Амир келди. Бизни тўплади ва кетди. Бу асаларининг бол ва мумни йиғиб қўйиб, ўзи учиб кетишига ўхшайди. Чунки арининг вужуди унинг бақоси учун шарт эмас. Ота-оналаримиз ҳам худди ана шу асалари кабидирлар. Улар ҳам истаганни (ошиқни) исталган (маъшуқ) билан бирлаштирадилар ва ўзлари учиб кетадилар. Улуғ Оллоҳ уларни асал ва мум тўпламакда восита қилгандир. Улар кетгандан кейин мум, бол ва боғбон қолади. Буларнинг ўзлари бўстондан ташқари чиқолмайдилар. Чунки ташқари — чиқса бўладиган бир жой эмас. Улар бўстоннинг бир бурчагидан иккинчи бурчагига аранг бориб келиб турадилар. Бизнинг вужудимиз асалари сандиғига ўхшайди. Сандиқдаги мум ва бол Оллоҳнинг ишқидир. Ота-оналар — асалари. Ва восита сифатида боғбондан тарбия оладилар. (Чунки) сандиқни ясаган боғбондир.

Улуғ Оллоҳ асалариларга ўзга бир шакл берган. Улар ўз ишларига мувофиқ кийингандир ва у оламга кетаркан, уст-бошларини яна ўзгартирадилар. Чунки у ерда асаларилардан бутунлай бошқа иш ҳосил бўлади. Фақат шахс ўша шахсдир. Аввал ким эса, ҳозир ҳам ўшадир. Бу — шунга ўхшайди. Жангга кетаётганда киши ҳарбий кийимларни кияди ва қўлига қурол олади. Уруш тугаши ва тинч кунлар бошланиши билан эса у бутунлай бошқа кийимларга эҳтиёж сезади. Чунки у ўзга бир иш билан машғул бўлади. Бироқ унинг шахси аввалгисидир, ўзгармагандир. Фақат сен уни бурунги кийимда кўрганинг учун ҳар хотирлаганингда ўша шаклда тасаввур этасан. Агар у юз мартта кийим алмаштирса-да, ҳол айнидир. Биттаси узугини йўқотди. Бу орада узукни олиб кетган бўлишларига қарамай, у одам ўша жойда айланаверди. Бу билан у «Мен шу ерда узугимни йўқотдим», демоқчи бўлади. Ўлиб кетган бир яқини қабри атрофида айланиб, ҳеч нарсадан хабарсиз бўлган тупроқни ўпиб тавоф этиш ҳам шунга ўхшайди. Яъни бу демакдирки: «Мен узукни шу ерда йўқотдим, уни қачон жойига элтиб қўйишади?».

Улуғ Оллоҳ шунчалик санъат кўрсатиб, қудратини изҳор этди ва ҳикмат-и Илоҳий учун икки руҳни бир жасадда бирлаштирди. Агар инсон жасад билан бир лаҳза баробар қолса, қўрқади. Улуғ Оллоҳ қалбни қўрқитмоқ ва қўрқувни тозаламоқ учун уни бир нишон қилгандир. Шу тарзда мозор ваҳшатидан ва қора тупроқдан одамлар қалбида қўрқув пайдо бўлишини истайди. Масалан, карвон таланган жойга белги сифатида икки-уч тошни териб тикка қилиб қўядилар. Бу демакдирки: «Бу ер таҳликали!». Мозорлар ҳам таҳликали жойни кўрсатувчи худди ана шундай аломатлардир. Қўрқув одамлар қалбларига таъсир этади. Бироқ унинг ҳаракат шаклида кўринишига ҳожат йўқ. Чунончи, «фалончи сендан қўрқади» десалар, у кишидан бирон ҳаракат содир бўлмасданоқ, кўнглингда унга нисбатан бир илиқлик уйғонади. Агар: «Фалончи сендан ҳеч-да ҳайиқмайди» десалар-чи, сен уни ёмон кўра бошлайсан. Бу чопишдир. Ва у қўрқувнинг асари ҳисобланади. Бутун дунё чопмоқда. Бироқ ҳар кимнинг чопиши ўзига яраша бўлади. Яъни инсонники бошқача, руҳники бошқача ва ўсимликники бошқачадир. Руҳнинг чопиши одимсиз ва аломатсиз бўлади. Узум ҳам ранг олиб пишгунча неча-неча йўлларни босади. Фақат чопишлар кўз-ла кўрилмайди, ҳисла топилмайди. Бироқ чопганлиги туфайли бир мақомга эришгани маълум бўлади, холос. Масалан, сувга шўнғиб юзага чиқмай сузган одам кўзга кўринмайди. Фақат илкисдан бирон жойдан бошини чиқарса, бу ерга келгунга қадар сув кетидан қанча юргани аёнлашади.

ФАСЛ. Дўстларнинг қалбида шундай аламлар борки, улар ҳеч бир дори-дармон билан кетмайди. На уй, на саёҳат ва на таом улар жонларига аро киради. Бироқ «Дўстнинг юзи хастанинг шифосидир» деганларидек, дўстнинг юзини кўриш бетобга дармон бўлади. Бунинг қуввати шу даражадаки, ҳатто мунофиқ ҳам мўминлар даврасида ўтирса, уларнинг дўстлиги таъсирида мусулмон бўлади. «Иймон келтирган зотларга йўлиққанларида «Биз ҳам иймон келтирдик»[107], дедилар. Ақлли одамнинг қўлида ҳатто тупроқ каби жисмлар ҳам гўзаллашади. Шундай экан, мўмин-ла мўминнинг суҳбатига эътибор бер-чи, улар қандай асарлар майдонга келтиради? Жузъий нафс ва мухтасар ақлнинг суҳбатидан жамодод (жисмлар — тарж.) ҳам шундоқ мартабага эришди. Буларнинг ҳаммаси жузъий ақлнинг кўланкасидир. Инсонни кўланкасидан унинг нима эканлиги қиёс этилади. Энди сен кўклар, ой ва қуёш ҳамда ернинг етти қаватининг майдонга келиши учун қандай ақл ва билим лозим бўлганини қиёсла. Ер ва осмон орасидаги барча нарсалар ҳамда бутун борлиқлар куллий ақлнинг соясидир. Ақл-и жузъийнинг сояси инсонга муносиб шаклда бўлгани каби борлиқлардан иборат бўлган ақл-и куллнинг сояси ҳам шунга мувофиқдир. Оллоҳ авлиёлари бу кўклардан бошқа осмонларни-да мушоҳада этганлар. Фақат уларни кўз билан кўриб бўлмайди ҳамда авлиёлар наздида улар уфоқ ва ҳақирдирлар. Шунинг учун ҳам авлиёлар уларга оёқ босиб ўтиб кетгандир.

Жон вилоятларида шундай кўклар бордирки, улар бу дунё кўкларига ҳокимдирлар.

Кўпчилик орасида бир кишининг мазкур хусусиятни қозониши ва оёғини Зуҳал юлдузига қўйиши нақадар ажабланарли бир ҳолдир.

Бизнинг ҳаммамиз тупроқ жинсидан бўлмаганмизми? Фақат Оллоҳ бизда бир қувват пайдо қилгандир ва унинг шарофати билан ўз жинсимиз орасида афзал бўлдик. Уни ўз тасарруфимизга олдик ва у ҳам бизни тасарруф этди. Шу вақтда уни истаган томонимизга олиб борамиз. Баъзан сарой қурамиз, баъзан эса коса ясаймиз. Ва уни гоҳ қисқартирсак, гоҳ узайтирамиз. Аслида, биз ҳам ўша тупроқ жинсидан эдик. Фақат Улуғ Оллоҳ берган қувват соясида бошқалардан устун бўлдик. Худди шундай, бизнинг орасиздан ҳам кимнидир Оллоҳ юксалтиради ва биз унинг қаршисида жамодга (эисмга — тарж.) айланамиз. У бизда тасарруф этар, аммо бизнинг бундан хабаримиз бўлмагани ҳолда, унинг хабари бордир. Бунга нечун ажабланиш керак? Хабарсизлик деганда, биз бутунлай ғофилликни назарда тутаётганимиз йўқ. Ҳатто бир нарса ҳақидаги ҳар хил хабарлар ҳам ўзга бир нарсадан хабарсизлик, демакдир. Тупроқ-да жамод бўлишига қарамай, ўзига Улуғ Оллоҳ томонидан берилган ҳамма нарсадан воқифдир. Йўқса, қандай қилиб сувни қабул қиларди, ўсимликларни боқиб ўстирарди? Агар инсон бирон ишга жиддий киришиб, доимо у билан машғул бўлса, унинг бу соҳадаги билимдонлиги қолган соҳалардан ғофиллиги, демакдир. Аммо бизнинг ушбу ғофилликдан қасдимиз тамомий ғафлат эмас.

Мушукни тутмоқчи бўлдилару ишнинг уддасидан ҳеч чиқолмадилар. Кунлардан бир кун мушук қуш ови билан машғул экан, уни ушладилар. Демак, дунё ишларига бутунлай ғарқ бўлмаслик, бир нарсага боғланмаслик ва бироз мўътадил ҳаракат этмак лозим. Аммо зинҳор у тойиб кетади, бу синиб битади, дея нарсага ружу қўймаслик керак. Муҳими — хазина зарар кўрмасин. Агар булар синса, алмаштириш мумкин. Худо кўрсатмасин, у синса-чи? Уни ким алмаштиради. Масалан, сенинг турли-туман матоларинг бўлса, мушкул аҳволга тушиб қолганингда, уларнинг қайси бирини оласан? Албатта, матоларнинг ҳаммаси ҳам керакли, лекин сен вазиятдан келиб чиқиб, хазинанинг энг нафисини танлайсан. Чунки бир дона инжу ва лаъл парчаси билан ҳар хил қимматбаҳо нарсаларни қўлга киритиш мумкин. Бир дарахт мевалари орасида бир дона ширин мева пишди. Гарчи у дарахтнинг бир бўлагидир. Бироқ Улуғ Оллоҳ уни мазали қилмак учун бутунидан афзал этган бўлиши керак. Чунки қолган мевалар у берган ширинликдан маҳрумдирлар. Кўринадики, мазалилик воситасида парча бутунидан устун бўлди ва дарахтнинг маъноси, моҳияти ҳолига келди.

Бир одам «Менинг шундай ҳолим борки, унга Муҳаммад ҳам, Оллоҳга энг яқин бўлган фаришта (ҳам) сиғмайди», деди. Ғалати! Қулнинг бир ҳоли бўлади-ю унга Муҳаммад сиғмаса! Муҳаммаднинг ҳам ана шундай ҳоллари озмиди, сен каби мискинлик уларга сиғмасин? Масхарабоз қайғули подшоҳни хурсанд қилмоқчи эди. Шоҳ эса сувга қараб ўтираверди. Ниҳоят, масхарабоз «Сувда нимани кўриб қолдингки, кўзингни ундан узмайсан?» деб сўради. Шоҳ: «Бир номуссизни кўраяпман» деб жавоб берганди. Масхарабоз деди: «Қулингиз ҳам кўр эмас, шоҳим!». Худди шундай, сенда ҳатто Муҳаммад ҳам сиғмаган ҳол бўлади-ю, Муҳаммадда бўлмайдими? Аслида, сендаги ҳол унинг баракотидан эмасми? Чунки барча хайр-эҳсонни дастлаб унинг бошидан сочдилар. Ва Муҳаммаддан бошқаларга тарқалди. Улуғ Оллоҳ бутун сочқиларни сенинг устингга сочдим, дея буюрганди. Муҳаммад: «Солиҳ қуллар устига!» деганди.

Оллоҳнинг йўли жуда қўрқинчли, тўсиқли ва қорли эди. Биринчи ўлароқ, жонини хатарга қўйиб от сурган ва йўлни ёриб ўтган у бўлди. Ҳар кимнинг бу йўлдан юра олиши унинг раҳнамолиги ва инояти соясида мумкиндир. Йўлни дастлаб у топгани ва ҳар жойга: «Бу тарафга кетманг, адашасиз. Од ва Самад қавмидек маҳв бўласиз. Бу ён эса мўминларнинг қутулиш йўлидир» дея аломат-белгилар қўйгани туфайли «Очиқ оят — аломатлар бордир»[108] дея буюрилганидек, бутун Қуръон шунинг баёнидадир. Яъни йўлларда ишоратлар тикланган. Агар уни бирон кимса йиқмоқчи бўлса, қолганлар қаршилик кўрсатишлари муҳаққақдир. Сен эса Муҳаммаднинг йўлбошчи эканини ниҳоят, бил! Чунки нимаики бўлмасин, аввал Муҳаммадга учрамасдан бизга келмайди. Масалан, сен бир жойга бормоқчи бўлсанг дастлаб ақл раҳбарлик қилади.

Инсон — ғофил. Фақат бошқалар ундан ғофил эмас. У ҳолда дунё ишларида жиддий ва қувватли бўлиш билан бирга, ишнинг ҳақиқатидан ғофиллик лозим. Ҳамда халқнинг эмас, балки Ҳақнинг ризосини талаб этиш зарур. Чунки ризо, севги ва шафқат одамларга қарз сифатида берилгандир.

Оллоҳ буюрадики: Оллоҳ истамаса, ҳеч қандай ҳузур-ҳаловат бўлмайди. Барча сабаблар, неъматлар, озиқ-овқатлар ва ҳоказолар бўлишига қарамай, азоб-уқубат ва заҳмат ичра қолиш мумкин. Шу нуқтаи назардан, сабаблар Оллоҳ қўлида бир қаламдир, қаламни ҳаракатга келтириб ёзган Оллоҳдир. У истамагунча, қалам қимирламас.

Сен қаламга қараб: «Бунга бир қўл лозим» дея қўлни кўрмаяпсан. Қаламдан қўлни ажратяпсан. Кўрганинг қайда-ю, деганинг қайда! Улар эса ҳамиша қўлни кўрадилар ва: «Бунга бир қалам керак» дейдилар. Чунки қўлнинг гўзаллигига чўмилиб, инжалигидан завқ оларкан, қаламни кўришга уларнинг таҳаммуллари бўлмайди. Сен эса қаламни кўриш шавқига берилиб, қўлни ўйлашга фурсат тополмайсан. Яъни сен учун арпа нони ширин бўлганидан буғдой нонга аҳамият бермайсан. Улар эса буғдой нон турганда, арпа нонни қандай истасинлар? Ниҳоят, Оллоҳ сенга ерда бир завқ бергани учун кўкни хоҳламайсан. Ҳолбуки, ҳақиий завқнинг макони кўкдир. Ер унда тирик. Шундай экан, кўкдагилар ерни қандай қилиб хаёлларига келтирсинлар?

Шунинг учун сен ҳам завқ ва лаззатларни сабаблардан билма. Чунки маъно сабабда қарз сифатида мавжуддир. Зарар ва фойда Ундандир. Модомики, шундоқ, у ҳолда, нега сен сабабларга ёпишиб олдинг?

Сўзнинг хайрлиси далолати кўп бўлганидир ва энг яхши сўз кўп бўлгани эмас, балки фойдалисидир.

Дедики: «У — Оллоҳ Бирдир»[109]. Кўринишдан гарчи бу суранинг сўзлари оздир, бироқ узун бўлган «Бақара»[110] сурасидан ифода ва баён нуқтаи назаридан устундир.

Нуҳ (пайғамбар) роса минг йил динга даъват қилди ва бор-йўғи қирқ киши унга бўйинсунди. Мустафонинг даъват вақти ва қанча одамнинг унга итоат этганлиги — маълум. Ундан зуҳр этган авлиёлар сонининг саноғига етиш ҳам мушкул. Шу ҳолда, қиймат оз ёки кўпликда эмас, балки ифода ва баёндадир.

Баъзиларга оз сўз кўпдан кўра кўпроқ фойдали бўлур. Чунончи, ҳаддан зиён қизиб, чарсиллаб турган тандирга яқинлашиб бўлмагани ҳолда, заиф бир чироқдан мингларча фойда олиш мумкин. Демак, мақсад фойдадир. Шундайлар ҳам борки, уларга кўришнинг ўзи — кифоя. Сўз улар учун зарарлидир.

Ҳиндистонлик бир шайх улуғ бир зотни кўрмоқ ниятида Табризга йўл олди. Етиб келиб, хонақоҳ эшигига яқинлашганда, ичкаридан сас келди: «Орқага қайт! Сен учун хайрли бўлгани шу ерга қадар келишинг эди. Агар шайхни кўрсанг, бу сенга фақат зарур бўлади».

Оз, лекин фойдали бўлган сўз ёниб турган чироқнинг ёнмаган бошқа бир чироқни ўпиб кетишига ўхшайди. Чунки бу унга етарлидир, муддаоси шудир ва у ҳосил бўлгандир.

Набий ўзининг кўринишидан иборат эмас. Кўриниши унинг исми. Набийнинг ўзи эса ишқ ва муҳаббатдир! Боқийдир! Худди солиҳнинг туяси каби. Унинг фақат юзигина туядир. Набий ўлмас ишқ ва севгидан иборатдир.

Биттаси сўрадики: «Нечун минорада фақат Оллоҳга сано айтмай, Муҳаммадни ҳам эслайдилар?». Унга дедиларки, «Муҳаммаднинг ҳамди Оллоҳнинг саноси эмасми?» Чунончи, бир одамнинг: «Оллоҳ подшоҳга ва менинг подшоҳга йўл топишимда ёрдамчи бўлганга ёҳуд унинг исмини, сифатларини менга ўргатганга узун умр берсин!» дейиши аслида шоҳнинг мадҳидир.

Бу набий «Менга бирон нарсангизни: ё жуббангизни ёки молингизни беринг,эҳтиёжим бор» демоқда. У сенинг жуббангни нима қилади? Гап шундаки, набий кийимингни қуёш нурининг сенга тегиши учун истамоқда. Қуръонда: «Оллоҳга қарзи ҳасана беринглар!» дея буюрилганидек, у сенинг юкингни енгиллатмоқчидир. Лекин у фақат мол ва жубба истагани йўқ, чунки сенга булардан бошқа нарсалар ҳам берилгандир. Масалан, илм, фикр, нуқтаи назар… Бу билан демоқчи бўладики: «Кўринишингни, ақлингни, фикрингни… ҳамма-ҳаммасини менга сарф эт. Ахир, молу дунёнгни мен берган олатлар-ла қўлга киритмаганмидинг?» Шу тарзда, у ҳам қушлардан, ҳам тузоқдан садақа истамоқда.

Қуёшнинг олдида ечина олсанг, яна яхши. Чунки бу қуёш одамни қорайтирмайди, қайтага оқартиради. Ҳеч қурса, кийимингни енгиллатки, қуёш тафтини сезасан. Ахир сен нордонга кўниккансан, энди ширинни ҳам татиб кўр.

ФАСЛ. Дунёда пешона тери билан ўрганилган ҳар илм ва баданлар илми ўлимдан кейин ҳосил бўлса, динлар илмидир.

Ана-л Ҳақ илмини билмак баданлар илми, Ана-л Ҳақ бўлмак эса динлар илмидир. Худди шундай, чироқ нурини ва тафтини кўрмоқ баданлар илми, уларда ёнмоқ эса динлар илмидир. Кўрилган ҳар бир нарса динлар илми бўлса, билимнинг ўзи илм-и бадан ҳисобланади. Сен дейсанки: Мутлоқ бўлган нарса назар ва кўрмак, қолгани хаёл илмидир. Масалан, бир меъмор мактаб қуриш ҳақида ҳар қанча тахайюл этса ва бу иш савоб бўлса-да, ундан бўлгани — фақат хаёлдир. Қачонки, мактаб биноси қад кўтаради, хаёл ҳақиқатга дўнади. Хаёл билан хаёлнинг ҳам фарқи бор. Абу Бакр, Умар, Усмон ва Алининг хаёли саҳобалар хаёлидан устундир. Чунончи бир меъмор ва оддий одамнинг иморат тўғрисидаги хаёллари бирдек эмас. Яъни меъморнинг хаёли ҳақиқатга яқин. Бироқ ҳақиқатлар оламида ҳам назар билан назар ўртасидаги фарқ бор. Зулмат ва нурдан бўлган етти юзтадан парда бор, дейишади. Хаёл оламига тегишли нарсаларнинг бари зулмат пардаси ва ҳақиқатлар оламидан бўлганларнинг ҳаммаси нур пардасидир. Фақат хаёл бўлган зулмат пардалари ўта латиф эканлиги учун ўртадаги фарқ кўринмайди. Муаззам ва теран тафовутга қарамай, ҳақиқатлардаги фарқ ҳам англашилмайди.

ФАСЛ. Дўзаҳийлар жаҳаннамда экан, дунёдагидан кўра кўпроқ мамнун бўладилар. Чунки дўзахда улар Оллоҳдан хабардордир. Дунёда эканликларида эса ғофил эдилар. Оллоҳдан хабардор бўлишдан тотлироқ нарса йўқ.У ҳолда, бир иш воситасида Оллоҳ лутфига муяссар ва Ундан бохабар бўлиш учун дунё исталади. Йўқса, дунё жаҳаннамдан гўзалроқ бўлгани учун эмас. Мунофиқлар дўзах тубига отилажаклар. Улар иймонли бўлиш имконига эга бўла туриб, куфрга енгилганлари учун Оллоҳдан бохабар бўлгунга қадар азоб чекадилар. Ҳолбуки, кофирнинг ҳузурига иймон келмаган ва унинг куфри ҳам заиф. Шунга кўра, енгил бир азоб ила ҳам Оллоҳни танийди.

