Улуғ маърифатпарвар Исмоилбек Гаспринский таваллудининг 165 йиллигига

Исмоил Ғаспралининг 1893 йилда битилган “Боғчасаройдан Тошкентга саёҳат”и қатор ўзига хос хусусиятларга эга. Аввало саёҳат сабабини айтишмиз лозим. И. Ғаспралининг барча ўлкаларга сафар қилишидан иккита мақсади бўлган: биринчиси – янги усулдаги мактаблар очишни ташкил этиш, иккинчиси–“Таржимон” газетасининг тарқалиши билан боғлиқ масалалар. Туркистонга ҳам айни икки ниятни амалга ошириш учун келган.

ИСМОИЛБЕК ҒАСПРАЛИ ВА УНИНГ
ТУРКИСТОН САЁҲАТЛАРИ
Тоҳир ҚАҲҲОР

Миллатимизнинг ғурури Алишер Навоий бобомиз ўтмишдаги давлатларимизнинг энг порлоқ бир даврида:

Турк назмида чу тортиб мен алам,
Айладим бул мамлакатни якқалам,

дея она тилимиз қудратини улуғлагани, туркий тил байроғи остида дунёнинг тўрт тарафида яшайдиган туркийларни бир мамлакатга – бир маънавий оламга бирлаштирганини таъкидлагани кўп ибратлидир. “Гар бир қавм, гарчи юз, гарчи мингдир – муайян турк улуси худ менингдир” деган фикри ҳам Навоийнинг туркий элатларни, улусларни бир-бутун кўрганини, бирликка чақирганини билдиради. Чунки тили бир одамларнинг фикру қарашида яқинлик, амалларида иттифоқлик пайдо бўлиши мумкин. Ана шу ҳақиқатни, ана шу ҳикматни англаган Исмоилбек Ғаспрали[24] (1851-1914) асрлардир мустамлака зулмини чекаётган мусулмон туркийларни чорлик исканжасидан қутулиши йўлида чиқарган “Таржимон” газетасига “Тилда, фикрда, ишда бирлик” шиорини танлаганки, бу улуғ Навоийнинг юқоридаги байтига ниҳоятда уйғундир. 1883-1917 йиллар орасида бу газета жаҳолат ва зулм зулматида эзилган аждодларимиз онгини ёритишга, Қримда, Озарбайжонда, Қозонда, Туркистоннинг Самарқанд, Тошкент, Қўқон, Бухоро каби марказларида жадид мактабларининг очилишига, илк миллий матбуот нашрларининг пайдо бўлишига, ижтимоий, маданий-маърифий тараққиётга, энг муҳими, ҳурриятга одим отилишида йўлбошловчилик қилган.

И. Ғаспрали ношир ва мутафаккир адиб сифатида нафақат туркий оламга, балки бутун шарққа яхши танилганди. Шу боис у вафот этганида (12.09. 1914 й.), унга бағишланган таъзияномалар, марсиялар, мақолалар барча шарқ матбуотида, жумладан Туркистон миллий матбуотида ҳам берилган. Уларни ўқиркан, И.Ғаспралининг Туркистонда нақадар шуҳрат қозонганини уқасиз. Тошкентда А. Авлоний ва Тавалло, Қўқонда Ҳамза, Андижонда Чўлпон, Самарқандда С. Ажзий, Бухорода С.Айний ана шундай марсиялар битганлар. Бу далиллар ҳам И. Ғаспралининг ХХ аср ўзбек адабиёти тарихида ўрни беқиёс, буюк шахс эканлигини кўрсатиб турибди.

Бу марсияларнинг айримлари Туркия Маданият вазирлиги нашриётида босилган 32 жилдлик “Туркия ташқарисидаги туркий адабиётлар антологияси”нинг ўзбек адабиётига бағишланган 15- ва 16- жилдларида Овро-осиё ўлкалари ўқувчиларига етказилгани ҳам ХХ аср ўзбек ижодкорларининг жаҳоний мавзуларда фаол қалам тебратганларини дунёга кўрсатадиган далилдир[25].

Буларни эслатишдан мақсад дунёга машҳур адиб ва мутафаккир И. Ғаспралининг юртимизда нақадар севилгани ва қадрланганини таъкидлашдир. И. Ғаспралига оид юқоридаги каби қимматли фикрлар туркий халқлар ижодида, хусусан, ХХ аср ўзбек адабиёти ва матбуоти тарихида кўплаб топилади. Аммо, шуни ҳам унутмаслик керакки, мустабид шўро даврида улуғ маърифатпарвар меросига босқинчиларнинг сохта ва анъанавий “панисломист, пантуркист” тамғалари босилиб, авлодлар ундан маҳрум қилинди. Ўтган асрнинг мустақиллик эпкинлари эса бошлаган 90-йилларидаёқ И. Ғаспрали ҳаёти ва ижодини ўрганиш, тарғиб этиш, фалакнинг айланишию тарихнинг жўмардлигига қарангки, Тошкентда, бизнинг шарафли бошкентимизда чиқадиган журналлардаги мақолалардан бошланди: “Йилдиз” журналида “Таржимон” газетаси мундарижасига оид мақола ва С. Ғафаровнинг И. Ғаспрали ҳаёти ва ижодини акс эттирувчи нодир рисоласи (1990) босилди. Таниқли ўзбек олимлари Шерали Турдиев, Бегали Қосимов, Қўчқор Хоназаровлар 1991 йилда Симферополда улуғ устознинг 140 йиллигига бағишлаб ўтказилган халқаро анжуманда маърузалари билан қатнашишди. Натижада Б.Қосимовнинг буюк маърифатпарвар ҳаёти ва ижодини ўзбек ўқувчисига илк таништирган “Исмоилбек Гаспрали” рисоласи босилди (1992). Буларнинг барчаси мустақил юртимизда бошланган ижтимоий-маданий ўзгаришларнинг мевасидир, албатта.

Шуни алоҳида таъкидлаш керакки, ўзбек зиёлилари, олимлари ичида И.Ғаспрали мавзусида энг кўп ва энг унумли, мақтовга сазовор ишлари таниқли олимимиз, проф. Б. Қосимов номи билан боғлиқдир. “Маънавият” нашриётида 2006 йилда босилган “Исмоилбек Гаспринский. Ҳаёт ва мамот масаласи” китоби фикримизнинг далилидир. Китобдан И. Ғаспралининг ижтимоий-маърифий рисолалари, мақолалари, роман, қисса ва ҳикоялари ўрин олган. Уларнинг ўқувчилар мулкига айланишида Б. Қосимов билан бирга, Сафтар Нагаев ва Зайнобиддин Абдурашидовларнинг ҳам хизматлари бор. “Учинчи муаллим” дейилган сўзбошисида Б. Қосимов Арасту биринчи, Фаробий иккинчи муаллим, Исмоилбек эса туркий оламнинг учинчи муаллими деган жуда ҳақли сўзни айтган.

Бутун туркий халқларнинг маданий қудратини ифодаловчи “олами туркий” иборасини “Таржимон” газетасида у қўллаган ва мустабид замон зулму зулматидан, жаҳолатидан қутулишга ишонч, порлоқ келажакка умид уйғота олган. Улуғ устоздан авлодларга икки йўналишдаги улкан мерос қолди. Биринчиси – туркий оламни жаҳолатдан қутулиши ва билим билан юксалишини бошлаб берган янги усулда ўқитиш мактаблари ва жадидчилик.

Иккинчиси – “Таржимон” газетаси, ноширлиги, адиблиги, олимлиги, журналистлиги билан боғлиқ асарлар. Илк жадид мактаби 1884 йил очилган бўлса, 1914 йилга келиб Қрим, Қаф-қаз, Сибир, Туркистонда уларнинг сони беш мингга етган. Русия мусулмон турклари ичида учинчи газета саналган (биринчиси Тошкентда чиқарилган “Туркистон вилоятининг газети”дир) “Таржимон” бошида 300 тадан ҳафтада бир бор, кейинчалик эса кундалик нашр ўлароқ 12–20 минг нусхадан босилган. 1905 йилгача туркий ва русчада, сўнгра фақат туркийда чоп қилинган. 1883-1917 йиллар давомида Қримдан Булғористону Руминиягача, Истанбулу Қоҳирагача, Бокую Теҳронгача, Туркистону Хитойгача тарқалган.

И.Ғаспрали меросини ўрганиш бугунги кунда ҳам муҳимдир. Мутафаккир таваллудининг 150 йиллигига бағишланган давлатлараро илмий анжуманнинг очилишида (20 октябр 2001 йил Анқара) “Турк ўчоқлари” раиси Нури Гургур таъкидлаганидек, Исмоилбек Ғаспрали туркий оламнинг тикланиш, замонавийлашиш даврини бошлаб берди, у Қримда кўтарган маърифат байроғи Сибир ва Туркистоннинг бурчак-бурчакларигача ёйилди[26].

Китобхонларимиз И. Ғаспралининг ўлкамиз мавзусидаги “Русия Туркистони”, “Темурмалик баҳодир”, “Самар-қандда асари нажот” каби ўнларча мақолалари ва “Фарангистон мактублари”, “Дорурроҳат мусулмонлари”, “Хотинлар ўлкаси” каби роману қиссаларини ўқиб, унинг олимлик ва ёзувчилик истеъдодидан баҳраманд бўлдилар. Адиб ижодида саёҳатнома жанрининг жуда нодир намуналари мавжуд. Унинг беш жилдлик “Танланган асарлар”ини Туркияда тайёрлаб нашр эттираётган таниқли олим Ёвуз Оқпинор адибнинг бу турдаги асарларини 3-жилднинг 3-бўлимига киритган. Улар бешта: “Туркия саёҳатлари”, “Қафқаз-Озарбайжон саёҳатлари”, “Туркистон саёҳатлари”, “Русия-Пўлша саёҳатлари”, “Миср ва Ҳиндистон саёҳатлари”[27]. Ношир ва таржимон, проф. Ёвуз Оқпинорнинг ёзишича, “Туркистон саёҳатлари” Исмоилбекнинг 1893 ва 1908 йилдаги саёҳат хотиралари ҳамда кузатишларидан иборатдир.

Шу ўринда бундан қарийб юз ўн йил олдин газета саҳифаларида босилган бу асарнинг қай йўсинда тўпланиб, китоб ҳолида нашр этилгани хусусида ҳам тўхтаб ўтсак. Ёвуз Оқпинор, “бутун умрини, бойлигини, кучини туркийларнинг жаҳолатдан қутулишига ва тараққий этишига сарфлаган”, асарлари бугунги ҳамкорлик ва юксалишга хизмат қиладиган И. Ғаспралининг куллиётини – тўла асарларини тўплашга 1999 йилдан киришганини, лойиҳа тайёрлаганини таъкидлайди. У ўзи ишлайдиган Эгей университети тадқиқот жамғармаси ёрдамида “Таржимон” газетасининг 1883-1917 йилларга оид микрофильмини Америкадаги Нўрман Рўсс фирмасидан сотиб олади. Навбатдаги ишлар – 34 йиллик газета саҳифаларини фототасмадан А3 ўлчамдаги қоғозга тушириш ва сўнгра араб ёзувидаги матнларни ўқиш, таржима қилиш, изоҳлар тайёрлаш ва нашр этиш. Бунинг учун катта маблағ керак. Аммо анча вақтгача ҳомий топилмайди. Ниҳоят Ё. Оқпинор тайёрлаган лойиҳа билан танишган (ўша 2000 йилдаги) Туркия жумҳурияти Бош вазири ўринбосари доктор Давлат Боғчали бу хайрли ишларни қўллаб-қувватлайди, натижада улуғ устознинг “Тўла асарлар”ининг 1–3 жилдлари 2003–2008 йиллар орасида бир неча бор чоп қилинади. 4- ва 5- жилдлар устидаги ишлар давом этмоқда.

И. Ғаспралининг 1893 йилда битилган “Боғчасаройдан Тошкентга саёҳат”и қатор ўзига хос хусусиятларга эга. Аввало саёҳат сабабини айтишмиз лозим. И. Ғаспралининг барча ўлкаларга сафар қилишидан иккита мақсади бўлган: биринчиси – янги усулдаги мактаблар очишни ташкил этиш, иккинчиси–“Таржимон” газетасининг тарқалиши билан боғлиқ масалалар. Туркистонга ҳам айни икки ниятни амалга ошириш учун келган. Асарларидан ва у ҳақдаги эсдаликлардан маълум бўлишича, Исмоилбек шарқу ғарбнинг кўплаб давлат арбоблари, юксак доиралари билан яхши муносабат ўрната олган. Юртимизга ҳар икки сафар ҳам Бухоро амирининг меҳмони сифатида келган. (Бу саёҳат хотираларида батафсил тасвирланган). Ёки “Таржимон”нинг Туркияда, Усмонли салтанатига боғлиқ давлатларда тарқатилиши таъқиққа учрагач (турк ҳукуматига ёқмаган айрим мақолалар сабабли), Истанбулга бориб, подшо номига хат ёзади ва унинг қабулига киришга эришади, газетанинг тарқатилишига изн олади. Туркистон ва Бухоро амирлиги ҳудудларида жадид мактабларини очишга илк сафарида ҳокимларни кўндиролмагач, иккинчи саёҳатидан кейин бу муаммо ҳал қилинади. Бу ишларни у ўта билимдонлиги, дипломатларча тадбиркорлиги, сабру фидокорлиги туфайли бажара олган.

И. Ғаспралининг саёҳатномасини ўқирканмиз, юртимиз ва халқимизнинг ўтмишдаги айрим ҳаёт манзаралари кўз ўнгимизда гавдаланади. Ундан ибрат оламиз, мозийни кеча ва бугун билан солиштирамиз (зотан, тарихни унутганлар жазоланади, яъни катта зарарга йўлиқади); энг муҳими, ўлкамизда 100–130 йил ичида кечган ўзгаришларни, умуман тараққийга эришганимизни қиёсан англаб етамиз – бу каби саёҳатномаларнинг ижтимоий аҳамияти ҳам шундадир.

Шу саёҳатлар, умуман, И. Ғаспралининг ўлкамизга хизматидаги икки муҳим нуқтани эслашимиз масалани янада ойдинлаштиради. Ўтган аср бошида юртимиздаги жадид мактаблари саноқли эди, кейинчалик улар кўпа-йиб, Туркистонни ва Ўзбекистонни оламга танитган олимларимиз етишди, аҳоли тўла саводли бўлди. Жадид мактаблари туфайли мамлакатни феодализм ва чоризм зулми, жаҳолати ботқоғидан замонанинг ёруғ кунларига олиб чиққан жадидлар ҳаракати, жадид адабиёти ва маданияти вужудга келди. Бугунги кунларда шаҳру қишлоқларимизда янгидан қурилган замонавий коллежлар эса халқимнизнинг маърифат ва замонавий тараққийга итилиб яшаётганини билдиради.

Саёҳатномада: «Ҳазрати Баҳовуддин наслидан 200 қадар дарвиш бор ва улар халқ наздида мўътабар экан. Зиёратга Қитай(Чин)дан, Қашқардан, Ҳинддан, Афғондан ва Туркистоннинг ҳар тарафидан одамлар келиб кетмоқдадир. Шарқ мусулмонлари учун бундан буюк зиёратгоҳ йўқдир» дейилади. Исмоилбекнинг бу сўзлари «Таржимон»нинг 1893 йил 8 ноябр сонида босилган. Қаранг, 19 аср охирида Баҳовуддин Нақшбанд ҳазратларининг мақбараси мусулмон шарқи учун энг буюк зиёратгоҳ бўлган экан. Мустабид шўро замонида у вайрон қилинди ва юртимизнинг шуҳратли бир обидаси хароб этилди, энг ёмони – миллатимиз диний ва маънавий ҳаётидан узиб қўйилди. Мустақиллик йиларида бу улуғ тарихий обиданинг шахсан Ўзбекистон Президенти ташаббуси билан тикланишида қандай маъно, моҳият мавжудлиги шу фактдан ҳам келиб чиқиб турибди.

Бу асарнинг ўзбек адабиётини тарғиб қилишда ҳам катта ибратли тарафлари бор. Туркистон ўлкасининг ўша йиллардаги ижтимоий аҳволи, табиий гўзалликлари ҳамда маданий ва маънавий бойликлари бу хотиралардагина акс этиб қолмай, балки муаллифнинг бошқа асарларида ҳам тар-ғиб ва ташвиқ этилгани бизни қувонтиради. Масалан, ғаспралишунос олим Исмоил Туркўғлининг ёзишича, И. Ғаспрали 1894 йил 29 апрелда Истанбулга бориб, подшоҳ Султон Иккинчи Абдулҳамидга хат юборади. Унда 1893 йилгача Боғчасарой, Қозон ва Тошкентда босилган 130 китобнинг рўйхати битилган, улар султонга ҳадя этилган. Улар орасида ўзбек адабиёти ва маданиятига оид “Сафарномаи амири Бухоро” (Бухоро амири Мирсаид Абдулаҳад Баҳодирхоннинг 1310 ҳ., 1893 й.даги Русия саёҳати.– Боғчасарой, “Таржиимон” босмахонаси 1893 й.–Т.Қ. ), “Шажараи турк” (Абулғози Баҳодирхон асари-Т.Қ.), “Ал рисолатул Ҳолидия фил-робитаи Нақшбандия”, “Тарихи Шоҳрухия”, “Тоҳир ва Зуҳра қиссаси”, “Бобурнома”, “Ҳикояи Шоҳ Машраб”, “Бангу бода” каби асарлар, шунингдек, “Туркистон вилоятининг газетиси”дан нусха, 1865 йилда Самар-қанддан Петербургга олиб кетилган ҳазрат Усмон Қуръонидан бир варақ расм, Амир Темур фармонидан бир нусха каби қимматли маънавий тортиқлар бор эди. Бу нашрларда И. Ғаспрали ва “Таржимон” газетасининг алоҳида хизмати мавжудлигини тақдирлаб, Усмонли салтанатининг султони ноширни тўртинчи Мажидия нишони билан мукофотлайди.

Устоз адиб ўз даврида Нобел мукофотига номзод кўрсатилган, мукофот берилмаган бўлса-да, унга лойиқ улуғ маърифатпарвар сифатида қадрланган эди. Орадан ярим аср ўтиб, мана, бугунда унинг билимга, тараққийга чорловчи ”Тилда, фикрда, ишда бирлик” шиори яна халқларни бирликда, ҳамкорликда яшашга йўналтирмоқда, асарлари барча туркий тилларда, шунингдек, рус, украин, араб, инглиз, олмон, япон каби жаҳоннинг барча нуфузли тилларида босилмоқда. Яъни, Инсоннинг ўзидан кейин сўзи, шони яшамоқда. Зотан бу – энг катта мукофотдир. Ўзи таъкидлаганидек, Чин деворидан Оқденгизгача чўзилган ўлкаларда ўша даврда эллик милйўнли туркийлар эндиликда икки юз эллик милйўндан ортиқдир, Исмоилбек улар билан, яъни биз билан бирга яшамоқда.

Исмоилбек Ғаспрали
БОҒЧАСАРОЙДАН ТОШКЕНТГА САЁҲАТ[1]
Қрим-татарчадан Тоҳир Қаҳҳор таржимаси

1. Гуржистон – Тифлис – Мирза Ризохон

Туркистон тарафларни зиёрат қилиш анчадан бери кўнглимда эди. Қадим замонларда Бақтрия аталган ерларни – бугунги маданиятнинг илк ўчоғи ўша Самарқанд ва Бухоролар юксалган даврларданоқ жануби-ғарбга Венагача, шимолий-ғарбга Москвагача қўшин-қўшин ёйилган турк баҳодирларининг ота юртларини кўрмоқ, дунёнинг энг буюк подшоҳларидан, жаҳонгирларидан Темур шоҳнинг ватани бўлган қитъани сайру томоша этмоқ тенгсиз маънавий лаззат-ку ахир. Истанг, тарихий жиҳатдан, истанг – этнографик томондан Туркистоннинг ҳар бир қарич ерида неча-неча ёдгорлигу ҳайратли обидаларни учратиш мумкин. Турон ва Эрон, турк ва форс усталарининг муштарак ҳунари ва санъатининг самараси ўлароқ тикланган масжидлару мадрасаларни, тарбиягоҳларни кўриш, ўтмишни бугунга ва бу кунларни мозийга қиёслаш, оврупоча маданияту маишат таъсиридан озода, ўз ҳолларича қолган мусулмон қариндошлар ила дийдорлашиш мен учун катта ибрат ва тушунча беражаги ҳар доим фикримда эди.

Шу йилнинг феврал, яъни чўпур ойида нуроний амир Абдулаҳад[2] ҳазратларининг Боғчасаройга ташриф буюриб, мен ожизларига лутфан кўрсатганлари илтифоти шоҳоналари неча йиллардан бери кўнгилда куюб-кулланиб турган оташни очиқ оловлантириб юборди ва бир оз тадорикдан сўнгра, 10 майда Боғчасаройдан чиқиб, Туркистонга йўл тутдим.

Севастополдан Ботумига ҳеч қийналмасдан ўтиб олдим. Иккинчи Александр номидаги почта кемаси ғоятда улкан ва муҳташам экан. Ҳаво очиқ ва роҳатбахш, денгиз кечалари эса бағоят лазиз эди. Қирқ олти соатлик денгиз йўли ҳаш-паш дегунча ортда қолди.

Ёзнинг шиддатли иссиқлари бошланмасдан туриб бориб-қайтсам дея ният қилганим учун ҳеч ерда тўхтамасликка қарор бергандим, аммо Тифлис ва Боку шаҳарларида бир-икки кун айланиб қолиб кетдим. Жанубий Қафқазда кўриб-эшитганларимни ёзмоқ муродим йўқдир, агар ёзсам-да, диққатга лойиқ, янги бирор нарсани баён этмоғим қийиндир. Фақат шуни ҳам айтиб қўяй, Ботумидан Тифлисга узанган темир йўли атрофидаги хушманзара ерлар Гуржистондаги, дунёдаги энг баракатли, энг латофатли кенгликлар бўлса керак. Кўп ерларни кездим, бироқ Гуржистондагидай тупроғи ҳосилдор ва мевадор, манзараси гўзал ва ярашиқли ерларни оз кўрдим. Йўл бўйи қаёққа қараманг, гоҳ экинзорга, гоҳ ўрмонликка, гоҳ эса боғу боғчали, ям-яшил, улуғвор тоғлар этагидан, даралардан гуриллаб оқа келаётган, бир тегирмонни юритадиган сувларга кўзингиз тушади. Лекин бу сувлардан фойдаланаётган одам жуда оз. Гуржиларнинг энг суюмли, энг кўп эккан экини маккажўхоридир. Турли мевали дарахтлар, пахта, тамаки ва ҳар хил дон-дуну сабзавот экиладиган ерлар фақат маккажўхори билан тўлатилган. То Тифлисгача йўлнинг икки ёни маккажўхори далаларидир. Агарда Гуржистондаги мана шу ер-сувлар бизнинг Қрим мусулмонларида бўлса эдими, барини боғу бўстонга айлантириб, жаҳонни мевага кўмиб юборардилар. Фарангистонни сайру саёҳат этиб, овруполик қавмларнинг ҳунару камолотини кўриб қайтганимдан сўнгра Қримнинг улардан анча орқада қолганини англаб, қаттиқ маъюслангандим. Кап-катта, улуғ Гуржистоннинг маккажўхоридан бошқа экинни билмаслигини кўрарканман, даражаи ҳунар ва камолотда Қрим мусулмонларининг жудаям тубанда эмаслигини мушоҳада қилдим. Кекса отахонларнинг сўзи билан айтганда «Фарангистонни кўриб фикр этдим, Гуржистонни кўриб шукр этдим». Аҳли ҳунар қўлида юз мингларча ҳайвондай хизмат қила оладиган кучга эга муборак сувлар, қаранг-а, улуғ тоғлардан шарқираб тушган сойлару ирмоқлар бекордан-бекор оққанича дунгизга қуйилиб ётибди. Ҳазрати Нуҳ замонидан қолган, қинғир-қийшиқ, хароба, сув тегирмонларидан бўлак бирорта маданият белгиси, бирорта камолот асари кўринмайдир. Ҳолбуки, Гуржистоннинг ҳар бир қарич ери олтинга тенг, бироқ унинг қадрини билган топилмайдир.

Бир оз дам олиш мақсадида Тифлисда икки кун қолдим. Денгизда ёки темирйўлда чарчагандир, дея зинҳор ўйламанг, эски дўстлар билан чақчақлашиб, бир яйрасам, дедим-да.