«Дўзах эгалари жаннат эгаларига: «Бизларга ҳам сувдан ё Оллоҳ сизларни баҳраманд қилган нарсалардан тўкинглар» дея нидо қиладилар»[111]. Улар шароб ва озиқ-овқат истаяпти, деб ўйламанг. Уларнинг мақсади биз эришган файздан баҳраманд бўлишдир.

Қуръон бир келинга ўхшайди. Рўмолини олганинг билан у сенга юзини кўрсатмайди. Ёки у турфа хил юзларда кўриниш қудратига эга. Агар сен пардани очмай, бориб унинг даласида сидқидилдан хизмат этсанг ва ризосини истасанг, мутлақо сенга юзини кўрсатажакдир.

Оллоҳ аҳлини излаки, «Бас, (солиҳ) бандаларим қаторига киргин ва Менинг жаннатимга киргин!»[112] дея буюрилганидек, муродингга етурсан. Улуғ Оллоҳ ҳар кимга сўз айтмайди. Дунё шоҳлари ҳар тўқувчи билан гаплашмайди. Балки вазир ва ноиб тайин этадики, булар подшоҳ сари йўл кўрсатурлар. Оллоҳ ҳам бир қулни сайлайди. Кимда-ким Оллоҳни қидирса, унинг ҳузурига борсин. Барча пайғамбарлар шу иш учун келгандир. Улардан ўзгалар йўл кўрсатмас.

ФАСЛ. Сирожиддин: «Бир масала сўйладим, ўзимга дард бўлди» деди. Буюрдики: Сени сўйламакка қўймаган малакдир. Ҳар нақадар сен уни кўрмасанг-да, шавқ, нафрат ва алам ҳиссини туйганинг онда, балки, у муваккалдир (бировни ўзига вакил этиб олган — тарж.). Масалан, сувда юрганингда бир томонда гуллар, бошқа томонда эса тиконлар борлигини сезасан. Аслида сен уларни кўрмайсан, бироқ сув остидаги гулзорнинг мавжудлиги рўйи-ростдир. Буни виждоний дейишади ва бу ҳиссий бўлгандан равшанроқдир. Чунончи, очлик, чанқоқ. ғазаб ва севинч янглиғ ҳислар беш туйғу билан пайқалмайди. Бироқ кўринганлардан яхшироқ маълумдир. Чунки агар кўзингни юмсанг, махсус нарсани кўрмайсан. Лекин ҳар қандай ҳийла билан ҳам очликдан қутулиб бўлмайди. Худди шундай, иссиқ ва совуқ, ширин ва аччиқ ҳам кўзга кўринмайди. Фақат кўрингандан кўпроқ ва хўпроқ зоҳирдир. Сен нега вужудга боқаяпсан? Ахир, сен усиз ҳам мавжудсан ва ҳар замон усизсан. Кечаси уйқу билан, кундузи иш билан машғулсан. У билан эса ишинг йўқ. Модомики, иш — бундоқ, яъни бир соат ҳам вужудга вақт ажратмаяпсан, нега яна унинг учун титраб-қақшайсан? Сен қаерда-ю вужуд қаерда? «Сен ҳам водийда, мен ҳам водийда». Вужуд улкан бир адаштирувчидир. Сен уни ўлди, деб ўйладинг ва у ўлди (шундоқми?) Ҳей (Оллоҳим!)… Сенинг вужуд-ла қандай алоқанг бор? У буюк кўзбўямачидир. Ҳатто Фиръавннинг сеҳргарлари ҳам озгина билиб қолганлари учун вужудларини фидо қилдилар. Улар вужудсиз ҳам қоим (мавжуд — тарж.) эканликларини кўрдилар. Вужуднинг улар билан ҳеч бир муносабати йўқ эди. Худди шундай, Иброҳим, Исмоил ва қолган барча анбиё-ю авлиёлар ҳам воқиф бўлганлари ҳамона вужуднинг бори-йўғидан кечдилар.

Ҳажжож афюн ичиб, бошини эшикка суяб: «Қимирлатманг, бошим тушиб кетади» дея бақирарди. У шу ҳолда бошини гавдасидан айри, эшикка эса бирлашган дея ўйларди. Бизнинг ва халқнинг ҳолимиз ҳам шундоқ, яъни вужудга боғлимиз ва у билан қоиммиз, дея биламиз.

ФАСЛ. «Оллоҳ инсонни ўз сурати асосида яратди» (Ҳадис) Инсонлар доимо мазҳар (ўзини кўрсатувчи нарса — тарж.) қидирадилар. Баъзи аёллар ўрангандир ва ўзларини қанчалик қидирилганини (исталганини — тарж.) синамоқ учун юзларини очадилар. Худди устарани синаганинг каби. Ошиқ севгилисига: «Мен ухламадим, овқат емадим. Сенсиз ёндим, куйдим» дейди. Бунинг маъноси шудир: «Сен бир мазҳар излаяпсан ва у менман. Сен мазҳарга маъшуқлик сотаяпсан. Олимлар ва санъаткорлар ҳам ҳамиша мазҳар қидирадилар. «Мен яширин хазина эдим, билинмоқ истадим» (Ҳадис) деб буюрилганидек: «Инсонни ўз сурати асосида яратди» (Ҳадис). Унинг ҳукмлари барча одамларда зуҳр этди. Чунки уларнинг ҳаммаси Оллоҳнинг соясидир ва бу соя соҳибига ўхшайди. Агар беш бармоқ очилса, сояси ҳам очилади, эгилса-чи, у ҳам эгилади. Шунга кўра, ҳақни қидирган бир исталган ва сезилганни хоҳлайдики, ҳамма унинг дўсти, севгилиси ва итоаткори бўлишни орзу этади. Ҳамда душманларига душман, авлиёларига дўст бўлишни ҳам унутмайди. Ниҳоят, буларнинг ҳаммаси Оллоҳ кўрсатган ҳукмлар сифатларидир. Соямизнинг биздан хабари йўқ бўлишига қарамай, биз улардан воқифдирмиз. Лекин Оллоҳ билимининг қаршисида бизнинг хабаримиз хабарсизлик, демакдир. Шахснинг ҳамма қирралари унинг соясида акс этмайди. Худди шундай, Оллоҳнинг барча сифатлари ҳам бизда тўла-тўкис намоён бўлмайди. Фақат айримларигина кўринадики, «Айтинг: Руҳ ёлғиз Парвардигорим биладиган ишлардандир. Сизларга жуда оз илм берилгандир»[113] дея буюрилган.

ФАСЛ. Исодан сўралдики: Эй Оллоҳнинг руҳи! Дунё ва охиратда қай бир нарса энг буюк ва энг мушкулдир. Исо жавоб ўлароқ: «Оллоҳнинг ғазабидир» деди. Яна сўрадилар: «Инсонни бундан нима қутқаради?» Жавоб берди: «Ўз ғазабини енгиш ва шиддатини ютиши» (Қуръондан). Йўл — шу бўлиши керак. Нафс шикоят этмоқчи бўлганда, инсон унинг аксини қилади, яъни шукрона келтиради ва шу қадар муболағалайдики, натижада, қалбида севги майдонга келади. Чунки ёлғондан шукур қилмак Оллоҳдан муҳаббат истамакдир.

Буюк Мавлоно шундай буюради: «Махлуқдан шикоят Холиқдан шикоятдир» (Қуръондан). Сенга қарши қилинган душманлик ва сақланган кин гизлидир. Худди оловдек. Масалан, сачраган бир учқунни кўрсанг, тезда сўндирки, келган жойига — йўқликка дўнсин. Агар унга бошқа бир жавоб топмоқчи бўлсанг, учқун оловга айланади, адамдан келар, қайтармоқ эса азобдир. «Ёмонликни энг гўзал сўзлар билан даф қил!»[114]ки, икки томондан душманни бартараф қилган бўласан. Бири шудир: Душман сенинг теринг ё гўштинг эмас, балки ёмон тушунчангдир. Узлуксиз адо этилган дуо кучи билан ундан қутилиш мумкин. Иккинчиси, қалбингда мағфират этиш васфи пайдо бўлиши билан сенга қарши қилинган ёмонловнинг ёлғон экани ошкор бўлади. Яъни у янглиш кўргандир. Модомики, сени бўлганинг каби кўрмадими, демак, ёмонланган унинг ўзидир, асло сен эмас. Ёғий ёлғончилигининг майдонга чиқишидан баттарроқ ҳеч бир нарса кишини уялтирмайди. Кўринадики, сен шукр ва мақтов билан унга оғу бераяпсан. Чунки у сенинг нуқсонингни кўрсатса, сен унинг камолини намойиш этмоқдасан. Чунки сен Оллоҳнинг севгилисисан. «Оллоҳ яхшилик қилувчиларни севади» (Қуръондан) — дея буюрилганидек, Оллоҳ томонидан севилган кам бўлмайди. Уни шу қадар мақтаки, дўстлари: «Ажаб, бизга душман бўлдимики, у билан бунчалар яқинлашибди?» дея саросимага тушсинлар.

ШЕЪР: (Давлат соҳиби бўлсалар ҳам соқолини назокат билан юл. Агар осий бўлсалар, бўйинларига ҳукм билан ур.) Оллоҳ бизни бу йўлда музаффар айласин!

ФАСЛ. Оллоҳ ва қул ўртасидаги парда бор-йўғи ана шу иккитадан иборатдир. Қолган пардалар улардан ҳосил бўлади. Булар: соғлиқ ва мол. Соғлом инсон: «Қани Оллоҳ? Мен кўрмаяпман!» дейди. Ҳолбуки, бирон жойи оғриб қолса: «Оҳ, Оллоҳ! Воҳ, Оллоҳ!» дея бошлайди. Шунда унинг сири ва сўзи Оллоҳ билан бирлашади. Чунки соғлиқ — унинг пардаси. Оллоҳ эса оғриқнинг остида ниҳон экани кўрилади. Инсон мол ва насиби борлигида орзуларининг сабабларини тайёрлайди. Кечаю кундуз у билан шуғулланади. Фақирлик келар-келмас, иродаси заифлашади ва Оллоҳнинг атрофида айланиб қолади.

(Менга сени мастлик ва фақирлик келтирди. Мен сенинг мастлик ва фақирлигингнинг қулиман!)

Улуғ Оллоҳ Фиръавнга тўрт юз йиллик умр, мол-мулк, шоҳлик ва унинг бошқа ҳар турли орзулари адосини насиб этди. Шунга қарамасдан, булар уни Оллоҳ ҳузуридан узоқлаштирган пардалар эди. Аммо «Ҳақни эсламасин», деган ниятда унинг истаклари рўёбга чиқарилгани йўқ. Фиръавнга ҳатто бир бошоғриғи ҳам берилмади.

(Ниҳоят), бир кун сен ўз муродинг-ла банд бўл ва бизни хотирлама, кечанг хайрли бўлсин! — деди.

Сулаймон сенинг мулкингдан тўйди. Айюб балодан тўймади.

ФАСЛ. Буюрдики, инсон нафсида шундай бир нарса борки, ҳайвонларда йўқдир, дейишади. Аммо бу — инсон улардан ёмон, дегани эмас. Балки шундайдир: Инсондаги ёмон феъли-ҳўй, нафс ва бахтсизлик мавжуд бўлган яширин жавҳардандир. Фақат феъллар, бахтсизликлар ва ёмонликлар жавҳарнинг пардаларига айланган. Жавҳар қанча гўзал ва буюк бўлса, парда ҳам шунга ярашадир. Барча ёмонликлар жавҳар пардасининг воситаси ва парданинг кўтарилиши — имконсиз. Шунга қарамасдан, улкан мужоҳадалар сўнгида мумкиндир. Мужоҳидлар ҳар хил. Мужоҳаданинг энг буюги — бу дунёдан юз ўгириб, Оллоҳга йўналган ёронга қўшилмоқ ва аралашмоқдир. Мужоҳада яхши ва тўғри бир дўст билан юзма-юз ўтиришдан мушкулроқ эмас. Чунки уларни кўрмак нафснинг эриб йўқ бўлишидир. Шунинг учун ҳам илон қирқ йил инсонни кўрмаса, аждарҳога айланади, дейишади. Қаергаки, катта бир қулф оссалар, билгилки, у ерда нафис ва қимматли нарса бордир. Жумладан, қаердаки, парда қалин ва мустаҳкам бўлса, ўша ердаги жавҳар яхшироқдир. Чунончи хазина устида илон ётади. Бироқ сен унинг хунуклигига эмас, дафинадаги нафис нарсаларга боқ!

ФАСЛ. Севгилим дедики: Фалончи нима билан яшайди?

Қушлар билан қанотлари ва ақллилар-ла уларнинг ҳиммат қанотлари орасидаги фарқ нимадан иборат? Фарқ шудир: Қушлар қанотлари воситасида ҳар тарафга учадилар. Ақллилар эса ҳиммат қанотлари билан ўз жиҳатларидан (томонларидан) учадилар. Ҳар отнинг бир бошпанаси бор. Оллоҳ ҳаммадан яхшироқ билгувчидир!

Бу Асрори Жалилнинг таҳрири Муқаддас мақбарада, Жума куни, муборак Рамазон ойининг тўртинчисида, 751-йилда ниҳоясига етди. Ғани бўлган Оллоҳга муҳтож киши мен — Баҳоуддин Малдойийул-Одилиййу-с-Сароий, Оллоҳ унинг сўзини яхши айласин!

Омин! Эй оламнинг Робби!

[1] Қуръон, 35-сура, 13-оят. Бу ва бошқа оятлар Алоуддин Мансурнинг таржимасидан олинди — тарж.

[2] Қуръон, 12-сура, 87-оят. Бу ва бошқа оятлар Алоуддин Мансурнинг таржимасидан олинди — тарж.

[3] Қуръон, 33-сура, 72-оят.

[4] Қуръон, 9-сура, 112-оят.

[5] Қуръон, 2-сура, 109-оят.

[6] Қуръон, 84-сура, 19-20-яот.

[7] Қуръон, 36-сура, 82-яот.

[8] Қуръон, 25-сура, 58-оят.

[9] Яқинлик Қофининг Анқоси — тасаввуфда лисоний комиллик (тарж.).

[10] Қуръон, 2-сура, 88-оят.

[11] Қуръон, 2-сура, 88-оят.

[12] Қуръон, 2-сура, 8-оят.

[13] Қуръон, 15-сура, 21-оят.

[14]Қуръон, 15-сура, 21-яот.

[15] Қуръон, 78-сура, 40-оят.

[16] Қуръон, 2-сура, 25-оят.

[17] Қуръон, 9-сура, 128-оят.

[18] Худовандигор — Мавлононинг лақаби.

[19] Қуръон, 171-сура, 143-оят.

[20] Қуръон, 53-сукра, 3-4-оят.

[21] Қуръон, 17-сура, 44-оят.

[22] Қуръон, 43-сура, 32-ост.

[23] Қуръон, 99-сура, 7-оят.

[24] Қуръон, 32-сура, 17-оят.

[25] Қуръон, 97-сура, 3-оят.

[26] Қуръон, 19-сура, 30-оят.

[27] Қуръон, 39-сура, 22-оят.

[28] Қуръон, 4-сура, 28-оят.

[29] Қуръон, 48-сура, 4-оят.

[30] Қуръон, 60-сура, 1-оят.

[31] Қуръон, 79-сура, 40-41-оятлар.

[32] Қуръон, 15-сура, 21-оят.

[33] Қуръон, 2-сура, 156-оят.

[34] Қуръон, сура: 23, оят: 116.

[35] Қуръон, 99-сура, 7-8-оятлар.

[36] Қуръон, 7-сура, 72-оят.

[37] Қуръон, 56-сура, 76-оят.

[38] Қуръон, 10-сура, 62-оят.

[39] Қуръон, 110-сура, 3-оят.

[40] Қуръон, 61-сура, 8-оят.

[41] Қуръон, 18-сура, 109-оят.

[42] Қуръон, 107-сура, 4,5,6,7-оят.

[43] Қуръон, 2-сура, 30-оят.

[44] Қуръон, 2-сура, 30-оят.

[45] Қуръон, 17-сура, 44-оят.

[46] Қуръон, 17-сура, 44-оят.

[47] Қуръон, 4-сура, 34-оят.

[48] Қуръон, 48-сура, 27-оят.

[49] Қуръон. 48-сура, 20-оят.

[50] Қуръон, 41-сура, 21-оят.

[51] Қуръон, 48-сура, 29-оят.

[52] Қуръон, 94-сура, 1-оят.

[53] Қуръон, 55-сура, 29-оят.

[54] Қуръон, 9-сура, 15-оят.

[55] Қуръон, 56-сура,79-оят.

[56] Қуръон, 2-сура, 245-оят.

[57] Қуръон, 37-сура, 165-166-оятлар.

[58] Қуръон, 110-сура, 2-оят.

[59] Қуръон, 13-сура, 23-оят.

[60] Қуръон, 27-сура, 34-оят.

[61] Қуръон, 2-сура, 10-оят.

[62] Қуръон, 19-сура, 60-оят.

[63] Қуръон, 25-сура, 70-оят.

[64] Қуръон, 39-сура, 10-оят.

[65] Қуръон, 39-сура, 10-оят.

[66] Қуръон, 47-сура, 36-оят.

[67] Қуръон, 47-сура, 16-оят.

[68] Қуръон, 6-сура, 43-оят.

[69] Қуръон, 6-сура, 43-оят.

[70] Қуръон, 4-сура, 78-оят.

[71] Қуръон, 4-сура, 164-оят.

[72] Қуръон, 8-сура, 24-оят.

[73] Биз сенга бу Қуръонни қийналиб, жафо чекншинг учун юбормадик, Қуръон, 20-сура, 1—2-оятлар.

[74] Қуръон, 2-суар, 125-оят.

[75] Қуръон, 2-сура, 125-оят.

[76] Қуръон, 35-сура, 19-20-21-оятлар.

[77] Қуръон 112-сура, 3-оят.

[78] Қуръон, 47-сура, 38-оят.

[79] Қуръон, 40-сура, 60-оят.

[80] Қуръон, 70-сура, 23-оят.

[81] Қуръон, 2-сура, 179-оят.

[82] Қуръон, 2-сура, 195-оят.

[83] Қуръон.7-сура,168-оят.

[84] Қуръон, 9-сура, 97-оят.

[85] Қуръон, 9-сура, 99-оят.

[86] Қуръон, 4-сура, 69-оят.

[87] Қуръон, 33-сура, 72-оят.

[88] Қуръон, 48-сура, 29-оят.

[89] Қуръон, 36-сура, 62-оят.

[90] Қуръон, 84-сура, 1-оят.

[91] Қуръон, 99-сура, 1-оят.

[92] Қуръон, 26-сура, 28-оят.

[93] Мутазил — Бир томонни тутган, демакдир. Юнон фалсафасининг Исломиятга таъсиридан кейин майдонга келган мазҳаб — тарж.

[94] Қуръон, 41-сура, 46-оят.

[95] Қуръон, 99-сура, 7-8-оятлар.

[96] Қуръон, 2-сура, 30-оят.

[97] Қуръон, 2-сура, 30-оят.

[98] Қуръон, 2-сура, 258-оят.

[99] Қуръон, 2-сура, 258-оят.

[100] Қуръон, 2-сура, 258-оят.

[101] Қуръон, 40-сура, 68-оят.

[102] Қуръон, 17-сура, 44-оят.

[103] Қуръон, 41-сура, 44-оят.

[104] Қуръон, 50-сура, 6-оят.

[105] Қуръон, 83-сура, 4-5-оятлар.

[106] Қуръон, 6-сура, 11-оят.

[107] Қуръон, 2-сура, 14-оят.

[108] Қуръон, 3-сура, 97-оят.

[109] Қуръон, 112-сура,1-оят.

[110] Қуръон, 2-сура.

[111] Қуръон, , 7-сура, 50-оят.

[112] Қуръон, , 99-сура,29-30-оятлар.

[113] Қуръон, , 17-сура, 85-оят.

[114] Қуръон, 23-сура, 96-оят.

ТАМОМ

JALOLIDDIN RUMIY
ICHINDAGI ICHINDADUR (5)
Ulug‘bek Hamdam tarjimasi

FASL. Biz insonnnng barcha hollarini bir-bir esladik va uning vujudi-yu fe’l-atvoridan, qiziqqonligi-yu sovuqqonligidan qilcha ham narsa nazarimizdan chetda qolmadi. Biroq undan boqiy qolajak narsaning nima ekanligi ochiq-oydin bo‘lmadi, dedim. Mavlono buyurdiki: Agar uni bilmak faqatgina so‘z bilan mumkin bo‘lsaydi, insonning bunchalar ishlashga va turli-tuman mujodalalarga ehtiyoji qolmasdi. Hech kim o‘zini qiynamas va fido etmasdi. Chunonchi, dengizga kelgan odam tuzli suv, baliq va timsohdan boshqa narsa ko‘rmasa: «Dur qayerda ekan yoki mutlaqo yo‘qmikan?» deydi. Holbuki, dengizni ko‘rish injuning hosil bo‘lishi emas-ku! Agar dengiz suvini chelaklab yuz ming marta o‘lchagan-da ham durni topolmaydi. Uni topish va unga borish uchun g‘ovvos lozim. Lekin bu har g‘ovvosning ham qo‘lidan kelavermaydi. U omadli va mahoratli bo‘lmog‘i darkor. Bu xususda o‘rganilgan bilimlar va hunarlar dengiz suvini chelakla o‘lchamakka o‘xshaydi. Injuni topish esa — tamomila boshka bir narsa. Yetmish hunarli, mol— dunyo va go‘zallik sohibi bo‘lgan zotda biz nazarda tutgan ma’no bo‘lmasligi mumkin. Shu bilan birga, ko‘rimsiz .va xunukkina kishilar ham bordirki, ular ana shu ma’no egalari bo‘lishi ehtimoldan uzoq emas. Mazkur odamlarning qolgan barcha xilqatlardan ustun qilgan narsa ma’nodir. Qoplon, timsoh, arslon va hokazo mavjudotlarning yuz xunarlari-yu fazilatlari bo‘lgani holda, o‘lmas ma’nodan mahrumdirlar. Agar inson shu ma’noga yo‘l topgan esa, u o‘z ustunligini qo‘lga kiritgandir. Yo‘qsa, na ustunlik va na fazilatdan bir nasibasi bor. Barcha hunarlar va bezaklar injularni ko‘zgu orqasiga joylashtirmoq kabidir. Holbuki, ko‘zguning yuzi bundan bexabar. Unga tozalik va porloqlik zarur. Xunuk yuzli odam oyna orqasidagini ta’ma qiladi. Go‘zal yuzlilar esa ko‘zguga jon-jon deb qarashadi. Chunki unda o‘z go‘zalliklarini ko‘rishadi.

Yusuf-i Misriy safardan qaytgan do‘stiga «Menga qanday sovg‘a olib kelding?» dedi. Do‘sti «Senda bo‘lmagan narsaning o‘zi bormi? Axir sening hech nimaga etiyojing yo‘q-ku! Shunga qaramay, sendan go‘zalroq zot bo‘lmagani sababli o‘z jamolingni ko‘rib turishing uchun bir oyna keltirdim», deb javob berdi. Ollohning nimasi yo‘q va Uning qanday ehtiyoji bor? Ollohning huzuriga o‘zini tamosha qilishi uchun porloq bir ko‘zgu eltmoq darkor. «Olloh sizning suratlaringiz va amallaringizga emas, balki qalblaringizga va niyatlaringizga boqar» (Hadis).

She’r: (U joylar shunday mamlakatlardirki, nimani istasang — topilur. Faqat karim (asl, jo‘mard — tarj.) odamlar topilmas).

U yer shunday bir shaharki, go‘zal yuzlilar va ko‘ngillarning boshqa barcha istaklari muhayyodir. Biroq bir dona ham aqlli odam topolmaysan. Koshki, buning aksi bo‘lsa! Bu shahar — insonning vujudi. Agar unda son-sanoqsiz hunar qaynab yotsa-da, o‘sha ma’no bo‘lmasa — behuda. Bundan ko‘ra uning yo‘q bo‘lishi durustroqdir. Agar ma’no bo‘lsa-yu zohiriy bezaklar topilmasa — xatarli emas. Muhimi — ruh ma’murligi.

Hamma hollarda ham insonning ruhi Haq ila band. Zohiriy mashg‘ullik botiniy mashullikka mone bo‘lolmaydi. Chunonchi, homilador ayol ish bilan har qancha band bo‘lsa-da, bag‘ridagi bolasi o‘sib-rivojlanib boraveradi. Holbuki, onaning bundan xabari yo‘q. Inson ruhni o‘z zimmasiga oldi. «Inson uni o‘z zimmasiga oldi. Darhaqiqat u (o‘ziga) zulm qiluvchi va nodon edi»[87]. (Biroq) Ulug‘ Olloh uni zulmat va bilimsizlik chohiga tashlamaydi. Inson shaklida yurgan bir ayolga do‘stu oshnolar kelmoqda. Axir, insonni yetaklab yuruvchi rurdan kelayotgan yor-birodarlarga nega hayron bo‘lish kerak? O‘limdan keyin ham unda hadsiz-hisobsiz narsalar ma’mur holda zuhur etaveradi. Chunki ruh daraxt ildiziga o‘xshaydi. Va u garchi tuproq ichida bo‘lsa-da, asari — shoxlarida namoyon. Agar daraxtning biron shoxi sinsa, ildizi baquvvat bo‘lgani uchun yangilari o‘sib chiqaveradi. Agar ildiz chirigan bo‘lsa-chi, unda na shox va na yaproq qoladi. Ulug‘ Olloh «Ey Payg‘ambar, senga salom bo‘lsin!» deya buyurdi. Bu demakdirki: Senga va sening jinsingdan bo‘lganlarga salom bo‘lsin! Agar Ollohning maqsadi bunday bo‘lmasaydi, Mustafo «Salom bizga va solih bandalarga bo‘lsin» demasdi. Salom uning o‘zigagina tegishli bo‘lganda edi, payg‘ambar solih bandalarni ilova qilmasdi. Chunonchi, payg‘ambar tahorat olarkan: «Namozning o‘zi sahih emas, balki tahorat-la sohihdir» — dedi. Bundan maqsad muayyan bir tahorat esaydi, hech kimning namozi to‘g‘ri bo‘lmasdi. Chunki bu yerda faqat Mustafoning tahorati va namozning sihati haqida gap ketyapti. U holda, maqsad kimning tahorati shu xilda bo‘lmaskan, uning namozi ham sahih emas, demakdir. Masalan, «Bu go‘yo anor guliga o‘xshaydi» deyishdi. Bu — nima degani? Anor guli shudir, deganimi? Yo‘q, aslo! Balki bu anor gullilar turidan, demakdir.

Bir qishloqlik shaharlik og‘aynisining uyida mehmon bo‘ldi. Mezbon uning oldiga holva qo‘ydi. Ishtaha bilan yeb bo‘lgan qishloqlik dedi: «Men sabzi yeb o‘rgangandim. Holvani yegach, uning (sabzining) mazasi nazarimdan qoldi. Biroq har doim ham topa olmasligim uchun holvadan-da sovudim. Endi men nima qilay, qay najotga bosh uray?» dedi. Shu tarzda qishloqlik shaharni orzuladi. Chunki u holvadan tatib ko‘rdi, shaharlik uning ko‘nglini o‘g‘irladi. Endi u chorasizdir va ko‘nglining ortidan ketajakdir. Odam borki, salomidan is hidi keladi, odam borki, salomidan mushk bo‘yi taraladi. Buni hid bilish xususiyati bo‘lgan kishilar tushunishadi. Keyin pushaymon bo‘lmaslik uchun do‘stlikdan avval kishini sinab bilmak lozim. Bu — Haqning sunnati. «Nafsingdan boshla» (Hadis) deya buyurilgan. Agar nafs qullik da’vosida bo‘lsa, uni sinamasdan qabul etma. Axir, tahorat olishdan oldin suvni ko‘rish bilan qanoatlanmay, hidlab, totib ham tekshiradilar. Faqat shundan keyingina yuzlarini yuvadilar. Qalbingdagi yaxshi yoki yomon niyatni Ollohu akbar sensiz (sendan tashqarida) ham namoyon qilaveradi. Daraxt ildizining tuproq ostida gizli saqlagani shoxu barglarida zuhur etadi. «Ularning yuzlarida sajda izidan (qolgan) belgi alomatlari bordir»[88] deya amr qilinganidek, kishi sening ichingdagini bilmagani bilan rangi ro‘ying oshkor etmaydimi?

FASL. Qidirmaguningcha hech narsani topolmaysan. Biroq do‘st bundan mustasno! Chunki uni topmaguncha qidirmaysan. Insonning talabi topolmagan narsasini kechayu kunduz izlamak-la vaqt kechirmoqdir. Topilganni, ya’ni hosil bo‘lganni tilash esa ajablanarli hol. Ba’zi odam buni tasavvur etolmaydi. Chunki insonning talabi hali topmagan yangi narsasiga ko‘ra bo‘ladi. Topilgandan keyin ham istamak esa Haqning talabidir. Chunki Ulug‘ Olloh har narsani topgandir va hamma narsa Uning qudratida mavjuddir. «Uning ishi faqatgina «Bo‘l» demoqligidir. Bas, u (narsa) bo‘lur — vujudga kelur»[89]. U sharafli topg‘uchidir. Vojid — (vujudga keltirgan — tarj.) — hamma narsa topgan zot. (Chunki u tolib va g‘olibdir» — deya buyurilganidek. Ulug‘ Olloh tolibdir. Shuning uchun ham: «Ey inson! Sen shu qadar hodis va odamning sifati mavjud bo‘lgan talabda qancha qat’iy esang, maqsadingdan shuncha uzoqlashasan. Sening istaging Haqning istagida yo‘q bo‘lgusi. Haqning talabi ila tolib bo‘lursan», dedilar. Bittasi: Haqning avliyosi qaysi biri? Haqqa vosil bo‘lgan qaysisi? Bilolmayapmiz. Bilish uchun tuzukroq dalilimiz ham yo‘q. So‘z ham, ish ham, hatto karomat ham og‘irimizni yengil qilmayapti. Chunki so‘z o‘rganilgan bo‘lishi mumkin. Ish va karomat esa nasroniylarda ham bor. Chunki ular ham insonning qalbidan kechgan asrorni biladilar va sehr yordamida g‘alati narsalar ko‘rsata oladilar» — dedi. Mavlono: Sening biron kishiga iymon-ishonching bormi? — deb so‘radi. U «Albatta, ishonaman, oshiqman» deb javob berdi. Mavlono yana: Sening ul kishiga bo‘lgan iymon-ishonching bir dalilu alomatga asoslanadimi, yo‘qmi, bularsiz ham (uni) sevaverasanmi? — deb so‘ragach, u: «Xudo saqlasin! Men uni dalil va alomatsiz sevaman» dedi. Shunda Mavlono buyurdi: Unday bo‘lsa, nega sen bir-biriga zid gaplarni aytayapsan?

Har bir valiy va Ulug‘ zotlar: Hech kim menchalik Haqqa yaqin emas va Haqning hech kimga menga bo‘lganchalik inoyati yo‘q, deya o‘ylaydi. Mavlono buyurdiki: Bu gapni kim aytdi: valiymi, yo‘qsa, valiy bo‘lmagan boshqa kishimi? Agar valiy so‘ylagan bo‘lsa, demak u har bir avliyoning o‘zi to‘g‘risidagi ishonchini bilganiga ko‘ra inoyatga muyassar bo‘lmagan hisoblanadi. Agar valiy bo‘lmagan zot aytgan bo‘lsa, haqiqatan ham u Haqning avliyosi va xos qulidir. Chunki Ulug‘ Olloh ushbu sirni barcha avliyolardan pinhon tutgani holda, undan yashirmagandir. Ul zot menga shu misolni berdi: Podshohning o‘nta joriyasi bor edi. Ular shoh huzurida «Qay birimiz eng aziz ekanligimizni bilmoqchimiz» dedilar. Shoh: «Bu uzuk ertaga kimning uyida bo‘lsa, o‘sha men uchun eng azizdir», dedi. Ertasi kuni o‘sha uzukdan o‘n dona tayyorlatdi va joriyalarning har biriga bittadan berdi. Buyurdiki: Muammo hal bo‘lmadi. Aytganingiz javob emas, boshqa narsadir. Bu gapni o‘n joriyadan biri aytdimi yo‘qsa, o‘zga birovmi? Agar o‘n joriyadan biri aytgan bo‘lsa, demak u qo‘lidagi uzukdan qolgan joriyalarda ham borligini biladi. U holda, bu joriyaning boshqalardan afzalligi yo‘q, ya’ni shoh tarafidan ko‘proq sevilgan emas. Agar bu gapni o‘n joriyadan boshqa birov aytgan bo‘lsa, demak, u podshohning sevgani va ko‘nglidagisidir.

Bittasi «Oshiq tushkun, qiymatsiz va sabrli bo‘lishi kerak» dedi. Mavlono buyurdiki: To‘g‘ri, ammo qachonki, buni sevilgan (yor, ma’shuqa) istasa. Agar buni yor istamagan bo‘lsa, u holda u — oshiq emas. Chunki «Oshiq» o‘z istagi va o‘z maqsadi sari ketmoqda, demakdir. Agar u yorning istagiga rioya qilsa va yor oshiqning tushkun-da qiymatsiz bo‘lishini xohlamasa, unda bu qanday qilib tushkun va qiymatsiz bo‘la oladi? Anglashiladiki, oshiqning holi ma’lum emas, ya’ni ma’shuqning istagi qanday esa u o‘shanday bo‘lishga mahkum.

Iso buyurgan edi «Qanday qilib hayvonning hayvon yeyishiga hayron bo‘lay?» Zohirni ko‘rganlar deyishadiki: Modomiki inson ham hayvon go‘shtini yer ekan, demak u hayvondir. Bu — xato. Sabab? Chunki inson hayvonni emas, jamodni (jismni — tarj.) yeydi. Ya’ni jonsiz narsa jismdir. Hayvon o‘lishi bilan uning hayvonligi qolmaydi. Maqsad shuki, shayx muridni benazir tarzda yutmoqda. Men asl va nodir bo‘lgan shu ishga lolman.

Bittasi so‘radi: Ibrohim Namrudga «Mening Ollohim o‘likni tiriltiradi va tirikni o‘ldiradi» deya buyurdi. Namrud: «Men ham birovni ishidan haydasam, uni o‘ldirgan va birovga ish bersam, uni tiriltirgan bo‘laman», — deb javob berdi. Shunda Ibrohim gapidan qaytdi va boshqa dalil keltirdi: «Mening Ollohim quyoshni mashriqdan chiqarib mag‘ribda botiradi. Sen buning aksini qil», — dedi. Ko‘rinishdan bu fikr Ibrohimga ziddir. Mavlono buyurdiki: Xudo saqlasin! Ibrohimning Namrudga javob topolmay gangib qolishi — mumkin emas. Ibrohim o‘z fikri bilan Ulug‘ Olloh bolani rahim (ona qorni — tarj.) mashriqidan chiqarib, qabriston mag‘ribida ko‘madi, demoqchidir. Demak, Ibrohimning har ikkala dalili ham birdir. Ulug‘ Olloh insonni har lahza yangidan yaratadi va uning ichiga yangi-yangi narsalarni yo‘llaydi. Ularning biri ikkinchisiga, ikkinchisi uchinchisiga sira o‘xshamaydi. Faqat inson bundan — o‘zidan g‘ofildir (ya’ni o‘zini tanimaydi).

Sulton Mahmudga juda chiroyli bir ot keltirdilar. Bayram kuni u otni minib yurt aylandi. Xalq tom-boshilarga chiqib uni tomosha qila boshladi. Faqat bir sarxush odamgina hamma narsadan bexabar qolgandi. Nihoyat, uni ham sudrashdi. Biroq sarxush: «Men o‘zim bilan mashg‘ulman. Uni ko‘rishni, unga e’tibor berishni istamayman», — dedi. Shunga qaramasdan, Sulton ko‘chadan o‘tayotganda, bir ko‘z tashlab: «Mening oldimda bu otning qanday qiymati bor? Agar ot meniki bo‘lsaydi, uni bitta qo‘shiq aytib bergan kishiga hadya sifatida berib yuborardim» — dedi. Sulton eshitdi va g‘azablanib, sarxushni zindonband qildirdi. Oradan bir hafta o‘tgandan keyin mahbus o‘zining nima gunohi borligini so‘rattirdi. Sulton uni huzuriga olib kelishlarini buyurdi. Kelgach: «Ey odobsiz dovdir! U gapni aytishga qanday jur’at etding?» deb so‘radi. Mahbus: «Ey olamning shohi! U gapni men aytmadim, balki boshqa bir odam aytdi. Endi men u emasman. Men aqlli va zakiy odamman» dedi. Sulton uning fikrlaridan mamnun bo‘ldi va zarbof to‘n berib ozod qildi. Kimda-kim biz bilan munosabatda bo‘lib, bu sharobdan ichsa va u keyin qayerga borib, kim bilan birga bo‘lsa ham, haqiqatda bizdan ayrilmayajakdir. Chunki begonalar gurungi do‘stlar suhbatining oynasidir. Oyna ziddi bilan ma’lum bo‘ladi.

Abu Bakr Siddiq shakarni umumiy degandi. Bu onadan tug‘ma shirin, demakdir. Shuning uchun ham qolgan mevalar: «Biz achchiqlikni tota-tota nihoyat, shirinlik martabasiga erishdik. Sen shirinlik lazzatini qayerdan ham bilarding? Axir, achchiqni, uning azobini totib ko‘rmading-da» deya shakarning oldida maqtanadilar.

FASL. (Inson mayli o‘z chegarasidan chiqqanda, do‘stlik dushmanlikka do‘nadi).

Baytning ma’nosini so‘radilar. Mavlono buyurdiki: Dushmanlik olami do‘stlik olamiga nisbatan — tor. Chunki odamlar do‘stlik olamiga yetmoq uchun dushmanlik olamidan qochadilar. O‘z navbatida do‘stlik olami ham do‘stlik va dushmanlikni vujudga keltirgan olamga qiyosan — tor. Do‘stlik va dushmanlik, inkor va iymon ikkilikka sababdir. Chunki kufr — inkor. Inkorchi uchun inkor qilishi kerak bo‘lgan kishi lozim bo‘lganidek, qabul etuvchiga ham qabul etishi shart bo‘lgan bir zot zarur. Shundan ham ko‘rinadiki, birlik va begonalik ikkiligi mavjud. U odam esa kufr va iymonning, do‘stlik va dushmanlikning tashqarisidir. Modomiki, do‘stlik ikkilikni paydo qilar ekan, demak, ikkiliksiz, faqat birlikdan iborat bo‘lgan olam bordir. Inson unga erishishi bilan do‘stlik va dushmanlikdan chiqadi. Chunki bu sifatlar u olamga sig‘maydi. Demak, u yerga yetishgan inson ikkilikdan xalos bo‘lgan zotdir. Ikkilik, ishq va do‘stlik mavjud bo‘lgan dastlabki olam mazkur olam qarshisida g‘aribu bechoradir. Shuning uchun ham endi (ikkilikli olam — tarj.) istalmaydi. Endi kishi qiymatsiz olamni o‘ziga dushman hisoblaydi. Chunonchi, Mansur o‘z-o‘ziga dushman bo‘ldi va o‘zini yo‘q qildi. Chunki unda Haqning do‘stligi haddidan oshgandi. Mansur «Ana-l Haq» dedi, ya’ni men fano topdim, yo‘q bo‘ldim. Yolg‘iz qolgan Zot Haqdir, demoqchi bo‘ldi. Bu kamtarinlikdir. Bandalikning oxirgi nuqtasidir. Holbuki, kimda-kim: «Sen yolg‘iz Ollohsan va men sening qulingman» desa, bu ulkan da’vo va manmanlikdir. Chunki bunday qilingan kimsa o‘z borlig‘ini ham isbotlamoqchi bo‘lgan hisoblanadi. Shu tarzda, ikkilik yuzaga kelmoqda. Hatto «U Ollohdir!» deyish-da ikkilikdir. Chunki «Men bo‘lmaguncha «U» ham bo‘lmaydi. Demak, «Ana-l-Haq»ni Haq so‘ylagandir. Zero, Undan g‘ayri bir borliq nomavjud edi. Xuddi shunday, Mansur ham yo‘q bo‘lgandi va aytilgan so‘z Haqning so‘zi edi. Xayol olami tasavvurlar olamiga qaraganda yanada kengdir. Chunki butun tasavvurlar xayoldan tug‘iladi. O‘z navbatida xayol olami ham uni bor etgan olamning qarshisida yo‘qsildir. So‘z-la faqat shu qadari anglashiladi, xolos. Yo‘qsa, haqiqiy ma’noning kalima va jumlalarda oshkor bo‘lmog‘i imkonsizdir. Bittasi: «U holda jumla va so‘zning foydasi nimadir?» — deb so‘radi. Mavlono buyurdiki: So‘zning foydasi shuki, seni istamakka yo‘llaydi, ilhom beradi. Yo‘qsa, istalgan (talab qilingan) so‘z-la hosil bo‘lmaydi. Agar hosil bo‘lsaydi, mujohada-yu fidokorlikning nima hojati bor edi? Chunonchi, uzoqda qimillagan biron narsani payqagan kishi uni yaxshiroq ko‘rmoq uchun orqasidan chopadi. Hech mahal qimillamagan narsaning harakati vositasida (uni) ko‘rmoqchi bo‘lmaydi.