Кимга қандай билмадим-у, менимча, дўстлар дийдори, хусусан тарбияли, зиёли одамлар билан мулоқот энг гўзал сафолардан биридир. Бугунги замонга қадар мусулмон жамияти орасида билувчи, маълумотли кишилар жуда оз етишди; ана шундай нодири давронлар ҳар шаҳарда бир ёхуд иккитагина мавжудлиги ҳолда, Тифлисда беш, ўн, балки ундан ҳам зиёдадир. Улар турли мактабларда таҳсил олган ва касби камол ҳосил этган, давлат хизматини бажараётган ёшлардан иборатки, агарда бир йиғинда беш-олтиси қатнашса, билингки, бу фақат Тифлисда бўлур. Илми ҳуқуқ ва сиёсатда моҳир Аҳмад[3], табиб-доктор Муҳаммад, муҳандис Салим, ҳарбий мактабни битирган субай ва тўра Али, маориф ва тарбия ишларида танилган Ҳасан ва шунга ўхшаш бир неча фаҳми ўткир, очиқ фикрли катта олимлару мўътабар савдогар афандиларни бир йиғинда учратмоқ, суҳбатлашмоқ уларга хосу мос инсонлар учун нақадар лаззатли ва роҳатбахш эканлигини айтмасам ҳам бўлади.

Бу сўнг йилларда ижтимоий ҳаёт майдонига отилиб чиққан ёшларнинг умумхалқ манфаатини ўйловчи, ҳар ерда ҳар кимга қўлидан келганича ёрдам кўрсатувчи аҳли ғайрат эканликлари жамияти исломия учун фахрли ҳоллардандир.

Бу сафар Тифлисда яна бир дўст орттирдим, оти Қорабоғли. У Русияда таҳсил олганидан кейин Франсияга бориб, Сўрбўн дорилфунунида ўқиб қайтган ёшлардан. Бошқа миллатлар ичида унга ўхшаш ўқиган ва беш-олти тил билганлар кўп бўлганидан алоҳида эътибор беришмайди, лекин бизнинг жамиятимизда шунақа комил таҳсил олганлар орада бир кўринса-да, дарҳол обрўли зотга айланади. Шунинг учун биз ҳам бу қариндошимизнинг борлигидан ифтихор этдик.

Тифлисдаги исломий турмушга равнақ берган Қафқаз уламолари раиси, муфти[4] Ҳусайн афанди Ғойибов[5] билан шайхулислом Мирзаҳасан Тоҳировдир (Яқинда вафот айлади, худо раҳмат қилсин). Шу уламолар соясида бу ўлкалардаги мусулмонларнинг диний илмлари ва ғарбдан кириб келаётган янгича билимлар айрича ривожу равнаққа эришмоқдадир.

Илму фунун ва маорифнинг ожиз бир муҳиби эканлигимдан бундай одамларни кўрмоқ, йиғин ва суҳбатларида қатнашмоқ кўнглимга роҳат, фикримга ойдинлик ва қувват беради, албатта.

Тифлисга йўлим тушган экан, Эрон давлати олиясининг бу ердаги бош кўнсули жаноб Мирза Ризохон[6] зиёратига бормоғим вожиб эди. 10 апрелда «Таржимон»нинг ўн йиллигини қутлаганимизда, жаноб маърифатпар кўнсулнинг юборган табрик телеграммаларига ташаккуримни айтмоқлик бўйнимдаги бир қарз эди.

Тифлисдаги Эрон кўнсулхонаси шаҳарнинг энг гўзал биноларидан бир хос саройдирким, эронча усулда қурилгандир, бўлмалари ораста, кенг меҳмонхоналари Эрон маданиятининг кўркам намунаси, равнақ ва шарқча роҳату ҳузурнинг бир оинаи ҳақиқийси шаклидадир. Мирза Ризохон ўрта ёшли, ғоят келишган одамдир; ҳазрати шавкатли Насриддин шоҳнинг энг маълумотли ва мақоми даражасига энг муносиб, содиқ бандаларидан биридир. Касб айлаган билик ва камолоти, форсча, туркча, русча ва франсузча каби тилларни мукаммал ўргангани ундаги тиришқоқлик ва ғайрат самарасидир, ўз-ўзининг бойлигидир. Мулойимлиги, одамийлиги ва жамиятга маърифату маънавий хушнудлик тарқатгани боис Тифлиснинг ҳокиму ҳарбийлари, мўътабарлари орасида этибор қозонган, шунингдек, бундаги эронликларнинг ҳам меҳру муҳаббатига сазовор нуфузли зотдир. Ўтган йили, ўлат касаллиги тарқалган кунларда, Тифлис бозорларининг ва мусулмонлар яшайдиган маҳаллаларнинг дарҳол тозаланиб, пок сақланишига эришувда Мирза Ризохоннинг бир таклифи ва насиҳатлари кифоя қилганди. Мусулмонларни жаноза ўқиттириб исломий усулда дафн этилиши лозимлиги тўғрисида маҳаллий ҳукуматга берган баёноти, мусулмон хасталар учун ёрдам уюштиргани, ўзи фидокорлик билан шифохона қурдиргани, шаҳардаги мусулмон аҳолига кўрсатган хизмати аллақанча газеталарда мақтаб ёзилганди.

Мажлисларда, жамиятларнинг турли йиғинларида, иона ва хайрия ташаббусларида кўзга кўринган зотлардан, дафтарларга номи биринчилардан бўлиб битиладиган Мирза Ризохон, ҳақиқатан ҳам, Эроннинг замонамиздаги атоқли сиёсатчиларидан биридир.

31 август 1893 (2 рабиул аввал 1311), 29-сон

2. Боку шаҳри ва Боку мусулмонлари

17 майда Бокуга келиб, бир дўстимиздан озода ва тинч деб эшитганим учун, «Оврупо» меҳмонхонасига ўрнашдим. Мусофирхонада бир неча ёш жам бўлишиб ожизларини кутиб олишди; яна бир неча киши темир йўл вокзалига бориб, бандаларини изламишлар. Бокуга қайси кун келишимни айтмаган эсам-да, дўстлар ғойибона Тифлисга телеграмма йўллаб, хабар олишипти, фақат телеграммадаги арзимаган янглишлик туфайли вокзалда мен билан учрашмоқ мумкин бўлмади.

Шундайин назокатли ҳурматга лойиқ кўрилмоқни хотиримга ҳам келтирмаганим боис кўп муташаккур ва мутаассир ҳолда эканман, мусофирхонага йиғилган ёшлар махсус бир ерда таом тайёрланганини ва мени ўша ерга олиб боришларини, меҳмонхонадан ҳам бошқа жойга кўчиришларини билдиришди.

Бундайин меҳру эътиборлари учун уларга раҳмат айтиб, шу ерда қолишга изн олдим ва Бокуда неча соат, неча кун қолсам, барча суҳбатларида қатнашишга ваъда бериб, уларнинг кимлар эканлигини-да яқиндан ўрганиб, яна бир карра барчаларидан мамнун бўлиб, тушлик қилгани жўнадик. Ғанизоданинг[7] уйида бандалари учун алоҳида хоналар ва емак тайёрланган эди. Шунақанги дўстона ва нозик муомала ҳамда таомларнинг ниҳоятда лазизлигини, зиёфатдан сўнгра ичилган чой ва қаҳвалар ҳузурини, дастурхон устидаги суҳбатлар сурурини гапириб ўтирмасам ҳам бўлади.

Газетамнинг имкони торлиги учун саёҳатимни муфассал ва кенг баён этолмайман. Фақат кўришганим мусулмонларнинг ҳолати ва уларга оид керакли хусусларни тасвирлаб, изоҳлаб ўтмоқчиман. Шунинг учун ҳам Боку шаҳри ҳақида берадиган маълумотим жуда ҳам қисқадир. Бу шаҳар юнон ва араб жўғрофчиларининг асарларида ёдга олинган макон. У энг эски чоғлардан бери нефт, яъни ермойи ва ер остидан чиққан табиий газларнинг ёниб туриши билан шуҳрат қозонган. Русиянинг босиб олишидан аввал баъзан Эрон ва Усмонли салтанати, кўпинча эса Ширвоншоҳлар ҳукмида эди, 1806 йили генерал Булгаков бошчилигидаги рус қўшинларининг қонли ҳужумлари натижасида истило этилиб, русларнинг мулкига қўшилган. Энг сўнгги ҳокими Ҳусайн Қулихон шаҳар ишғоли куни қочиб кетган.

Хазар денгизи (бошқача номи Каспий ёки Ҳожитархон денгизи) қирғоқларида ярим доира шаклида жойлашган Бокунинг бугунда турли қавмлардан иборат, юз мингдан ортиқ аҳолиси бордир.

Замон ва биноларнинг қурилиши нуқтаи назаридан Боку икки қисмга бўлинади. Бири эски шаҳар, хонлар даврида шаклланган, мусулмон маҳаллаларидан иборат. Иккинчиси янги шаҳардир, у кейинги вақтларда замонавий усулда ва мукаммал сувратда бино этилгандир, асосан руслар, арманилар, мусулмонлар ва бошқаларнинг яшаётган ва тижоратини юритаётган маҳаллалардир.

Эски шаҳарда мусулмонлар салтанати замонидан қолган босиқ, усти ёпилган бозор, жумамасжид ва Хон саройининг қолдиқлари сақланган. Денгизга яқин Қизқалъаси деган жуда катта ва эски минорали қалъа бордир.

Мудофаага ва қарши ҳужум уюштиришга қулайлиги, маҳкамлиги, душман оёғидан эминлиги каби хусусиятларига кўра баъзи тоғ чўққиларини, деворлари ва миноралари мустаҳкам қалъаларни «Қизқалъаси» деб аташ турк милатининг қадимий одатидир. Шу маънода Боку қалъасини ҳам маҳкамлиги кўзда тутилиб, Қиз қалъаси дейилиши ғоят табиийдир.

Шаҳар аҳолисининг ўттиз мингдан ортиғи аҳли шиа мусулмонлардир. Суннийлар оздир. Элнинг барчаси туркий тилда сўзлашадилар, фақат уламоси ва мактаб-мадраса кўрган тужжори форсийга ошинодир. Боку мусулмонларини «ажам», «эроний», «пирсиён» дея ҳам ёзадилар, лекин бунинг турган-битгани янглишдир, чунки булар умуман тил, ирқ ва қиёфа, урф-одат ва анъана жиҳатидан қайнаб чиққан туркдирлар. Аҳли сунний турк бўлгани каби шиа мазҳабидагилар ҳам туркдирлар. Форсийлар ҳам эмас, пирсиёнлар ҳам эмас, чунки уларнинг қадимги ватанлари Эрон эмас, Туркистондир.

Бокуликлар узун бўйли, кучли ва ишлак-меҳнатсевар инсонлардир. Яъни, маърифат ва ҳунарлари ривожланган сари дунёдан мамнун бўлиб яшайдиган одамлардир.

Касб-корда, тирикчилигу меҳнат майдонида Боку турклари анчагина ғайрат ва камолот эгасидирлар. Эрон, Қафқаз, Туркистон ва Русия, яъни тўрт йўл оғзида жойлашганлигидан фойдаланароқ диний ва дунёвий ишлардаги кўп соҳаларда бирмунча тараққийга эришганлари кўрилмоқдадир. Очиқроқ айтсак, улар Русиянинг бошқа шаҳарларида ва унга боғлиқ вилоятларида яшаётган аҳли исломнинг барчасидан илгаридадирлар. Бокудаги қариндошларимиз касбу тижоратда Қозон, Ўринбург, Ҳожитархон туркийларидан ўзиб кетишгани аниқ.

Боку мусулмонлари ичида Ҳазар денгизида уч-беш улкан вопури[8], беш-ўн кемаси бўлган денгиз савдогарлари бордир. Вўлга дарёсида, мусулмонлар орасида бирор вопуру кема соҳибини, бирор тузукроқ қайиқ эгасини учратмадим.

Шундай мусулмонлар ҳам борки, иш ҳажми ва сармояси милйўнлар билан ҳисобланадир. Энг қойил қоладиган жойи шундаки, ермойи ва керосинни қайта ишлаш ва сотиш анчагина маълумотли бўлишни, кимё ва механикани яхши билишни талаб этиши, бунга оид фанлар мадрасаларда ўқитилмаслиги, мусулмонларнинг бу соҳага тиши ўтмаслиги аён бир вазиятда ҳам, диндошларимиз ва элдошларимиз камоли ғайратлари ва заковатлари туфайли неча-неча завўд-фабрикаларга эга бўлибдирлар! Фақат Фарангистонда илми кимё таҳсил этиб қайтган бир мусулмон кимёгарнинг уларнинг жонига оро киргани ҳам ошкор ҳақиқатдир.

Неча замонларнинг бўронлари, ҳукуматларнинг ағдарилишларию алмашинишлари аҳолини бузиб, задалаган эса-да, «Турклар эти чурумас, суяклари қурумас» деган оталар сўзи (мақол)га уйғун ўлароқ, ҳар турли мусибатга чидам ва сабот билан яшаган бу ернинг турклари инқирозларда йўқолиб кетишдан қутула олибдирлар. Аммо бир ёқдан мутаасиблик, бир ёқдан нодонлик халқни ортиқ эзиб, ҳоли ғафлатга дучор этгани учун қўлларидаги молу давлатнинг анчагинасини бой берганлари ҳам маълумдир. Замон тақозосига кўра мусулмонлардан беш-ўн йилларча олдинроқ кўз очган арманилар аҳли исломга оид молу тижоратнинг кўп қисмини эгаллаб, бугунларда Бокуда оғалик қилмоқдадирлар. Бокудаги арманиларга боғлиқ завўд ва фабрикаларнинг барчаси олдинлари тамалдан мусулмонларда эди. Лекин қадр-қийматини билмай қўлдан чиқардилар. Боку арманиси қадим аҳолидан эмас, атрофдан ва кўпи Қорабоғдан келган кўчманчилардир.

Нефт ва керосин савдосида мусулмонлардан биринчиси ва ширкатлар орасида муҳим даражадагиси ҳожи Зайналобиддин[9] ва ўғилларидир. Бир йилда 15 милйўн пуд нефт чиқариб, 4 милйўн пуд керосин ва 40 минг пуд бензин ишлаб чиқаради. Муса Нағиев[10] ва Шамси Асадуллаев[11] завўдлари диққатга сазовордир. Биттаси бир йилда 2 милйўн, иккинчиси 1,5 милйўн пуд керосин ишлаб чиқаришади. Булардан ташқари яна 41 мусулмоннинг тижоратхонаси нефт ва керосин ишлаб чиқаради. Бошқа мол-товар савдоси билан шуғулланадиганлар бойлар ҳам кўпдир.

Ҳожи Зайналобиддин афандини эсладик, шуни ҳам айтиб ўтай. Ҳожи дейилганда, катта ва қалин салла ўраган, узун чопонли, оқсоқол бир одам кўз ўнгингизга келади, шундаймасми? Мен ҳам шунақа ўйлагандим. Тўғри, у инсон ҳожи экан-у, бироқ барча ўйлагандан бошқача экан. У – қора соқолли, бошига қора қалпоқ кийган, камолот ёшидаги бир киши. Салласиз бўлса ҳам каллали одам, боши яхши ва юксак фикрларга тўла, имомликдан узоқ бўлса ҳам саховатли, хайрли ва гўзал ишлари либоси-ла безанган буюкларга яқин зотдир.

У маърифат даврони ютуқларидан, яъни техника, механика ва кимё билимларидан фойдаланиб ҳосил қилинган керосин, бензин каби қорамой за-вўдларини бунёд этибдир, идора ва тараққийда биринчилар даражасига эришибдирки, бу соҳада ундайин бошқа ҳожини учратмадим.

Бундан саккиз йил муқаддам Бокуга илк бор келгандим. Энди саккиз йил ичида мусулмонларнинг анчагина ривожланганини кўриб, жуда хурсанд бўлдим. Фақат мол-давлат ва бойлик борасидагина эмас, балки ақлу фаросатлари, маълумотлари, тушунчалари ҳам юксалибдир. Маиший турмушда, бошқарувда қўллари узайибдир; шаҳар умумий мажлисида, жамиятлар ва ташкилотларда, клубларда мақом ва мавқелари ортибдир; мактаблардаги ўқувчилари, шаҳардаги мактаблари ҳам кўпайибдир, каттайибдир. Гарчи чойхона ва майхоналарга ҳавас зиёдалагини, «матушка»га (фоҳиша)ларга ишқибозлик кучайганини сезган бўлсак ҳам, бу ишларга ортиқча тўхталиб ўтирмаймиз.

9 сентябр 1893 (11 рабиулаввал 1311), 30-сон

3

Илк бор Бокуга келганим билан бу иккинчи сафаримни солиштириб, орада ўтган даврда шаҳар анчагина ривожланганини ёзгандим. Биринчи саёҳатимда ҳурматли Сафаралибей Валибейов[12] мен билан бирга эди. Дўстларча йўлимда йўлдошлик, етакчилик қилганди, Қафқаз қитъасининг кўп ерларини бирга кезгандик. У сафардан матлабим аҳолининг аҳволини ўрганмоқ, чиқара бошлаганим газетанинг тарқатилиш масаласини ҳам ҳал этмоқ эди. Шунинг учун ҳам Бокунинг бутун бозорларини айланиб юриб кўргандим; бир-икки юз газетани мажбуран одамлар қўлига тутқазиб қутулсак-да, бирорта холис муштарий тополмагандик.

Тижорат аҳли бизни қўлидан иш келмайдиган, лақма-ландавур дея, уламолар эса, газета-ҳаводисноманинг номиданоқ қўрқиб-ҳуркиб кетиб, биздан қочишганди. Кўришганимиз бир-икки зиёли «образованний» мусулмонлар ҳам бу соҳада бирор вазифа ё мақомни эгалламасдан туриб газетачилик ишига шўнғиганимиздан таажжубда эдилар! Бир воқеани ҳеч унутолмайман, кечагидай ҳамон ёдимда. Ўшанда денгиз қаршисидаги катта кўчада жойлашган бир карвонсаройга йўналдик. Жаноб Сафаралибей йўлбошловчи сифатида олдинда борарди. Бир савдогарнинг дўконига кирдик. Кийим-қиёфатимизга кўра шайх ё сўфи, ёхуд марсиячи-маддоҳ эмаслигимиз зоҳир эди. Дўкондаги қардошлар бизга савол ва мароқ назарини тикканлари ҳолда, Сафаралибей менинг Боғчасаройдан Бокуга келганимни, мусулмонча-туркча газета нашр этаётганимни тушунтирди. Ҳурматли қардошлар бошларини ликиллатиб илтифот кўрсатдилар, аммо нечун Бокуга ва уларнинг карвонсаройига келганимни, мақсаду матлабимни сўроқлаганларича ҳайрон эдилар, яъни газета деган нарсани умуман тушунмасдилар…

Сафаралибей бу ғофил бандаларнинг кўзини очиш учун бир-икки «Таржимон» нусхасини тақдим этиб, газетадан, маърифатдан, адабиётдан нутқ сўйламакка чоғланганча бир-икки оғиз сўз айтиши биланоқ, юз-кўзларини ҳадик қамраган қардошлардан бири шоша-пиша газеталарни рад этди: «Керак эмас!» деди. Балки ҳақли эди, чунки уларга тақдим этилган ёзувли қоғозлар пулдай азиз, кишмишдай лазиз нарса эмасди-да!

Бунақа ҳолатларнинг бир нечасини кўрганим учун фаҳм ва басират дуосини ўқиб, Тангридан ғофилларнинг кўзини очишини тилаб дуо этдим. Аммо Сафаралибей қардошларнинг бу ҳаракатидан ғоятда таъсирларниб, фикрини мендан яширмоқ ниятида, уларга форсчалаб танбеҳ берди – менинг мусофир ва ёт одам эмаслигимни, мўътабар кишиларга ҳурматан бир-икки ҳаводиснома газета ҳадя этганимни, бу совғаларни рад қилиш айб эканлигини уқтирди… Шундан кейин қардошлардан бириси инсофга келиб, очиқчасига хитоб айлади: «Ол ушбу нусхаларни, нечун рад этарсан! Пул-мул сўраётгани йўқ-ку. Чой-пой ўрашга яраб қолар», деди.

Ибратли ери шундаки, бундан саккиз йил олдин «Керак эмас!» ва «Чой-пой ўрашга яраб қолар» дейилган газета нусхаларининг муҳарририни бугунда аҳли Боку ҳурматламоқда, унинг истиқболига чиқмоқда; телеграммалар ёзишмоқда, ҳадялар беришмоқда, меҳмон қилиб эъзозлашмоқда. Саккиз йил оз сана, бу муддатда бунчаликка эришиш фаҳму идрокнинг, тушунчанинг ўсгани эмасми, ахир.

Ҳожи Зайналобиддин афанди ҳақида сўзлагандим, яна у зотга оид баъзи фикрларимни айтиб ўтсам. Чунки бу зот замонанинг энг етук меваси ва намунасидир. Биламизки, айрим тужжор ва савдогарлар кўпчиликка, миллатга хайру саховат кўрсатурлар, умумнинг фойдаси ва манфаатидан сўзлашурлар, миллий маориф ва маданият учун қўлларидан келганича ёрдам ва хизмат кўрсатмоқ истарлар. Булар орасида у Бокунинг «ҳожи»си, биринчисидир. У ўз болаларига етарлича таълим ва тарбия бериш билан бирга яна юзларча ақча сарфлаб, бир неча ёш қардошларни катта мактабларда ўқиттирмоқдадир. Ўн беш минг рубл иона айлаб, Боку вилояти мусулмонлари учун зироат, деҳқончилик мактаби ташкил эттирди. Русияга йўли тушганда ҳам ўқув юртлари ва дорилфунунларда таҳсил кўраётган ёш мусулмон талабалар ҳолидан хабар олиб, уларни рағбатлантирмоқдадир. Шаҳар мажлисида маориф ва маданият ривожи учун пул ажратилишига эришган, бошқа турли йиғинларда ҳам доим таҳсили ҳунар ва камолот ҳақида сўзлаган ҳожи шу зотдир.

Бокуда бу ҳожига йўлдош, фикрдош ва маслакдош бўлган яна бир қанча одамлар бор. Масалан, Муса афанди Нағиев, Шамси Асадуллаев ва бошқалар. Шундай қилиб, маориф ва таҳсил, ислоҳот учун сўзу амалда ғайрат кўрсатаётганлар бор, худога шукр!

Муса афандининг керосин завўдига боргандим. Денгиз қирғоғидаги завўдга қарашли юклама кўпригида унинг юк кемаси буғ чиқарганича мол ортаётган экан…

Шунча машиналар, замонавий янги техникалар, мунча ишчилар ва усталар бир мусулмон тасарруфида ва идорасида ишлаётганини кўриб, ғоятда шодландим. Илгарилари барча қардошларни фақат аравакаш, дурадгор, юкчи-ҳаммол, қарол эшикчи қиёфасида кўравериб кўзи ва кўнгли анча қорарган, эзилган кишига рус, франсуз ва инглиз фабрикаси даражасида буюк бир иш ерининг эгаси мусулмон эканлигини кўрмоқ – неча кунлик очликдан кейин топилган нон каби тотли, лазиз ва азиз туюлиши табиийдир, албатта. Аравакашдан парахўд соҳибига, ҳаммолдан фабрикачига, дурадгордан катта тужжорга айланишдек истеъдоддан маҳрум эмаслигимизга Бокудаги бу юксалишлар исботдир, бу ҳол аҳли ҳамиятга мадору тасаллидир.

Бокуда мен ожизларини кутиб-қаршилаганлар ичида Эрон савдогарларининг тужжорбошиси бир ёш йигит ҳам бор эди. Эрондан келганига бир неча йил бўлибдир, орада бир оз туркча, русча ва франсузча ўрганибдир, китоблар, газеталар ўқиб, бир қадар билик ва тушунчага эришибдир. Шундан хулоса чиқарсак, демак, ҳаётда кўрган-билганимизча ўрганишга ғайрат қилсак, кўп нарсага эришмоқ мумкин экан.

Бокудаги Миллат боғида мусулмонлар билан икки оқшом ҳамсуҳбат бўлганим ҳамон ёдимда. Тифлисда бўлганидек, бу ерда ҳам бир қанча тушунчали, фикрли биродар зиёлиларни, узоқни кўрадиган мўътабар тужжорларни учратдим. Белгияда илми кимё ўқиган мусулмон, Олмонияда тиб илмини ўрганган ёшлар ҳар бир шаҳардаги аҳли ислом орасида жуда оздир. Шунинг учун ҳам бундайин ёшларни бир ерда, хайрли ишлар қилаётган бир жамоат орасида кўрмоқ замон зукколарига бошқача бир кайфият бағишловчи лаззати маънавиядир.