Insonning nutq qobiliyati ham uning ichida xuddi shundaydir. Sen uni ko‘rmaysan, u esa ma’no talabi yo‘lida (seni — tarj.) gijgijlaydi. Bittasi «Men juda ko‘p ilmlar o‘rgandim va bisyor ma’nolarga ega bo‘ldim. Biroq insonda boqiy qolajak ma’noni aniq-ravshan bilolmadim, unga yo‘l topolmadim» dedi. Mavlono buyurdiki: Agar u faqatgina so‘z-la ma’lum bo‘lsaydi, vujudning o‘lishiga va bu qadar zahmatlarga hojat qolmasdi. Uning uchun shunchalik ishlamoq kerakki… Yo‘q bo‘lib bitgungacha cholishmog‘ing shart. Bittasi «Men Ka’ba haqida eshitgan edim. Lekin qancha tikilmayin Ka’ba ko‘rinmayotir. Endi tomboshiga chiqay-da, qaray» der va yana ko‘rolmagach, toqati toq bo‘ladi-da «Ka’ba yo‘q!» deya uni inkor etadi. Ka’bani bu tarzda ko‘rib bo‘lmaydi. Agar muhtoj bo‘lmasang, Ka’baning yonida turib ham uni ko‘rolmaysan. Chunonchi qishda po‘stinni jon-jon deya kiyasan. Chunki sen sovuq mahali issiqqa talpinasan. Holbuki, yoz kelishi bilan uni chiqarib otasan. Po‘stin istamak isinish uchundir. O‘rtadagi monelik (ehtiyoj) ko‘tarilishi hamon sen undan voz kechasan.

«Osmon yorilgan»i[90] va «Yer o‘zining (eng dahshatli) zilzilasi bilan larzaga tushgani»[91] senga ishoradir. Ya’ni sen qovushish mazasini totib ko‘rding. Endi shunday bir kun keladiki, unda sen parchalarning ayriliq mazasini totasan, u olamning kengligini mushohada etasan va bu torlikdan qutulasan. Chunonchi, chormixga qoqilgan odam shu yer yaxshi deya o‘ylab, qutulish zavqini unutadi. Chormixdan xalos etilishi bilan esa dahshatli azob ichra bo‘lganini anglaydi. Xuddi shunday, beshikda qo‘l-oyog‘i bog‘langan bolakay ham rohatlanib yotadi, o‘sib-rivojlanadi. Agar kap-katta odamni beshikka belasalar, bu yer uning uchun zindon va azobga aylanadi. Ba’zilar g‘unchani sevsa, boshqalar to‘la-to‘kis ochilib yayrab turgan, ya’ni asllariga qovushgan gulni afzal ko‘radilar. Xuddi shunday, insonlar borki, ular hech qanday do‘st-dushmanlik, ishq, kufr va iymon bo‘lmay, asllariga yetishmoqni orzu etadilar. Chunki aytilganlarning barchasi misoli devor. Ular torlikka, azob-uqubatga va ikkilikka sabab bo‘ladilar. U olam esa keng va

rohatdir, ikkiliksizdir. So‘z unchalik yuksak narsa emas, uning kuch-qudrati cheklangan. Qanday ham yuksak bo‘lsin, axir, uning bor-yo‘g‘i — so‘z-ku! Muassir (ta’sir qiluvchi — tarj.) va ilhom beruvchi Haqdir. U (so‘z — tarj.) esa — o‘rtadagi parda. Ajab, ikki-uch harfning to‘planishi qanday qilib hayot va hayajonga sabab bo‘ladi? Chunonchi, birovga chin dildan yaxshi so‘zlar aytsang, u sevinadi. Agar qo‘rs gapirsang-chi, xafa bo‘ladi, achchiqlanadi. Aslida, ikki-uchta kalimaning muhabbat va nafrat bilan qanday aloqasi bor? Hamma gap shundaki, insonning ko‘zi Olloh Jamoli va Kamolini ko‘ra oladigan darajada bo‘lmagani tufayli Yaratganning O‘zi so‘zni sabab va parda ayladi. Nozik pardalar tiyrak ko‘zlar uchundir. Pardalar orqasidan hukmlar beriladi, sabablar yaratiladi. Hayotning sababi — non emas. Ulug‘ Olloh uni bor-yo‘g‘i hayot va quvvatning vositasi o‘laroq bor etdi. Nihoyat, u (non) jonsiz bir jismdir va inson hayotiga ega emas. (Chunki — tarj.) unda bir tiriklik bo‘lsaydi, hamma narsadan oldin o‘ziga hayot bag‘ishlardi.

FASL. («Ey qardosh! Sen tushunchasan. Senda bundan boshqa nima bo‘lsa, suyak va asabdir!). Mazkur baytning ma’nosini so‘radilar. Buyurdiki: Sen ma’noga e’tibor ber, u — shaxsiy bir tushunchaga ishora. Biz uni kengaytirish maqsadida tushuncha (andisha) deb atadik. (Biroq — tarj.) bu — odamlar nazdidagi tushuncha emas. Bizning «andisha» so‘zidan tushunganimiz ham shudir. Ushbu ma’noni yana ham sodda va umumiy tarzda tushuntirmoqchi bo‘lsak, «Inson gapiruvchi hayvondir» deymiz. Bu yerda nutq (so‘z) xoh yashirin, xoh oshkor bo‘lsin, tushuncha demak va undan tashqarisi hayvondir. Demak, inson fikr va tushunchadan tashkil topgan. Qolgani (aytilganidek — tarj.) suyak va asabdir. Bu so‘z — to‘g‘ri va u quyoshga o‘xshaydi. Quyosh hamisha barhayotdir va hamma narsa uning sharofati bilan o‘sib ulg‘ayadi. Biroq quyosh ko‘zga sig‘maydi va odamlar u tufayli tirik ekanlarini, isinayotganlarini bilmaydilar. Shunga qaramasdan, xoh shukr, xoh kufr bilan aytilishidan qat’i nazar, quyosh ko‘zga ko‘rinadi. Bu shunga o‘xshaydi: Quyosh har zamon ko‘kda porlab turgan bo‘lsa-da, nuri (masalan — tarj.) devorni yoritmaguncha, ko‘zga ko‘rinmaydi. Xuddi shunday, harf va sas vositasi bo‘lmaguncha, so‘z quyoshining porlashi ham yuzaga chiqmaydi. Har doim mavjud bo‘lsa ham «Latif va ko‘rinmas» (Qur’on) deya buyuralganidek, Uning ko‘rinishi uchun quyuqlik zarur. Bittasi «Ollohning hech bir ma’nosi unga ko‘rinmaydi va ilohiy kalom ham uning uchun hech qanday ma’no ifoda qilmaydi. Hatto (uning) o‘zi ham bundan ajablanardi. Qachonki, unga Olloh bunday qildi, uni amr etdi va buni man qildi» deyishganidan keyingina o‘ziga keldi va Olloh kalomining ma’nosini tushundi. Demak, Ollohning latofati har naqadar mavjud bo‘lib inson uzra O‘z nurini sochsa-da, Uning amr va ta’qiqlar yaratish qudratini sharh qilmasalar, ko‘rish — anglash imkonsizdir. Chunonchi, asalning bir o‘zini yeyolmagan kishilar uni boshqa yeguliklarga aralashtirib yeydi. Bora-bora ko‘nikilib, ular quvvati ortarkan, asalni hech qanday vositasiz yeya boshlaydilar. Biz undan nutqning hamisha porlovchi, latif va hech qachon so‘nmovchi bir quyosh ekanini bilib oldik. Faqat sen quyosh ziyosini ko‘rishing va undan zavq olishing uchun moddiy hamda quyuq (ya’ni ko‘z ko‘ra oladigan darajada aniq — ravshan — tarj.) bir vositaga muhtojsan. Nihoyat, shunday bir yerga (maqomga — tarj.) erishasanki, unda sen hech qanday vositasiz ham o‘sha nur va latofatni ko‘rursan hamda unga ko‘nikib, hech tortinmasdan tomosha qila boshlaysan. Quvvat olasan va latofat dengizida ajoyib turfa ranglar ila g‘aroyib munosabatlarga kirishasan. Xoh gapir, xoh gapirma, bu ajoyib nutq hamma vaqt sen bilan birga bo‘ladi. Hatto o‘ylagan paytingda ham seni tark etmaydi. Tushunchangda jon yo‘qligiga qaramay, nutq mavjud va inson gapiruvchi hayvondir. Hayvonlik senda ham bor. Jumladan, qancha yashasang, nutq ham shuncha fursat sen-la barobardir. Chunonchi, hayvonning kavsh qaytarishi uning hayvonligi namoyon bo‘lishiga bir sabab. Biroq doimo kavsh qaytarishga hojat yo‘q. Xuddi shunday, nutqning ham so‘z aytishi va gapirishi lozim bo‘lsa-da, bu hamisha ham shart emas.

Insonning uch holi mavjud. Birinchisi: U Ollohning atrofida parvona bo‘lmaydi. Xotin, erkak, bola-chaqa, mol-dunyoga va toshu tuproqdan bo‘lgan (narsalarga) xizmat qiladi, ularga topinadi. Ikkinchisi: Insonda bilim va ma’rifat hosil bo‘ladi-da, Ollohdan boshqaga sig‘inmaydi. Uchinchisi: Inson ikkinchi holda yana-da ilgarilaydi va sukut saqlaydi. Na Olloh xizmatini qilayotganini va na qilmayotganini tasdiqlaydi. U har ikki martabaning ham tashqarisiga chiqqan hisoblanadi. Undan bu dunyoda biron sas eshitish — imkonsiz. Uning uchun Olloh na hozirdir va na g‘oyib, balki bularning har ikkalasini ham Yaratgandir. Demak, Olloh huzur (ko‘rinish, mavjudlik — tarj.) va g‘aybdan munazzahdir (pokizadir — tarj.). Chunki agar huzur bo‘lsa, g‘ayb bo‘lmasligi, g‘ayb bo‘lsa, huzur bo‘lmasligi lozim. Huzurning yonida g‘ayb bordir. Shuning uchun U huzur va g‘ayb ila tavsif etilmas. Biroq ziddan zid maydonga keladi. Zid zidni tug‘ishi darkor. Chunki u g‘ayb holida huzurni yaratgan bo‘lishi kerak va huzur g‘aybning ziddidir. G‘ayb uchun ham izoh shundoq. U holda ziddan zidning paydo bo‘lishi to‘g‘ri emas va Ollohning o‘ziga o‘xshaganni yaratishi nomuvofiqlikdir. Chunki Uning jufti yo‘q, deyilgan. Zero, mumkin bo‘lsa, o‘xshashlik o‘xshashini yaratadi. O‘shanda afzallik noafzallik bo‘ladi. Ayni zamonda, har bir narsa o‘z nafsini yaratishi talab qilinadi. Holbuki, bularning har ikkalasi ham mumkin emas. Modomiki, shu yergacha kelding, to‘xta va tasarruf etma. Aqlning tasarrufi shu yerda tugaydi. Dengiz sohilga urilib to‘xtaydi. Chunki bundan buyon to‘xtamak ham qolmas.

Barcha so‘zlar, bilimlar, hunarlar va san’atlar bu so‘zdan lazzat oladilar. Usiz na ishda va na san’atda maza bor. Ammo bundan g‘oya ne? Bilmaydilar va bilish shart ham emas. Masalan, bir odam boy-badavlat, suruv-suruv ot-qo‘ylarga, yer-suvlarga ega ayolga uylanmoq niyatida uning podasini boqib, yerini parvarish qilsa-da, zavqni ayolning borligidan oladi. Chunki ayolsiz u bularning barchasidan soviydi. Xuddi shunday, dunyoning butun hunarlari, ilmlari va hokazo hamma narsalari hayotni, zavqni hamda haroratni orifning nuridan oladilar. Zavqsiz ular uchun hamma yoq o‘likka aylanadi.

FASL. Buyurdiki: Avvallari she’r aytgan paytimizda bizni bunga tashviq va targ‘ib etib turgan bir ichki tuyg‘uni his qilardik. Endi bu tuyg‘ularning ta’siri susaydi, shunga qaramay, uning asarlari hanuz mavjud. Ollohning odati shundoqdir. Har nimaki tug‘ildi, uni tarbiya qiladi va bundan ulug‘ asarlar, hikmatlar maydonga chiqadi. Botish vaqtida ham o‘sha tarbiya o‘shadir, qoimdir. U «Mashriq va mag‘ribning hamda ularning o‘rtasidagi bor narsalarning Parvardigoridir»[92]. Ma’nosi: Olloh tug‘ilgan va botgan omillarni tarbiya etadi, demakdir.

Mutazila[93] deydiki: Amalni yaratgan qul bo‘lganidek, undan maydonga kelgan har bir ishning yaratuvchisi ham yana quldir. Holbuki, bunday bo‘lmasligi lozim. Chunki undan maydonga kelgan har amal g‘olib aql, ruh, quvvat va jism kabi olatlar vositasi iladir. Yohud vositasiz ravishda yuzaga chiqadi. Uning vositalar bilan amallarni yaratuvchisi bo‘lishi — noto‘g‘ri. Chunki u zaifdir. Demak, olat ko‘magida amallar yaratuvchisi ham bo‘lolmaydi. Sabab — olat uning hukmi ostida emas va uningsiz amallar yaratganning bo‘lishi imkonsizdir.

Olat yo‘q ekan, undan bir ish hosil bo‘lishi ham mumkin emas. Nihoyat, ochiq-oydin ma’lum bo‘layaptiki, amallar yaratuvchisi Haqdir, qul emasdir. O‘zidan maydonga kelgan yaxshi yoki yomon ishni qul muayyan niyatda va reja asosida amalga oshiradi. Biroq ishning hikmati qul o‘ylaganidek emas. Balki shundaydir: Ishda hosil bo‘lgan ma’no, hikmat va foydaning nafi bor-yo‘g‘i undan maydonga kelgan ish qadardir. Umumiy foydalarni yolg‘iz Olloh biladi. Chunonchi, sen oxirat va dunyoda yaxshi nom qozonmoq hamda tinch bo‘lmoq niyati bilan namoz o‘qiysan. Biroq namozning foydasi sen o‘ylaganchalik, ya’ni shu qadargina emas. Balki uning hadsiz-hisobsiz foydalari ham borki, bular sening tasavvuringga ham sig‘maydi. Ulardan faqat Ollohgina boxabardir. Qulni ishga yo‘llagan ham Udir. Ko‘rinadiki, inson Ollohning qudrat qabzasi qo‘lida bir yoy kabidir. Olloh uni istagan ishida qo‘llaydi. Shunga ko‘ra, ishlarning muallifi yoy emas, balki Haqdir. Yoy esa bor-yo‘g‘i olatdir, vositadir. Lekin dunyoning o‘zi qaror berishda Haqdan g‘ofildir. «Men kimning qo‘lidaman?» deya o‘zidan xabar olgan yoy naqadar buyuk va muqaddasdir. Qarori va ustuni g‘aflat bo‘lgan bu dunyoga nima deyin?

Birontasini uyqudan uyg‘otganlarida uning harakatlarida dunyodan zerikib sovugani seziladi. Sen buni payqamayapsanmi? Insonning bolaligidan shu vaqtgacha o‘sib-ulg‘ayishining boisi g‘aflat-ku! Yo‘qsa, hech kim hech bir zamon o‘smasdi. G‘aflat soyasida o‘sib ulg‘aygandan keyin esa Ulug‘ Olloh istar-istamas uni zahmat va mujohadalar bag‘riga tashlaydi. Maqsad — insonni g‘aflatdan yuvib tozalamoq. Shundan keyingina kishi u olamga oshno bo‘la boradi. Insonning vujudi go‘ng yig‘iniga o‘xshaydi. Biroq bu go‘ng yig‘ini azizdir. Chunki unda podshohning uzugi bor. Insonning vujudi — go‘yo bug‘doy qopi. Shoh unga «Bug‘doyni qayerga olib ketayapsan, axir uning ichida mening hissam bor?» deya baqiryapti. Odam esa hissadan g‘ofil va bug‘doyga g‘arq bo‘lgan. Agar undan xabardor bo‘lsa, qanday qilib bug‘doyga iltifot ko‘rsatadi? Shuning uchun ham seni sufliy (tuban, past — tarj.) olamdan ulviy (yuksak, yuqori — tarj.) olamga tortgan har bir fikr o‘sha hissaning tashqariga urgan aksidir. Agar inson sufliy olamga mayl bildirsa, demakki, undagi hissa pardalidir.

FASL. Bittasi: «Qozi Izzadin sizga salom yo‘lladi va har doim sizning yaxshiligingizdan, xayringizdan gapiradi, sizni maqtaydi» — dedi. Mavlono buyurdiki: Kimki bizni xayr-la yod etsa, uning ham yodi dunyoda xayrli bo‘lsin! Kimki, boshqa birov haqida yaxshi gap aytsa, bu aslida, uning o‘ziga tegishli va u o‘zini madh etgan bo‘ladi. Masalan, uyi-atrofini bo‘stonga aylantirgan zot gullarga har boqqanda, o‘zini rizvondagidek his qiladi. Yaxshilikni so‘ylashga odatlangan kishilar xayr ishlar qiluvchilarni har xotirlaganda, go‘yo yorini esga olganidek sevinadilar. Birovning yomonligidan gap ochilishi bilan ularning ko‘z oldida go‘yo ilon va chayon paydo bo‘ladi. Modomiki, sen ham kecha-yu kunduz gulu bo‘stonni, Eram bog‘larini ko‘ra olarkansan, nechun tikon va ilonlar makonida daydib yuribsan? Barcha odamlarni sevki, gulu gulzor aro bo‘lgaysan. Agar ularga dushman ko‘zi bilan qarasang. o‘zingni ilonu tikonlar qarorgohiga tashlagan bo‘lursan. Har kimni sevgan va har nimani xush qabul etgan avliyo buni o‘zgalar uchun emas, balki o‘z ko‘zlariga chirkin, yoqimsiz va jirkanch xayollar (Xudo saqlasin) kelmasin, deya qiladilar. Modomiki, bu dunyoda odamlarni taxayyul va yod etmak mutlaqo zaruriy hamda qochinilmas ekan, u holda, jirkanchu chirkin xayollardan saqlanmoq uchun insonlarni yaxshi vasflar-la esla. Chunki xalq to‘g‘risida qilgan har bir ishing, uni yaxshilik yo yomonlik bilan yod etishing senga doirdir. Shuning uchun Ulug‘ Olloh buyurdiki: «Kim biron yaxshi amal qilsa, o‘zi uchundir. Kim yomonlik qilsa, o‘z ziyoniga qilur»[94]. «Bas, kim (hayoti-dunyolik paytida zarra misqolichalik yaxshilik qilsa). Qiyomat kunida o‘shani ko‘rur. Kim zarra misqolichalik yomonlik qilsa, uni ham ko‘rur»[95].

Bittasi: Ulug‘ Olloh «Men Yerda (Odamni) xalifa (yordamchi) qilmoqchiman»[96] — deya amr etadi. Farishtalar: «Yerda buzunchilik qiladigan, qonlar to‘kadigan kimsani (xalifa) qilasanmi? Holbuki, biz hamdu sano aytish bilan Seni ulug‘laymiz va Sening nomingni mudom pok tutamiz»[97] — dedilar. (Ular) Odam hali kelmasdan (yaratilmasdan — tarj.) oldin uning fasodchi va qon to‘kuvchi ekanligini qanday bildilar? — deya so‘radi. Mavlono buyurdiki: Bu yerda ikkita narsa bor: biri — naqliy, ikkinchisi- aqliy. Naqliyda: farishtalar lavh-i mahfuzda (rivoyatga ko‘ra: Olloh olamlarni yaratishdan avval bir lavha va bir qalam bor etdi. So‘ngra qalam bilan lavhaga yozdi — tarj.) bir qavm maydonga chiqadi, ularning bunaqa sifatlari bor, deya o‘qidilar hamda boxabar bo‘ldilar. Aqliy: Farishtalar aqllari orqali (yaratilayotgan — tarj.) qavmning yerdan (tuproqdan — tarj.) bo‘lishini angladilar. Demak, ular (odamlar) shubhasiz, hayvon bo‘ladi va albatta hayvon kabi harakat etadi. Hatto ulardagi ma’no va nutqdan qat’i nazar, hayvonliklari tufayli chor-nochor fasod chiqaradilar, qon to‘kadilar. Chunki bu insonning zaruridir. O‘zga bir qavm ham bu borada deydiki: Malaklar nuqul aql va xayrlidir. Ularning hech qanday ishda ixtiyorlari yo‘q. Xuddi inson uyquda ekan, kufr yoki tavhidga munosabat bildirolmaganidek, uyg‘oq ekan, farishtalar shundaydirlar. Insonlarning esa ixtiyorlari bor. Ular narsalarni istay oladilar. Va hammasini o‘zlariniki bo‘lishi uchun qon to‘kadilar. Bu hayvon vasfidir. Shunga ko‘ra ularning (malaklarning — tarj.) holi insonlar holiga ziddir. Demak, o‘rtada til bo‘lmasa-da, «Ular shunday dedilar» deya xabar berdilar. Chunki masalan, shoir yozadiki: «Hovuz men to‘ldim, dedi». Aslida, hovuz gapirmaydi. Lekin uning tili bo‘lsaydi, shu holda ekan (suv to‘lganda — tarj.) «Men to‘ldim!» derdi.