Бокудаги школалар – рус мактаблари ҳам диққатга сазовордир. Муаллимлар бунда ҳам русча, ҳам мусулмонча дарс берадирлар. Таҳсил жадид усулича қурилгани боис бир-икки йилда русча ва мусулмонча лозим маълумот эгалланадир. Тасодифан булардаги имтиҳон кунида қатнашдим. Баракалла, болакайларнинг туркий ва русчада ўқиб-ёзганларини ва таржималарини эшитиб кўриб, ғоятда мамнун бўлдим. Ҳар ернинг школалари шунақа бўлсайди, мусулмонлар мамнуният-ла ўқирдилар. Улар ҳам илм ва маърифат қадрини билурлар. Ўқитувчиларнинг барчаси мусулмондир, туркийни, озарбайжон тилини яхши билган мусулмондир, аҳоли бундан хабардордир, албатта. Мен кўрган бу мактаблар хусусийдир. Улар айрим зиёли мусулмонлар ғайрати билан барпо қилинган, эътибор ва рағбат қозонгандир. Русий ва туркий дарслар берадиган бошланғич мактабларнинг биринчисини Бокуда очган Маҳмуд афанди Ғанизодадир. У зот махсус туркий ўқиш китоби ва луғатчасининг муаллифидирки, ғайратларини табрик этурмиз.

Мусулмон маҳаллаларини кезарканман, бир болалар мактабига дуч келдим ва ичкари кирдим. Ўттиз-қирқ ўқувчиси бор экан. Муаллимдан изн олиб, болаларни имтиҳон этдим. Туркий ва форсийда ўқиб-ёзишларидан, Қуръон қироатларидан мамнун бўлдим. Мактаб эски усулда экан, аммо унинг ҳолатида, тараққийсида муаллимнинг ғайрати кўриниб турарди. Бу мактаб Мирза Хосиб Алиқулиўғлиники. Мирза Хосиб афандини биродарларча қутлаймиз.

Мусофирхонада ёлғиз қолган чоғимда бир одам йўқлаб келди. Қабул эттим. Қиёфатидан бокулик бир мусулмон эканлиги ошкор эди. Чой қуйиб узатдим. Суҳбатлаша бошладик. Бу кишининг оғзидан чиққан сўзлар ва тафтиш йўналишидаги айрим саволларимга берган жавоблари ҳайратимни оширди. Русча ёки франсузча билмагани ва Оврупони кўрмагани ҳолда камоли таҳсил этган бир зот даражасида эди. Эронда тарқалган бобий мазҳаби мансубларининг фаҳму фаросатда ва тафаккурда ажралиб туришларини билганим ва буни ҳам улардандир дея шубҳаланганим учун, очиқчасига бобийларданмисиз дея сўрагандим, «ҳа» дея тасдиқлади. Шундан кейин янада очиқ музокарага киришдик. Бобийлар тўғрисида ундан олган маълумотни алоҳида баён этурман, чунки бобийлар хусусида ҳеч бир хабари бўлмаган шиа ва сунний мусулмонлар кўпдир. Зотан ҳар бобда илму билим жаҳолатдан афзалдир.

18 сентябр 1893 (20 рабиулаввал 1311), 31 сон

4.  Узунорол-Туркман юрти-Кўктепа

19 май эрталаб Бокудан Узунада-Узунорол сари йўналдим. Туркистон ва Қафқаз қитъалари ўртасида ёйилган Хазар денгизи, яна бир номи билан атасак Ҳожитархон денгизидан ўтишимиз керак эди. Мусофирхонадан йиғиштириниб чиқарканман, ёнимдаги бир-икки дўстим билан кемага етиб келганимда, мен билан хайрлашишга ташриф буюрган бир неча мўътабар кишилар вопурнинг умумий бўлмасида бизни кутишаётган экан. То иккинчи сезгирик берилиб (қўнғироқ чалиниб), кема йўлга чиққунга қадар барчамиз вақтни суҳбат билан хуш ўтказдик.

Хазар денгизи кемалари Қора денгиз кемаларига ўхшаган катта ва мукаммал эмас. Бугун ҳаво ва денгиз жуда тинч бўлгани учун саёҳатимиз роҳатбахш ва осойишта кечди. Эртаси куни эрталабдан Туркман ўлкасининг сап-сариқ қумликларга бурканган қирғоқлари, пасттекисликлари кўзга чалинди. Қай тарафга боқмайлик, фақат қум тепалари кўринади, бирорта ўсган оғоч, бута йўқ… Қуёшда қизиб-ёниб ётган жазирама қумлик. Денгиз соҳилларида тоғлик, ўрмонлик ва ям-яшил боғу бўстонларни кўриб ўрганганим учунми, бу туркман чағалари-қирғоқлари менга оғир таъсир қилди.

Узунорол кўринмасдан олдин катта кемадан кичикроқ кемага ташиндик, чунки бу ерларда денгиз чуқур эмас, улкан кемалар қирғоққа яқинлаша олмайди. Қушлик[13] вақти Узуноролга етиб бордик. Бу ер шаҳар ҳам, қишлоқ ҳам эмас, қумлик ўртасида ёғоч-тахтадан қурилган темирйўл қўналғасидир. Оёғим ерга тегиши биланоқ атрофга боқиб, ҳарбий ва аскарий қонуну одатлар ҳукмрон маконда эканлигимни ҳис этдим. Кема бекатида кўринган қоровуллар, хизматчилар, умуман барча маъмурлар ҳарбийлардир… Узунорол дегани нуқул тахтадан ясалган уйчалар, Русиядан келтирилган молу товарлар ва Туркистондан Русияга юборилаётган пахта тойлари турадиган тахта омборлардан иборат бир работ экан. Узунорол ичида ва атрофида қум ва қумтепалардан бошқа ҳеч нарса кўринмайди. Сув, қудуқ йўқ; кун ерни ёндириб юборай дея қиздириб ётибди. Аҳолиси бир-икки армани, бир-икки гуржи ва бир-икки эронликдан иборат, ҳар бирининг биттадан омбори бор. Денгиз қирғоғида беш-ўнта туркман, белгача сувга кирганларича, қайиқлардан саксовул ўтинини ташишмоқда. Саксовул қумликда ўсадиган, биздаги қинғир-қийшиқ дарахт илдизларини эслатадиган бутадир. Бу тарафларда бундан бошқа ўсимлик ё бута учрамайди, у ҳам қум устида эмас, балки остида етишади, демак жоиздир.

Бекатдан нарсаларимизни темирйўл марказидаги баракка ташидик. Поезд оқшомга яқин жўнармиш. Иссиқ кучли эди, қумлик шунақаям юмшоқки, юрсанг оёқ сувга ботгандай ботиб кетади, одимлаш қийин. Вақтни чой ичиш, денгиз сувида чўмилиш билан ўтказишга мажбур бўлдим. Оқшомга икки соат қолганда вагонлар очилди, тезда чиқиб жойлашдик. Поезд қўзғалди, қумтепалар орасидан, ҳайбатли қум чўллари ичидан ўтувчи темирйўл бўйлаб илгарилай бошладик… Қум, қум, қум… На инсон бор, на ҳайвон! Қиёматдан кейин ёлғиз қолган дунёни эслатадиган бир макон!.. Узуноролдан Қизиларватгача икки юз чақирим темирйўл фақат қумлик ичидан ўтган. Қизиларватдан Байрамали деган ергача эса беш юз Туркман чўлидан бориларкан. Кейин Бухоро чегарасига қадар яна буюк қумлик мавжуд. Бу ёқларда маъмур ва гўзал демоққа арзийдиган ерлар Қизиарватдан Байрамалигача узанган йўл бўлса керак. Аммо бу гўзал ерлар ҳам сувсиз, 20 майдан сўнгра сапсариқ, жазирама қиру чўлга айланаркан.

Узуноролдан Марвга боргунгача, кунчиқарга кетиларкан, Қизиларватдан Қақагача темирйўлнинг ўнг ёғи Эрон тоғлари билан чегаралангандир. Бу тоғлар анча юксак, ўрмонсиз, қоялик ва тошликдир. Энг баланд чўққиларида қор кўринадир. Тоғлардан темирйўлгача узанган кичик-кичик ариқлар бор. Улар атрофида бир-икки туркман овуллари кўзга ташланадир. Ариқсиз ерлар ва темирйўлнинг сўл ёни қоққуруқ, қувраган сувсиз чўлу саҳродирки, бу ерлар фақат эрта кўкламдагина мол ўтлатишга ярар. Овуллар ўн беш-йигирма «юрт» – чодирдан иборат, улар кўпинча «қалъа» ичига тикиладир. Юрт деганлари худди бизнинг Қримдаги болари ини саватларига ўхшаш калтаклардан тўқилиб, устига кигиз ёпиладиган қорауйдир. «Қалъа» деганлари эса, оқ балчиқ-лойдан урилган уч-тўрт аршин[14] баландлигидаги девор билан ўралган тўртбурчак ҳовлидир. Унинг ташқарисида қазилган хандақ ҳам бўлади. Уч-тўрт соатлик йўлдагина битта ариқ ва овул учраганидан Туркман элининг одам яшайдиган ерлари улуғ саҳро ичида митти-митти яшил нуқталар каби таассурот қолдиради. Улар кўзни қувнатади, равшан қилади. Бошқа ерлари ҳаётсиз, бўм-бўш макондир. Бу саҳролар ичида кўзга хуш кўринган нуқтачалар темирйўл марказларидир. Уч-беш йилда пайдо бўлган гўзал-гўзал биночалар, тол ва сарв оғочларидир; гулзорлар, ҳовузлар, булоқлардир. Кўпчилик темирйўл бекатлари денгиз бағридаги яшил, митти оролчаларга ўхшайди. Бироқ бекатдан юз-икки юз одим ўтилиши биланоқ яна саҳро, яна қувраган чўл — иккинчи бир бекатгача мана шу аҳвол. Буларнинг ораси ўттиз-қирқ верст[15] келади. Ортиқча жазирама бир ёндан, ўт пуркаётган саҳро-чўллар бир ёндан жону кўнгилни сиқиб, Қрим ва Доғистон тупроғининг бир қаричи минг олтин эканини эслаганим ҳолда, тағин теваракни, йўлни кўриш учун вагон деразаларига тирмашар эдим… У ерда уч-беш туя, бу ерда беш-ўнта қўй, сал нарида яна бир отлиқ туркман кўринадир… Шу ҳам томоша-да, на чора; ҳеч бир товуш йўқ; фақат вагонларнинг тақатақ-тақатақ қилиб бораётгани, гоҳида ҳуштак чалгани эшитилади холос ва дунёда борлигимиздан дарак беради…

Кўктепа бекатига етганимизни айтишди. Бу ерда туркман мусулмонлари билан генерал Скобелов ўртасида жуда қаттиқ, саваш бўлган. Ўта мустаҳкам, кимса киролмайдиган бир қалъадир-да, деган хаёлда вагондан тушдим… Йўлдан қирқ-эллик одим масофада жойдан тикланган қалъа деворлари кўринди. Кўктепа шу эмиш. Чопиб бориб қалъанинг устига чиқдим. Тўрт-беш десятина[16] қадар кенгликдаги ер экан; атрофига хандақ қазилган, беш аршин баландликдаги девор билан ўралган. Теварак теп-текис ер, кафтдай очиқ кўриниб турадиган текис чўл; на бош-кети, на бурчаги бор. Ёвдан ҳимояланадиган истеҳком қуриш ҳам қийин. Туркманларнинг жуда жасур, баҳодир халқ эканликлари маълум. Аммо тўп ва янгича милтиқлар билан қуролланган ёв аскарига қарши бундайин «қалъа»да омон қолиш мумкинмас. Машҳур Кўктепани кўрдим. Унинг фатҳ қилинганига ҳеч таажжубланмадим. Бунақа қалъани олиш зотан катта иш ҳам эмас. Лекин шу сувсиз чўлларда юриб, ёзнинг жазирамасига ва қишнинг бўронига чидаган солдатга офарин дедим. Кўктепа фатҳининг номи ва шони тўралару бошлиқларнинг эмас, қора аскарга оид бўлса керак. Аслида мен буларни унча билавермайман, аммо шунақа ўйлайман.

26 сентябр 1893 (28 рабиулаввал 1311) 32-сон

5

Кўктепадан кейин Ошиқобод (Ашқабат) шаҳрига бордик. Шаҳар ичи ва атрофи боғу боғчалардан иборат бўлганлигидан бу ерда сув мўл-кўл эканлиги маълумдир. Ошиқобод аввалдан туркман «қалъа»ларидан бири бўлган, бугунларда режа ва тартиб билан бино қилинган бир шаҳар сувратидадир. 21 май куни эди. Турли олча ва ўрик мевалари пишган; дон-дунлар ҳам йиғиб олинганди. Бу ерларнинг ёзи бизнинг Қримдагига нисбатан бир ой эрта келаркан.

Шаҳар атрофида қадим замонлардан қолган анчагина харобалар кўзга чалинади. Булар араб меъморчилиги тарзида қурилган иморат харобаларидир; улар ўтган даврларда бу ерлардаги мусулмонча ҳаёт ва маданият бу замондагига қиёсланмайдиган даражада юксак бўлганига гувоҳдир.

Янги рус шаҳри ва кўчманчи туркман қишлоқлари орасида кўзга ташланадиган эски замон шаҳар харобаликлари гўзал нақшли улкан дарвозалар, атрофи очиқ қуббалар ва мозор-мақбаралардан иборатдирки, уларнинг маънавий тил ила кўнгил ва ақлга хитобан сўйлаганлари аҳволдан ғоятда таъсирлангандим. Маданияти исломиянинг бу тарафларда сўнгани, русларнинг таъсирида янги маданият яралгани, бу икки маданият орасида бадавий туркманларнинг бошибўш-саргардон турмуш кечираётганлари барча ерга, қирлару чўлларга чизилгандай кўзимга кўриниб турарди.

Ошиқободдан кейин анчагина обод Қақа, Тажан ва Марв деган ерлар ва бекатлардан ўтдик. Байрамалидан сўнгра темирйўл яна қум денгизига кириб, то Бухоро чегараси ва Амударёга боргунгача чамаси икки юз верстча мудҳиш ва қўрқинч бир саҳродан кечаркан.

Ҳазар денгизидан ушбу қум саҳросига келгунгача Хазарорти (Закаспий) вилояти, яъни Туркман юрти ва далалари, бўзқирлари саккиз юз верст қадар узаниб ётибдир. Тупроғи яхши эса-да, оқар сувлар, дарёлар бўлмагани учун кўп ерлар обод эмас, қаровсиз бир ҳолатдадир. Чунки бу тарафларда ёзда ёмғир ёғмайдир, ёғса ҳам сепалаб ўтиб кетадир. Эрон томонидаги тоғлардан баъзи кичик-кичик ирмоқлар оқиб келадир, бироқ вилоятдаги юзда бир ерни суғоришга ҳам етмайдир. Сувсиз эса бу ерларда ҳеч нарса қилиб бўлмайдир. Агарда булоқлар ва қудуқларга бирмунча хазиналар сарф этилурса, мавжуд сувлар ва ариқларни ақлу тадбир бирла идора қилинурса, суғориладиган ҳамда обод ерлар янада кўпайиши маълум эса-да, аксарият назаридан қараганда, бу катта вилоятнинг бўм-бўш чўл, дала ва саҳро сувратидан чиқолмаслиги аёндир. Маърифати инсония, замонавий билим қандай кучга эгалигини биламиз. Узоқлардан сув келтирилса ёки ер тубида сув бор эса, юқори чиқар, аммо айни замонда сув бўлмагач, нима ҳам қилиш мумкин…

Бизнингча, Туркманиё вилоят эмас, фақат бир йўлдир, ўтиб кетиладиган йўлдир. Йўловчилар учун ейишга ош, ичишга сув ҳам топиладир, аммо у ҳам ҳисобли, ўтган-кетганларга аранг етадир холос. Ҳарбий ва сиёсий нуқтаи назардан эса ўта муҳим макондир. Туркманиёда жойлашган Русия эндиликда Эрон, Афғонистон ва Ҳиндистон атрофидадир, десак ҳам бўладир.

1892 йилда ўтказилган аҳоли рўйхатига, нуфус дафтарларига кўра, умум Туркманиё аҳолиси 276.709 та жон экандир. Булардан 254.922 таси ерли, 21.287 таси эса келгинди халқдир. Миллати жиҳатидан туркманлар 210.518 жон, қирғиз (қозоқ)лар 44.404 жон, эронлик ва қафқазликлар 9.412 жон, руслар 6.762 жон, арманилар 3.384 жон ва бошқа турли элатлар эса 2.224 жон дея ҳисобга олингандир. Аскар бу саноққа киритилмаган.

Руслар аксар ҳолда шаҳарларда ва темирйўл бўйида, баъзилари денгиз қирғоғида балиқчилик қилиб кун кечирадирлар. Русиядан кўчиб келган рус мужик-деҳқонлар эса Ошиқобод ва Марв уездида ўзларига бир-икки қишлоқ қуриб, ерлашиб олишган.

Қадим замонларда бу вилоятда жуда кўп аҳоли яшагани тарихларда ёзиқликдир. Аммо чуқурроқ ўйлаб, текшириб кўрилса, ўша «жуда кўп» бизнинг тушунчамиздаги «кўп» эмаслиги англашиладир. Ўтмишда кўпайган аҳоли, бизнингча, турли ўзгаришлар ва урушлар сабабли йўқолган бўлса, улардан маконлари ва ҳаётларининг ёдгори сифатида харобалар қолажакдир. Ана шу харобаларга кўра аҳолининг сони қиёс қилинадир. Зотан бу ерларда ҳам харобаликлар, бузилган шаҳарлар, қалъалар, тўлган ё қуриган сув ариқларининг ўрни йўқ эмас, бор; буларнинг катталиги ва кенглиги, миқдори ҳисобга олинганида, қанча одамга макон бўлганини билиш мумкин. Байрамалидаги эски шаҳар харобалари ёдгорликлар ичида энг каттасидир. Буни қиёсан ҳисоб-китоб қилсак, масала ҳал этиладир. Бу харобалар ўрни Бухорои шариф майдонининг ярмича келишини кўзда тутсак, бунда яшаган инсонлар нуфуси, ривоятдаги каби юз мингларча, фалонларча эмаслиги зоҳир бўлур. Ҳаёт ва ободонлик учун энг керакли нарса сувдир, ана шу нарса бу масканда бурунларда ҳам йўқ эди. Сув оз ерда аҳолининг кўп миқёсда яшаши эса. Шу боис бу борадаги эски ривоятларга танқидий кўз билан қараб, мантиқан хулоса чиқармоқ яхшидир.

Афсуски, туркманларнинг олим кишилари жуда оз, аҳоли орасида ҳам саводлиси, ўқиб-ёзадигани кам топиладир. Ҳа, бу ҳолнинг сабаби бадавийликдир, кўчманчиликдир. Бутун Фарангистон қадар кенг бу ўлкада, вилоятдаги расмий маълумотга кўра, 135 та мактаб ва бешта арабий мадраса бор, холос. Икки юз эллик мингли мусулмон аҳоли учун бу рақамлар ҳеч нарса демакдир. Айтишларича, баъзи ерларда уч-бешта қишлоқ учун фақат биттагина мулла мавжуд эмиш.

Туркманларнинг ахлоқига келсак, уларнинг меҳмонсевар, дастурхонлари доим очиқ, сўзида турадиган, муомалада тўғри ва ҳар қанақа ҳолатда жасоратли ва юракли эканликлари кўпчилик тарафидан тасдиқ этилмишдир.

Туркман молларидан хорижликларга мақбули фақат гилам, полос ва акба – катта гиламдир. Ҳақиқатан ҳам, туркман гиламлари жуда чиройлидир. Биринчи даражадаги чопағон ва машҳур туркман отлари ва арғумоқлари тобора озаяётганини камоли афсус ила таъкидлашни истардим. Уруш, олмон ё таламон йўқ, вилоят бўйлаб темирйўл арабалари учмоқда, аммо у нодир отлар камайгандан камайиб бормоқда…

Чопағон отларга ҳожат ҳам қолмади. Ҳожати йўқ, ишга ярамас ҳар нарсанинг бора-бора озайиб, йўқолиб кетиши эса табиий бир ҳолдир.

Марвдан Чоржўйгача кекса бир туркман билан йўлдош бўлдим. У менга Марвдаги аҳволдан сўйлади, шунингдек, яқинда маслаҳатли иш юзасидан, бир тужжор ва савдогар сифатида Ошиқободдан келиб-қайтган мингбоши (полковник) Алихонов билан юзбоши (капитан) Назаров жанобларини танишини ҳам айтди. Диққатимни тортган яна бир гапи шуки, шу замонда вафот этган авлиёдан бириси, рус келмасдан бурун уларнинг келишини аҳолига баён ва маълум қилганидир. Марвга кўмилган ана шу авлиёнинг тағин айтган анча гаплари бор экан-у аммо чол менга сўйлаб бермади…

Ўша гаплардан ҳикоя қиласанми, дея сўрасам, гапни гилам ва полосга буриб, оласанми-йўқми дея саволга тутди. Савдогар эмасман, дедим. Сен ўрис тўрамисан, деди. Йўқ, ёзувчиман, дедим. Нимани ёзасан, деди. Газетага ёзиб чиқараман, дедим. Газета нима, деди. Жарида, дедим. Жариданг нимаси, деди. ҳодисаномадир, дедим. У нимаси, деди. Рўзномадир, дедим… Шунақа гаплашиб ўтирдигу, бироқ ким эканлигимни унга англата олмадим. Туркманларнинг ўйлашича, хориждан бу томонларга келганлар икки турли бўлади: бири рус тўраси, бошқаси гилам ва полос олувчи тужжор.

4 октябр 1893 (6 рабиулаввал 1311), 33-сон

6

Туркман вилояти билан Бухоро ҳудуди орасида икки юз верст қум саҳроси мавжуд, темирйўл шу чўлдан ўтади. На инсон, на ҳайвон, на сув бор. Қуш учмас қумликдан ва қумтепалардан, ўба-ўтовлардан бошқа ҳеч нарса йўқ бир ёбондир. Ушбу қум денгизи ичида темирйўл қурилгани ва истанса(бекат)ларда одам яшагани тааажжубли ҳолдир! Нечун ажабланмайлик, ахир бирор оғоч, бута, ўт ҳам ўсмаган, ичар сувларини ҳам узоқдан машина ва аробаларда ташиб келтириб, ёндирувчи жазирамада яшаб турсалар… Туркманиё темирйўлининг мутлақо сувсиз бекатлари борлиги учун бутун йўл бўйи қатнайдиган сув ташиш воситалари мавжуд.

Бир-икки соат бу қум уммонини томоша қиларканман, баъзи ерларда қачондир ўлган туялар суягидан бошқа нарса кўзга чалинмагач, зерикдим, куннинг иссиғидан бўғриққан ҳолда вагон деразасидан узоқлашдим. Газета ё китоб ўқишга уннадим, аммо бу ҳам бўлмади. Ўйларимга кўмилиб, шу билан овундим…

Ушбу йўл қурилмасдан аввал инсонлар бу саҳрони туялар билан кечиб ўтишаркан, молу товарларни ҳам туяларда ташишаркан. Саккиз-ўн кунлаб шу қумтепалару шу жаҳаннамий жазирамада қолиб кетишаркан. Темирйўл ва маърифат, маданият қандайин буюк саодат эмишки, бу мудҳиш ва қўрқинчли саҳродан эндиликда инсонлар ўн беш-ўн олти соатдаёқ ўтиб кетишмоқда. Эроннинг баъзи шоҳлари, Бухоронинг айрим хонлари ва булардан олдин ўтган ислом мужоҳидлари бу қумлардан аскарлар билан ўтиб, аллақанча уруш қилибдирлар. Бугунги осон йўллар ва замонавий қулайликлар бўлмаган бир вазиятда бунчалар улкан ғайрат ва ҳиммат кўрсатганларини қиёсан англашимиз мумкин. Баданлари этдан эмас, тошдан экан-да!

Туш бўлай деган бир пайтда, вагон деразасидан боқарканман, юзимга иссиқ шамол урилаётган эса-да, узоқдан яшил бир манзара кўринди… Амударёга яқинлашяпмиз, дейишди. Ҳақиқатан ҳам, беш-ўн дақиқадан кейин қумлик бирданига тугаб, вагонларимиз икки ёни кўм-кўк боғу бўстонлар орасига кирди. Сариқ қумлар ортда қолганди. Янги бир дунёга келгандек кўнглимиз нурларга тўлди, латиф бир вилоят бағрида эдик. Атроф дон-дун далалари, мевали боғлар, теракзорлар ва толзорлар, шарқираб оқаётган ариқлар билан безанган эди. Бу яшиллик орасида пахсали иморатлар, қалъалар, қишлоқлар, қўрғону қўрғончалар… Қумликда жисму жонларни босган қоронғилик ғуборлари тарқалиб, кўнгиллар очилиб яйрашди. Йўлнинг икки тарафини томоша қилиб, кўзлар тўймасди. Бу гўзал ерлар Бухоро хонлигининг Чоржўй беклигига мансуб экан. Бу боғу роғлар охирида, Амударё қирғоғида темирйўл бекати ва Чоржўй шаҳри бор. Темирйўл бекати жуда олағовур бўларкан. Рус тўралари ва аскарлари, Бухоро, Эрон, Туркманиё ва Қафқаз одамлари қоришиқ гавжум макон. Йўловчиларни кўришга тўпланган бекорчилар ҳам бор. Биз ҳам уларнинг аҳволини кўрдик. Бухоро аҳолиси умуман саллали бўлиб, қалпоқ ва бошқа бош кийимларга рағбатсиз эканлигини шу ерларда англадим. Бу бекатдан жўнаб, Амударё кўпригидан ўтдик. Бу кўприк тахтадан ясалган. Бўйи етти верст. Тагидан шиддат-ла оқаётган Амударё суви сариқ ва лойқадир. Қайнаб-қайнаб оқмоқда. «Сувлар подшоси» дейилгани тўғри экан, шунга лойиқ улкан дарё, суви тотли. Чуқурлиги ерига кўра икки-уч аршиндан тўрт-беш аршинга қадардир. Устида катта-катта қайиқлару улкан вопур кемалар ҳам сузиб турибдир.

Чоржўй вилояти ва Бухоронинг бошқа баъзи ерлари, Амударёдан чиқарилган сувлар ва ариқлар билан обод бўладир. Нил дарёси каби Амударё ҳам, ўзи билан бирга унумдор тупроқ ташиб келтиргани учун кўп баракатлидир. Фақат сув жуда кўп бўлса ҳам, тошиб-босган ерлар оз. Шундай қилиб, кўприкдан ўтиб, Фароб деган темирйўл бекатига келишимиз биланоқ яна қумлик кўринди. Булар Бухоронинг Қоракўл вилояти қумларидирки, дунёда машҳур қоракўл терилари шу қумликларда боқилган қўйу қўзиларга оиддир. Фаробдан Бухоройи шариф темирйўл бекатига боргунгача баъзи ерлар қумлик ва тақир чўлдир. Бу маконда умуман боғ-роғларнинг йўқлиги эса, бу ёқларга Амударёдан сув чиқмаслиги ва Зарафшон сувининг деярли етиб келмаслигидандир. Шуниси ҳам афсусланарлики, Қоракўл қумлари шамол таъсирида қўзғолиб-учиб, тобора Бухоронинг обод ерларини ҳам босаётган эмиш.

Вақт тушдан оққанда Бухоро темирйўл бекатига етиб келдик. Бухоро бу ердан ўн бир верст четдадир. Бекатни режа ва рус услубига кўра қурилаётган кичик шаҳарча дейиш мумкин. Русия кўнсули мана шу янги Бухорода туради. Оврупоча мусофирхона ҳам бор экан. Хўжайини гуржи. Шу мусофирхонага тушдим.

Эртаси кун кўнсул жанобларининг зиёратига бордим, бироқ учратолмадим. Лессар[17] жаноблари Русиядан қайтмаган, вакил жаноб Клем эса, Бухорога кетган эканлар. Янги шаҳар ва унинг атрофини томоша қилиб, анчагина вақт ўткардим. Кейин эса жаноб Клем билан кўришдим, ким эканлигимни, бу ёқларга зиёратга келганимни билдирдим. У учрашувимиздан мамнун бўлганини айтди ва Бухоро маъмурларига мен ҳақимда хабар беришини лутфан баён этди. Кўнсул ёрдамчиси Василий ўскарович Клем туркий ва форсий билган бир маъмурдир. Ҳар жиҳатдан маълумоти етукдир, хусусан муомаласи, феълу таъбининг ўта нозик ва ёқимлилиги боис бундаги мақому даражасига ниҳоятда муносиб одамдир. Мен аллақанча кўнсулларни кўрдим, бари ваҳший кимсалар эди. Лекин Василий Ўскарович каби маданиятли маъмурни, ғарблик зиёлини, шарқча назокат соҳибини кўрмаган эдим. Суҳбатимиздан бағоят лаззат олдим.

Темирйўл бекати ва Бухоро орасида ўн бир верстлик чиройли тош йўл қурилибдир. Бу яхшилик жаноби олий Абдулаҳадхоннинг[18] халқпарварлиги самарасидир. Файтон киралаб, шаҳарга жўнадим.

Бухоройи шариф тевараги боғу бўстон билан ўралган текисликдаги гўзал бир шаҳардир. Атрофи юксак ва қалин девор билан ўралган қалъадир. Темир билан қопланган катта дарвозалардан шаҳарга кириладир. Улар оқшомдан сўнгра бекитиладир. Кечаси кирган-чиққанлар алоҳида сўроқ-саволга тутилиб, сўнгра йўл очиладир. Русия фуқаролари учун дарвозалар ҳар вақт очиқдир. Лекин Бухоро фуқароси оқшомдан кейин шаҳарга кириб-чиқмайдир, қадимдан одат шундайдир.

Шаҳардаги уйлар асосан бир қаватлидир ва пахсадан тиклангандир. Фақат айрим карвонсаройлар, мадрасалар ва масжидлар тошдан ва ғиштдан бино қилингандир. Шаҳар ичида боғу роғлар, майдонлар кенг эмас, бозорлару кўчалар жуда тор. Ҳар ким қалъа ичида яшашни истагани учун шаҳар ўта тиқилинч, ер ва уйлар қиммат.

Шаҳарга киришим биланоқ тўппа-тўғри ҳукумат марказига, аркка қараб йўналдим. Хон жаноби олийлари вилоят айлангани чиққанлари учун Бухоро ҳукуматини қушбеги, яъни бош вазир бошқараётган эди. Хукумат шаҳар ўртасидаги юксак бир тепада, муҳофазаси ва маҳкамлиги соғлом, ички қалъа шаклидаги аркда жойлашганди. Арк жудаям баланд, қалин қалъа девори билан ўралган. Салтанат дарвозасида қоровуллар ва бир неча маъмурлар мавжуд. Йўл кўрсатувчи бир маъмур билан бирга дарвозадан ичкари кириб, юқорига чиқдик. Бир неча жой бизга қоровул аскар ёнидан ўтдик, улар салом ила расман ҳурмат кўрсатдиларки, барчаларига ташаккур айтаман. Девонхонага етиб боришимиз биланоқ, дарҳол менинг кимлигимни ва не мақсадда келганимни қушбеги жанобларига билдирмоқ учун ичкарига махсус одам йўлланди. Ҳалиги одам қайтиб чиқиб: «Марҳамат қилингиз, кирингиз», деганидан кейин ичкаридаги ҳовли томон одим отдим. Икки тарафимда, қўлларида пақир, бир неча ходим йўлимга сув сепмоқда эди. Тўғриси, ҳаво жуда иссиқ. Бунақа бошни қайнатиб юборадиган жазирама кунда меҳмоннинг йўлига сув сепмоқ бағоят яхши, ёқимли одатдир, анъанадир. Бундайин иссиқ вилоятларда, иқлимларда сув энг катта ҳадя, энг керакли нарса эканлиги ҳам маълум зотан. Бир неча саллали, чопонли ва белларига кумуш қуроллар таққан ходимлар ҳамроҳлигида девонхонага кирдим.

14 октябр 1893 (16 рабиулаввал 1311) 34-сон

7

Саодатли қушбеги Жонмирза ҳазратлари оврупоча безатилган дастурхон бошида, оёқ устида турганлари ҳолда илтифот ила саломимга алик олганларидан сўнгра мени ўтиришга таклиф этдилар. Дастурхон бухороча одатга кўра турли ширинликлар, ҳўлу қуруқ мевалар билан тўла бўлиб, барча ноз-неъмат бандаларига тақдим этилди. Вазир жанобларининг уст кийимлари қимматбаҳо ҳинд матосидан тикилганди. Қирқ беш-қирқ олтиларга кирган саодатманд вазир жаноблари барваста, қора соқолли, бағоят чиройли қиёфадаги бир одамдир. Қушбеги ҳазратлари чой ва сигара келтиришларини буюргандан кейин, мендан йўлга, саёҳатимга ва Русияга оид айрим саволлар сўрадилар. Муносиб жавобларни айтдим. Кўксимдаги Бухоройи шариф Олтин Нишонига кўзлари тушиб, қайда эҳсон бўлганига қизиқдилар. Жаноби олий Абдулаҳадхон Боғчасаройга ташриф буюрганларида, менга онҳазрат бирла у ерда ва Севастўпўлда кўришмак муясссар бўлганини ва у замон нишон эҳсон этилганини сўйладим. Қушбеги жаноблари мени табрикладилар.

Жаноб қушбеги Русия подшоҳи тарафидан ўзларига ҳадя қилинган олтин қинли қилич ва катта нишонни менга кўрсатганларида, мен ҳам у зотни табриклаб, Бухоро хони ва Русия подшосининг соғу саломатликларини тилаб дуо этдим.

Чой ичилди. Сўнгра тушлик емаклар келтирилди. Суҳбат асносида гапдан гап чиқиб, қушбеги жаноблари давлат иши юзасидан Петербургга бориб қайтганларини ва Русия ўлкасининг анчагина ерларини кўрганликларини баён айлаб, мендан ҳам Қрим ва Қафқаз вилоятларининг ҳолу аҳволини сўрадилар.

Ош еганимиздан кейин яна чой ичдик. Шунда жаноб қушбеги Бухоройи шарифда қолган муддатим қадар расман меҳмон қилинажагимни баён этдилар. Мен кичкинагина одам эканлигимни ва бунчалар буюк рағбату диққатга лойиқ эмаслигимни ифодалар эканман, жаноб қушбеги ғоят адабли ва нозик иборалар билан кўнглимни кўтариб, шундай дедилар: «Сиз дунёнинг тўрт тарафинда маълум одамсиз; Хон жаноби олийлари ҳам сизга илтифот кўрсатибдирлар; Бухорога келганингиз ҳолда, ҳа-да, бизга меҳмон бўлмоғингиз бағоят муносибдир!» Ташаккур айтиб, сўзларини қабул этмоқдан бошқа чорам қолмади ва дарҳол:

– Раҳмат, раҳмат… Жаноби олий соғ бўлсинлар!–дедим.

– Таассуфки, жаноби олий шаҳарда эмаслар… Аммо мен бугуноқ онҳазратга сизнинг келганингиз хабарини еткарурман, – деди жаноб қушбеги.

Бу муносабатдан қувониб, жанобга таъзим қилдим ва:

– Имкони бўлса, зоти олийларини кўрмак ва шоҳона илтифотлари учун ташаккуримни изҳор этмак орзусидаман,–дедим.

– Ҳа, кўришмагингиз мақбулдир; бу муродингизни ҳам зоти олийларига ёзарман,– деди жаноб қушбеги.

Бухорода яшаб туришимга тайин қилинган ерга ва баъзи катта амалдорлар ҳузурига олиб бориш учун махсус одам белгилагандан кейин жаноб қушбеги билан хайрлашиб, ташқари чиқдик.

Ўша куни хазиначи Останақул парвоначи ва шайхулислом мақомидаги қозикалон тақсирларни зиёрат этдим. Хоннинг ушбу икки олий мансабдори тарафидан ғоят гўзал муомала, чойлар, зиёфатлар ила сийланганимдан мамнун бўлдим. Сўнгра Бухоронинг чорси-бозорларини айланиб, турар жойим дея белгиланган Элчихона деган маҳаллага келдим. Нарсаларимни ҳам шу ерга келтиришди.

Парвоначи (вазир муовини) жуда ёш ва фаҳми ўткир одамдир. Бухоронинг молия бошқаруви ва хазинанинг ҳисоб-китоби унинг қўлида.

Қозикалон эса, оқ соқолли, мулойим чеҳрали бир уламодир. Бир кўришдаёқ бу одамни ёқтириб қолдим. Бир оз суҳбатлашишим биланоқ унинг кўп тафаккурли, фаҳми майдон зот эканлигини англадим. Қозикалон Бухоройи шарифнинг қозисидир, шунингдек, диний ишлар раисидир, яъни Истанбул шайхулисломи мақомидадир.

Қушбеги умумий бошқарувни назорат этади ва ҳар қанақа хусусий ишларни аризага кўра, баъзиларини ўзи ҳал қилгани ҳолда айрим муҳимларини жаноби олийлари ҳукмига юборади. Жаноби олийлари Бухорода бўлмаган пайтларда саройда, махсус доирада яшаб туради.

21 октябр 1893 (23 рабиулохир 1311), 35-сон

8

Бухоройи шарифда иқоматим учун тайинланган Элчихона деган ер зоти шоҳоналарига оид маскан эди. Шу ернинг маҳаллий усули ила қурилган каттагина сарой; у мустаҳкам деворлар билан иккига бўлинган; бири менга айрилибдир. Алоҳида ҳовлига кириб, тўрт хонани эгалладим. Хоналардан бири дам олиш, бири емак, бири таҳорат ва бири намоз ўқиш учун мўлжалланган. Барча хоналар ўзига хос, нақшли ва гиламлар билан безатилган. Айниқса, ётоқхона ва емакхона зиёда зийнатли эди. Бўртма устунлар, сеҳрли нақшлар ўйилган ганж деворлар, улардаги ғоят гўзал ёзувлар, ерга тўшалган, ёниб турган катта гиламлар бу маконга жуда ярашган эди. Хоналар ичида энг кенги ошхона бўлиб, ўртасида доим дастурхон ёзиқлиғ эди. Дастурхон усти Бухоронинг шириндан шакар ҳўлу қуруқ мевалари билан тўла эди ва ҳар куни янгиларига алмаштириб туриларди. Мен билан кўришгани келганларни шу хонада кутиб олар, зоти олийларининг сояи шоҳоналари боис уларни бундаги ноз-неъматлар билан сийлардим. Ҳар куни жаноб қушбеги ва хазиначи ҳолу хотиримни сўраб туришар, камтарин қулингиз эса йўқлаган маъмурларни бу муҳташам хонада қабул айлаб, суҳбатларига мушарраф бўлмоқда эдим.

Ётоқ хонасида бухороча усулда ишланган тахта каравот бор, ундаги кўрпа, тўшак, ёстиқ – барчаси қимматбаҳо ипу ипакдан тикилган. Меҳмондорим – ҳожи Шариф жуда яхши одам. Ундан бошқа яна икки хизматчи ва бир ошпаз ҳам менга бириктирилган эдики, агарда кунига юзта меҳмон мени йўқлаб келса-да, уларга чой-нон қўйиб, ош пишириб беришга тайёр ва ҳаваслик эдилар. Булар учун, албатта, жаноби олий хон ҳазратларига мингдан-минг раҳмат дейман. Камина ожизлари каби бир қаламкашга мунчалар рағбат этганлари бутун аҳли қалам учун ифтихордир. Шаҳарни кўриш ва атрофдаги бошқа ерларни зиёрат этмоқ учун тўрт отли катта бир файтон-арава, тўртта аравакаш ва бир мирохўр ҳам тайинланган эди. Бу ернинг одатига кўра, аравакаш файтонга чиқмас экан; тўрт от жуфт-жуфт ҳолда чопавераркан, ҳар бирини биттадан аравакаш миниб оларкан; мирохўр эса олдинда йўл очиб бораркан.

Менга ажратилган меҳмонхонада камоли кайфу роҳат ила тўрт кунни кечирдим. Ҳар куни уч-тўрт марта чой ва икки бор овқат бериларди. Эрталаб ва оқшом вақти дастурхонга катта косаларда шўрва тортиларди; қовурилган яримта қўй эти ва жизза келтириларди; йигирма кишилик палов, сутли ош билан сийланардик. Лимонад десам ўнларча шиша, музқаймоқ истасам, бир қишлоққа етадиган улкан товоқда ҳозиру нозир қилишарди. Хон дастурхони деб буни айтадилар, барчаси учун жону дилдан ташаккур дейман.

Оқшомлари ҳовлида фанорлар, уйлар ичида шамлар ва чироғлар ёқтирилган маҳалда атроф янада бошқача чирой касб этади. Кундузгига нисбатан оқшомлари анча салқин бўлганидан ҳовлига стол қўйдириб, чой ичардим. Кейин, уйқуга ётар олдидан, хонадаги тахта каравотни ҳовлига олиб чиқдириб, Бухоронинг тиниқ, булутсиз осмонида порлаган юлдузларни томоша қилиб, «Минг бир кеча» эртакларини эслаб, масъудона уйқуга толардим.

Бухоро бозорлари жудаям каттадир. Барчасининг усти ёпиқ, тонгдан шомгача ниҳоятда гавжум. Чорсу тўла инсон ва буларга аралаш-қуралаш ҳолда икки гупчакли улкан аравалару қатор-қатор туялар, минилган ёки юкли эшаклар сув мисоли оқиб ётади. Дўконлар кичик-кичик, ердан шифтгача лиқ-лиқ молу мато. Бухоро бозорларида Русия, Бухоро, Туркистон ашёларидан ҳар турлиси ва Хитой, Эрон, Ҳиндистон ва инглиз давлатларидан келтирилган анвойи товарлар сотилмоқдадир. Бозорлар орасида алоҳида карвонсаройлар бор, улар ҳам молу меҳмонга тўп-тўладир. Бухоро бозорларига бир бор назар ташланса, унинг Туркистон ўлкасида энг биринчи маҳаллий савдо-сотиқ маскани экани аён бўладир.

Оқшом қўнаркан, барча бозор бўшаб, ҳар ким уй-уйига кетади. Фақат қоровуллар қолади. Кундузги гавжумлик ва тўс-тўполон ўз ўрнини кечанинг ёлғизлиги ва сокинлигига топширадир; яъни оқшомдан сўнгра бу бозор ва карвонсаройларда кечикиб қолган бир-икки мусофирдан бошқа инсон учрамайдир.

29 октябр 1893 (2 жумадулаввал 1311) 36-сон

9

Бухорода Русиянинг мукаммал фолият юритадиган пўчта ва телеграфхонаси бор. Маъмурлари русдир, аммо пўчтахона харажатидан ортиқ ҳисобдаги ақча ойма-ой Бухоро хазинасига топшириладир. Янги маданий қурилишлардан бу ерда дорихона ва шифохона мавжудлигини айтишимиз керак. Жаноби олий хон ҳазратларининг шифохонага ҳиммат ва назорати алоҳидадир. Воқеан бунда табиблар ва табибалар томонидан бечоралар ва хастаҳолларга ёрдам кўрсатилмоқдадир.

Бухоройи шарифнинг масжидлари жуда катта ва ўзига хос услубда қурилган, менимча, улар Истанбулдаги султонлар бино этдирган жомелар қадар бўлмаса-да, мадрасалари Истанбул мадрасаларидан улкан ва мукаммалдир. Кўпчилик мадрасалар уч-тўрт юз йиллик ёдгорликлардан бўлиб, уч-тўрт қаватлик ва тошу ғиштдан қурилган бинолардир. Қиш пайтлари, ўқиш маҳали бу мадрасаларда умуман ўн-ўн икки минг талаба таҳсил оларкан. Мен келган пайт ёз ўртаси бўлгани учун мадрасалар бўш эди. Шунга қарамасдан, бир қатор мадрасаларни кириб кўрдим ва бир-икки талаба билан суҳбатлашдим.

Мадрасаларнинг барчасида ўқитиш эски усулда, яъни арабий илмлар ва адабиёт ўқитилади холос. Таълим-тарбия форс тилидадир. Туркча дарс берилмайдир. Бошланғич мактаблардан ҳам бир-иккитасини кўрдим.

Бизнинг маҳаллий мактаблардаги каби алифбо, ҳафтияк, каломи қадим ўқитиладир. Шогирдларнинг ҳар бири бошқа-бошқа сабоқ ва дарс ила машғулдир. Бу ерда усули жадида, яъни янги усулда ўқитиш йўқ, фунуни ақлиядан, турли фанлардан дарс берилмайдир.

Бухоро уламосининг раиси, саодатли қозикалон афанди билан илк кўришганимиздаёқ биз тарафларда тарқалган усули жадида, яъни янги ўқитиш борасида, олти ойда ўқиш-ёзишни ўрганилаётгани хусусида сўйлаб, «Хўжайи сиб-ён» (болалар мураббийси) дарслигимни ҳадя айладим. У зот нима демоқчилигимни, масалани дарҳол фаҳм этиб, бу ишнинг хайрли натижасини мулоҳаза қилароқ: «Бу каби алифбо форсийда бўлса, бу ерларда янада рағбат-ла қаршиланарди» дедилар. Аммо бандаларини авф этсинлар, мен туркча алифбо барчасидан кўра кўпроқ фойдалидир, деб ўйлайман, чунки Бухорода ўзбек шевасини, яъни туркийни билмаган кимса жуда оздир. Зотан шахсан менинг ташаббусим ила Самарқандда очилган иккинчи янги усулдаги мактаб болаларининг уч ой ичида туркча алифбо асосида ўқиш-ёзишни ўрганиб олганлари фикримнинг далилидир. Бироқ ўқитувчи учун дарсда ва ёзувда ўзи ўрганиб қолган форсий ҳар тарафлама қулайлиги ёки мўътабар тутилиши ҳам бор гап.

Самарқанд ва Бухорор орасида алоқа ва хабарлашув яхшидир. Шу боис ҳам жадид мактабларининг ва янги усулнинг фойдаси албатта маълум бўлажакдир.

Олий мадрасаларда диний илмлар юксак савияда ўқитиладир. Лекин мўғуллар босқинидан сўнгра ислом ўлкалари учраган инқироз ва қолоқликдан Бухоро ҳам мустасно эмасдир. Ўтмиш даврларда эътибор қозонган кўкбилими-илми ҳайъат, тиб, ҳандаса, кимё ва бошқа фанлар кейинги замонларда бу ерларда унутиб юборилган. Умидвормизки, Теҳронда, Истанбулда, Мисрда, Бўмбайда янгидан жонланган бу тур илмлар Бухоройи шарифда ҳам янгидан тирилиб қолар…

Аҳоли ҳисоби ўтказилмагани боис тахминан айтишимиз мумкинки, Бухоро аҳли эллик-олтмиш мингча бор. Шаҳарнинг кўчалари ва бозорлари ҳар куни супуриладир; тўпланган турли чиқиндилар ҳаммомларда ёқиб юбориладир, шу боис шаҳар тоза ва покизадир. Ичимлик сув ҳовузлардан олинадир. Бу сувлар ариқлар воситасида Зарафшон дарёсидан келадир. Ёзда баъан 10-15 кун сув тўхтаб қолганидан ҳовузларда сув бузилса-да, халқ ўрганиб қолгани учун ичаверади. ҳовузларда сув айниши натижасида омма орасида ришта касаллиги тарқалар экан.

Аҳолининг умумий аҳволига қараганда, улар анчагина бахтли ҳаёт кечираётгандай кўринадир. Итоатли, тинч, ҳар бири ўз иши билан машғул бир халқдир. Шаҳар ва ўлкада ўғирлик ҳодисаси ниҳоятда оздир; майхона ҳеч йўқ, маст юрган одам кўринмайдир; лекин айрим кишилар ўзлари учун мусаллас тайёрлаб, дўстлар даврасида адаб ила ичишур. Юз йил олдин бизнинг Қримда ҳам шунақа эди.

Ислом оламида машҳур ҳазрати Баҳоудддин Нақшбандий зиёратгоҳи Бухоро атрофидаги бир қишлоқдадир. Келганимнинг учинчи куни у зот мақбарасининг зиёратига мушарраф бўлдим. Тужжорлардан Иброҳимов ва бир нўғай мулланинг йўлдошлигида ҳукумат берган файтон билан зиёратни адо айлаб, ғоятда севиндим. Ҳазрати Баҳоуддин наслидан 200 қадар дарвиш бор ва улар халқ наздида мўътабар экан. Зиёратга Қитай(Чин)дан, Қашқардан, Ҳинддан, Афғондан ва Туркистоннинг ҳар тарафидан одамлар келиб кетмоқдадир. Шарқ мусулмонлари учун бундан буюк зиёратгоҳ йўқдир.