Har maslakda bir lavha bordir. Farishta dunyoning holini va nima bo‘lajagini o‘sha lavhadan o‘qib baholi qudrat biladi. O‘qigani amalga oshishi bilan Ulug‘ Ollohga bo‘lgan inonchi, ishqi va Unda kechishi (mastligi) yana-da ortadi. Olloh g‘aybining biluvchiligi va buyukligiga hayratlanadi. Hayrat esa so‘zsiz va jumlasiz ravishda Uning zikri, tasbehi bo‘ladi. Chunonchi bir duradgor shogirdiga «Ushbu imorat uchun shuncha g‘isht, buncha yog‘och va shu miqdorda tosh, somon ketadi» deydi. Imorat bitgandan keyin shogird ustozining naqadar to‘g‘ri aytganini ko‘radi — biladi. Va unga bo‘lgan ishonchi yanada kuchayadi. Xuddi shunday ular ham mana shu darajadadir.

Bittasi shayxdan: «Mustafo shunchalik buyuk bo‘lganiga va u haqida «Sen bo‘lmasayding, falaklarni yaratmasdim» (Hadis) deyilganiga qaramay, Ollohga: «Ey Muhammadning Robbi! Koshki, Muhammad bo‘lmasaydi!» dedi. Bu — qanday gap?» — deya so‘radi. Shayx buyurdi: «So‘z (fikr — tarj.) misol bilan ayonlashadi. Men ham bir misol keltiray-da, sen tushungin. Eshit: Falon qishloqda bir kishi bir ayolga oshiq bo‘ldi. Ularning chodirlari bir-biriga juda yaqin edi va har doim birobar vaqt o‘tkazishar, bir-birlaridan quvvat olib yashashardi. Uzoq yillardan keyin Ulug‘ Olloh ularni boyitdi. Mol-qo‘y, ho‘kiz, ot, oltin, turli-tuman ashyolar, xizmatchi va qullar bag‘ishladi. Boyliklari haddan oshganda, qishloqqa sig‘may, shahar bordilar. Va har biri bittadan dang‘illama saroy sotib olib yashay boshladilar. Biroq har qancha harakat qilishmasin, ilgarigi birgalikni, shirin damlarni qaytarolmadilar. Bir-birining ishqida pinhona oh chekishardi. Nihoyat, bu azob ham haddidan oshganda, faryodlari Ollohga yetib bordi va sekin-asta boyliklari ozayishga boshladi. Kunlardan bir kun esa tamoman eski hollariga do‘ndilar. Shundan keyingina qishloqqa qaytishib, yana o‘sha barobarlik va zavq aro yashab o‘tdilar. Xo‘sh, payg‘ambarimiz nechun «Ey Muhammadning Robbi! Koshki, Muhammad yaratilmasaydi!» dedi? Chunki u Ulug‘ Ollohning vuslati ichra yashayotgan edi. Xuddi baliqdek, rahmat dengiziga kirib chiqayotgandi. Bu dunyoda har qancha shuhratga, buyuklikka, shohlikka, payg‘ambarlik maqomiga erishgan va shuncha sahobalarga bosh bo‘lishiga qaramay eski holini eslashi bilan derki: Koshki payg‘ambar bo‘lmasaydi, bu olamga kelmasaydim! Chunki bu dunyo… u mutloq visolning qarshisida boshdan oyoq yuk, azob va zahmatdir. Barcha bilimlar, mehnatlar va qulliklar Ollohning buyukligi va inoyati qarshisida go‘yo bosh egib hurmat bilan ketayotgan (odamga) o‘xshaydi. Ollohga hurmat ko‘rsatishda boshingni yerga qo‘ymoqchi bo‘lsang, uni atigi bir martagina qo‘yasan. Ollohning haqi va lutfi sening borlig‘ingdan va hurmatingda muqaddamdir. Chunki U seni maydonga keltirdi, bor etdi va bandalikka, hurmat ko‘rsatishga iste’dodli qildi. Jumladan, sen ham Unga qullikdan gap ochayapsan, lof etayapsan. Qullik va xizmat go‘yo yog‘och yoki matodan qo‘g‘irchoq yasab, Ollohdan: «Bu qo‘g‘irchoqlar menga yoqdi, faqat ularga jon bag‘ishlamoq — Sening ishing. Agar bag‘ishlasang, tiriltirgan bo‘lasan, bag‘ishlamasang — farmon Seningdir!» deyishga o‘xshaydi.

Ibrohim buyurdiki: «Parvardigorim tiriltirib o‘ldiradigan zotdir»[98]. Namrud ham dedi: «Men (ham) tiriltiraman va o‘ldiraman»[99]. Ulug‘ Olloh unga mol-mulk bergani uchun o‘zini qudratli hisoblab, ishini Haqqa havola etmadi. Balki: «Men (ham) tiriltiraman va o‘ldiraman» dedi. Mulkdan maqsad — bilim. Ulug‘ Olloh insonga men ish va amal-la hayot bag‘ishlayman, zavq paydo qilaman, deya ishlarini o‘ziga bog‘lashi uchun aql va nazokat berdi. Bu — U tiriltiradi va o‘ldiradi, degani emas.

Bittasi buyuk Mavlonodan so‘radi: «Ibrohim Namrudga «Albatta, Olloh quyoshni Mashriqdan chiqaradi»[100]. Agar sen xudolik da’vosida bo‘lsang, buning aksini ko‘rsat, dedi. Bu — ne holki, Namrud Ibrohimni gap bilan mot qildi. Chunki u (Ibrohim — tarj.) avval aytgan so‘zini qo‘yib, o‘zga bir dalil keltirdi?».

Buyuk Mavlono buyurdiki: Anavilarga o‘xshab sen ham valdirayapsan. Axir, har ikkala misol ham birku! Ularning bir qancha ma’nosi bor. Biri: Ulug‘ Olloh seni yo‘qlikdan ona qornida bor etdi. Sening mashriqing — onang qorni. U yerda tug‘ilding — chiqding, yuksalding. Va mozor mag‘ribida botding. Bu degani «Tiriltiradi va o‘ldiradi» demakdir. Agar sen qudrat sohibi bo‘lsang, bolani mozor-mag‘ribidan chiqar-da, rahim mag‘ribiga elt, ko‘ramiz! Boshqa ma’nosi shu: toat, mushohada va yuksak ilmlar vositasida orifda oydinlik (ziyolilik — tarj.), o‘zidan kechish, zavq va huzur hosil bo‘ladi. Bularni tark etsa-chi, zavq ham yo‘qoladi. Demak, toat holi bilan tark etish holi uning mashriq va mag‘ribi hisoblanadi. Agar sen yaratishga qodir bo‘lsang, gunoh mag‘ribida paydo bo‘lgan fasod va yomonlikni hamda toatdan tug‘ilgan oydinlik va rohatni hozir, shu onda ko‘rsat. Ko‘rsatolmaysan! Chunki bu qulning ishi emas va hech qachon hech bir qul bu ishning uddasidan chiqolmagan va chiqolmaydi. Sabab: bu — Ollohning ishi va U quyoshni istasa g‘arbdan, istasa sharqdan chiqaradi. «U tiriltiradigan va o‘ldiradigan zotdir»[101].

Kofir ham mo‘min ham uni tasbeh etadi. Chunki Ulug‘ Olloh kimda kim to‘g‘ri yo‘ldan yursa, to‘g‘ri yashasa, shariat va vali-yu nabiylar tariqatlariga ko‘ra harakatlansa, unda oydinlik, hayot va zavq hosil bo‘lajagidan xabar bergan. Agar kishi aksincha yashasa-chi, har turli balolarga giriftor bo‘lishi ham bildirilgan. Kimdir yo‘llarning bunisidan ketsa, boshqasi unisini tanlaydi va shu tarzda Ollohning va’dasi qanday bo‘lsa, o‘shanday yuzaga chiqadi. Demak, ularning har ikkisi ham Ollohni tasbeh etgan hisoblanadi. Faqat ikkalasi ikki xil til bilan. Ular orasidagi farq nimadan iborat? Chunonchi, o‘g‘rilik uchun o‘g‘rini dorga osishsa, u (o‘g‘ri) musulmonlarga voizdir. Ya’ni bu demakdirki, kimda-kim o‘g‘rilik qilsa, uning holi shudir. To‘g‘ri va ishonchli bo‘lgani uchun podshoh boshqa bir odamga zarbof to‘n hadya qildi. U ham musulmonlarning voizidir. Faqat o‘g‘ri va zarbof to‘n sohibi o‘z tillari bilan va’z etadilar. Sen ular orasidagi farqqa boq!

FASL. Buyurdki: qalaysan, xotiring jammi? Chunki xotir juda aziz narsadir. U tuzoqqa o‘xshaydi. Tutish uchun tuzoq mustahkam bo‘lishi kerak. Yo‘qsa, hech ishga yaramaydi. Shuning uchun ham odamlarga qaratilgan do‘stlik va dushmanlik haddidan oshmasligi zarur. Chunki ular tuzog‘ining sinishi ham muqarrar. Mo‘’tadillik lozim. Do‘stlik ham haddan oshmasa durust deganda, albatta, Haqdan boshqaga do‘stlik nazarda tutiladi. Ulug‘ Olloh to‘g‘risida hech qanday ifrot (chuqur ketish, haddan oshish — tarj.) tasavvurga sig‘maydi. Sevgi qancha quvvatli bo‘lsa, shuncha yaxshidir. Ammo ifrot nechun Haqdan boshqasi (ya’ni xalq — tarj.) uchun mumkin emas. Chunki xalq ko‘k qubbasining asiridir. Ko‘k qubbasi do‘nadi. Jumladan, xalqning ahvoli ham do‘nadi, o‘zgaradi. Do‘stlik ifrotga borganda (haddidan oshganda — tarj.) hamisha buyuklik va saodatni istaydi. Bu esa — imkonsiz. Shuning uchun xotir parishon bo‘ladi. Dushmanlik ham ifrotga borganda, doimo yomonlik va baxtsizlikni xohlaydi. Ko‘k qubbasi aylanmoqda. Shunga ko‘ra uning (odamning — tarj.) holi ham o‘zgaradi va u ba’zan kulsa, ba’zan yig‘laydi. Insonning hamma vaqt badbaxt bo‘lishi mumkin bo‘lmagani uchun uni xushlamagan kishining tinchi yo‘qoladi. Faqat Olloh sevgisi odamlarning barchasida (hatto) kofirda, yahudiyu budparastda ham yashirindir. Axir inson o‘zini yaratganni qanday qilib sevmasin? (U sevadi) faqat sevgisi unda gizlidir. Chunki ayrim to‘siqlar borki, ishqning oshkor bo‘lishi -imkonsiz. Qachonki, to‘siqlar o‘rtani bo‘shatadi, sevgi yuzaga chiqadi. Faqat borliqlar emas, hatto yo‘qliklar ham o‘zlarini bor etishini (Ollohdan — tarj.) umid qilib yashaydilar. Yo‘qlik podshoh qarshisida saf tortgan to‘rtta odamga o‘xshaydi. Ularning har biri shoh menga bir mavqe beradi, deya kutadi. Shu bilan birga, ular bir-birlaridan uyaladilar. Chunki, birining umidi boshqasinikiga muvofiq emas. Shuning uchun ham yo‘qlik Olloh huzurida tizilib turarkan, ularning har biri «Meni bor et!» deya, qolganlardan avvalroq yaratilishni istaydi. Yo‘qliklar shunday ekan, borliqlar qanday bo‘lishi kerak. «Mavjud bo‘lgan barcha narsa hamdu sano aytish bilan U zotni poklar. Lekin sizlar (ey insonlar), ularning tasbeh aytishlarini — poklashlarini anglamassizlar»[102]. Bu so‘zga hayrat etilmaydi. (Chunki) yo‘q bo‘lmagan hech narsa yo‘qdirki, Uning hamdini tasbeh etmasin. G‘arib bo‘lgan narsa shudir.

SHE’R: (Kufr ham, iymon ham sening yo‘lingda: «U birdir. Uning sherigi yo‘qdir» — deb yugurib yelishadi).

Bu uyning ta’mali g‘aflatdan. Chunki olamdagi barcha jismlarning o‘sishi — g‘aflat mevasi. Jumladan, sening voyaga yetgan shu jussang ham undan. G‘aflat — kufr. Kufr bo‘lmasa, din bo‘lmaydi. Chunki din kufrni tark etmakdir. Demak, kufr bo‘lsinki, inson undan voz kecha olsin. Shunga ko‘ra, bularning har ikkisi ham bir narsa. Chunki ular bir-birisiz yo‘qdir. Ular qismlarga ayrilmaydi. Yaratganlari (xoliqlari) ham birdir. Agar Holiqlari bir bo‘lmasaydi, ayrilardilar, parchalanardilar. Chunki har biri bir bo‘lakni yaratgan hisoblanardi. Shunga ko‘ra, Yaratgan bir bo‘lgani uchun Olloh Birdir. Uning o‘rtog‘i bo‘lolmaydi.

Dedilarki: «Sayyid Burhoniddinning go‘zal nutqi bor, lekin gap orasida Sanoiy she’rini ko‘p takrorlaydi». Sayyid Buyurdiki: Bu e’tiroz «Quyosh yaxshi, ammo bir aybi — nuri bor» deyishga o‘xshaydi. Sanoiy she’ridan misol sifatida istifoda etmakdan maqsad — fikrni yechish, ko‘rsatish. Hamma narsani ko‘rsatgan quyoshdir va hamma narsa uning ziyosi tufayli ko‘rinadi. Quyosh nuridan murod — narsalarni ko‘rsatish. (Ammo)bu quyosh ishga yaroqsiz narsalarni ko‘rsatmoqda. Ishga yaroqli narsalarni ko‘rsatgan quyosh haqiqiydir. Siz ham juz’iy aqlingiz nisbatida ko‘ngil quyoshidan bilim ziyosi oling. Chunki bu haqiqat quyoshining nuri va majozidir. Sizga oshkor narsalardan o‘zga biri yuz ochsa, bilimingiz ortadi. Har bir ustozdan va do‘stdan biron narsa olishga intiling. Ko‘rinadiki, haqiqiy quyoshdan boshqa yana bir quyosh bor. Uning yordamida esa haqiqatlar va ma’nolar kashf etiladi. Sen mamnun bo‘lgan juz’iy bilim buyuk bilimning nuridir. «Ular (go‘yo) uzoq bir joydan chaqirilayotgan kishilar kabidirlar»[103] deya buyurilganidek, bu nur seni o‘sha buyuk bilim va asos quyoshi tomon chorlaydi.

Sen u ilmni o‘zingga tomon tortqilayapsan. U deydiki: Men bu yerga sig‘mayman, yaxshisi, sen u yerga kel. Mening bu yerga sig‘ishim — imkonsiz, sening u yerga kelishing — mushkul. Imkonsizni yaratmoq — imkonsiz. Biroq mushkulni yaratmoq imkonsiz emas. Demak, yolg‘iz chora — sening g‘ayrating va mehnating orqali buyuk ilmga qovusha olish. Uning bu yerga sig‘ishiga esa mutlaqo umid etma. Chunonchi, boylar Olloh davlatidan misqollab, tiyinlab to‘playdilar. Buni ular badavlatlik nuridan badavlatlik sifatini qozonmoq uchun qiladilar. Badavlatlik nuri deydiki: Men u buyuk badavlatlik tarafidan sizni chorlayapman. Siz esa nega meni bu yerga tortasiz? Axir men sig‘mayman-ku! Yaxshisi, siz keling. Xulosa: Asl bo‘lgan narsa natijadir. Natija maqtalsin! Bunday natija ildizi ruhoniy bog‘da, tanasi, shoxlari va mevalari (ya’ni nuri) o‘zga joyda bo‘lgan serhosil daraxtga o‘xshaydi. Mevalarni ildiz joylashgan boqqa eltadilar. Chunki ko‘prik o‘sha yerdadir. Agar aksincha bo‘lsa-chi? Unda zohiran «Subhonalloh!» va «La ilaha illalloh!» deyilsa-da, ildizi bu dunyoda bo‘lgani uchun mevalarni ham shu yoqqa olib kelishadi. Agar har ikkisi ham u (ruhoniy — tarj.) bog‘da bo‘lsa, nur ustiga nurdir.

FASL. Akmaliddin: «Mavlonoga oshiqman». Uning yuzini ko‘rishni shu qadar istaymanki, hatto oxirat ham xayolimga kelmaydi. Mavlononing nafsini bu tushunchalar va tadbirlardan ozoda, munis ko‘raman. Uning go‘zalligidan halovat topaman. Surati va xayolidan esa menda lazzatlar hosil bo‘ladi», — dedi. Mavlono buyurdiki: Oxirat va Haq uning xayoliga kelmasa ham, bular do‘stlikda pinhondir. Xalifa huzurida bir raqqosa soz chalardi. Xalifa dediki: «San’ating qo‘llaringdami?» Raqqosa: «Oyoqlarimda ham bor» — deb javob berdi. Chunki uning qo‘llaridagi zavq oyoqlaridagining barmoqlarida gizli bo‘lganligidandir. Shunga ko‘ra, murid har naqadar oxiratni o‘ylamasa-da, shayxni ko‘rish va undan ayrilish hissini tuyish zamirida o‘sha zavq bor. Faqat yashirindir. Ko‘zdan nihondir. Masalan, bir kishi o‘g‘lini sevib erkalarkan, otalik, oqibatlilik, vafo, marhamat, shafqat kabi tuyularni xayoliga keltirmasa-da, bularning barchasi uning mehrida pinhondir. Xuddi shamolning daraxti yashirin bo‘lganidek. Xoh yerda va xoh suvda bo‘lsin, agar unda shamol bo‘lmasaydi, olov (unga) ta’sir qilmasdi. Chunki shamol — olovning yemi, hayoti. Axir, ko‘rmayapsanmi, puflamoq olovni jonlantirmoqda? Daraxt suvdami, tuproqda, qayerda bo‘lmasin, olov unda yashirindir. Yo‘qsa, u (daraxt, yog‘och — tarj.) suvning betiga qalqib chiqmasdi. Chunonchi, sen gapirayotgan bo‘lsang, buning uchun nafaqat og‘iz, tomoq, til, aql, burun va lablar kerak, balki jumladan, vujudning qolgan a’zolari, qolaversa, tabiatlar, falaklar va arkonlar, olamni tutib turgan hadsiz-hisobsiz sabablar ham zarurdir. Keyin sen Ollohning sifat va zot olamiga erishasan. Bulardan qat’i nazar, ma’no so‘zda ko‘rinmaydi va maydonga chiqmaydi. Faqat ular so‘zda gizlidir. Inson beixtiyor kunda besh-olti marta turli ko‘ngizsizliklarga duch keladi. Va bu insonning emas, balki boshqa (Olloh)ning ixtiyoridagi ish hamda U insonni nazorat qiladi. Chunki yomon bir qilg‘ilik natijasi azobdir. Agar nazorat bo‘lmasa, buning jazosini kim beradi? Inson ojiz bo‘lishiga qaramay, uning tabiati «Men o‘zga zotning hukmi ostidaman!» deya e’tirof etishiga monelik qiladi. Va inson bunga qanoatlanmaydi. «Odamni o‘z shaklu shamoyilida yaratdi» (Hadis), Olloh unda bandalik sifatiga zid bo‘lgan Uluhiyyat (Ollohning) vasfini qarz sifatida qo‘ygandir. Inson boshiga qancha mushtlasa ham, oriyatga aylangan sarkashlikdan voz kechmayapti va barcha omadsizliklarini tezdagina unutyapti. Baribir, bu — foydasiz. Qarzga berilgan Uluhiyyatni qaytarib bermasdan ketma-ket tushayotgan tarsakidan qutulish mumkin emas.

FASL: Bir orif dediki: «Biroz yozilayin deya go‘laxga bordim. U yerda bosh o‘tyoqar yangi xizmatkorni maqtar, bu esa jon-jahdi bilan ishlardi. Orif bosh o‘tyoqarning shu so‘zlarini eshitdi: «Agar har doim shunday chaqqon ishlasang, bir kun o‘rnimni senga beraman». Orifning kulgisi qistadi va ichidagi bir muammoning hal bo‘lganini his etdi. (Chunki) dunyodagi barcha xo‘jayinlar qullariga nisbatan shundoqdir.

FASL: Bittasi «Munajjimlardan biri: Siz ko‘rib turganingiz falaklar va yer sharidan boshqa yana nimadir bor, deya da’vo qilayapsiz. Mening ko‘z oldimda esa hech narsa yo‘q. Agar bo‘lsa, ko‘rsating, deyapti» dedi. Mavlono buyurdiki: Bu savolning o‘zi — yanglish. Chunki «Qayerdaligini ko‘rsating va uning joyi yo‘qdir» deyapsiz. Xo‘p, ayting-chi, sizning e’tirozingiz qayerda va qanday joyda? Tilda emas, og‘izda, ko‘krakda emas. Jumlani tahlil qil, uni qismlarga, zarralarga ajratib boq-chi, ularda e’tiroz va tushunchani topolarmikansan? Demak, tushunchangning turar joyi yo‘qligini tushunding. Modomiki, o‘z tushunchang yerini bilolmading, Yaratganning qarorgohini qanday bilasan? Senda minglab tushunchalar va hollar namoyon bo‘lmoqda, biroq bularning hech biri sening qo‘l va hukming ostida emas. Agar ular hosil bo‘lgan yerni bilsang, sen ham ilova qila olarding. Senda o‘tish yo‘li bo‘lgani holda, ularning qayerdan kelib qayerga ketayotganidan xabarsizsan. O‘z avolingni bilishdan ojiz bo‘lganing holda, Holiqingni (Yaratganingni) qaydan bilasan? Axloqsiz qayinsinglisi bo‘lgan bir odam: «(U) ko‘kda emas» dedi. Ey ko‘ppak, ko‘kda emasligini qayerdan bilasan? To‘g‘ri, sen osmonni qarichlab o‘lchading, kezding, tekshirding. Biroq uyingdagi nomussiz xotinni bilmaganing holda, ko‘kni qanday bilasan! Ko‘k, yulduzlar va falaklar to‘g‘risida bir-ikkita gap eshitiboq sen ham og‘zingga kelganini qaytarmayapsan. Agar chindan ham sening biliming bo‘lsaydi yoki ko‘kka tomon bir qarichgina ko‘tarilsayding, bu loflarni aytmasding. Bu «Tangri osmonning ustida ekan» degan xulosaga olib kelmasligi kerak. Chunki u ko‘k va koinotning tashqarisida bo‘lmaganidek, ularning ichida ham emasdir. Ya’ni ko‘k va koinot Uni egallagan bo‘lmay, U bularni qamragandir.