Зиёратдан қайтгач, жаноб қушбегининг қабулига бордим. Жаноби олийдан хабар келибдир, мени олиб кетиш учун Шаҳрисабздан Самарқандга файтон йўлланажаги буюрилибдир. Қурбон байрами яқинлашаётгани учун, байрамни жаноби олийларининг ҳузурларида ўтказмоқни мурод этганим боис, саёҳатимни яхшилаб режалаштириб, Самарқандга қай пайт боришимни телеграмма билан билдиришни қарорлаштирдим (сўнгра ундан Шаҳрисабзга кетмоғим қулай бўлажак). Эртаси кун Бухородан чиқиб, Самарқанд ва Тошкент йўлига тушдим.

Жаноб қушбеги, хазиначи ва қозикалон афандилар бандаларини махсус ҳадялар ва такаллуфлар ила кузатдиларки, уларнинг бу лутфу эҳсонлари ҳеч қачон хотирдан чиқмагай.

8 ноябр 1893 (11 жумадулаввал 1311) 37-сон

10

Бухородан оқшом бешда поезд қўзғолиб, эрталаб соат саккизда Самарқандга етади. Йўл бошида суви оз қишлоқлардан ўтиб, сўнгра Зарафшон водийсига яқинлашарканмиз, кўм-кўк ва гўзал ерлар бошланди. Эрта азон маҳали Зарафшон воҳасининг обод масканларига кириб бордик. Йўлдан бир-икки соатлик масофа узоқликда, ҳар икки тарафда чўққилари қорли тоғлар кўринадир. Темир йўл боғу боғчалар орасидан илон каби буралиб-буралиб узаниб ётибдир. Қаёққа қараманг, бир-бири билан бирлашиб кетган зумрад далалар, ям-яшил боғу бўстонлару ўтлоқларнинг денгиз каби тўлқин ураётганига кўзингиз тушади; унда-бунда қоровул аскар каби саф тортган сарвлару тераклар вилоят чиройига алоҳида бир ранг ва ёқимлилик бахш этадирки, бундайин нафосатни баён этмоқдан қаламим ожиздир. Бирор қарич сувсиз ер йўқ. Бир ҳовуч тупроқ бир ҳовуч олтин ҳосил берадир ва мусулмон аҳоли тирноқча ҳам ерни бўш қолдирмай, унумли фойдаланадирлар…

Биз Зарафшон, яъни олтин сепар дарё номи билан аталган водийда эдик. Поезд ғилдираклари айланиб олға босаркан, кўз ўнгимизда янги латофатлару янги баракатлар ва бойликлар пайдо бўларди. Афросиёбнинг пойтахти, румлик Искандарнинг дам олган шаҳри ва улуғ шоҳ Темурнинг иқоматгоҳи ва дорулсалтанати бўлган Самарқанд ва унинг атрофи Туркистон ўлкасининг энг гўзал ерларидир. Агар шундай бўлмасайди, турк ва форс шуароси шунчалар мадҳиялар битишармиди. Зотан қари ва тишсиз тарих, мабодо бу ерларда инсонлар қони сув каби оққанини ва одамлар бир-бирларини ўлдириб, парча-парча қилиб ташлаганларини нақл этмасайди, кўринишдан Зарафшон дунёнинг жаннати экани борасида ҳукм чиқармоқ мумкин эди.

Поезд бир неча соат боғ-роғлар орасидан ўтиб, ахири Самарқанд вокзалига келиб тўхтади. Бундаги тўпланган кишиларнинг кўпчилиги саллали ва чопонлидир. Ора-сира қизил иштонли, оқ кўйлакли рус аскарлари ва елкаси погонли бир-икки рус тўраси кўзга чалинадир… Поезднинг дудук товуши, юзларча вагонларнинг тарақ-туруғи, ташилаётган молу товарлар, той-той юклар, теваракдаги мевали боғу бўстонлар, ўсимликлар тўла бу баракали маконни-оллоҳнинг маърифати ва бандаларининг ҳунари жамланган бу масканни кўриб, бу ернинг одамлари кўп бахтли экан, деб ўйлайсиз. Аммо ҳақиқатан ҳам бахтлимиканлар?

Икки тарафида сарву тераклар ўсган кенг майдондаги кўчадан шаҳарга йўл олдим. Файтончи ерли мусулмонлардан бири экан. Рус маҳалласида оврупоча меҳмонхона бор экан, ўшанга тушдим. Туркистоннинг ҳар қайси шаҳрида алоҳида рус маҳаллалари қурилгандир. Булар янгича услубда қурилгани учун режали ва тартиблидир, кўчаларнинг икки томонига манзарали оғочлар экилган ва улар кишиларни жазирама офтобдан муҳофаза этадир. Ҳар кўчада ариқлар қазилган, уларда шариллаб сув оқиб ётибдир. Биноларнинг барчаси боғли-боғчалидир, кўм-кўкдир, шу боис бу маҳаллалар шаҳардан кўра кўпроқ қишлоққа ўхшайдир. Аммо гўзал қишлоқки, шаҳардан яхшироқ, шаҳарга алиштирилмас. Келажакда бу хушманзара маҳаллалар аҳолиси кўпайиб, шаҳарлардагидай биноларга тўлса, таассуфли ҳол юзага келур.

Оврупоча мусофирхонага қўниб, жойлашиб олганимдан кейин, соч-соқол олдирмоқчи бўлдим. Қўшнидан сўрасам, яқин ерда сартарошхона борлигини айтди. Ўша ёққа йўналдим. Оврўпоча сартарошхона экан, уста ҳам русдир, табиий. Дўкондан ичкари кирдим. Бирор одам кўринмади. Деразалари тор, қоронғи хона, қимирлаган жон сезилмайди… Йўталдим, енгилгина тепиниб, ким бор, деган маънода овоз қилдим…

Ичкаридан бир рус чиқди. Кўринишидан усталарнинг бошлиғи деб ўйладим. У менга тикилиб:

– Нима керак?–дея сўради.
– Соқол олдираман, сочимни текислатаман,–дедим.

– Ҳозир ҳеч ким йўқ, кейин келинг.
– Тақсир, нима деяпсиз ўзи? Қанақасига ҳеч ким йўқ?

– Йўқ, ҳозир йўқ. Бир соатдан сўнгра келинг,–деди у ва қайрилиб, ичкарига кириб кетди.

Жаҳлим чиқиб, ташқарига йўналдим. Бошқа сартарош қидирдим. Йўқ экан. Ўйлаб кўрсам, жаҳл қилиш, афсусланиш ўринсиз. Бу шаҳарда оврўпоча сартарош топилса, албатта шунақа бўлади-да! Истаган пайтда ишлайди, хоҳлаганича ақча олади ва яна «Оллоҳ рози бўлсин» ҳам деб қўяди. Шунақа.

Сартарош баҳона вилоятнинг ҳусну тароватидан сархушлигим тарқаб, қаерда эканлигимни яхшигина ҳис этдим. Бир гул билан баҳор бўлса, шунақа бўларкан. Воқеан Самарқандда бунақа гуллардан ва жигитлардан яна аллақанчасини кўрдим. Аммо улар ўз ишларини қотирадирлар! Кўл катта, сув чучук, балиқ оз, кўп-кўп алдаб, ўйнаб-кулиб яшайдирлар…

Ҳа, сўзимизни унутмайлик! Мурод-мақсадим аччиқ-тизиқ сўзларни ёзмоқ эмас. Қаламни қора сиёҳга эмас, гул мойига, атирга ботириб ёзадурмен…

Бухорода «Таржимон» газетамизнинг анча йиллардан бери муштарийси сарроф Бурҳониддин афанди бор эди, шу инсон ёдимга келди. Бухорода эканимда, уйига чақириб, олдимга ош-нон қўйиб, меҳмон қилганди. Худо рози бўлсин. Газетачиларнинг тили бурро, қалами ўткир эканини билгани ҳолда суҳбатга киришиб, ўзи Бухорода қирқ йилдир яшаётганига қарамай, уни биламан, дейолмаслигини тан олган эди. Ўшанда мен:

–Тақсир, қирқ йил оз эмас, унчаликмасдир…– дедим.
– Йўқ, афандим, қирқ йил кўп эмас. Бандангиз Бухорода туғилдим, эллик-олтмиш йил умр кечирдим, шунда ҳам Бухорони тамоман билмайдирмен,– деди.

Мухтарам сарроф Бурҳониддин афандининг мақсади менга аён. Ватанга муҳаббати ва ҳамияти боис Бухоро ҳақида билиб-билмай янглиш нарсалар ёзилиб, газетада чиқиб кетишидан ҳадиксираган ва бу «билмайман» дейиши билан менга дарс бермоқчи бўлган. Унинг бунчалар ҳамиятлик инсон эканлигига офарин ва таҳсинлар айтдим. Умидворманки, ёзганларимда номуносиб нарсалар кўрмагандирлар. Аммо, азиз биродарим Бурҳониддин, қирқ йил оз эмас, узун замондир. Қаерга борсам, уч-беш кунда анча-мунча ерларни кўриб, аллақанча нарсани билиб оламан. Бир четдан боқсак, сиз кўрмаганларни мен кўрарман балки; кўзларимизда фарқ йўқдир, биламан, фақат кўзойнакларда фарқ бор.

Англаганга чивин овози создир, англамаганга ноғора-сурнай товуши оздир.

13 ноябр 1893 (16 жумадулаввал 1311) 38-сон

11

Самарқанддаги биринчи зиёратим уезд бошлиғи муовини жаноб подполковникка учрамоқ ила бошланди. Бу маъмур билан кўришмоғим учун восита бўладиган бир мактуб ҳам бор эди. Ғоятда диққатли одам экан, эски Самар-қандни томоша қилдирмоққа шу ерлик қарилардан Олимжон деган одамни тайинлади. Бу кишининг ёши юздан ошганди, у юз йиллик ўтмишнинг жонли китоби ва тарихи эди. Ўтган-кетганлардан анчагина маълумот берди, афсуски, газетада майдон бўлмаганидан бу дафъа нақл этмоқнинг имкони йўқ.

Самарқанддаги машҳур обидаларни, ёдгорликларни, барча қадимги биною иморатларни Олимжон ота билан бирга юриб кўрдим. Аммо Эски шаҳарни кўришдан олдин вилоят волийси граф Ростовчев жанобларини зиёрат этмоқ муносиб бўлгани учун у зотнинг саройига бордим.

Таржимон ичкари кириб, ҳақимда хабар бергач, у зот мени қабул этдилар. Саёҳатим ва зиёратим сабабини зоти олийларига баён айларканман, суҳбат асносида у кишининг юксак табақага оид зодагонлардан эканлиги, вилоят идорасини ўз қўлида тутган ҳукмдор, қўл остидагиларга мулойим муомаласи боис улар меҳрига сазовор бўлгани англашилди. Граф Ростовчев билан ярим соат мулоқот этдим; яна бир кўришамизми-йўқми, худо билади, лекин мажлиси олиясидан шунчалар лаззат олдимки, кўп замонлар унутилмасдир. Оммага ота, аскарга қўмондон бўлган бу зот раҳбарлиги остидаги мусулмонлар бениҳоя мамнунлар. Русларни-ку айтмаса ҳам бўлади, чунки унинг ҳиммат ва хизматидан кўпроқ булар фойдаланадилар.

Жаноб генерал Самарқанднинг «Окраина» газетасида «Таржимон» ҳақида қаттиқроқ гаплар ёзилганини эслаб, газетамнинг бугунги аҳволи қанақалигини сўради. Мен саволларга жавоб бердим, мавзуга оид музокара ва қарашларнинг фарқли эканлигини, газета хусусида тўғри фикрга бормоқ учун эса уни ўқиб бориш лозимлигини ҳам англатдим. Шунда суҳбатимизда қатнашаётган қозоқ тўраларидан бири тилмоч йигитга қарата:

– «Таржимон»дан олиб ўқийлик!–дея хитоб этди.

Бу рағбатлари учун ташаккуримни билдирдим. Сўнгра рус школалари ва маҳаллий мактаблар борасида гаплашдик. Самарқанддаги сартия мактаблари ва ўқитувчилари билан танишмоқни маслаҳат беришди. Лекин, афсуски, вақт зиқлигидан буни адо этолмадим, зотан ёз бўлгани учун мактаблар ёпиқ эди.

Самарқанд вилоят маркази ўлароқ қадимдан машҳур шаҳардир. Ривоятга кўра, шаҳарнинг қурувчиси Афросиёб (Алп Эртўнга) отлиқ подшоҳ бўлиб, шаҳар номи Мароқанд, Миранд шаклида ҳам учрайдир. 1868 йилдан бери у Бухородан Русия тасарруфига ўтган. Эски шаҳарга ёндош 1871 йилдан рус маҳаллалари бино этилмоқдадир. Шаҳарнинг руслар тарафида 10 минг, мусулмонлар тарафида 25 минг аҳоли яшамоқдадир. Рус маҳаллаларидан иборат янги шаҳар нақадар кенг ва боғ-роғли бўлса, эски шаҳар бунинг акси ўлароқ тор ва биқиқдир, шаҳар ичида боғу боғча йўқ, аммо тевараги боғу бўстондир.

Шаҳарда 1 рус мактаби, 23 мадраса, 83 болалар мактаби, 8 яҳудий мактаби, 68 масжид мавжуддир. Машҳур иморат ва обидалари шулардир: Шоҳизинда, Бибихоним мақбаралари, Тиллакори, Шердор, Улуғбек мадрасалари ва Темур мақбарасидир. Буларнинг ҳар бири бир ажойиботдир. Биноларнинг қурилиши ва гўзаллиги барча сайёҳларни ҳайрон этадир. Аммо на фойдаки, бари харобалик ичидадир ва харобликка юз тутгандир! Русия ҳукумати буларнинг сақланиши ва муҳофазасига имкон қадар ғайрат кўрсатмоқдадир, лекин бир қатор машҳур биноларнинг таъмир вақти ўтиб, таъмирга эҳтиёжи қолмаган.

Темур мақбарасининг зиёрати менда жуда катта таассурот ва ҳаяжон уйғотди. Маълумки, у дунёдаги биринчи жаҳонгир эди. Русия тупроқларида ҳам бир неча муҳорабалар этмиш. Эндиликда унинг сўнгги макониига айланган мақбараси рус ҳукумати таъмири ила йиқилмасдан турибдир. Русия ҳукуматининг ҳиммати боис мақбара атрофи гулзор қилиб қўйилибдир.

Уч-тўрт кун Самарқандда қолдим. Сўнгра пўчта аравасида Тошкентга йўл солдим. Икки шаҳар ораси 300 верстдир. Йўл устида Жиззах шаҳри бор. Унга етиб келгунча боғу бўстон ерларни кўрдик. Жиззахдан Сирдарёгача Мирзаработ деган қуп-қуруқ саҳро экан. 120 верстлик масофада пўчта истансаларидан бошқа бирор уй ҳам, инсон ҳам, ҳайвон ҳам кўрмадик. Икки ерда қудуқ бор, аммо суви ичишга ярамайдир ҳамда оз. Карвонлар ва аравакашлар сувдан ўз улушларини олиб, саҳродан ўтиб кетишмоқда.

Самарқанддан 8-10 верст масофада Зарафшон дарёси ва кўкаламзор чаманликлар бор. Бу дарё, ҳақиқат ҳам, зар афшондир, яъни олтин сепувчидир. Сув етган жойлардаги баракат қиёссиз даражада мўл-кўлдир. Фақат ҳар бир таёқнинг икки учи бўлганидек, бу маъвонинг гўзаллиги ва баракатига зид ўлароқ ўта оғир иситма хасталиги ҳам борки, кузда бутун аҳоли ва ҳатто ҳайвонлар унга мубталодир. Хусусан Зарафшон иситмаси мусофирларга қаттиқ таъсир қиларкан.

Зарафшон водийсидан ўтиб Жиззахга боргунча бир-икки кўчманчи қирғиз-қозоқларнинг ўтовига ҳам дуч келдик. Махсус тўхтаб, бир соат, ярим соат уларга меҳмон бўлдим. Молларини сақлашга ер ва ўтлоқ бор экан, дунёда бу кўчманчилардан кўра ташвишсиз, қайғусиз инсонлар бўлмаса керак деб ўйлайман. Улар бош-кети йўқ мана шу дала-қирларда ва чўлларда беш-ўн кун бу ерда, сўнгра бошқа ерда кигиз ёпилган, чўпдан тикланган қорауйларида ошини ошаб, қимизини ичиб, қуёшда қоринни тоблаб-силаб ётиб, гоҳ-гоҳ ўлану достон айтиб ё тинглаб умр кечирадирлар. Шаҳарлик ва маданий халқларнинг турмуши ва аҳволидан буларнинг хабари йўқ ва озга қаноат қилиб яшашга ўрганишган.

Бу қирғиз ва қозоқларнинг урф-одатлари шариати исломияга мувофиқ келавермаса-да, ўзлари диндор, соғлом ва собит инсонлардир. Сўзларига содиқ, олди-сотдида адолатли, оилага, хотину бола-чақага меҳрли ва жуда адабли одамлардир. Менга «Қрим юртидан келган мўлла-тўра» дея иззат-икром кўрсатишиб, сийлашиб, овулдаги барчалари бошимга йиғилишиб, «Аман-эсанми? Юрт аманми? Мусулманлар тинчми?» каби саволларни ёғдиришиб, олган жавобларидан дилу жондан қувонишиб: «Худайга шукур!» дея дуолар қилишди.

Кўчманчи қирғизлар орасида ўқиш-ёзиш даражаси ўтроқ маданийлар ўртасидаги каби бўлмаслиги табиийдир, аммо булар ичида китоб кўрган, қалам тутган кишилар ўйлаганимдан зиёда экан. Кўпчилик овулларда мактаб бор, бироқ у ҳам кигиз ёпилган улкан чодирдан иборат. Нима бўлгандаям, болалар ўқишдан маҳрум эмасдирлар.

Туш вақти эди, қаршимизда Сирдарё кўринди. Саҳронинг четига етдик, дея пўчтачи қирғиз «Ай-ўй!» дея қичқириб, арава отларини дарё қирғоғида тўхтаттирди.

Солга ўтириб, дарёнинг нариги соҳилига ўтдик. Сирдарё ҳам Амударёга ўхшаб қайнаб, лойқа оқар экан, лекин унинг катталиги Амунинг ярмиси қадардир.

Дарёнинг бериги қирғоғидан кўкаламзор ва обод ерлар бошланди ва Тошкентга етгунгача боғу роғларга тўла қишлоқлардан ўтиб бордик. Йўл бўйи кўримлик ва қизиқарли эди, лекин чанг-тўзон кўплигидан анчагина қийналдим ва Тошкентга келиб тушгач, ўзимни ва жомадону юкларимни туз-тупроқдан тозалаш анчагина вақтимни олди.

Йўл устида, Чирчиқ дарёси бўйида диққатга сазовор бир рус қишлоғини кўрдим. Бу ерга рус кўчманчи-муҳожирлари жойлаштирилган. Аммо жуда чиройли қишлоқ: барча уйлар янги, режали ва тартибли қурилган, эшик-деразалари бўялган. Ҳар уйнинг кенггина ҳовлиси, боғи бор; ариқларда сув оқиб ётибдир… Бу масканни олмон қишлоғи бўлса керак, деб ўйладим, чунки она Русияда бунақанги гўзал қишлоқни кўрмагандим. Кўчманчиларни мана шундай жойлаштириш ва таъминлаш лозим.

Янги Тошкентдаги бир меҳмонхонага ўрнашдим. Янги Тошкент ҳам Самарқанд каби режали ва тартибли уйлари, боғлари билан эътиборни тортади. Аммо Самарқанддан катта ва гўзалдир.

Ёзда ёмғир бўлмаслиги, қуёшнинг ҳарорати ва таъсири кучлилигини кўзда тутган ҳолда, шаҳарларда биноларни боғу роғлар орасида қуриш лозимдир, бу жиҳатдан қараганда, янги шаҳарлар эскисига қиёс қилинмас даражада кўркам ва аълодир.

26 ноябр 1893 (30 жумодулаввал 1311), 40-сон, 25-28 б.

12

Тошкент шаҳрининг мусулмон аҳолиси юз мингча дея тахмин қилинадир, аммо одамларнинг айтишига кўра, икки юз мингтадир. Мусулмонлар яшайдиган Тошкентнинг қурилиши Бухоро ва Самарқандга ўхшайди, кўчалар тор ва аҳоли тиғиз жойлашган. Фақат уларга қараганда Тошкентнинг ариқлари кенг, сувлари катта ва мўл-кўлдир.

Тошкентдаги масжид ва мадрасалар қанчалар улкан ва чиройли бўлмасин, Бухоро ва Самарқанддаги бундайин иморатлар билан бўй ўлчашолмайдир. Бозорлари ҳам Бухороникидай мол-матога тўла ва бой эмас.

Тошкентнинг мўътабарларидан ва уламоларидан бири, қози Муҳйиддин хўжага меҳмон бўлиб, у билан бир неча соат мулоқат этдим, тўпланган кишилар мажлисидан анчагина баҳра олдим. Муҳйиддин хўжанинг уйида бир неча эътиборли зотлар йиғилишганди, уларнинг бу ўтиришдаги сўзларидан, мушоҳадаю музокараларидан мамнун бўлдим. Бу шаҳар аҳли ҳақида ёзилгани ва эшитилгани каби қолоқлигу дунёдан хабарсизликни сезмадим; шунингдек, ҳар не мавзуда ва аҳвол борасида сўз очмайин, бу хусусларда фаҳму идроклари, тушунчалари етарли эканлигини кўриб, масрурлигим ортди. Туркистон аҳолисининг билик ва маърифатлари ғарбликлардан ортда қолганини; сўнг вақтларга қадар, темир йўл йўқлиги сабабли, қитъалардан ва инсонлардан узоқ ва четда бўлганликларини далил келтириб, келажакда замонавий фикру қарашлари ўсиб, кучайишига ишонганликларини айтдилар. Ҳақиқатан ҳам шундайдир.

Туркистон аҳолисига мос усул ва сабр ва дўстлик ила янги тараққий йўллари кўрсатилса, қабул ва истифода этишларига ҳеч шубҳаланмайман. Оқил ва истеъдодлари зоҳирдир; яхшини ва фойдалини билирлар ва танирлар.

Ўтган йили ёзда воқе бўлган фасод ва газетамиз ҳақидаги оғир гап-сўзлар бизга анчагина ёмон таъсир этганди, ўшанда ҳам Туркистон генерал губернатори барўн Вревскийнинг[19] адолатини, аҳоли фикру қарашларининг тузалишига ишончини кўриб, Русия идорасининг марҳаматли эканлигига такрор гувоҳ бўлиб, кўнглим таскин топганди. Худо бундай ҳолни қайта кўрсатмасин, иш-қилиб.

Муҳйиддин хўжанинг уйидаги суҳбат ва қуюқ зиёфатдан сўнгра, хайрлашув асносида бу ернинг расму одатига кўра менга ҳурматан чопон кийгизишди. Буни бу ўринда ёзганларимга қўшмасам ҳам бўларди, аммо хотира яхши, уларга ташаккурлар.

Тошкентда анчагина катта мусулмон зиёлилар жамиятини кўриб, бениҳоя хурсанд бўлдим. Осиё ўртасида, бу чет ва узоқ ўлкада бунчалар ўқиган ва маълумотли мусулмонларни учратиш кимнинг хаёлига келибди дерсиз! Буларнинг кўпчилиги давлат хизматидаги ҳарбий ва мулкий маъмуру мансабдорлар бўлиб, бир нечаси шу ерлик эди ва бир кўпи Вўлга ва Ўрол тарафларидан келган ва бир-иккиси қирғиз задогонлари ўлароқ Тошкентда алоҳида бир жамият экан. Икки табиб, бир неча субай-офицер йигитлар, бир неча давлат амалдорлари тўпланишди; Туркистон аҳлидан Бобобек, ота-ўғил Жўрабеклар ва Мирҳайдар Мирбадалов жаноблари бу зиёли гуруҳни ташкил этадирлар.

Буларнинг барчаси тарафидан ғоят биродарона қабул этилиб, Тошкентда бўлган олти кунни бири бирига уланиб кетган зиёфатларда ўтказдим. Лекин, азиз дўстларим, бир бечора мусофирни шунчалар сийламоқ шартмидир? Бир ўйлаб кўринг ахир, бир гуруҳ инсонлар учун алоҳида бир уйда катта наҳор оши, тушлик иккинчи бир ҳовлида, оқшом базми эса учинчи бир хонадонда! Яна қанақа зиёфатлар, ҳай-ҳай-ҳай! Масалан, Бобобек ва Жўрабекларнинг уйларида бузоқдай келадиган катта қўй Кенегас усули бўйича бутунича қовурилиб, дастурхонга қўйилди, емай бўладирми? Кенегас нима дегани, биласизми? Туркистон турклари уруғ-уруғ бўладирлар. Кенегас энг жасур, энг ғайратли турк ва ўзбек уруғининг номидир.