Bittasi «Ko‘k, yer, arsh va kursi bo‘lmasdan avval U qayerda edi?» deb so‘radi. Biz dedikki: Bu savol (ham) noto‘g‘ri. Chunki Olloh Udir va Uning yeri yo‘qdir. Sen o‘zingdagi narsalarning joyini bildingmiki, Uning yerini so‘roqlaysan? Modomiki, Uning yeri yo‘q, u holda, sening tushunchalaring va ahvolingni joyi qanday qilib tasavvur etilsin? Nihoyat, tushunchani Yaratgan tushunchaning o‘zidan yanada latifroq bo‘ladi. Masalan, me’mor o‘zi solgan imoratidan latifdir. Chunki u bunga o‘xshash va o‘xshamagan minglarcha uyning tarixini chiza oladi. Demak, ularni qurishga ham qodir. Shunga ko‘ra, me’mor binodan aziz va latifdir. Faqat lutf ko‘zga ko‘rinmaydi. U go‘zallik olamida maydonga kelajak o‘ylar va ishlar orqali yuz ko‘rsatadi. Nafas ham yozda emas, qishda ko‘rinadi. Chunki yoz ham nafas yanglig‘ latif bo‘lgani uchun (nafasni) ko‘z ilg‘amaydi. Yo‘qsa, yozda nafas olinmaydimi? Xuddi shunday, sening ham barcha ma’no va vasflaring latifdir, ko‘zga ko‘rinmasdir. Faqat qandaydir ish vositasida yuzaga chiqadi. Chunonchi sendagi shafqat bir odamning gunohini kechirmaguningcha pinhondir. Xuddi shunday, insondagi qahr ham qandayir aybdorni ushlab olib kaltaklaganda o‘zini tanitadi.

Ulug‘ Olloh ham favqulodda lutfkor bo‘lgani uchun ham ko‘zga ko‘rinmasdir. Shunga ko‘ra, U yer va ko‘kni O‘z qudratini va san’atini namoyon qilish bilan yaratdi. «Axir ular ustlaridagi osmonni — Biz uni qanday bino qilib, (yulduzlar bilan) bezab qo‘yganimizni va uning teshik-yoriqlari ham yo‘q ekanligini ko‘rmadilarmi?»[104].

Mening so‘zim mening qo‘limda (ixtiyorimda — tarj.) emas. Shundan xafaman. Chunki do‘stlarimga va’z aytgim keladi-yu so‘zim menga bo‘ysunmaydi. Xursand bo‘lgan tomonim shuki, so‘zim mendan yuksakda va men uning mahkumiman. Chunki so‘zni Olloh aytsa, u borgan joyida hayot baxsh etadi. «Uni otgan sen emassan. Uni Olloh otdi» (Qur’ondan) buyurilganidek, Olloh kamonidan otilgan o‘qqa hech qanday zirh bardosh berolmaydi. Sevinchim — shundan.

Agar insonni bilimsizlik tark etsaydi, u yonardi, qolmasdi. Shunga ko‘ra, borliqning bahosi bilimsizlik-la mumkin bo‘lgani uchun bilimsizlik matlubdir (istalgan, izlangan — tarj.). Bilim ham Ollohni bilishga sabab bo‘lganidan istaladi. Demak, har ikkalasi bir-birining yordamchisidir va barcha zid narsalar shundoqdir. Kecha kunduzning ham ziddi, ham yordamchisi hisoblanadi. Chunki kecha doimiy bo‘lsaydi, hech qanday ish maydonga kelmasdi. Har zamon kunduz bo‘lishi ham o‘z navbatida, inson a’zolarini ishdan chiqaradi. Chunki kechasi istirohat qilmasdan, kunduzi sarflash mumkin emas. Biroq bularning barchasi hokimga ko‘ra bitta ishni bajarayaptilar va bir-birlariga zid emaslar. Yo‘qsa, ko‘rsatgin-chi, dunyoda qay bir narsa nuqul yomondirki, unda yaxshilik bo‘lmasin va qaysi narsa faqat yaxshidirki, unda yomonlik bo‘lmasin? Chunonchi, bir odam qon to‘kmoqchi bo‘ldi va anchagina yomon tadbirlarni amalga oshirdi. Biroq xuddi ana shu yomon ishlar (tadbirlar) uning odam o‘ldirishiga monelik qilsa, xulosa shuki, ular yaxshidir. Chunki o‘limning oldini oldilar. Shunday ekan, yaxshilik va yomonlik ajralmasdir, bir narsadir. Biz majusiylar bilan munozara qilganimizda, ular «Ikki Tangri bor: biri yaxshilikni, ikkinchisi esa yomonlikni yaratadi» dedilar. Biz javob berdik: Sen yomonliksiz bir yaxshilikni ko‘rsatginki, biz yomonlik va yaxshilikni yaratgan ikki xudoni e’tirof etaylik. Bu — imkonsiz. Chunki yaxshilik yomonlikdan ayro emas. Modomiki, bu — shundoq, demak, ular orasida hech qanday farq yo‘q. Ko‘rinadiki, ikkita yaratuvchi haqidagi gap loflar. Biz seni «Shunga ishonmog‘ing shart!» deya majburlamaymiz. Faqat: «Ahvolning bunday emasligiga qanday amin bo‘lding?» — deymiz. Ey kofircha, Olloh buyuradiki, «Ular o‘zlarining ulug‘ bir Kunda — barcha olamlar butun olamlar Parvardigori huzurida tik turib (hisob-kitob beradigan Qiyomat) Kunida qayta tirilguvchi ekanliklarini o‘ylamaydilarmi?»[105]. Shundan keyin ham senda biz aytganlarni o‘ylab ko‘rish fikri tug‘ilmadimi? Shuning uchun ham kofirlarni: «Senda bironta ham istak maydonga kelmadimi? Nechun ehtiyot bo‘lmading va bizni istamading?» deya ayblaydilar.

FASL. «Abu Bakr namozi, ro‘zasi va sadaqasi bilan qolgan As’hobdan afzal ko‘rilgani yo‘q, balki qalbidagi iymoni tufayli mukarram bo‘ldi» (Hadis»).

Ya’ni Abu Bakrning ustunligi, uning boshqalarga nisbatan ko‘p namoz o‘qigani yoxud ro‘za tutganidan emas, balki uning Ollohga bo‘lgan muhabbati va Ollohning unga bo‘lgan inoyatidandir. Qiyomatda namozni, ro‘zani, sadaqani… hamma-hammasini taroziga qo‘yarlar, faqat muabbat taroziga sig‘maydi. Anglashiladiki, asl bo‘lgan narsa — muhabbat. O‘zingda muhabbat his etishning hamona uning quvvatlanishi payidan bo‘l. Chunki harakatda barakot bor. Yo‘qsa, sarmoyadan ayrilasan. Yer belkurak bilan ag‘dariladi va u o‘z bag‘rida o‘simlik o‘sishiga tayyor holga keladi. Yo‘qsa, u qotadi, yaroqsizga chiqadi. Sen tuproqdan tuban, undan qiymatsiz emassan. Agar o‘zingda paydo bo‘lgan biron istakni his etsang: «Bu kelib ketishing hech bir foydasi yo‘q» dema. Sen harakat qil, foyda esa o‘zidan hosil bo‘lg‘usi. Odamning do‘konga borishining foydasi uning ehtiyoji qondirilishidir. Olloh rizq beradi. Biroq uyda o‘tirib rizqni kutgan kishi undan benasib qolajak. Bola yig‘laydi, ona sut beradi. Agar: «Yig‘lashning foydasi yo‘q» deya indamasa, bolaning och qolishi — muqarrar. «Ruku va sajdaning qanday nafi bor?» deyishlik ham shunga o‘xshaydi. Agar sen amirning oldidan tiz cho‘kib, ta’zim bajo keltirsang, u ham senga marhamat qiladi. Biroq bu marhamat amirning go‘shti yoki terisida emas. Chunki u o‘lgandan keyin ham go‘sht va teri o‘z o‘rnida qoladi. Demak, amirdagi mazkur tuyg‘u ko‘rinmasdir. Go‘shtsiz va terisiz qilingan xizmatning ko‘rilmasligi esa juda tabiiydir. Agar u narsa go‘sht yoki terida pinhon bo‘lmasaydi, Abu Jahl va Mustafoning o‘rtasida hech qanday farq qolmasdi. Zohiran, sag‘ir va sog‘ning qulog‘i bir xil. Ammo biri kar, ikkinchisi eshitadi. Eshitish qobiliyati sog‘ odamda nihondir, ko‘zga ko‘rinmasdir. Demak, asl bo‘lgan narsa — inoyat. Sen bir Amirsan, sening ikkita xizmatkoring bor. Biri sen uchun tinmay mehnat qilsa, ikkinchisi dangasalik etadi. Biroq mehnatsevardan ko‘ra ishyoqmas xizmatkorga muhabbating ko‘proq ekanini ko‘rayapmiz. Chunki inoyatga hukm etilmas. Masalan, juma kunini ham qolgan kunlardan ustun qildi. Chunki «Ollohning shunday rizqlari bordirki, ular Lavh-i mahfuzda yozilgan ruhlardan boshqadir. Qul uni juma kuni istasin» (Hadis). Ajabo, juma kuni nima xizmatlar qildiki, qolgan kunlar buni uddalay olmadilar? Gap shundaki, unga inoyat voqe bo‘lgandir. Agar bir ko‘r «Meni ko‘r yaratdilar. Bunda mening aybim yo‘q» degani bilan zahmati yengillab qolmaydi. Kofirlar kufr azobi ichradir, biroq chuqurroq o‘ylab qarasak, ushbu azob ham ayni inoyatdir. Chunki u rohat ichra ko‘milgan paytida Ollohni unutadi. Azoblanayotganda esa xotirlaydi. Jahannam kofirlarning masjididir. Chunki ular o‘sha yerda Ollohni yod etadilar. Ularning bilimsizlik pardalari yirtiladi va Ollohning borligini tasdiqlab: «Yo Rab! Yo Rahmon! Yo Haq!» deya yig‘lab-siqtashadi. Shunga qaramasdan tuzalishlari bilan yana g‘aflat pardalari hosil bo‘ladi. Ollohni esa yo‘qotadilar. Holbuki, g‘am-g‘ussa chekarkan, Ollohni zikr etardilar. Endi esa, qachonki, huzr-halovat yetganda, Olloh ularning eslaridan chiqdi. Shuning uchun ham Olloh O‘zini doimo yodlab turishlari uchun ularga azob-uqubatni ravo ko‘radi. Chunki Olloh olamni, ko‘kni, yerni, quyoshni va oyni, sayyoralarni, yaxshilik va yomonlikni, O‘zini zikr (tasbeh) etishlarini, O‘ziga bandalik qilishlarini ko‘zlab insonni yaratgandir. Kofirlar huzurga qovushishlari bilan o‘z vazifalaridan g‘ofil qoladilar. Shunga ko‘ra, jahannam ular uchun doimiy yodnomadir. Mo‘minlarning mashaqqat chekishlariga esa hojat yo‘q. Chunki ular rohat ichida bo‘lganda ham azobni unutmaydilar. Masalan, aqlli bola tovoniga tekkan bir kaltak zarbini hech qachon unutmaydi. Faqat ahmoqlargina jazoni esdan chiqaradilar. Xuddi shunday, aqlli ot uchun bir qamchi kifoya. Ahmoq otga esa ketma-ket va tinimsiz qamchi urish kerak bo‘ladi. Hatto bunday ot insonni tashishga loyiq emas. Unga go‘ng yuklash lozim.

FASL. Quloqning bir narsani takror-takror eshitishi ko‘rish hukmiga o‘tadi. Chunonchi, kishiga uning o‘z ota-onasidan tug‘ilganini doimo aytib, eslatib kelishgan va u bunga ishonadi. Ya’ni eshitgani uning uchun haqiqat hukmini olgandir. Endi unga «Sen ulardan tug‘ilmading» deyishsa, inonmaydi. Xuddi shunday, sen ham Makka va Bog‘dod to‘g‘risida ko‘p eshitgansan. Modomiki, birontasi chiqib «Bu shaharlar yo‘q» deb qasam ichsa ham, endi ishonmaysan. Chunki sening takror-takror eshitganing ko‘rish hukmiga teng bo‘lgandir. Bir insonning so‘zi hammaning og‘zida bo‘lsa, u bir shaxs emas. balki yuzta shaxsdir. U bergan bitta xabar ham yuz ming xabar o‘rniga o‘tadi. Sen bunga hayronsan. Zohir (dunyo) shohi har naqadar bir kishi bo‘lsa ham yuz mingta odamga barobardir. Agar yuz mingta odam biron narsaga ayni xil qiymat bersa, arzimasdir, uning bir so‘zi esa mingning o‘rnini bosadi. Zohirda (dunyoda) shunday bo‘lgandan keyin ruhlar olamida ham shundoqdir. Sen olamni har qancha aylangan esangda, Uning uchun bo‘lmagani tufayli zimmangga yana bir karra aylanmoq yuki tushdi. Chunki «Yerni aylanib sayru sayohat qilinglar, so‘ngra (payg‘ambarlarni) yolg‘onchi qilguvchilarning oqibati qandoq bo‘lganini ko‘ringlar»[106]. Sening sayring Uning uchun emas, balki piyoz va sarimsoq uchun edi. Va bular maqsadga aylanib sening ko‘z oldingda parda yanglig‘ tortilgandi. Masalan, bozorda birontasini astoydil qidirayotgan bo‘lsang, o‘zgalarni ko‘rmaysan. Ko‘rsang ham, ular senga xayol bo‘lib tuyuladi. Yoki kerakli masalani kitobdan izlayotganingda, qolgan masalalarga mutlaqo e’tibor bermay o‘tasan. Shuning uchun ham sening bundan boshqa bir maqsading (niyating) bo‘lishi hamda uning yodi bilan yashab, qolgan narsalarni ko‘rmasliging kerak edi.

Umar zamonida juda keksayib qolgan bir odam bo‘lardi. Shu qadar qarib kuchdan qolgandiki, farzandi (qizi) uni sut bilan boqardi. Umar qizga «Bu zamonda sen kabi o‘z otasiga haqi o‘tgan bola yo‘qdir» dedi. Qiz: «To‘g‘ri, ammo men va otam o‘rtamizda bir farq bor. Ya’ni u meni o‘stirib voyaga yetkazgan, bolamga biron korhol bo‘lmasin, deya kechalari yonimda titrab o‘tirib chiqqan. O‘z navbatida men ham otamga xizmat qilayapman. Biroq zahmatlardan qutilishini istab, Ollohdan unga o‘lim tilayapman. Otamni men uchun bosgan titrog‘i menda yo‘q. Nima qilayinki, men otam uchun titray olmayapman?» — deb javob berdi. Umar «Bu ayol Umardan ziyoda foqihdir» (fiqh bilimdoni — tarj.) (Hadis) deya buyurdi. Ya’ni men ko‘rinishga qarab hukm berdim, sen esa o‘zni (mohiyatni, asosan — tarj.) so‘ylading. Narsaning asosini bilgan kishi foqihdir U haqiqatni aynan va aniq-ravshan biladi. Ajabo, Umarning o‘zi ishlar va sirlar haqiqatini bilmaydimi? (Biladi). Biroq as’hobning tabiati shundayki, ular o‘zlarini kichik hisoblab, boshqalarni ulug‘laydilar. Talay odamlar borki, ularning huzurga tahammullari yo‘q, aksincha, hollari g‘aybda yaxshi bo‘ladi. Masalan, kunning butun oydinligi quyoshdan. Lekin kishi kun bo‘yi quyoshga qarab o‘tirsa, ko‘zi qamashadi, hech bir ish qilolmaydi. Shunga ko‘ra, uning boshqa bir ish bilan mashg‘ul bo‘lishi durustdir. Ko‘z quyoshga boqmaslik borasida g‘aybatda hisoblanadi. Xuddi shunday, betobning oldida shirin taomlardan gap ochish, uning quvvat va ishtahasini orttiradi, hayajonlantiradi. Ammo taomlarning oldida bo‘lishlik unga zarar beradi. Ko‘rinadiki, haqni talab qilishda ishq va titroq lozimdir. Kimdakim titramasa, uning titraganlarga xizmat etishi vojib bo‘ladi. Daraxt tanasidan meva bitadimi? Chunki titroq shoxlarning uchidadir. Ammo tana shoxlarga quvvat beradi va meva vositasida bolta zahridan saqlanadi. Daraxt tanasining titrashi faqat bolta orqali bo‘lishi mumkinligidan uning titramagani ma’qulroqdir. Shunga ko‘ra, u titraganlar xizmatini ado etgan bo‘ladi.

Chunki u Muinuddindir (din yordamchisi — tarj.) Ayn tepasiga bir mim ilovasi bilan Aynuddin Muinuddinga aylangandir. Ya’ni kamol bir ilova bilan nuqsonga do‘ngandir va birgina Mim (M) harfining ortiqchaligi qusurni keltirib chiqargan. Chunonchi, besh barmoqqa bir barmoq qo‘shilib oz ko‘pga aylanganiga qaramay, bu hol qo‘l uchun nuqsondir. Ahad-kamol, Ahmad esa hanuz kamol maqomida emas. Undan ham mim (M) harfi chiqishi bilan Ahmad ham kamol (Ahad) topgusi. Ya’ni Haq hamma narsani meyorida yaratgandir. Ularga biron narsa ilova qildingmi, tamom, kamol qusurga aylanadi. Bir soni barcha sonlarda mavjuddir va usiz hech qaysi son yo‘qdir.

Sayyid Burhoniddin foydali narsalarni buyurar edi. Bir ahmoq odam uning gapini bo‘lib: «Bizga naziri eshitilmagan bir so‘z ayt» dedi. Sayyid Burhoniddin dediki: Agar sen benazirsan, kel senga benazir bir so‘z so‘ylay. Sen o‘zingdan bir misolsan va bu — sen emassan. Shu turgan shaxsing sening soyangdir. Chunki birov o‘lganda: «Falonchi ketdi» deyishadi. Agar u bu bo‘lsa, u qayga ketdi? Demak, sening tashing ichingning misoli ekani ma’lum bo‘ldi. Sening zohiringga qarab botining to‘g‘risida xulosa chiqaradilar. Ko‘zga ko‘ringan hamma narsa quyuqdir (qalindir). Masalan, yozda ko‘rinmagan nafas qishda ko‘rinadi. Chunki, sovuq qalindir.

Nabiy Olloh qudratini ko‘rsatishi va da’vat-la xalqni uyg‘otishi kerak bo‘ladi. Biroq uning bir kishini iste’dod maqomiga erishtirishi shart emas. Chunki bu — Ollohning ishi. Haqning ikki sifati bor: Qahr va mehr (lutf). Payg‘ambarlar bularning har ikkalasiga ham muyassar bo‘lgandir. Mo‘minlar mehrga, kofirlar esa qahrga sazovor bo‘lgan. Iymon va kufr sohiblari o‘zlarini nabiylarda ko‘radilar va o‘z ovozlarini ulardan eshitib oladilar. Kishi o‘zining borligini inkor etmaydi. Shuning uchun ham nabiylar ummatiga: «Biz sizmiz, siz esa bizsiz. O‘rtamizda begonalik yo‘q» deyishadi. «Bu — mening qo‘lim» degan odamdan dalil talab qilinmaydi. Chunki qo‘l unga bog‘li bo‘lgan parchadir. Holbuki, «Falonchi mening o‘g‘lim» degandan esa shohid istaydilar. Chunki farzand undan ayrilgan parchadir.

FASL. Ba’zilar: «Sevgi hurmat va xizmatni taqazo qiladi» deyishgan. Bu — xato.

Ehtimol, sevilganning orzusi hurmat va xizmatni talab qilar. Agar ma’shuq oshiqning xizmatda bo‘lishini xohlasa, tabiiyki, xizmat qilinadi. Agar istamasa, xizmat bo‘lmaydi. (Lekin) xizmatni ado etmaslik sevgiga zid narsa emas. Chunki oshiqning o‘zi xizmat etmasa-da, uning sevgisi xizmatdadir. Va asl bo‘lgan ham sevgidir. Agar yeng chuvalib qolsa, bu qo‘l harakati natijasidir. (Ammo) qo‘l qimirlaganda, yengning ham harakatlanishi mutlaqo shart emas. Chunonchi, bir kishi keng jubba ichida harakatlanganda, jubbaning ham harakatlanishi zarur bo‘lmaydi. Lekin jubba qimirlaganda, ichidagi odamning harakatsiz qolganligi imkonsizdir. Ba’zilar jubbani uni kiygan kishi deb, yengini qo‘li deb o‘ylaydilar. Shalvar pochasini esa oyoqqa yo‘yadilar. Aslida-chi, bu «qo‘l» va «oyoq» boshqa bir qo‘l va oyoqning yengi-yu pochasidir.

Amir keldi. Bizni to‘pladi va ketdi. Bu asalarining bol va mumni yig‘ib qo‘yib, o‘zi uchib ketishiga o‘xshaydi. Chunki arining vujudi uning baqosi uchun shart emas. Ota-onalarimiz ham xuddi ana shu asalari kabidirlar. Ular ham istaganni (oshiqni) istalgan (ma’shuq) bilan birlashtiradilar va o‘zlari uchib ketadilar. Ulug‘ Olloh ularni asal va mum to‘plamakda vosita qilgandir. Ular ketgandan keyin mum, bol va bog‘bon qoladi. Bularning o‘zlari bo‘stondan tashqari chiqolmaydilar. Chunki tashqari — chiqsa bo‘ladigan bir joy emas. Ular bo‘stonning bir burchagidan ikkinchi burchagiga arang borib kelib turadilar. Bizning vujudimiz asalari sandig‘iga o‘xshaydi. Sandiqdagi mum va bol Ollohning ishqidir. Ota-onalar — asalari. Va vosita sifatida bog‘bondan tarbiya oladilar. (Chunki) sandiqni yasagan bog‘bondir.

Ulug‘ Olloh asalarilarga o‘zga bir shakl bergan. Ular o‘z ishlariga muvofiq kiyingandir va u olamga ketarkan, ust-boshlarini yana o‘zgartiradilar. Chunki u yerda asalarilardan butunlay boshqa ish hosil bo‘ladi. Faqat shaxs o‘sha shaxsdir. Avval kim esa, hozir ham o‘shadir. Bu — shunga o‘xshaydi. Jangga ketayotganda kishi harbiy kiyimlarni kiyadi va qo‘liga qurol oladi. Urush tugashi va tinch kunlar boshlanishi bilan esa u butunlay boshqa kiyimlarga ehtiyoj sezadi. Chunki u o‘zga bir ish bilan mashg‘ul bo‘ladi. Biroq uning shaxsi avvalgisidir, o‘zgarmagandir. Faqat sen uni burungi kiyimda ko‘rganing uchun har xotirlaganingda o‘sha shaklda tasavvur etasan. Agar u yuz martta kiyim almashtirsa-da, hol aynidir. Bittasi uzugini yo‘qotdi. Bu orada uzukni olib ketgan bo‘lishlariga qaramay, u odam o‘sha joyda aylanaverdi. Bu bilan u «Men shu yerda uzugimni yo‘qotdim», demoqchi bo‘ladi. O‘lib ketgan bir yaqini qabri atrofida aylanib, hech narsadan xabarsiz bo‘lgan tuproqni o‘pib tavof etish ham shunga o‘xshaydi. Ya’ni bu demakdirki: «Men uzukni shu yerda yo‘qotdim, uni qachon joyiga eltib qo‘yishadi?».

Ulug‘ Olloh shunchalik san’at ko‘rsatib, qudratini izhor etdi va hikmat-i Ilohiy uchun ikki ruhni bir jasadda birlashtirdi. Agar inson jasad bilan bir lahza barobar qolsa, qo‘rqadi. Ulug‘ Olloh qalbni qo‘rqitmoq va qo‘rquvni tozalamoq uchun uni bir nishon qilgandir. Shu tarzda mozor vahshatidan va qora tuproqdan odamlar qalbida qo‘rquv paydo bo‘lishini istaydi. Masalan, karvon talangan joyga belgi sifatida ikki-uch toshni terib tikka qilib qo‘yadilar. Bu demakdirki: «Bu yer tahlikali!». Mozorlar ham tahlikali joyni ko‘rsatuvchi xuddi ana shunday alomatlardir. Qo‘rquv odamlar qalblariga ta’sir etadi. Biroq uning harakat shaklida ko‘rinishiga hojat yo‘q. Chunonchi, «falonchi sendan qo‘rqadi» desalar, u kishidan biron harakat sodir bo‘lmasdanoq, ko‘nglingda unga nisbatan bir iliqlik uyg‘onadi. Agar: «Falonchi sendan hech-da hayiqmaydi» desalar-chi, sen uni yomon ko‘ra boshlaysan. Bu chopishdir. Va u qo‘rquvning asari hisoblanadi. Butun dunyo chopmoqda. Biroq har kimning chopishi o‘ziga yarasha bo‘ladi. Ya’ni insonniki boshqacha, ruhniki boshqacha va o‘simlikniki boshqachadir. Ruhning chopishi odimsiz va alomatsiz bo‘ladi. Uzum ham rang olib pishguncha necha-necha yo‘llarni bosadi. Faqat chopishlar ko‘z-la ko‘rilmaydi, hisla topilmaydi. Biroq chopganligi tufayli bir maqomga erishgani ma’lum bo‘ladi, xolos. Masalan, suvga sho‘ng‘ib yuzaga chiqmay suzgan odam ko‘zga ko‘rinmaydi. Faqat ilkisdan biron joydan boshini chiqarsa, bu yerga kelgunga qadar suv ketidan qancha yurgani ayonlashadi.

FASL. Do‘stlarning qalbida shunday alamlar borki, ular hech bir dori-darmon bilan ketmaydi. Na uy, na sayohat va na taom ular jonlariga aro kiradi. Biroq «Do‘stning yuzi xastaning shifosidir» deganlaridek, do‘stning yuzini ko‘rish betobga darmon bo‘ladi. Buning quvvati shu darajadaki, hatto munofiq ham mo‘minlar davrasida o‘tirsa, ularning do‘stligi ta’sirida musulmon bo‘ladi. «Iymon keltirgan zotlarga yo‘liqqanlarida «Biz ham iymon keltirdik»[107], dedilar. Aqlli odamning qo‘lida hatto tuproq kabi jismlar ham go‘zallashadi. Shunday ekan, mo‘min-la mo‘minning suhbatiga e’tibor ber-chi, ular qanday asarlar maydonga keltiradi? Juz’iy nafs va muxtasar aqlning suhbatidan jamodod (jismlar — tarj.) ham shundoq martabaga erishdi. Bularning hammasi juz’iy aqlning ko‘lankasidir. Insonni ko‘lankasidan uning nima ekanligi qiyos etiladi. Endi sen ko‘klar, oy va quyosh hamda yerning yetti qavatining maydonga kelishi uchun qanday aql va bilim lozim bo‘lganini qiyosla. Yer va osmon orasidagi barcha narsalar hamda butun borliqlar kulliy aqlning soyasidir. Aql-i juz’iyning soyasi insonga munosib shaklda bo‘lgani kabi borliqlardan iborat bo‘lgan aql-i kullning soyasi ham shunga muvofiqdir. Olloh avliyolari bu ko‘klardan boshqa osmonlarni-da mushohada etganlar. Faqat ularni ko‘z bilan ko‘rib bo‘lmaydi hamda avliyolar nazdida ular ufoq va haqirdirlar. Shuning uchun ham avliyolar ularga oyoq bosib o‘tib ketgandir.

Jon viloyatlarida shunday ko‘klar bordirki, ular bu dunyo ko‘klariga hokimdirlar.

Ko‘pchilik orasida bir kishining mazkur xususiyatni qozonishi va oyog‘ini Zuhal yulduziga qo‘yishi naqadar ajablanarli bir holdir.

Bizning hammamiz tuproq jinsidan bo‘lmaganmizmi? Faqat Olloh bizda bir quvvat paydo qilgandir va uning sharofati bilan o‘z jinsimiz orasida afzal bo‘ldik. Uni o‘z tasarrufimizga oldik va u ham bizni tasarruf etdi. Shu vaqtda uni istagan tomonimizga olib boramiz. Ba’zan saroy quramiz, ba’zan esa kosa yasaymiz. Va uni goh qisqartirsak, goh uzaytiramiz. Aslida, biz ham o‘sha tuproq jinsidan edik. Faqat Ulug‘ Olloh bergan quvvat soyasida boshqalardan ustun bo‘ldik. Xuddi shunday, bizning orasizdan ham kimnidir Olloh yuksaltiradi va biz uning qarshisida jamodga (eismga — tarj.) aylanamiz. U bizda tasarruf etar, ammo bizning bundan xabarimiz bo‘lmagani holda, uning xabari bordir. Bunga nechun ajablanish kerak? Xabarsizlik deganda, biz butunlay g‘ofillikni nazarda tutayotganimiz yo‘q. Hatto bir narsa haqidagi har xil xabarlar ham o‘zga bir narsadan xabarsizlik, demakdir. Tuproq-da jamod bo‘lishiga qaramay, o‘ziga Ulug‘ Olloh tomonidan berilgan hamma narsadan voqifdir. Yo‘qsa, qanday qilib suvni qabul qilardi, o‘simliklarni boqib o‘stirardi? Agar inson biron ishga jiddiy kirishib, doimo u bilan mashg‘ul bo‘lsa, uning bu sohadagi bilimdonligi qolgan sohalardan g‘ofilligi, demakdir. Ammo bizning ushbu g‘ofillikdan qasdimiz tamomiy g‘aflat emas.

Mushukni tutmoqchi bo‘ldilaru ishning uddasidan hech chiqolmadilar. Kunlardan bir kun mushuk qush ovi bilan mashg‘ul ekan, uni ushladilar. Demak, dunyo ishlariga butunlay g‘arq bo‘lmaslik, bir narsaga bog‘lanmaslik va biroz mo‘’tadil harakat etmak lozim. Ammo zinhor u toyib ketadi, bu sinib bitadi, deya narsaga ruju qo‘ymaslik kerak. Muhimi — xazina zarar ko‘rmasin. Agar bular sinsa, almashtirish mumkin. Xudo ko‘rsatmasin, u sinsa-chi? Uni kim almashtiradi. Masalan, sening turli-tuman matolaring bo‘lsa, mushkul ahvolga tushib qolganingda, ularning qaysi birini olasan? Albatta, matolarning hammasi ham kerakli, lekin sen vaziyatdan kelib chiqib, xazinaning eng nafisini tanlaysan. Chunki bir dona inju va la’l parchasi bilan har xil qimmatbaho narsalarni qo‘lga kiritish mumkin. Bir daraxt mevalari orasida bir dona shirin meva pishdi. Garchi u daraxtning bir bo‘lagidir. Biroq Ulug‘ Olloh uni mazali qilmak uchun butunidan afzal etgan bo‘lishi kerak. Chunki qolgan mevalar u bergan shirinlikdan mahrumdirlar. Ko‘rinadiki, mazalilik vositasida parcha butunidan ustun bo‘ldi va daraxtning ma’nosi, mohiyati holiga keldi.

Bir odam «Mening shunday holim borki, unga Muhammad ham, Ollohga eng yaqin bo‘lgan farishta (ham) sig‘maydi», dedi. G‘alati! Qulning bir holi bo‘ladi-yu unga Muhammad sig‘masa! Muhammadning ham ana shunday hollari ozmidi, sen kabi miskinlik ularga sig‘masin? Masxaraboz qayg‘uli podshohni xursand qilmoqchi edi. Shoh esa suvga qarab o‘tiraverdi. Nihoyat, masxaraboz «Suvda nimani ko‘rib qoldingki, ko‘zingni undan uzmaysan?» deb so‘radi. Shoh: «Bir nomussizni ko‘rayapman» deb javob bergandi. Masxaraboz dedi: «Qulingiz ham ko‘r emas, shohim!». Xuddi shunday, senda hatto Muhammad ham sig‘magan hol bo‘ladi-yu, Muhammadda bo‘lmaydimi? Aslida, sendagi hol uning barakotidan emasmi? Chunki barcha xayr-ehsonni dastlab uning boshidan sochdilar. Va Muhammaddan boshqalarga tarqaldi. Ulug‘ Olloh butun sochqilarni sening ustingga sochdim, deya buyurgandi. Muhammad: «Solih qullar ustiga!» degandi.

Ollohning yo‘li juda qo‘rqinchli, to‘siqli va qorli edi. Birinchi o‘laroq, jonini xatarga qo‘yib ot surgan va yo‘lni yorib o‘tgan u bo‘ldi. Har kimning bu yo‘ldan yura olishi uning rahnamoligi va inoyati soyasida mumkindir. Yo‘lni dastlab u topgani va har joyga: «Bu tarafga ketmang, adashasiz. Od va Samad qavmidek mahv bo‘lasiz. Bu yon esa mo‘minlarning qutulish yo‘lidir» deya alomat-belgilar qo‘ygani tufayli «Ochiq oyat — alomatlar bordir»[108] deya buyurilganidek, butun Qur’on shuning bayonidadir. Ya’ni yo‘llarda ishoratlar tiklangan. Agar uni biron kimsa yiqmoqchi bo‘lsa, qolganlar qarshilik ko‘rsatishlari muhaqqaqdir. Sen esa Muhammadning yo‘lboshchi ekanini nihoyat, bil! Chunki nimaiki bo‘lmasin, avval Muhammadga uchramasdan bizga kelmaydi. Masalan, sen bir joyga bormoqchi bo‘lsang dastlab aql rahbarlik qiladi.

Inson — g‘ofil. Faqat boshqalar undan g‘ofil emas. U holda dunyo ishlarida jiddiy va quvvatli bo‘lish bilan birga, ishning haqiqatidan g‘ofillik lozim. Hamda xalqning emas, balki Haqning rizosini talab etish zarur. Chunki rizo, sevgi va shafqat odamlarga qarz sifatida berilgandir.

Olloh buyuradiki: Olloh istamasa, hech qanday huzur-halovat bo‘lmaydi. Barcha sabablar, ne’matlar, oziq-ovqatlar va hokazolar bo‘lishiga qaramay, azob-uqubat va zahmat ichra qolish mumkin. Shu nuqtai nazardan, sabablar Olloh qo‘lida bir qalamdir, qalamni harakatga keltirib yozgan Ollohdir. U istamaguncha, qalam qimirlamas.

Sen qalamga qarab: «Bunga bir qo‘l lozim» deya qo‘lni ko‘rmayapsan. Qalamdan qo‘lni ajratyapsan. Ko‘rganing qayda-yu, deganing qayda! Ular esa hamisha qo‘lni ko‘radilar va: «Bunga bir qalam kerak» deydilar. Chunki qo‘lning go‘zalligiga cho‘milib, injaligidan zavq olarkan, qalamni ko‘rishga ularning tahammullari bo‘lmaydi. Sen esa qalamni ko‘rish shavqiga berilib, qo‘lni o‘ylashga fursat topolmaysan. Ya’ni sen uchun arpa noni shirin bo‘lganidan bug‘doy nonga ahamiyat bermaysan. Ular esa bug‘doy non turganda, arpa nonni qanday istasinlar? Nihoyat, Olloh senga yerda bir zavq bergani uchun ko‘kni xohlamaysan. Holbuki, haqiiy zavqning makoni ko‘kdir. Yer unda tirik. Shunday ekan, ko‘kdagilar yerni qanday qilib xayollariga keltirsinlar?

Shuning uchun sen ham zavq va lazzatlarni sabablardan bilma. Chunki ma’no sababda qarz sifatida mavjuddir. Zarar va foyda Undandir. Modomiki, shundoq, u holda, nega sen sabablarga yopishib olding?

So‘zning xayrlisi dalolati ko‘p bo‘lganidir va eng yaxshi so‘z ko‘p bo‘lgani emas, balki foydalisidir.

Dediki: «U — Olloh Birdir»[109]. Ko‘rinishdan garchi bu suraning so‘zlari ozdir, biroq uzun bo‘lgan «Baqara»[110] surasidan ifoda va bayon nuqtai nazaridan ustundir.

Nuh (payg‘ambar) rosa ming yil dinga da’vat qildi va bor-yo‘g‘i qirq kishi unga bo‘yinsundi. Mustafoning da’vat vaqti va qancha odamning unga itoat etganligi — ma’lum. Undan zuhr etgan avliyolar sonining sanog‘iga yetish ham mushkul. Shu holda, qiymat oz yoki ko‘plikda emas, balki ifoda va bayondadir.

Ba’zilarga oz so‘z ko‘pdan ko‘ra ko‘proq foydali bo‘lur. Chunonchi, haddan ziyon qizib, charsillab turgan tandirga yaqinlashib bo‘lmagani holda, zaif bir chiroqdan minglarcha foyda olish mumkin. Demak, maqsad foydadir. Shundaylar ham borki, ularga ko‘rishning o‘zi — kifoya. So‘z ular uchun zararlidir.

Hindistonlik bir shayx ulug‘ bir zotni ko‘rmoq niyatida Tabrizga yo‘l oldi. Yetib kelib, xonaqoh eshigiga yaqinlashganda, ichkaridan sas keldi: «Orqaga qayt! Sen uchun xayrli bo‘lgani shu yerga qadar kelishing edi. Agar shayxni ko‘rsang, bu senga faqat zarur bo‘ladi».

Oz, lekin foydali bo‘lgan so‘z yonib turgan chiroqning yonmagan boshqa bir chiroqni o‘pib ketishiga o‘xshaydi. Chunki bu unga yetarlidir, muddaosi shudir va u hosil bo‘lgandir.

Nabiy o‘zining ko‘rinishidan iborat emas. Ko‘rinishi uning ismi. Nabiyning o‘zi esa ishq va muhabbatdir! Boqiydir! Xuddi solihning tuyasi kabi. Uning faqat yuzigina tuyadir. Nabiy o‘lmas ishq va sevgidan iboratdir.

Bittasi so‘radiki: «Nechun minorada faqat Ollohga sano aytmay, Muhammadni ham eslaydilar?». Unga dedilarki, «Muhammadning hamdi Ollohning sanosi emasmi?» Chunonchi, bir odamning: «Olloh podshohga va mening podshohga yo‘l topishimda yordamchi bo‘lganga yohud uning ismini, sifatlarini menga o‘rgatganga uzun umr bersin!» deyishi aslida shohning madhidir.

Bu nabiy «Menga biron narsangizni: yo jubbangizni yoki molingizni bering,ehtiyojim bor» demoqda. U sening jubbangni nima qiladi? Gap shundaki, nabiy kiyimingni quyosh nurining senga tegishi uchun istamoqda. Qur’onda: «Ollohga qarzi hasana beringlar!» deya buyurilganidek, u sening yukingni yengillatmoqchidir. Lekin u faqat mol va jubba istagani yo‘q, chunki senga bulardan boshqa narsalar ham berilgandir. Masalan, ilm, fikr, nuqtai nazar… Bu bilan demoqchi bo‘ladiki: «Ko‘rinishingni, aqlingni, fikringni… hamma-hammasini menga sarf et. Axir, molu dunyongni men bergan olatlar-la qo‘lga kiritmaganmiding?» Shu tarzda, u ham qushlardan, ham tuzoqdan sadaqa istamoqda.

Quyoshning oldida yechina olsang, yana yaxshi. Chunki bu quyosh odamni qoraytirmaydi, qaytaga oqartiradi. Hech qursa, kiyimingni yengillatki, quyosh taftini sezasan. Axir sen nordonga ko‘nikkansan, endi shirinni ham tatib ko‘r.

FASL. Dunyoda peshona teri bilan o‘rganilgan har ilm va badanlar ilmi o‘limdan keyin hosil bo‘lsa, dinlar ilmidir.

Ana-l Haq ilmini bilmak badanlar ilmi, Ana-l Haq bo‘lmak esa dinlar ilmidir. Xuddi shunday, chiroq nurini va taftini ko‘rmoq badanlar ilmi, ularda yonmoq esa dinlar ilmidir. Ko‘rilgan har bir narsa dinlar ilmi bo‘lsa, bilimning o‘zi ilm-i badan hisoblanadi. Sen deysanki: Mutloq bo‘lgan narsa nazar va ko‘rmak, qolgani xayol ilmidir. Masalan, bir me’mor maktab qurish haqida har qancha taxayyul etsa va bu ish savob bo‘lsa-da, undan bo‘lgani — faqat xayoldir. Qachonki, maktab binosi qad ko‘taradi, xayol haqiqatga do‘nadi. Xayol bilan xayolning ham farqi bor. Abu Bakr, Umar, Usmon va Alining xayoli sahobalar xayolidan ustundir. Chunonchi bir me’mor va oddiy odamning imorat to‘g‘risidagi xayollari birdek emas. Ya’ni me’morning xayoli haqiqatga yaqin. Biroq haqiqatlar olamida ham nazar bilan nazar o‘rtasidagi farq bor. Zulmat va nurdan bo‘lgan yetti yuztadan parda bor, deyishadi. Xayol olamiga tegishli narsalarning bari zulmat pardasi va haqiqatlar olamidan bo‘lganlarning hammasi nur pardasidir. Faqat xayol bo‘lgan zulmat pardalari o‘ta latif ekanligi uchun o‘rtadagi farq ko‘rinmaydi. Muazzam va teran tafovutga qaramay, haqiqatlardagi farq ham anglashilmaydi.