Мени меҳмон қилган барча қўноқсевар қардошларимга минг-минг ташаккур айтаман. Бироқ бир ёзувчи шу Туркистон базмларида бунчалар ошу сийловлар жараёнида бўкиб-нетиб қолса, бу хотираларни ким ҳам ёзарди? Лекин, худога шукрки, Кенегасча пиширилган қўйларни ейишга қавман яқин бўлганим учун Қрим номини шарманда қилмасдан, олти кунда йигирма беш зиёфат «кураши»дан ғалаба қозониб чиқдим!

Тошкентда бу каби зиёлилар, зодагонлар, муслима хотинлар фикру қарашларини ўрганиб, онгимда уларнинг турмушига оид анчагина яхши тушунчалар, кўнглимда эзгу ҳиссу туйғулар пайдо бўлди.

Шулардан бирини айтай: бир хоним ўн йилдан бери шифохонада хизмат ва марҳамат кўрсатмоқда. Яна бир хоним эса, маърифат тарқатишда ғайратини аямайдир. Шундай қилиб, бир неча хотин-қизлар гул-чечаклар каби илму ирфон тараққийсида, халқ фикрининг очилиши йўлида равнақ бермоқдалар. Мастура ва паранжили бўлмасалар-да, том адабли ва тарбияли ҳаёт кечиришмоқда. Юзи очиқ, бир-икки тилни билган муслималарни кўрмоқ кўп нодир ҳолдир. Паранжини отган, янги илму маълумот ила мунаввара бўлган муслималар шу ислом жамиятида қандай ўрин тутарлар? Уларнинг бир оилада яхши рафиқа, эътиборли уй соҳибаси, шафқатли она бўлишларини жаноби ҳақдан ёлвориб тилайдирман. Адаби исломия тарк этилмаган ҳолатда илму маърифатдан фақат фойда келадир. Шунга кўра умидворманки, зиёли, маданий ва хизматга бел боғлаган мусулмонларнинг зиёли, орифона рафиқалари ва қизлари ўзларининг марҳума оналари ва бувилари даражасида адабли яшасалар, уларнинг маърифат ва камолотидан миллат ҳам наф кўрадир. Ана шу мақсад йўлидаги таҳсилу камолотдан, бу матлаб бирла кечирилган умрдан кўп хайр ва савоб бордир.

Ислом адаби ила тарбияланган, замонавий маърифатда камолга эришган муслималар дунёнинг энг яхши оналари бўлиши шубҳасиздир.

Умуман ўқиган-билган мусулмонларга ва тўраларга хитобан шу фикрни айтиб қўяй: миллат ва жамоатнинг олдида юрайлик, уларни илгари етаклайлик; аммо миллатдан узоқ тушмайликки, улар бизни кўрсинлар, ибрат олсинлар, фойдалансинлар.

Миллатни ва оммани кўпам авом ва фаҳмсиз деб ўйламайлик; улар яхши сўзни, яхши ишни англайдиган ҳолдадир.

Зиёли инсон олий фикрларсиз яшай олмас. Юксак тушунчаларимизни ўз жамоатимизга, ўз халқимизга хизмат эттирайлик. Уларга биздан кўра яқин, биздан ортиқ қариндош ва дўст йўқлиги аёндир.

Бухорода юрганимда, танишларимдан Бурхон сарроф: «Бухоронинг аҳволини одам қирқ йилда ҳам билолмас» деганди. Унинг бу ҳикматли сўзидаги ишорани англаган ҳолда гапни ортиқ узайтирмайман. Саёҳатда кўрган-эшитган кўп нарсаларни бу сафар ёзмайман, уларни бир фикру мулоҳаза ва тафтиш тарозисига қўймоққа мажбурман. Шундан келиб чиқиб, улуғ Тошкент хусусида беш-ўн калима сўйламоқчиман.

Зиёрат этилажак рус маъмурларидан фақат жаноб генерал губернатўр, барўн Вревский, кейин эса Тошкентдаги расмий мусулмон газетаси муҳаррири Остроумов жаноблари билангина кўриша олдим холос.

Бош волий ҳазратлари каминани жуда яхши қабул қилдилар, суҳбат асносида Туркистон мусулмонларининг ниҳоятда қобилиятли ва неники яхши нарсани кўрсалар ўрганишга моҳир эканликларини сўйладилар. Барўн Вревскийни Қримда ҳам кўрган эдик. Жаноб Остроумов маориф ишларида хизмат кўрсатган ва Туркистон вилояти аҳволини энг яхши билган маъмурлардандир.

Волий жанобларининг ҳусни таважжуҳлари соясида мусулмонларнинг роҳат ва тараққийларини умид этурмиз.

Сарт ёки сорт аҳолисига оид бир-икки сўзни ҳам айтиб ўтайлик. Бу халқ ғоят мулойим бўлиб, аҳволидан рози ва маъмурларга итоатлидир. Хонлар ва беклар замонида, катта амалдор ва тўраларни кўрганда, отдан тушиб, тик турганча қўл қовуштиришга ўрганган ва бунақа одатлари бўлгани учун рус маъмурларига ҳам шундай таъзим бажо айлаб, «давлатни идора қилиш», «мулку бойликни бошқариш»ни, эски замонлардаги каби, қўл қовуштирмоқ ва буюрилганни бажармоқдан иборатдир, деб тушунадирлар; аммо ундай эмас!

Эски идора ва янги ҳукумат орасидаги фарқни тезроқ тушунсалар, усул ва муомаланинг ғарбникига ҳам, русларникига ҳам, эски шарқники ёки Хитойникига ҳам ўхшамаслигини англасалар, янада яхши бўладир.

Кўринишдаги бу ҳурмат ва итоат, маънавий муносабатлар ҳақиқий алоқаларга моне бўлмасин, дея қўрқадирман. Уларнинг шунақа қўл қовуштириб таъзимда шармандаларча турганларини кўрганлар кўпдир. Лекин, менинг фикримча, хитойча ва шарқча бўлган бу таъзим усулу одатидан қанча тез қутулинса, шунча яхшидир.

2 декабр 1893 (6 жумадулсоний 1311), 41-сон, 29-32 б.

13

Тошкент шаҳридаги мавжуд маълумотли ва маъмур мусулмонлар орасида қозоқ хонадонларига мансуб ротмистр (юзбоши) Султон Исфандиёров билан таржимон Замонбек Шайхалибеков жанобларини ёдламоғимиз лозимдир. Буларнинг ҳар иккиси халқ ичида рағбат ва меҳр қозонган одамлардир. Замонбек афанди Шакэлидан; истиқомати ва табиати ғоят мулойим ва ёқимлидир.

Чархи фалак мени Қафқазядан олиб, салтанати Усмонияда, Африқада, Ҳиндистонда ва Қашқарда айлантириб, бу Туркистон мулкига келтириб ташлабдирки, агар бошимга тушганларни ва саёҳатимда кўзим билан кўрганларимни ёзиб, бир рисола этсаларди, кўп яхши бўларди. Булар ёзилмасдан қолиб кетса, афсуски, биз учун фақат зарардир.

* * *

Жаноб қушбегига ваъда қилганимдек, Тошкентдан чиққаним кунда Бухорога телеграмма бериб, Самарқандга йўлландим. 8 июнда (20 июн) саломат Самарқандга кириб бордим. «Оврўпо» мусофирхонасига тушдим. Шу оқшом Бухоро мансабдорларидан бири келиб, Хон ҳазратлари тарафидан юборилган файтон менга мунтазир эканлигини баён айлади.

Бу хурсандчилик устига, Бокудаги дўстларимдан муаллим Мажид Ғанизода[20] афандининг саёҳатимга қўшилмоқ ва бу тарафларда йўлдошлик қилмоқ учун келганини эшитиб, янада кувондим. Мажид афанди билан кўришиб, шу кеча Самарқандда қолиб, эртаси кун эрталабдан жаноби олий Абдулаҳадхон ҳазратлари яшайдирган Шаҳрисабзга йўлландик. Хон ҳазратларининг инояти шоҳоналари натижаси ўлароқ бизни олгани келган тўрт от қўшилган файтон ва бир етакчи мирохўр йўлдошлигида тез-тез шаҳардан чиқиб, боғу роғлардан ўтиб, тоғлар сари ошиқдик. Бу тоғлар Шаҳрисабз этакларидадир, Бухоро чегараси ва Самарқанд орасига қадар узангандир. Тоғлардан ўтадиган йўлга тош тўшалган. Ундан томоша ва роҳат қилиб ўтиладир. Тоғлар аксари тош-тупроқли ва қояликдир. Руслар тасарруфидаги Самарқанд тарафларида янгидан экилган оғочлардан шаклланган ўрмонлар ҳам бор. Булар Самарқанддаги рус ҳукумати ва ходимларининг ободонлик ишларида кўрсатган чиройли ғайратларининг натижасидир, албатта.

Самарқанддан 25 верст масофада тоққа кираверишдаги бир қишлоқда тўхтадик. Тоққа ва қирга чиқмасдан олдин отларга бир нафас дам олдириш керак эди. Қишлоқ чойхонасига кирдик. Йўлбошловчимиз мирохўр дарҳол чой келтиртирди, меҳмон қилди. Бу ва бошқа қишлоқлардан айрим кишилар бизни кўрмоққа ва томоша айламоққа тўпланишди. Улар билан бир-икки оғиз сўйлашмоқ истадим.

«Бу қишлоқда мактаб борми?» дея қариялардан бирига савол бердим. У менга жавоб бериш ўрнига, ёнидаги бошқа бир чолдан «мактаб борми» дея сўради. У одам эса учинчи бир кишига шу савол билан юзланаркан, у:

– Ҳа, бор, ҳазрат,–деди ва бир болани имом афандини чақиришга юборди.

Бир оздан кейин имом келди. Кексайган бир одам экан. Салом-аликдан сўнгра имомни чой ичишга таклиф этдим. Ким эканлигини, қайларга бориб-келганлигини сўрадим. Мажид афандини уларга танитдим. Шундан кейин имом билан орамизда шундай суҳбат юз берди:

– Бу қишлоқда масжид борми?
– Авф этгайлар, ҳазрат, бордир.

– Боракаллоҳ. Мактабхона борми?
– Авф этгайлар, ҳазрат, бордир.

– Шогирд кўпми?
– Авф этгайлар, ҳазрат, оздир.

Расмий муомала, тафтиш-текширишга ўхшаш бу суҳбатдан бирор ёқимли нарса чиқмаслигига ақлим етиб, сўзни узайтирмадим.

Чой ва карвонсарой пулини тўлаб, мирохўр йўлбошловчимиз жаноби олийнинг меҳмони эканлигимизни баён айлаб, бизни файтонга миндирди. Йўлда нима керак бўлса, тортинмай менга айтингиз, дея мирохўр олдинда йўлга тушди. Орқасидан биз ҳам қўзғолдик. Бу қишлоқдан тош йўл бўйлаб илгарига кўтарила бошладик. Йўлнинг икки ёни юксак қоялик эди. Қрим булоқларидаги каби кўзёшидек тиниқ сув йўлнинг у ёнида ҳам, бу ёнида ҳам кўпириб, шопирилиб, бир неларни сўйлаб оқиб ётибдир. Бу муборак тоғларнинг сувидан ҳеч тортинмасдан, тўя-тўя ичдим. Пастликлардаги ариқ ва ҳовуз сувларидан тотиб кўрмагандим, зотан.

Тушдан кейин уч соат ўтгач, тоғ устига чиқдик.

Бу ерни Тахти Қорача дер эканлар. Тоғнинг бели. Анчагина юксак ва совуқ бўлгани учун палтўларни кийишга тўғри келди. Тахти Қорачадан Шаҳрисабз водийсига кўз ташласа бўлур. Бу ерлар Қримнинг Байдар водийсига ўхшайдир. Лекин ундан кўра анчагина кенг. Атрофдаги тоғлар юксак ва айрим чўққиларида ҳечам қор аримайдир. Тахти Қорачанинг белидан пастликка энаркан, латофатли манзараларни кўриб, кўзу кўнглимиз яйради. Тоғдан тушган сари куннинг ҳарорати тобора юксала борди. Теваракни оқшом қоплади, аммо Тахти Қорачадаги салқин қайда дейсиз.

Шом бошланганида тоғдан тамоман водийга етиб олгандик. Каттагина бир қишлоқда тўхтадик. Бунда жаноби олий хон ҳазратларининг меҳмонхоналари бор экан, бизни у ерда чой-нон, ош билан кутиб олишди. Бир оз тинланиб, сўнгра Китоб шаҳрига йўл солдик. Китобда ҳам жаноби олийларининг мусофирхоналарига қўндик. Ҳаво жуда иссиқ бўлганидан ҳовлига ипак чодир қурилганди. Меҳмонхона бошлиғи бизни расман қабул айлаб, ҳовуз бўйидаги сўлим ерга дастурхон тузаб сийлади. Дам олишимиз учун чодир тикилганини баён этди. Хон ҳазратларининг сояи шоҳоналари боис мунчалар ҳурмату эътиборга ноил ўлароқ, Мажид афанди билан чодирга кирдик. Катта ҳовли фанорлар ёруғида мунаввар эди. Кечаси билан одамларнинг келди-кетдиси сезилиб турди. От туёқлари шарпаси, баъзан қоровуллар овози, гоҳо олислардаги ҳарбий карнай товуши қулоққа чалинарди. Олой ва Помир томонларда, тоғлар орасида кечган бағоят сурурли чоғларимни эслаб, хаёл суриб ётардим. Худди «Минг бир кеча» эртакларининг биридаги воқеаларни бошимдан кечираётгандай эдим. Аммо йўлда анчагина чарчаганимдан, салқин чодирда уйқу элитибди, эрталаб кўзимни очсам, кун анчагина кўтарилган экан.

Мезбон афанди ҳовуз бўйида тайёрланган дастурхонга таклиф этди, чой-нон, ош билан меҳмон қилди. Сўнгра Шаҳрисабзга қараб йўл олдик.

Китоб билан Шаҳрисабз икки қариндошдай бир-бирига жуда яқин шаҳардир. Орадаги бир соатлик йўл боғу боғчалар ва обод ерлардан ўтадир. Ҳар ерда тоғлардан тушаётган тоза сув тўла ариқлар оқиб ётибдир.

Шаҳрисабзга кираркан, икки табур[21] Бухоро қўшини ёнидан ўтдик. Расмий одатга кўра, ҳар бўликдан уч-беш аскар йўлда қоравул туриб, бизни саломлаб қаршиладилар. Жаноби олийнинг аскарлари милтиқ билан қуролланган бўлиб, устларидаги кийимлари русларнинг усулида тикилган ва бошларидаги телпаклари бизнинг Қримдаги тери қалпоққа ўхшарди.

Шаҳрисабзда биз учун алоҳида меҳмонхона ажратилган экан, хоналарга жойлашиб олгач, дарҳол дастурхонга таклиф этилдик. Қорли, музли лимонадлар келтирилди. Аммо ҳаво шунақаям иссиқ эдики, баъзи кийимларимизни ечиб ташлаганимизга қарамасдан, салқин хонада ҳам баданимиздан тинимсиз тер қуйиларди.

Жаноби олийларининг умрлари узоқ, давлатлари боқий бўлсинки, маъмурлари бизни бағоят дўстона кутиб олишди, тотли емаклар ва шириндан-шакар мевалар билан сийлашди, улар боис вақтимизни хуш кечирдик.

Шаҳрисабзга борганимизнинг эртаси куни шу ерлик беклардан Насруллоҳ афанди келдилар. У зот расмий кийимда. Бандалари ҳам жаноби олийдан Қримда эҳсон олинган Бухоронинг олтин нишонини таққан ҳолда у кишини қаршиламоқ ва ичкарига таклиф этмоққа ҳозирландим. Шу ниятда уй эшиги олдида у зотнинг истиқболларига чиқдим. Кўришиб, ҳол-хотир суриштирганимиздан сўнгра Насруллоҳ бекни дастурхонга даъват этиб, чой келтиртирдим. У киши ширин тилли, мулойим феълли бир маъмур экан. Чой ичилаётганда, у оёққа қалқиб, ўзининг давлатлик ва мунаввар хон ҳазратлари тарафидан юборилганини ва жаноби олийлари бизнинг келганимиздан мамнун ўлароқ эртанги кунги байрам намозидан сўнгра ҳузури шоҳоналарида қабул этажакларини баён айлади, кейин яна жойига ўтирди. Шунда мен дуо ва ташаккурлар айтиб, жаноби олийларининг сояи шоҳоналарида Бухорода ва Шаҳрисабзда ғоят бахтиёрона кунлар кечирганимни ва ҳузурларида қабул айларкан, бандаларини яна ва яна зиёда масрур ва мушарраф этажакларини арз ила Насруллоҳ бекка сўйладим.

Беш-ўн дақиқа суҳбатлашиб, бир-икки пиёла чой ичишиб, жаноб бек саройга қайтдилар. Бизлар эса эртанги байрам кунини кутиб шу ерда қолдик. 11 (23) июн эди. Тонгдан қурбон байрами бошланди.

10 декабр 1893 (14 жумадулсоний 1311) йил, 42-сон, 33-36 б.

14.  Охири

12 июн шанба куни, қурбон байрами намозидан кейин, биз учун тайинланган файтон келди, шоҳона саройдаги меҳмонхонадан чиқдик. Йўлимиз Шаҳрисабз бозорларидан ўтаркан, томоша қилиб кетдик. Ҳайит муносабати билан дўконлар ёпиқ бўлса ҳам, кўчалар гавжум, бир-бирининг зиёратига бораётган одамлар билан тўла эди. Муздай шарбат, мева-чева, чойу ош сотаётган кишиларнинг қўли қўлига тегмайди. Баъзи ерларда, бурчак-бурчакда тўпланган одамлар қиморга ўхшаш аллақандай пулли ўйин билан машғул[22]. Сотувчиларнинг бақир-чақири ва халқнинг олағовури бир-бирига қоришиб, тантанали шовқин ҳосил қилган.

Бу гавжум бозорлардан ўтиб, оқиш, баланд қалъа деворлари билан ўралган Оқсарой майдонига етиб келдик. Улкан дарвозадан саройнинг биринчи ҳовлисига кирдик. Дарвоза қаршисига ўрнатилган, ҳаракатланадиган ўн икки тўп ва атрофда юриб турган милтиқли қоровулларни кўрдик. Бу ердан шоҳ Темур замонидан қолган, ғоятда чиройли шаклда қурилган жомейи шариф мезаналари ва саройнинг айрим миноралари кўзга чалинарди. Янги сарой уларнинг олдида бино этилган. Лекин эски сарой ўз замонида янги саройдан гўзал бўлган эмиш. Самарқанддаги машҳур иморатлар тарзида қурилган бу эски масжид ва сарой арабу эрон меъморчилиги ютуқларини ўзида жамлаган бинолардандир. Афсуски, баъзи ерлари бузилган, йиқилган.

Файтон иккинчи ҳовлининг дарвозасига бориб тўхтади. Бизни қаршилаган ходимлар ҳурматан қўлтиқларимиздан олиб, аравадан пастга туширишиб, ичкарига бошладилар. Ичкаридаги ҳовли ташқаридагидан чоғроқ бўлиб, уч тарафи бир қаватли, обод ва гўзал уйлар билан ўралганди. Бу ер меҳмонларга мўлжалланган экан. Каттагина хонага кириб жойлашдик. Бағоят ёруғ, чиройли бўлма эди; ўртадаги узун, каттагина столга ёзилган дастурхон тўла ноз-неъмат. Орқамиздан дарҳол сарой беги кириб келди ва бизни дастурхонга таклиф этди, чой келтиртирди. Бек билан илтифот ила, дўстона суҳбатлашдик, савол-жавоб қилишдик. У бундайин муборак байрам кунида кўришганимиз хайрли бўлажагидан умидвор эканлигини таъкидлади. Ҳақиқатан ҳам тўғри фикр эди, ахир қурбон ҳайити куни машҳур Темурнинг ватани Шаҳрисабзда ва бу жаҳонгирнинг саройларидан бирида, маорифпарвар ва маърифатпарвар ҳукмдорлардан Мирсаид Абдулаҳадхоннинг хос беклари орасида ва дастурхонида иштирок этишим ҳеч хаёлу хотирга келадиган нарса эмасди. Тақдир экан, иншооллоҳ, хайрлидир.

Бир пиёладан чой ичгач, ичкарига биздан хабар бермак учун сарой беги қўзғолди. Бир оз муддатдан сўнгра қайтиб, «Марҳамат қилинг!» дея илтифот ила бизни ҳузури шоҳонага даъват этди. Ҳовлига чиқарканмиз, шу кунларда Петербургдан қайтиб келган жаноби валиаҳд Мир Олимхон[23] тўрани кўрдик ва салом бердик. У киши ҳарбийчасига қўлларини бошларига кўтариб алик олиб, илтифот кўрсатдилар.

Қоравуллар сафланган ҳовлидан ўтиб, ҳарбийча саломларга алик олиб, ичкари ҳовлига кирдик. Тўртбурчак, ҳайҳотдай ер экан, атрофи оппоқ, ганчли бинолар. Ҳовлига бирор аршинлик катталикдаги кесма оқ тошлар, мармарлар тўшалган. Хуллас, бу қасри шоҳонани Оқсарой дейишлари мутлақ муносибдир, чунки ҳар томон оппоқ.

Бизга йўл бошловчилик қилиб, бир оз олдинда сарой беги бормоқда. Унинг ортидан ҳовлидан ўтиб, саройдаги бир пиллапояга етдик. Бек зина бошида қўлларини қовуштириб, расмий эҳтиром мақомида турганича, кўз ишорати билан: «Қани, ичкарига буюрингиз!» деди. Тўрт-беш тош-мармар зинани босиб юқори кўтарилдик. Эшикларнинг бири очиқ эди, ўша томонга юрдик. Ичкарига кирдим, жуда катта, кенг хона эди. Деразалари икки тарафга қараган; биз ўтган ҳовлига қараган деразалари панжарали, пардалидир ва бошқа тарафи очиқ бўлиб, у ёқдан саройдаги боғ кўринмоқда. Ерга энг камида бўйи йигирма, эни ўн беш аршинли бир бутун катта гилам тўшалган. Хонанинг шифти ва ён деворлари олтин нақшлар билан мукаммал зийнатланган, латофатининг баёнига тил ожиздир. Бошимни кўтариб, хонанинг тўрига боқарканман, жаноби олийни кўрдим. У зотдан бошқа ҳеч кимса йўқ эди. У зот ўринларидан туриб, биз ёққа бир одим отдилар. Биз шошиб хон ҳазратлари томон юрдик, саломлашиб, байрам билан табриклаб, муносабати олийлари учун ташаккурларимизни изҳор этдик. Йўлдошим Мажид Жонизода афандини зоти олийларига таништирдим.

Жаноби олийлари камоли лутф ва мулойимат ила менга хитобан:

– Ваъдангизни бажарганингиздан хурсанд бўлдим,– дея Боғчасаройда, ҳузури шоҳоналарида кечган суҳбатимизда, Бухоройи шарифга бориб, жаноби олийларини зиёрат қиламан, деганимни эсга олдилар.

Шундайин қиймати топилмас илтифотлардан сўнгра хон ҳазратлари ўз курсиларига ўтирдилар ва бизни ҳам қаршиларидаги икки курсига ўтиришимизни истадилар. Кўринишхонада шулардан бошқа курси ёки ўтирғич йўқ эди. Рухсати олийлари ила ўтирдик. Чорак соатча жаноби олийларининг ҳузурларида қолиб, диққати шоҳоналари ва мулойим суҳбатларидан шараф топиб, бениҳоя масрур бўлиб, умрворий ташаккур ила ташқари чиқдик.

Пастда, зина бошида кутиб турган сарой беги билан бирга яна меҳмонхона бўлмасига қайтдик, у ерда ҳозир бўлган инсонлар бизни табриклашди.

* * *

Бир муддат ўтгач, бандаларини яна кўришмакка даъват эттирдилар. Ҳалиги сарой беги зинапояга қадар мени кузатиб қўйди, юқорига бир ўзим чиқиб, кўринишхонага кирдим.

Бу сафарги суҳбатимизда ҳазрат давлатли Абдулаҳадхон Русияга қилган саёҳатларим борасида сўз очдилар, кўрган ва эшитганларимдан сўйларканман, кўп хурсанд ва мамнун бўлганларини лутфан баён айладилар. Хусусан, ўзларининг Петербургда ўтказган кунлари ҳеч ёду кўнгилдан чиқмаслигини, ҳаяжонли туйғуларга тўла эканлигини ифода этаркан:

– Сулҳ ва осойиш бутунлай таъминланса, худованди оламнинг лутфи ила адлу бошқарувимга омонат қилинмиш юз мингларча мусулмон фуқаронинг тинчлигу иқболидан бошқа фикрим ва қайғум йўқдир,– дедилар.

Кейин Русиядаги мавжуд мактаблар ва ўқитиладиган фанлар борасида суҳбатлашдик, билганимча қисқа-қисқа маълумот бердим. Мулоқотимиз тугаркан, мени диққати шоҳоналари ила шарафлантириб ўринларидан турдилар-да:

– Худо насибамни қўшса, Қафқаз ва Йалтага бормоқ фикридаман,– дедилар.

Кўриниш битди, дуо этиб, дуо олиб бахтиёрона ташқари чиқдим.

* * *

Иккинчи ҳовлидаги зиёфатхонага бордим, у ерда қалъа қўриқчилари бошлиғи Насруллоҳ бек билан кўришиб, бир-биримизни байрам билан қутлашдик. Одат бўйича яна чойлар келтирилди. Чой ичилаётган аснода хизматчилар бир неча бўхчани келтириб ерга қўйдилар. Сарой беги буларни очиб, барчаси хон ҳазратларининг ҳадяси эканлигини баён айлади. Мен зоти олийларини дуо қилиб, тортиқларни қабул этдим. Ип ва ипак матолар, ҳинд моллари; 25 тўн, 100 аршин ип мато, 12 тўп ипак мато, 15 тўп адрас, 3 та гилам, аллақанча қоракўл терилар ва саёҳат ҳаражатларини қоплаш учун етарли ақчали (пул бериладиган) фармон – шоҳона эҳсонларини қаранг! Тўпчилар турган ҳовлига чиққанимизда, у ерда менга аталган чопағон туркман отини беришди.

Минг бир ташаккур!

Мажид афандига ҳам алоҳида бўхчалардаги ҳадялар ва тўнлар совға қилинди. Эртаси кун, 13 июн якшанбада, қайтиш йўлига тушиб, Шаҳрисабздан Самарқандга юз тутдик. Бу ерга келганимиздаги каби тўрт отли файтон, отлиқ хизматчилар ва бандаларига тортиқ этилган туркман отини етаклаган яна бир отлиқ хизматкор ҳамроҳлигида Тахти Қорача белидан ўтиб, орому осойишу севинч ила Самарқандга келдик.

Қримлик ожиз бир ёзувчига кўрсатилган мундайин илтифоти шоҳонадан бутун қиримликлар мамнун ва хурсанд бўлишлари шубҳасиздир.

Исмоил

* * *

Саёҳатимга доир бошқа тафсилотлар, Туркистон ҳақидаги мақолаларим яна айрича нашр этилажакдир.

17 декабр 1893 (21 жумадулсоний 1311) йил, 43-сон, 37-40 б.

Замимаи «Таржимон»

ИЗОҲЛАР

[1] Бу ёзувларнинг бир қисми «Таржимон»нинг 1893 йилги 29-38 ва бошқа бир қисми 40-43 сонларида босилган.
[2] Амир Абдулаҳад – 1885-1910 йиллар орасида ҳукм сурган Бухоро амири.
[3] 1893 йилда Франсиядан янги қайтган Аҳмад Оғаўғли кўзда тутилмоқда.
[4] Руслар Қафқазни ишғол этганидан кейин, бу ўлкадаги мусулмонлар сунний ва шиа ўлароқ расман иккига айрилгач, суннийларнинг диний раиси – муфти, шиаларники шайхулислом дея аталди ва улар Тифлисда, Қафқаз умумий вилояти ҳукуматига боғлиқ диний мақом ҳолига келтирилдилар.
[5] Ҳусайн афанди Ғойибов – 1830-1917 йилларда яшаган, Озарбайжоннинг илғор фикрли диний арбобларидан, маорифчи, 1881 йилдан умрининг охиригача Қафқаз муфтиси бўлиб хизмат қилган. Унинг Озарбайжон шоирлари ҳақидаги 4 жилдлик тазкираси ҳам бор.
[6] Мирза Ризохон – Эронда ҳукм сурган турк-қажар сулоласидан бир шаҳзодадир, дипломат ва атоқли арбоб.
[7] Султон Мажид Ғанизода – ўқитувчи, адиб (1886-1937). Озарбайжонда янгича мактабларнинг очилишида, она тилида дарсликлар ёзилишида, миллий матбуот ва театрнинг ривожида муҳим хизмат кўрсатган зиёлилардан бири.
[8] Вопур – кема.
[9] Ҳожи Зайналобиддин Тоғиев (1838-1924) – озарбайжонлик машҳур милйўнер. Бензин, тўқимачилик, балиқчилик каби соҳаларда жуда катта ҳажмда тижорат қилган. Русия турк мусулмонларининг турли маданий фаолиятларига ҳомийлик қилган, ёрдамсеварлиги ва хайр-саҳовати билан донг қозинган шахс.
[10] Муса Нағиев (1842-1919) – нефт ишлаб чиқариш ва савдоси билан шуғулланган машҳур озарбайжонлик милйўнер.

[11] Шамси Асадуллаев (1841-1913) – улкан ҳажмда нефт чиқариш ва тижорати, ташиш ишлари билан танилган милйўнер.
[12] Сафаралибей Валибейов (1861-1902) – Озарбайжон турклари орасида Гуржистондаги Гўри ўқитувчилар юртини битирган илк муаллимлардан, «Ватан тили» (1888, О. Черняев билан бирга), «Усули жадид» (1886), «Лисони форсий» (1886) каби илк дарс китобларини ёзган зиёлилардан бири. «Хазинаи ахбор» (1891) номли икки жилдлик қомусий луғати кўп ўқилган.
[13] Қушлик – чошгоҳ. (Тарж.).
[14] Аршин – 68 см.
[15] Верст (чақирим) – 1,06 км.
[16] Десятина – 1,09 гектар.
[17] М.П. Лессар — Русиянинг Бухородаги сиёсий айғоқчиси. (Қаранг: B. Hayit, Turkistan Devletlerinin Milli Mucadelelri tarihi, Ankara, TTK, 1995, s.117.) (Тарж.)
[18] Абдулаҳадхон – 1885-1910 йиллари орасида ҳукм сурган Бухоро хони.
[19] А.Б. Вревский – 1889-98 йилларда Туркистон бош волийси эди.
[20] Султон Мажид Ғанизода – (1886-1937) ўқитувчи ва адиб. Озарбайжонда янги мактабларнинг очилишида, она тилидаги дарс китобларининг ёзилишида, янги матбуот ва театрнинг яратилишида муҳим хизматлар кўрсатган зиёлидир.

[21] Табур – баталйўн; тўрт бўликдан иборат ҳарбий қисм. (Тарж.).
[22] Муаллиф бу ерда узоқдан кўрганини эсламоқда, тахминимизча, гап тухум уриштириш устида бормоқда. (Тарж.).
[23] Олимхон – 1910-1920 йиллар орасида Бухоро амири
[24] “Таржимон” газетаси номи “вов”сиз (“у”сиз) ёзилган, афсуски, шу пайтгача “Таржумон”, “И. Гапринский” дея русчадагидек қўлланилмоқда. Бизнингча, газетада муҳаррир номи Исмоилбек Ғаспринский (“Г” эмас, “Ғ”) дея битилганини, шунингдек, “Таржимон”нинг 1884 й. 19-сонида адиб ўз тахаллусини “қримча Ғаспрали, cибирча Гаспрингий, сартча Гаспралик, арабча ал-Ғаспирий, русча ё Гаспров, ё Гаспринский бўлади” деганини кўзда тутиб, ўзбекчада Исмоилбек Ғаспрали дейилиши уйғундир (Т.Қ).
[25] Yuz Yilda Gaspirali“nin Ideallari. Bildiriler.–Turk Yurdu yay. Istanbul 2001. s. 14–15.)
[26] Ismail GASPIRALI. Secilmis Eserleri: III. – Haz. Yavuz Akpinar. Otuken yay. Istanbul 2008. S.313-498.
[27] Dr. Ismail Turkog’li. Osmanli Devletinin Ismail Gaspiralinin Faaliyetlerine Bakisi. – Ismail Bey Gaspirali Ve Ziya Gokalp Sempozyumlari. Bildiriler. TURKSOY yay. Yay haz. H. Dundar Akarca. Ankara 2003. S.62–63.

Манба: “Жаҳон адабиёти” журнали, 2010 йил, 10-сон.

Саҳифани безашда 1890 йили Туркистонга сафар қилган француз фотографи Пол Надар суратларидан фойдаландик.

ISMOILBEK G’ASPRALI VA UNING
TURKISTON SAYOHATLARI
Tohir QAHHOR

Millatimizning g‘ururi Alisher Navoiy bobomiz o‘tmishdagi davlatlarimizning eng porloq bir davrida:

Turk nazmida chu tortib men alam,
Ayladim bul mamlakatni yakqalam,

deya ona tilimiz qudratini ulug‘lagani, turkiy til bayrog‘i ostida dunyoning to‘rt tarafida yashaydigan turkiylarni bir mamlakatga – bir ma’naviy olamga birlashtirganini ta’kidlagani ko‘p ibratlidir. “Gar bir qavm, garchi yuz, garchi mingdir – muayyan turk ulusi xud meningdir” degan fikri ham Navoiyning turkiy elatlarni, uluslarni bir-butun ko‘rganini, birlikka chaqirganini bildiradi. Chunki tili bir odamlarning fikru qarashida yaqinlik, amallarida ittifoqlik paydo bo‘lishi mumkin. Ana shu haqiqatni, ana shu hikmatni anglagan Ismoilbek G‘asprali[24] (1851-1914) asrlardir mustamlaka zulmini chekayotgan musulmon turkiylarni chorlik iskanjasidan qutulishi yo‘lida chiqargan “Tarjimon” gazetasiga “Tilda, fikrda, ishda birlik” shiorini tanlaganki, bu ulug‘ Navoiyning yuqoridagi baytiga nihoyatda uyg‘undir. 1883-1917 yillar orasida bu gazeta jaholat va zulm zulmatida ezilgan ajdodlarimiz ongini yoritishga, Qrimda, Ozarbayjonda, Qozonda, Turkistonning Samarqand, Toshkent, Qo‘qon, Buxoro kabi markazlarida jadid maktablarining ochilishiga, ilk milliy matbuot nashrlarining paydo bo‘lishiga, ijtimoiy, madaniy-ma’rifiy taraqqiyotga, eng muhimi, hurriyatga odim otilishida yo‘lboshlovchilik qilgan.

I. G‘asprali noshir va mutafakkir adib sifatida nafaqat turkiy olamga, balki butun sharqqa yaxshi tanilgandi. Shu bois u vafot etganida (12.09. 1914 y.), unga bag‘ishlangan ta’ziyanomalar, marsiyalar, maqolalar barcha sharq matbuotida, jumladan Turkiston milliy matbuotida ham berilgan. Ularni o‘qirkan, I.G‘aspralining Turkistonda naqadar shuhrat qozonganini uqasiz. Toshkentda A. Avloniy va Tavallo, Qo‘qonda Hamza, Andijonda Cho‘lpon, Samarqandda S. Ajziy, Buxoroda S.Ayniy ana shunday marsiyalar bitganlar. Bu dalillar ham I. G‘aspralining XX asr o‘zbek adabiyoti tarixida o‘rni beqiyos, buyuk shaxs ekanligini ko‘rsatib turibdi.

Bu marsiyalarning ayrimlari Turkiya Madaniyat vazirligi nashriyotida bosilgan 32 jildlik “Turkiya tashqarisidagi turkiy adabiyotlar antologiyasi”ning o‘zbek adabiyotiga bag‘ishlangan 15- va 16- jildlarida Ovro-osiyo o‘lkalari o‘quvchilariga yetkazilgani ham XX asr o‘zbek ijodkorlarining jahoniy mavzularda faol qalam tebratganlarini dunyoga ko‘rsatadigan dalildir[25].

Bularni eslatishdan maqsad dunyoga mashhur adib va mutafakkir I. G‘aspralining yurtimizda naqadar sevilgani va qadrlanganini ta’kidlashdir. I. G‘aspraliga oid yuqoridagi kabi qimmatli fikrlar turkiy xalqlar ijodida, xususan, XX asr o‘zbek adabiyoti va matbuoti tarixida ko‘plab topiladi. Ammo, shuni ham unutmaslik kerakki, mustabid sho‘ro davrida ulug‘ ma’rifatparvar merosiga bosqinchilarning soxta va an’anaviy “panislomist, panturkist” tamg‘alari bosilib, avlodlar undan mahrum qilindi. O‘tgan asrning mustaqillik epkinlari esa boshlagan 90-yillaridayoq I. G‘asprali hayoti va ijodini o‘rganish, targ‘ib etish, falakning aylanishiyu tarixning jo‘mardligiga qarangki, Toshkentda, bizning sharafli boshkentimizda chiqadigan jurnallardagi maqolalardan boshlandi: “Yildiz” jurnalida “Tarjimon” gazetasi mundarijasiga oid maqola va S. G‘afarovning I. G‘asprali hayoti va ijodini aks ettiruvchi nodir risolasi (1990) bosildi. Taniqli o‘zbek olimlari Sherali Turdiyev, Begali Qosimov, Qo‘chqor Xonazarovlar 1991 yilda Simferopolda ulug‘ ustozning 140 yilligiga bag‘ishlab o‘tkazilgan xalqaro anjumanda ma’ruzalari bilan qatnashishdi. Natijada B.Qosimovning buyuk ma’rifatparvar hayoti va ijodini o‘zbek o‘quvchisiga ilk tanishtirgan “Ismoilbek Gasprali” risolasi bosildi (1992). Bularning barchasi mustaqil yurtimizda boshlangan ijtimoiy-madaniy o‘zgarishlarning mevasidir, albatta.

Shuni alohida ta’kidlash kerakki, o‘zbek ziyolilari, olimlari ichida I.G‘asprali mavzusida eng ko‘p va eng unumli, maqtovga sazovor ishlari taniqli olimimiz, prof. B. Qosimov nomi bilan bog‘liqdir. “Ma’naviyat” nashriyotida 2006 yilda bosilgan “Ismoilbek Gasprinskiy. Hayot va mamot masalasi” kitobi fikrimizning dalilidir. Kitobdan I. G‘aspralining ijtimoiy-ma’rifiy risolalari, maqolalari, roman, qissa va hikoyalari o‘rin olgan. Ularning o‘quvchilar mulkiga aylanishida B. Qosimov bilan birga, Saftar Nagayev va Zaynobiddin Abdurashidovlarning ham xizmatlari bor. “Uchinchi muallim” deyilgan so‘zboshisida B. Qosimov Arastu birinchi, Farobiy ikkinchi muallim, Ismoilbek esa turkiy olamning uchinchi muallimi degan juda haqli so‘zni aytgan.

Butun turkiy xalqlarning madaniy qudratini ifodalovchi “olami turkiy” iborasini “Tarjimon” gazetasida u qo‘llagan va mustabid zamon zulmu zulmatidan, jaholatidan qutulishga ishonch, porloq kelajakka umid uyg‘ota olgan. Ulug‘ ustozdan avlodlarga ikki yo‘nalishdagi ulkan meros qoldi. Birinchisi – turkiy olamni jaholatdan qutulishi va bilim bilan yuksalishini boshlab bergan yangi usulda o‘qitish maktablari va jadidchilik.

Ikkinchisi – “Tarjimon” gazetasi, noshirligi, adibligi, olimligi, jurnalistligi bilan bog‘liq asarlar. Ilk jadid maktabi 1884 yil ochilgan bo‘lsa, 1914 yilga kelib Qrim, Qaf-qaz, Sibir, Turkistonda ularning soni besh mingga yetgan. Rusiya musulmon turklari ichida uchinchi gazeta sanalgan (birinchisi Toshkentda chiqarilgan “Turkiston viloyatining gazeti”dir) “Tarjimon” boshida 300 tadan haftada bir bor, keyinchalik esa kundalik nashr o‘laroq 12–20 ming nusxadan bosilgan. 1905 yilgacha turkiy va ruschada, so‘ngra faqat turkiyda chop qilingan. 1883-1917 yillar davomida Qrimdan Bulg‘oristonu Ruminiyagacha, Istanbulu Qohiragacha, Bokuyu Tehrongacha, Turkistonu Xitoygacha tarqalgan.

I.G‘asprali merosini o‘rganish bugungi kunda ham muhimdir. Mutafakkir tavalludining 150 yilligiga bag‘ishlangan davlatlararo ilmiy anjumanning ochilishida (20 oktyabr 2001 yil Anqara) “Turk o‘choqlari” raisi Nuri Gurgur ta’kidlaganidek, Ismoilbek G‘asprali turkiy olamning tiklanish, zamonaviylashish davrini boshlab berdi, u Qrimda ko‘targan ma’rifat bayrog‘i Sibir va Turkistonning burchak-burchaklarigacha yoyildi[26].

Kitobxonlarimiz I. G‘aspralining o‘lkamiz mavzusidagi “Rusiya Turkistoni”, “Temurmalik bahodir”, “Samar-qandda asari najot” kabi o‘nlarcha maqolalari va “Farangiston maktublari”, “Dorurrohat musulmonlari”, “Xotinlar o‘lkasi” kabi romanu qissalarini o‘qib, uning olimlik va yozuvchilik iste’dodidan bahramand bo‘ldilar. Adib ijodida sayohatnoma janrining juda nodir namunalari mavjud. Uning besh jildlik “Tanlangan asarlar”ini Turkiyada tayyorlab nashr ettirayotgan taniqli olim Yovuz Oqpinor adibning bu turdagi asarlarini 3-jildning 3-bo‘limiga kiritgan. Ular beshta: “Turkiya sayohatlari”, “Qafqaz-Ozarbayjon sayohatlari”, “Turkiston sayohatlari”, “Rusiya-Po‘lsha sayohatlari”, “Misr va Hindiston sayohatlari”[27]. Noshir va tarjimon, prof. Yovuz Oqpinorning yozishicha, “Turkiston sayohatlari” Ismoilbekning 1893 va 1908 yildagi sayohat xotiralari hamda kuzatishlaridan iboratdir.

Shu o‘rinda bundan qariyb yuz o‘n yil oldin gazeta sahifalarida bosilgan bu asarning qay yo‘sinda to‘planib, kitob holida nashr etilgani xususida ham to‘xtab o‘tsak. Yovuz Oqpinor, “butun umrini, boyligini, kuchini turkiylarning jaholatdan qutulishiga va taraqqiy etishiga sarflagan”, asarlari bugungi hamkorlik va yuksalishga xizmat qiladigan I. G‘aspralining kulliyotini – to‘la asarlarini to‘plashga 1999 yildan kirishganini, loyiha tayyorlaganini ta’kidlaydi. U o‘zi ishlaydigan Egey universiteti tadqiqot jamg‘armasi yordamida “Tarjimon” gazetasining 1883-1917 yillarga oid mikrofilmini Amerikadagi No‘rman Ro‘ss firmasidan sotib oladi. Navbatdagi ishlar – 34 yillik gazeta sahifalarini fototasmadan A3 o‘lchamdagi qog‘ozga tushirish va so‘ngra arab yozuvidagi matnlarni o‘qish, tarjima qilish, izohlar tayyorlash va nashr etish. Buning uchun katta mablag‘ kerak. Ammo ancha vaqtgacha homiy topilmaydi. Nihoyat Yo. Oqpinor tayyorlagan loyiha bilan tanishgan (o‘sha 2000 yildagi) Turkiya jumhuriyati Bosh vaziri o‘rinbosari doktor Davlat Bog‘chali bu xayrli ishlarni qo‘llab-quvvatlaydi, natijada ulug‘ ustozning “To‘la asarlar”ining 1–3 jildlari 2003–2008 yillar orasida bir necha bor chop qilinadi. 4- va 5- jildlar ustidagi ishlar davom etmoqda.

I. G‘aspralining 1893 yilda bitilgan “Bog‘chasaroydan Toshkentga sayohat”i qator o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Avvalo sayohat sababini aytishmiz lozim. I. G‘aspralining barcha o‘lkalarga safar qilishidan ikkita maqsadi bo‘lgan: birinchisi – yangi usuldagi maktablar ochishni tashkil etish, ikkinchisi–“Tarjimon” gazetasining tarqalishi bilan bog‘liq masalalar. Turkistonga ham ayni ikki niyatni amalga oshirish uchun kelgan. Asarlaridan va u haqdagi esdaliklardan ma’lum bo‘lishicha, Ismoilbek sharqu g‘arbning ko‘plab davlat arboblari, yuksak doiralari bilan yaxshi munosabat o‘rnata olgan. Yurtimizga har ikki safar ham Buxoro amirining mehmoni sifatida kelgan. (Bu sayohat xotiralarida batafsil tasvirlangan). Yoki “Tarjimon”ning Turkiyada, Usmonli saltanatiga bog‘liq davlatlarda tarqatilishi ta’qiqqa uchragach (turk hukumatiga yoqmagan ayrim maqolalar sababli), Istanbulga borib, podsho nomiga xat yozadi va uning qabuliga kirishga erishadi, gazetaning tarqatilishiga izn oladi. Turkiston va Buxoro amirligi hududlarida jadid maktablarini ochishga ilk safarida hokimlarni ko‘ndirolmagach, ikkinchi sayohatidan keyin bu muammo hal qilinadi. Bu ishlarni u o‘ta bilimdonligi, diplomatlarcha tadbirkorligi, sabru fidokorligi tufayli bajara olgan.

I. G‘aspralining sayohatnomasini o‘qirkanmiz, yurtimiz va xalqimizning o‘tmishdagi ayrim hayot manzaralari ko‘z o‘ngimizda gavdalanadi. Undan ibrat olamiz, moziyni kecha va bugun bilan solishtiramiz (zotan, tarixni unutganlar jazolanadi, ya’ni katta zararga yo‘liqadi); eng muhimi, o‘lkamizda 100–130 yil ichida kechgan o‘zgarishlarni, umuman taraqqiyga erishganimizni qiyosan anglab yetamiz – bu kabi sayohatnomalarning ijtimoiy ahamiyati ham shundadir.

Shu sayohatlar, umuman, I. G‘aspralining o‘lkamizga xizmatidagi ikki muhim nuqtani eslashimiz masalani yanada oydinlashtiradi. O‘tgan asr boshida yurtimizdagi jadid maktablari sanoqli edi, keyinchalik ular ko‘pa-yib, Turkistonni va O‘zbekistonni olamga tanitgan olimlarimiz yetishdi, aholi to‘la savodli bo‘ldi. Jadid maktablari tufayli mamlakatni feodalizm va chorizm zulmi, jaholati botqog‘idan zamonaning yorug‘ kunlariga olib chiqqan jadidlar harakati, jadid adabiyoti va madaniyati vujudga keldi. Bugungi kunlarda shahru qishloqlarimizda yangidan qurilgan zamonaviy kollejlar esa xalqimnizning ma’rifat va zamonaviy taraqqiyga itilib yashayotganini bildiradi.

Sayohatnomada: «Hazrati Bahovuddin naslidan 200 qadar darvish bor va ular xalq nazdida mo‘‘tabar ekan. Ziyoratga Qitay(Chin)dan, Qashqardan, Hinddan, Afg‘ondan va Turkistonning har tarafidan odamlar kelib ketmoqdadir. Sharq musulmonlari uchun bundan buyuk ziyoratgoh yo‘qdir» deyiladi. Ismoilbekning bu so‘zlari «Tarjimon»ning 1893 yil 8 noyabr sonida bosilgan. Qarang, 19 asr oxirida Bahovuddin Naqshband hazratlarining maqbarasi musulmon sharqi uchun eng buyuk ziyoratgoh bo‘lgan ekan. Mustabid sho‘ro zamonida u vayron qilindi va yurtimizning shuhratli bir obidasi xarob etildi, eng yomoni – millatimiz diniy va ma’naviy hayotidan uzib qo‘yildi. Mustaqillik yilarida bu ulug‘ tarixiy obidaning shaxsan O‘zbekiston Prezidenti tashabbusi bilan tiklanishida qanday ma’no, mohiyat mavjudligi shu faktdan ham kelib chiqib turibdi.