FASL. Do‘zahiylar jahannamda ekan, dunyodagidan ko‘ra ko‘proq mamnun bo‘ladilar. Chunki do‘zaxda ular Ollohdan xabardordir. Dunyoda ekanliklarida esa g‘ofil edilar. Ollohdan xabardor bo‘lishdan totliroq narsa yo‘q.U holda, bir ish vositasida Olloh lutfiga muyassar va Undan boxabar bo‘lish uchun dunyo istaladi. Yo‘qsa, dunyo jahannamdan go‘zalroq bo‘lgani uchun emas. Munofiqlar do‘zax tubiga otilajaklar. Ular iymonli bo‘lish imkoniga ega bo‘la turib, kufrga yengilganlari uchun Ollohdan boxabar bo‘lgunga qadar azob chekadilar. Holbuki, kofirning huzuriga iymon kelmagan va uning kufri ham zaif. Shunga ko‘ra, yengil bir azob ila ham Ollohni taniydi.

«Do‘zax egalari jannat egalariga: «Bizlarga ham suvdan yo Olloh sizlarni bahramand qilgan narsalardan to‘kinglar» deya nido qiladilar»[111]. Ular sharob va oziq-ovqat istayapti, deb o‘ylamang. Ularning maqsadi biz erishgan fayzdan bahramand bo‘lishdir.

Qur’on bir kelinga o‘xshaydi. Ro‘molini olganing bilan u senga yuzini ko‘rsatmaydi. Yoki u turfa xil yuzlarda ko‘rinish qudratiga ega. Agar sen pardani ochmay, borib uning dalasida sidqidildan xizmat etsang va rizosini istasang, mutlaqo senga yuzini ko‘rsatajakdir.

Olloh ahlini izlaki, «Bas, (solih) bandalarim qatoriga kirgin va Mening jannatimga kirgin!»[112] deya buyurilganidek, murodingga yetursan. Ulug‘ Olloh har kimga so‘z aytmaydi. Dunyo shohlari har to‘quvchi bilan gaplashmaydi. Balki vazir va noib tayin etadiki, bular podshoh sari yo‘l ko‘rsaturlar. Olloh ham bir qulni saylaydi. Kimda-kim Ollohni qidirsa, uning huzuriga borsin. Barcha payg‘ambarlar shu ish uchun kelgandir. Ulardan o‘zgalar yo‘l ko‘rsatmas.

FASL. Sirojiddin: «Bir masala so‘yladim, o‘zimga dard bo‘ldi» dedi. Buyurdiki: Seni so‘ylamakka qo‘ymagan malakdir. Har naqadar sen uni ko‘rmasang-da, shavq, nafrat va alam hissini tuyganing onda, balki, u muvakkaldir (birovni o‘ziga vakil etib olgan — tarj.). Masalan, suvda yurganingda bir tomonda gullar, boshqa tomonda esa tikonlar borligini sezasan. Aslida sen ularni ko‘rmaysan, biroq suv ostidagi gulzorning mavjudligi ro‘yi-rostdir. Buni vijdoniy deyishadi va bu hissiy bo‘lgandan ravshanroqdir. Chunonchi, ochlik, chanqoq. g‘azab va sevinch yanglig‘ hislar besh tuyg‘u bilan payqalmaydi. Biroq ko‘ringanlardan yaxshiroq ma’lumdir. Chunki agar ko‘zingni yumsang, maxsus narsani ko‘rmaysan. Lekin har qanday hiyla bilan ham ochlikdan qutulib bo‘lmaydi. Xuddi shunday, issiq va sovuq, shirin va achchiq ham ko‘zga ko‘rinmaydi. Faqat ko‘ringandan ko‘proq va xo‘proq zohirdir. Sen nega vujudga boqayapsan? Axir, sen usiz ham mavjudsan va har zamon usizsan. Kechasi uyqu bilan, kunduzi ish bilan mashg‘ulsan. U bilan esa ishing yo‘q. Modomiki, ish — bundoq, ya’ni bir soat ham vujudga vaqt ajratmayapsan, nega yana uning uchun titrab-qaqshaysan? Sen qayerda-yu vujud qayerda? «Sen ham vodiyda, men ham vodiyda». Vujud ulkan bir adashtiruvchidir. Sen uni o‘ldi, deb o‘ylading va u o‘ldi (shundoqmi?) Hey (Ollohim!)… Sening vujud-la qanday aloqang bor? U buyuk ko‘zbo‘yamachidir. Hatto Fir’avnning sehrgarlari ham ozgina bilib qolganlari uchun vujudlarini fido qildilar. Ular vujudsiz ham qoim (mavjud — tarj.) ekanliklarini ko‘rdilar. Vujudning ular bilan hech bir munosabati yo‘q edi. Xuddi shunday, Ibrohim, Ismoil va qolgan barcha anbiyo-yu avliyolar ham voqif bo‘lganlari hamona vujudning bori-yo‘g‘idan kechdilar.

Hajjoj afyun ichib, boshini eshikka suyab: «Qimirlatmang, boshim tushib ketadi» deya baqirardi. U shu holda boshini gavdasidan ayri, eshikka esa birlashgan deya o‘ylardi. Bizning va xalqning holimiz ham shundoq, ya’ni vujudga bog‘limiz va u bilan qoimmiz, deya bilamiz.

FASL. «Olloh insonni o‘z surati asosida yaratdi» (Hadis) Insonlar doimo mazhar (o‘zini ko‘rsatuvchi narsa — tarj.) qidiradilar. Ba’zi ayollar o‘rangandir va o‘zlarini qanchalik qidirilganini (istalganini — tarj.) sinamoq uchun yuzlarini ochadilar. Xuddi ustarani sinaganing kabi. Oshiq sevgilisiga: «Men uxlamadim, ovqat yemadim. Sensiz yondim, kuydim» deydi. Buning ma’nosi shudir: «Sen bir mazhar izlayapsan va u menman. Sen mazharga ma’shuqlik sotayapsan. Olimlar va san’atkorlar ham hamisha mazhar qidiradilar. «Men yashirin xazina edim, bilinmoq istadim» (Hadis) deb buyurilganidek: «Insonni o‘z surati asosida yaratdi» (Hadis). Uning hukmlari barcha odamlarda zuhr etdi. Chunki ularning hammasi Ollohning soyasidir va bu soya sohibiga o‘xshaydi. Agar besh barmoq ochilsa, soyasi ham ochiladi, egilsa-chi, u ham egiladi. Shunga ko‘ra, haqni qidirgan bir istalgan va sezilganni xohlaydiki, hamma uning do‘sti, sevgilisi va itoatkori bo‘lishni orzu etadi. Hamda dushmanlariga dushman, avliyolariga do‘st bo‘lishni ham unutmaydi. Nihoyat, bularning hammasi Olloh ko‘rsatgan hukmlar sifatlaridir. Soyamizning bizdan xabari yo‘q bo‘lishiga qaramay, biz ulardan voqifdirmiz. Lekin Olloh bilimining qarshisida bizning xabarimiz xabarsizlik, demakdir. Shaxsning hamma qirralari uning soyasida aks etmaydi. Xuddi shunday, Ollohning barcha sifatlari ham bizda to‘la-to‘kis namoyon bo‘lmaydi. Faqat ayrimlarigina ko‘rinadiki, «Ayting: Ruh yolg‘iz Parvardigorim biladigan ishlardandir. Sizlarga juda oz ilm berilgandir»[113] deya buyurilgan.

FASL. Isodan so‘raldiki: Ey Ollohning ruhi! Dunyo va oxiratda qay bir narsa eng buyuk va eng mushkuldir. Iso javob o‘laroq: «Ollohning g‘azabidir» dedi. Yana so‘radilar: «Insonni bundan nima qutqaradi?» Javob berdi: «O‘z g‘azabini yengish va shiddatini yutishi» (Qur’ondan). Yo‘l — shu bo‘lishi kerak. Nafs shikoyat etmoqchi bo‘lganda, inson uning aksini qiladi, ya’ni shukrona keltiradi va shu qadar mubolag‘alaydiki, natijada, qalbida sevgi maydonga keladi. Chunki yolg‘ondan shukur qilmak Ollohdan muhabbat istamakdir.

Buyuk Mavlono shunday buyuradi: «Maxluqdan shikoyat Xoliqdan shikoyatdir» (Qur’ondan). Senga qarshi qilingan dushmanlik va saqlangan kin gizlidir. Xuddi olovdek. Masalan, sachragan bir uchqunni ko‘rsang, tezda so‘ndirki, kelgan joyiga — yo‘qlikka do‘nsin. Agar unga boshqa bir javob topmoqchi bo‘lsang, uchqun olovga aylanadi, adamdan kelar, qaytarmoq esa azobdir. «Yomonlikni eng go‘zal so‘zlar bilan daf qil!»[114]ki, ikki tomondan dushmanni bartaraf qilgan bo‘lasan. Biri shudir: Dushman sening tering yo go‘shting emas, balki yomon tushunchangdir. Uzluksiz ado etilgan duo kuchi bilan undan qutilish mumkin. Ikkinchisi, qalbingda mag‘firat etish vasfi paydo bo‘lishi bilan senga qarshi qilingan yomonlovning yolg‘on ekani oshkor bo‘ladi. Ya’ni u yanglish ko‘rgandir. Modomiki, seni bo‘lganing kabi ko‘rmadimi, demak, yomonlangan uning o‘zidir, aslo sen emas. Yog‘iy yolg‘onchiligining maydonga chiqishidan battarroq hech bir narsa kishini uyaltirmaydi. Ko‘rinadiki, sen shukr va maqtov bilan unga og‘u berayapsan. Chunki u sening nuqsoningni ko‘rsatsa, sen uning kamolini namoyish etmoqdasan. Chunki sen Ollohning sevgilisisan. «Olloh yaxshilik qiluvchilarni sevadi» (Qur’ondan) — deya buyurilganidek, Olloh tomonidan sevilgan kam bo‘lmaydi. Uni shu qadar maqtaki, do‘stlari: «Ajab, bizga dushman bo‘ldimiki, u bilan bunchalar yaqinlashibdi?» deya sarosimaga tushsinlar.

SHE’R: (Davlat sohibi bo‘lsalar ham soqolini nazokat bilan yul. Agar osiy bo‘lsalar, bo‘yinlariga hukm bilan ur.) Olloh bizni bu yo‘lda muzaffar aylasin!

FASL. Olloh va qul o‘rtasidagi parda bor-yo‘g‘i ana shu ikkitadan iboratdir. Qolgan pardalar ulardan hosil bo‘ladi. Bular: sog‘liq va mol. Sog‘lom inson: «Qani Olloh? Men ko‘rmayapman!» deydi. Holbuki, biron joyi og‘rib qolsa: «Oh, Olloh! Voh, Olloh!» deya boshlaydi. Shunda uning siri va so‘zi Olloh bilan birlashadi. Chunki sog‘liq — uning pardasi. Olloh esa og‘riqning ostida nihon ekani ko‘riladi. Inson mol va nasibi borligida orzularining sabablarini tayyorlaydi. Kechayu kunduz u bilan shug‘ullanadi. Faqirlik kelar-kelmas, irodasi zaiflashadi va Ollohning atrofida aylanib qoladi.

(Menga seni mastlik va faqirlik keltirdi. Men sening mastlik va faqirligingning quliman!)

Ulug‘ Olloh Fir’avnga to‘rt yuz yillik umr, mol-mulk, shohlik va uning boshqa har turli orzulari adosini nasib etdi. Shunga qaramasdan, bular uni Olloh huzuridan uzoqlashtirgan pardalar edi. Ammo «Haqni eslamasin», degan niyatda uning istaklari ro‘yobga chiqarilgani yo‘q. Fir’avnga hatto bir boshog‘rig‘i ham berilmadi.

(Nihoyat), bir kun sen o‘z muroding-la band bo‘l va bizni xotirlama, kechang xayrli bo‘lsin! — dedi.

Sulaymon sening mulkingdan to‘ydi. Ayyub balodan to‘ymadi.

FASL. Buyurdiki, inson nafsida shunday bir narsa borki, hayvonlarda yo‘qdir, deyishadi. Ammo bu — inson ulardan yomon, degani emas. Balki shundaydir: Insondagi yomon fe’li-ho‘y, nafs va baxtsizlik mavjud bo‘lgan yashirin javhardandir. Faqat fe’llar, baxtsizliklar va yomonliklar javharning pardalariga aylangan. Javhar qancha go‘zal va buyuk bo‘lsa, parda ham shunga yarashadir. Barcha yomonliklar javhar pardasining vositasi va pardaning ko‘tarilishi — imkonsiz. Shunga qaramasdan, ulkan mujohadalar so‘ngida mumkindir. Mujohidlar har xil. Mujohadaning eng buyugi — bu dunyodan yuz o‘girib, Ollohga yo‘nalgan yoronga qo‘shilmoq va aralashmoqdir. Mujohada yaxshi va to‘g‘ri bir do‘st bilan yuzma-yuz o‘tirishdan mushkulroq emas. Chunki ularni ko‘rmak nafsning erib yo‘q bo‘lishidir. Shuning uchun ham ilon qirq yil insonni ko‘rmasa, ajdarhoga aylanadi, deyishadi. Qayergaki, katta bir qulf ossalar, bilgilki, u yerda nafis va qimmatli narsa bordir. Jumladan, qayerdaki, parda qalin va mustahkam bo‘lsa, o‘sha yerdagi javhar yaxshiroqdir. Chunonchi xazina ustida ilon yotadi. Biroq sen uning xunukligiga emas, dafinadagi nafis narsalarga boq!

FASL. Sevgilim dediki: Falonchi nima bilan yashaydi?

Qushlar bilan qanotlari va aqllilar-la ularning himmat qanotlari orasidagi farq nimadan iborat? Farq shudir: Qushlar qanotlari vositasida har tarafga uchadilar. Aqllilar esa himmat qanotlari bilan o‘z jihatlaridan (tomonlaridan) uchadilar. Har otning bir boshpanasi bor. Olloh hammadan yaxshiroq bilguvchidir!

Bu Asrori Jalilning tahriri Muqaddas maqbarada, Juma kuni, muborak Ramazon oyining to‘rtinchisida, 751-yilda nihoyasiga yetdi. G‘ani bo‘lgan Ollohga muhtoj kishi men — Bahouddin Maldoyiyul-Odiliyyu-s-Saroiy, Olloh uning so‘zini yaxshi aylasin!

Omin! Ey olamning Robbi!

[1] Qur’on, 35-sura, 13-oyat. Bu va boshqa oyatlar Alouddin Mansurning tarjimasidan olindi — tarj.

[2] Qur’on, 12-sura, 87-oyat. Bu va boshqa oyatlar Alouddin Mansurning tarjimasidan olindi — tarj.

[3] Qur’on, 33-sura, 72-oyat.

[4] Qur’on, 9-sura, 112-oyat.

[5] Qur’on, 2-sura, 109-oyat.

[6] Qur’on, 84-sura, 19-20-yaot.

[7] Qur’on, 36-sura, 82-yaot.

[8] Qur’on, 25-sura, 58-oyat.

[9] Yaqinlik Qofining Anqosi — tasavvufda lisoniy komillik (tarj.).

[10] Qur’on, 2-sura, 88-oyat.

[11] Qur’on, 2-sura, 88-oyat.

[12] Qur’on, 2-sura, 8-oyat.

[13] Qur’on, 15-sura, 21-oyat.

[14]Qur’on, 15-sura, 21-yaot.

[15] Qur’on, 78-sura, 40-oyat.

[16] Qur’on, 2-sura, 25-oyat.

[17] Qur’on, 9-sura, 128-oyat.

[18] Xudovandigor — Mavlononing laqabi.

[19] Qur’on, 171-sura, 143-oyat.

[20] Qur’on, 53-sukra, 3-4-oyat.

[21] Qur’on, 17-sura, 44-oyat.

[22] Qur’on, 43-sura, 32-ost.

[23] Qur’on, 99-sura, 7-oyat.

[24] Qur’on, 32-sura, 17-oyat.

[25] Qur’on, 97-sura, 3-oyat.

[26] Qur’on, 19-sura, 30-oyat.

[27] Qur’on, 39-sura, 22-oyat.

[28] Qur’on, 4-sura, 28-oyat.

[29] Qur’on, 48-sura, 4-oyat.

[30] Qur’on, 60-sura, 1-oyat.

[31] Qur’on, 79-sura, 40-41-oyatlar.

[32] Qur’on, 15-sura, 21-oyat.

[33] Qur’on, 2-sura, 156-oyat.

[34] Qur’on, sura: 23, oyat: 116.

[35] Qur’on, 99-sura, 7-8-oyatlar.

[36] Qur’on, 7-sura, 72-oyat.

[37] Qur’on, 56-sura, 76-oyat.

[38] Qur’on, 10-sura, 62-oyat.

[39] Qur’on, 110-sura, 3-oyat.

[40] Qur’on, 61-sura, 8-oyat.

[41] Qur’on, 18-sura, 109-oyat.

[42] Qur’on, 107-sura, 4,5,6,7-oyat.

[43] Qur’on, 2-sura, 30-oyat.

[44] Qur’on, 2-sura, 30-oyat.

[45] Qur’on, 17-sura, 44-oyat.

[46] Qur’on, 17-sura, 44-oyat.

[47] Qur’on, 4-sura, 34-oyat.

[48] Qur’on, 48-sura, 27-oyat.

[49] Qur’on. 48-sura, 20-oyat.

[50] Qur’on, 41-sura, 21-oyat.

[51] Qur’on, 48-sura, 29-oyat.

[52] Qur’on, 94-sura, 1-oyat.

[53] Qur’on, 55-sura, 29-oyat.

[54] Qur’on, 9-sura, 15-oyat.

[55] Qur’on, 56-sura,79-oyat.

[56] Qur’on, 2-sura, 245-oyat.

[57] Qur’on, 37-sura, 165-166-oyatlar.

[58] Qur’on, 110-sura, 2-oyat.

[59] Qur’on, 13-sura, 23-oyat.

[60] Qur’on, 27-sura, 34-oyat.

[61] Qur’on, 2-sura, 10-oyat.

[62] Qur’on, 19-sura, 60-oyat.

[63] Qur’on, 25-sura, 70-oyat.

[64] Qur’on, 39-sura, 10-oyat.

[65] Qur’on, 39-sura, 10-oyat.

[66] Qur’on, 47-sura, 36-oyat.

[67] Qur’on, 47-sura, 16-oyat.

[68] Qur’on, 6-sura, 43-oyat.

[69] Qur’on, 6-sura, 43-oyat.

[70] Qur’on, 4-sura, 78-oyat.

[71] Qur’on, 4-sura, 164-oyat.

[72] Qur’on, 8-sura, 24-oyat.

[73] Biz senga bu Qur’onni qiynalib, jafo cheknshing uchun yubormadik, Qur’on, 20-sura, 1—2-oyatlar.

[74] Qur’on, 2-suar, 125-oyat.

[75] Qur’on, 2-sura, 125-oyat.

[76] Qur’on, 35-sura, 19-20-21-oyatlar.

[77] Qur’on 112-sura, 3-oyat.

[78] Qur’on, 47-sura, 38-oyat.

[79] Qur’on, 40-sura, 60-oyat.

[80] Qur’on, 70-sura, 23-oyat.

[81] Qur’on, 2-sura, 179-oyat.

[82] Qur’on, 2-sura, 195-oyat.

[83] Qur’on.7-sura,168-oyat.

[84] Qur’on, 9-sura, 97-oyat.

[85] Qur’on, 9-sura, 99-oyat.

[86] Qur’on, 4-sura, 69-oyat.

[87] Qur’on, 33-sura, 72-oyat.

[88] Qur’on, 48-sura, 29-oyat.

[89] Qur’on, 36-sura, 62-oyat.

[90] Qur’on, 84-sura, 1-oyat.

[91] Qur’on, 99-sura, 1-oyat.

[92] Qur’on, 26-sura, 28-oyat.

[93] Mutazil — Bir tomonni tutgan, demakdir. Yunon falsafasining Islomiyatga ta’siridan keyin maydonga kelgan mazhab — tarj.

[94] Qur’on, 41-sura, 46-oyat.

[95] Qur’on, 99-sura, 7-8-oyatlar.

[96] Qur’on, 2-sura, 30-oyat.

[97] Qur’on, 2-sura, 30-oyat.

[98] Qur’on, 2-sura, 258-oyat.

[99] Qur’on, 2-sura, 258-oyat.

[100] Qur’on, 2-sura, 258-oyat.

[101] Qur’on, 40-sura, 68-oyat.

[102] Qur’on, 17-sura, 44-oyat.

[103] Qur’on, 41-sura, 44-oyat.

[104] Qur’on, 50-sura, 6-oyat.

[105] Qur’on, 83-sura, 4-5-oyatlar.

[106] Qur’on, 6-sura, 11-oyat.

[107] Qur’on, 2-sura, 14-oyat.

[108] Qur’on, 3-sura, 97-oyat.

[109] Qur’on, 112-sura,1-oyat.

[110] Qur’on, 2-sura.

[111] Qur’on, , 7-sura, 50-oyat.

[112] Qur’on, , 99-sura,29-30-oyatlar.

[113] Qur’on, , 17-sura, 85-oyat.

[114] Qur’on, 23-sura, 96-oyat.

TAMOM