Bu asarning o‘zbek adabiyotini targ‘ib qilishda ham katta ibratli taraflari bor. Turkiston o‘lkasining o‘sha yillardagi ijtimoiy ahvoli, tabiiy go‘zalliklari hamda madaniy va ma’naviy boyliklari bu xotiralardagina aks etib qolmay, balki muallifning boshqa asarlarida ham tar-g‘ib va tashviq etilgani bizni quvontiradi. Masalan, g‘aspralishunos olim Ismoil Turko‘g‘lining yozishicha, I. G‘asprali 1894 yil 29 aprelda Istanbulga borib, podshoh Sulton Ikkinchi Abdulhamidga xat yuboradi. Unda 1893 yilgacha Bog‘chasaroy, Qozon va Toshkentda bosilgan 130 kitobning ro‘yxati bitilgan, ular sultonga hadya etilgan. Ular orasida o‘zbek adabiyoti va madaniyatiga oid “Safarnomai amiri Buxoro” (Buxoro amiri Mirsaid Abdulahad Bahodirxonning 1310 h., 1893 y.dagi Rusiya sayohati.– Bog‘chasaroy, “Tarjiimon” bosmaxonasi 1893 y.–T.Q. ), “Shajarai turk” (Abulg‘ozi Bahodirxon asari-T.Q.), “Al risolatul Holidiya fil-robitai Naqshbandiya”, “Tarixi Shohruxiya”, “Tohir va Zuhra qissasi”, “Boburnoma”, “Hikoyai Shoh Mashrab”, “Bangu boda” kabi asarlar, shuningdek, “Turkiston viloyatining gazetisi”dan nusxa, 1865 yilda Samar-qanddan Peterburgga olib ketilgan hazrat Usmon Qur’onidan bir varaq rasm, Amir Temur farmonidan bir nusxa kabi qimmatli ma’naviy tortiqlar bor edi. Bu nashrlarda I. G‘asprali va “Tarjimon” gazetasining alohida xizmati mavjudligini taqdirlab, Usmonli saltanatining sultoni noshirni to‘rtinchi Majidiya nishoni bilan mukofotlaydi.

Ustoz adib o‘z davrida Nobel mukofotiga nomzod ko‘rsatilgan, mukofot berilmagan bo‘lsa-da, unga loyiq ulug‘ ma’rifatparvar sifatida qadrlangan edi. Oradan yarim asr o‘tib, mana, bugunda uning bilimga, taraqqiyga chorlovchi ”Tilda, fikrda, ishda birlik” shiori yana xalqlarni birlikda, hamkorlikda yashashga yo‘naltirmoqda, asarlari barcha turkiy tillarda, shuningdek, rus, ukrain, arab, ingliz, olmon, yapon kabi jahonning barcha nufuzli tillarida bosilmoqda. Ya’ni, Insonning o‘zidan keyin so‘zi, shoni yashamoqda. Zotan bu – eng katta mukofotdir. O‘zi ta’kidlaganidek, Chin devoridan Oqdengizgacha cho‘zilgan o‘lkalarda o‘sha davrda ellik milyo‘nli turkiylar endilikda ikki yuz ellik milyo‘ndan ortiqdir, Ismoilbek ular bilan, ya’ni biz bilan birga yashamoqda.

Ismoilbek G’asprali
BOG‘CHASAROYDAN TOSHKENTGA SAYOHAT[1]
Qrim-tatarchadan Tohir Qahhor tarjimasi

1. Gurjiston – Tiflis – Mirza Rizoxon

Turkiston taraflarni ziyorat qilish anchadan beri ko‘nglimda edi. Qadim zamonlarda Baqtriya atalgan yerlarni – bugungi madaniyatning ilk o‘chog‘i o‘sha Samarqand va Buxorolar yuksalgan davrlardanoq janubi-g‘arbga Venagacha, shimoliy-g‘arbga Moskvagacha qo‘shin-qo‘shin yoyilgan turk bahodirlarining ota yurtlarini ko‘rmoq, dunyoning eng buyuk podshohlaridan, jahongirlaridan Temur shohning vatani bo‘lgan qit’ani sayru tomosha etmoq tengsiz ma’naviy lazzat-ku axir. Istang, tarixiy jihatdan, istang – etnografik tomondan Turkistonning har bir qarich yerida necha-necha yodgorligu hayratli obidalarni uchratish mumkin. Turon va Eron, turk va fors ustalarining mushtarak hunari va san’atining samarasi o‘laroq tiklangan masjidlaru madrasalarni, tarbiyagohlarni ko‘rish, o‘tmishni bugunga va bu kunlarni moziyga qiyoslash, ovrupocha madaniyatu maishat ta’siridan ozoda, o‘z hollaricha qolgan musulmon qarindoshlar ila diydorlashish men uchun katta ibrat va tushuncha berajagi har doim fikrimda edi.

Shu yilning fevral, ya’ni cho‘pur oyida nuroniy amir Abdulahad[2] hazratlarining Bog‘chasaroyga tashrif buyurib, men ojizlariga lutfan ko‘rsatganlari iltifoti shohonalari necha yillardan beri ko‘ngilda kuyub-kullanib turgan otashni ochiq olovlantirib yubordi va bir oz tadorikdan so‘ngra, 10 mayda Bog‘chasaroydan chiqib, Turkistonga yo‘l tutdim.

Sevastopoldan Botumiga hech qiynalmasdan o‘tib oldim. Ikkinchi Aleksandr nomidagi pochta kemasi g‘oyatda ulkan va muhtasham ekan. Havo ochiq va rohatbaxsh, dengiz kechalari esa bag‘oyat laziz edi. Qirq olti soatlik dengiz yo‘li hash-pash deguncha ortda qoldi.

Yozning shiddatli issiqlari boshlanmasdan turib borib-qaytsam deya niyat qilganim uchun hech yerda to‘xtamaslikka qaror bergandim, ammo Tiflis va Boku shaharlarida bir-ikki kun aylanib qolib ketdim. Janubiy Qafqazda ko‘rib-eshitganlarimni yozmoq murodim yo‘qdir, agar yozsam-da, diqqatga loyiq, yangi biror narsani bayon etmog‘im qiyindir. Faqat shuni ham aytib qo‘yay, Botumidan Tiflisga uzangan temir yo‘li atrofidagi xushmanzara yerlar Gurjistondagi, dunyodagi eng barakatli, eng latofatli kengliklar bo‘lsa kerak. Ko‘p yerlarni kezdim, biroq Gurjistondagiday tuprog‘i hosildor va mevador, manzarasi go‘zal va yarashiqli yerlarni oz ko‘rdim. Yo‘l bo‘yi qayoqqa qaramang, goh ekinzorga, goh o‘rmonlikka, goh esa bog‘u bog‘chali, yam-yashil, ulug‘vor tog‘lar etagidan, daralardan gurillab oqa kelayotgan, bir tegirmonni yuritadigan suvlarga ko‘zingiz tushadi. Lekin bu suvlardan foydalanayotgan odam juda oz. Gurjilarning eng suyumli, eng ko‘p ekkan ekini makkajo‘xoridir. Turli mevali daraxtlar, paxta, tamaki va har xil don-dunu sabzavot ekiladigan yerlar faqat makkajo‘xori bilan to‘latilgan. To Tiflisgacha yo‘lning ikki yoni makkajo‘xori dalalaridir. Agarda Gurjistondagi mana shu yer-suvlar bizning Qrim musulmonlarida bo‘lsa edimi, barini bog‘u bo‘stonga aylantirib, jahonni mevaga ko‘mib yuborardilar. Farangistonni sayru sayohat etib, ovrupolik qavmlarning hunaru kamolotini ko‘rib qaytganimdan so‘ngra Qrimning ulardan ancha orqada qolganini anglab, qattiq ma’yuslangandim. Kap-katta, ulug‘ Gurjistonning makkajo‘xoridan boshqa ekinni bilmasligini ko‘rarkanman, darajai hunar va kamolotda Qrim musulmonlarining judayam tubanda emasligini mushohada qildim. Keksa otaxonlarning so‘zi bilan aytganda «Farangistonni ko‘rib fikr etdim, Gurjistonni ko‘rib shukr etdim». Ahli hunar qo‘lida yuz minglarcha hayvonday xizmat qila oladigan kuchga ega muborak suvlar, qarang-a, ulug‘ tog‘lardan sharqirab tushgan soylaru irmoqlar bekordan-bekor oqqanicha dungizga quyilib yotibdi. Hazrati Nuh zamonidan qolgan, qing‘ir-qiyshiq, xaroba, suv tegirmonlaridan bo‘lak birorta madaniyat belgisi, birorta kamolot asari ko‘rinmaydir. Holbuki, Gurjistonning har bir qarich yeri oltinga teng, biroq uning qadrini bilgan topilmaydir.

Bir oz dam olish maqsadida Tiflisda ikki kun qoldim. Dengizda yoki temiryo‘lda charchagandir, deya zinhor o‘ylamang, eski do‘stlar bilan chaqchaqlashib, bir yayrasam, dedim-da.

Kimga qanday bilmadim-u, menimcha, do‘stlar diydori, xususan tarbiyali, ziyoli odamlar bilan muloqot eng go‘zal safolardan biridir. Bugungi zamonga qadar musulmon jamiyati orasida biluvchi, ma’lumotli kishilar juda oz yetishdi; ana shunday nodiri davronlar har shaharda bir yoxud ikkitagina mavjudligi holda, Tiflisda besh, o‘n, balki undan ham ziyodadir. Ular turli maktablarda tahsil olgan va kasbi kamol hosil etgan, davlat xizmatini bajarayotgan yoshlardan iboratki, agarda bir yig‘inda besh-oltisi qatnashsa, bilingki, bu faqat Tiflisda bo‘lur. Ilmi huquq va siyosatda mohir Ahmad[3], tabib-doktor Muhammad, muhandis Salim, harbiy maktabni bitirgan subay va to‘ra Ali, maorif va tarbiya ishlarida tanilgan Hasan va shunga o‘xshash bir necha fahmi o‘tkir, ochiq fikrli katta olimlaru mo‘‘tabar savdogar afandilarni bir yig‘inda uchratmoq, suhbatlashmoq ularga xosu mos insonlar uchun naqadar lazzatli va rohatbaxsh ekanligini aytmasam ham bo‘ladi.

Bu so‘ng yillarda ijtimoiy hayot maydoniga otilib chiqqan yoshlarning umumxalq manfaatini o‘ylovchi, har yerda har kimga qo‘lidan kelganicha yordam ko‘rsatuvchi ahli g‘ayrat ekanliklari jamiyati islomiya uchun faxrli hollardandir.

Bu safar Tiflisda yana bir do‘st orttirdim, oti Qorabog‘li. U Rusiyada tahsil olganidan keyin Fransiyaga borib, So‘rbo‘n dorilfununida o‘qib qaytgan yoshlardan. Boshqa millatlar ichida unga o‘xshash o‘qigan va besh-olti til bilganlar ko‘p bo‘lganidan alohida e’tibor berishmaydi, lekin bizning jamiyatimizda shunaqa komil tahsil olganlar orada bir ko‘rinsa-da, darhol obro‘li zotga aylanadi. Shuning uchun biz ham bu qarindoshimizning borligidan iftixor etdik.

Tiflisdagi islomiy turmushga ravnaq bergan Qafqaz ulamolari raisi, mufti[4] Husayn afandi G‘oyibov[5] bilan shayxulislom Mirzahasan Tohirovdir (Yaqinda vafot ayladi, xudo rahmat qilsin). Shu ulamolar soyasida bu o‘lkalardagi musulmonlarning diniy ilmlari va g‘arbdan kirib kelayotgan yangicha bilimlar ayricha rivoju ravnaqqa erishmoqdadir.

Ilmu funun va maorifning ojiz bir muhibi ekanligimdan bunday odamlarni ko‘rmoq, yig‘in va suhbatlarida qatnashmoq ko‘nglimga rohat, fikrimga oydinlik va quvvat beradi, albatta.

Tiflisga yo‘lim tushgan ekan, Eron davlati oliyasining bu yerdagi bosh ko‘nsuli janob Mirza Rizoxon[6] ziyoratiga bormog‘im vojib edi. 10 aprelda «Tarjimon»ning o‘n yilligini qutlaganimizda, janob ma’rifatpar ko‘nsulning yuborgan tabrik telegrammalariga tashakkurimni aytmoqlik bo‘ynimdagi bir qarz edi.

Tiflisdagi Eron ko‘nsulxonasi shaharning eng go‘zal binolaridan bir xos saroydirkim, eroncha usulda qurilgandir, bo‘lmalari orasta, keng mehmonxonalari Eron madaniyatining ko‘rkam namunasi, ravnaq va sharqcha rohatu huzurning bir oinai haqiqiysi shaklidadir. Mirza Rizoxon o‘rta yoshli, g‘oyat kelishgan odamdir; hazrati shavkatli Nasriddin shohning eng ma’lumotli va maqomi darajasiga eng munosib, sodiq bandalaridan biridir. Kasb aylagan bilik va kamoloti, forscha, turkcha, ruscha va fransuzcha kabi tillarni mukammal o‘rgangani undagi tirishqoqlik va g‘ayrat samarasidir, o‘z-o‘zining boyligidir. Muloyimligi, odamiyligi va jamiyatga ma’rifatu ma’naviy xushnudlik tarqatgani bois Tiflisning hokimu harbiylari, mo‘‘tabarlari orasida etibor qozongan, shuningdek, bundagi eronliklarning ham mehru muhabbatiga sazovor nufuzli zotdir. O‘tgan yili, o‘lat kasalligi tarqalgan kunlarda, Tiflis bozorlarining va musulmonlar yashaydigan mahallalarning darhol tozalanib, pok saqlanishiga erishuvda Mirza Rizoxonning bir taklifi va nasihatlari kifoya qilgandi. Musulmonlarni janoza o‘qittirib islomiy usulda dafn etilishi lozimligi to‘g‘risida mahalliy hukumatga bergan bayonoti, musulmon xastalar uchun yordam uyushtirgani, o‘zi fidokorlik bilan shifoxona qurdirgani, shahardagi musulmon aholiga ko‘rsatgan xizmati allaqancha gazetalarda maqtab yozilgandi.

Majlislarda, jamiyatlarning turli yig‘inlarida, iona va xayriya tashabbuslarida ko‘zga ko‘ringan zotlardan, daftarlarga nomi birinchilardan bo‘lib bitiladigan Mirza Rizoxon, haqiqatan ham, Eronning zamonamizdagi atoqli siyosatchilaridan biridir.

31 avgust 1893 (2 rabiul avval 1311), 29-son

2.  Boku shahri va Boku musulmonlari

17 mayda Bokuga kelib, bir do‘stimizdan ozoda va tinch deb eshitganim uchun, «Ovrupo» mehmonxonasiga o‘rnashdim. Musofirxonada bir necha yosh jam bo‘lishib ojizlarini kutib olishdi; yana bir necha kishi temir yo‘l vokzaliga borib, bandalarini izlamishlar. Bokuga qaysi kun kelishimni aytmagan esam-da, do‘stlar g‘oyibona Tiflisga telegramma yo‘llab, xabar olishipti, faqat telegrammadagi arzimagan yanglishlik tufayli vokzalda men bilan uchrashmoq mumkin bo‘lmadi.

Shundayin nazokatli hurmatga loyiq ko‘rilmoqni xotirimga ham keltirmaganim bois ko‘p mutashakkur va mutaassir holda ekanman, musofirxonaga yig‘ilgan yoshlar maxsus bir yerda taom tayyorlanganini va meni o‘sha yerga olib borishlarini, mehmonxonadan ham boshqa joyga ko‘chirishlarini bildirishdi.

Bundayin mehru e’tiborlari uchun ularga rahmat aytib, shu yerda qolishga izn oldim va Bokuda necha soat, necha kun qolsam, barcha suhbatlarida qatnashishga va’da berib, ularning kimlar ekanligini-da yaqindan o‘rganib, yana bir karra barchalaridan mamnun bo‘lib, tushlik qilgani jo‘nadik. G‘anizodaning[7] uyida bandalari uchun alohida xonalar va yemak tayyorlangan edi. Shunaqangi do‘stona va nozik muomala hamda taomlarning nihoyatda lazizligini, ziyofatdan so‘ngra ichilgan choy va qahvalar huzurini, dasturxon ustidagi suhbatlar sururini gapirib o‘tirmasam ham bo‘ladi.

Gazetamning imkoni torligi uchun sayohatimni mufassal va keng bayon etolmayman. Faqat ko‘rishganim musulmonlarning holati va ularga oid kerakli xususlarni tasvirlab, izohlab o‘tmoqchiman. Shuning uchun ham Boku shahri haqida beradigan ma’lumotim juda ham qisqadir. Bu shahar yunon va arab jo‘g‘rofchilarining asarlarida yodga olingan makon. U eng eski chog‘lardan beri neft, ya’ni yermoyi va yer ostidan chiqqan tabiiy gazlarning yonib turishi bilan shuhrat qozongan. Rusiyaning bosib olishidan avval ba’zan Eron va Usmonli saltanati, ko‘pincha esa Shirvonshohlar hukmida edi, 1806 yili general Bulgakov boshchiligidagi rus qo‘shinlarining qonli hujumlari natijasida istilo etilib, ruslarning mulkiga qo‘shilgan. Eng so‘nggi hokimi Husayn Qulixon shahar ishg‘oli kuni qochib ketgan.

Xazar dengizi (boshqacha nomi Kaspiy yoki Hojitarxon dengizi) qirg‘oqlarida yarim doira shaklida joylashgan Bokuning bugunda turli qavmlardan iborat, yuz mingdan ortiq aholisi bordir.

Zamon va binolarning qurilishi nuqtai nazaridan Boku ikki qismga bo‘linadi. Biri eski shahar, xonlar davrida shakllangan, musulmon mahallalaridan iborat. Ikkinchisi yangi shahardir, u keyingi vaqtlarda zamonaviy usulda va mukammal suvratda bino etilgandir, asosan ruslar, armanilar, musulmonlar va boshqalarning yashayotgan va tijoratini yuritayotgan mahallalardir.

Eski shaharda musulmonlar saltanati zamonidan qolgan bosiq, usti yopilgan bozor, jumamasjid va Xon saroyining qoldiqlari saqlangan. Dengizga yaqin Qizqal’asi degan juda katta va eski minorali qal’a bordir.

Mudofaaga va qarshi hujum uyushtirishga qulayligi, mahkamligi, dushman oyog‘idan eminligi kabi xususiyatlariga ko‘ra ba’zi tog‘ cho‘qqilarini, devorlari va minoralari mustahkam qal’alarni «Qizqal’asi» deb atash turk milatining qadimiy odatidir. Shu ma’noda Boku qal’asini ham mahkamligi ko‘zda tutilib, Qiz qal’asi deyilishi g‘oyat tabiiydir.

Shahar aholisining o‘ttiz mingdan ortig‘i ahli shia musulmonlardir. Sunniylar ozdir. Elning barchasi turkiy tilda so‘zlashadilar, faqat ulamosi va maktab-madrasa ko‘rgan tujjori forsiyga oshinodir. Boku musulmonlarini «ajam», «eroniy», «pirsiyon» deya ham yozadilar, lekin buning turgan-bitgani yanglishdir, chunki bular umuman til, irq va qiyofa, urf-odat va an’ana jihatidan qaynab chiqqan turkdirlar. Ahli sunniy turk bo‘lgani kabi shia mazhabidagilar ham turkdirlar. Forsiylar ham emas, pirsiyonlar ham emas, chunki ularning qadimgi vatanlari Eron emas, Turkistondir.

Bokuliklar uzun bo‘yli, kuchli va ishlak-mehnatsevar insonlardir. Ya’ni, ma’rifat va hunarlari rivojlangan sari dunyodan mamnun bo‘lib yashaydigan odamlardir.

Kasb-korda, tirikchiligu mehnat maydonida Boku turklari anchagina g‘ayrat va kamolot egasidirlar. Eron, Qafqaz, Turkiston va Rusiya, ya’ni to‘rt yo‘l og‘zida joylashganligidan foydalanaroq diniy va dunyoviy ishlardagi ko‘p sohalarda birmuncha taraqqiyga erishganlari ko‘rilmoqdadir. Ochiqroq aytsak, ular Rusiyaning boshqa shaharlarida va unga bog‘liq viloyatlarida yashayotgan ahli islomning barchasidan ilgaridadirlar. Bokudagi qarindoshlarimiz kasbu tijoratda Qozon, O‘rinburg, Hojitarxon turkiylaridan o‘zib ketishgani aniq.

Boku musulmonlari ichida Hazar dengizida uch-besh ulkan vopuri[8], besh-o‘n kemasi bo‘lgan dengiz savdogarlari bordir. Vo‘lga daryosida, musulmonlar orasida biror vopuru kema sohibini, biror tuzukroq qayiq egasini uchratmadim.

Shunday musulmonlar ham borki, ish hajmi va sarmoyasi milyo‘nlar bilan hisoblanadir. Eng qoyil qoladigan joyi shundaki, yermoyi va kerosinni qayta ishlash va sotish anchagina ma’lumotli bo‘lishni, kimyo va mexanikani yaxshi bilishni talab etishi, bunga oid fanlar madrasalarda o‘qitilmasligi, musulmonlarning bu sohaga tishi o‘tmasligi ayon bir vaziyatda ham, dindoshlarimiz va eldoshlarimiz kamoli g‘ayratlari va zakovatlari tufayli necha-necha zavo‘d-fabrikalarga ega bo‘libdirlar! Faqat Farangistonda ilmi kimyo tahsil etib qaytgan bir musulmon kimyogarning ularning joniga oro kirgani ham oshkor haqiqatdir.

Necha zamonlarning bo‘ronlari, hukumatlarning ag‘darilishlariyu almashinishlari aholini buzib, zadalagan esa-da, «Turklar eti churumas, suyaklari qurumas» degan otalar so‘zi (maqol)ga uyg‘un o‘laroq, har turli musibatga chidam va sabot bilan yashagan bu yerning turklari inqirozlarda yo‘qolib ketishdan qutula olibdirlar. Ammo bir yoqdan mutaasiblik, bir yoqdan nodonlik xalqni ortiq ezib, holi g‘aflatga duchor etgani uchun qo‘llaridagi molu davlatning anchaginasini boy berganlari ham ma’lumdir. Zamon taqozosiga ko‘ra musulmonlardan besh-o‘n yillarcha oldinroq ko‘z ochgan armanilar ahli islomga oid molu tijoratning ko‘p qismini egallab, bugunlarda Bokuda og‘alik qilmoqdadirlar. Bokudagi armanilarga bog‘liq zavo‘d va fabrikalarning barchasi oldinlari tamaldan musulmonlarda edi. Lekin qadr-qiymatini bilmay qo‘ldan chiqardilar. Boku armanisi qadim aholidan emas, atrofdan va ko‘pi Qorabog‘dan kelgan ko‘chmanchilardir.

Neft va kerosin savdosida musulmonlardan birinchisi va shirkatlar orasida muhim darajadagisi hoji Zaynalobiddin[9] va o‘g‘illaridir. Bir yilda 15 milyo‘n pud neft chiqarib, 4 milyo‘n pud kerosin va 40 ming pud benzin ishlab chiqaradi. Musa Nag‘iyev[10] va Shamsi Asadullayev[11] zavo‘dlari diqqatga sazovordir. Bittasi bir yilda 2 milyo‘n, ikkinchisi 1,5 milyo‘n pud kerosin ishlab chiqarishadi. Bulardan tashqari yana 41 musulmonning tijoratxonasi neft va kerosin ishlab chiqaradi. Boshqa mol-tovar savdosi bilan shug‘ullanadiganlar boylar ham ko‘pdir.

Hoji Zaynalobiddin afandini esladik, shuni ham aytib o‘tay. Hoji deyilganda, katta va qalin salla o‘ragan, uzun choponli, oqsoqol bir odam ko‘z o‘ngingizga keladi, shundaymasmi? Men ham shunaqa o‘ylagandim. To‘g‘ri, u inson hoji ekan-u, biroq barcha o‘ylagandan boshqacha ekan. U – qora soqolli, boshiga qora qalpoq kiygan, kamolot yoshidagi bir kishi. Sallasiz bo‘lsa ham kallali odam, boshi yaxshi va yuksak fikrlarga to‘la, imomlikdan uzoq bo‘lsa ham saxovatli, xayrli va go‘zal ishlari libosi-la bezangan buyuklarga yaqin zotdir.

U ma’rifat davroni yutuqlaridan, ya’ni texnika, mexanika va kimyo bilimlaridan foydalanib hosil qilingan kerosin, benzin kabi qoramoy za-vo‘dlarini bunyod etibdir, idora va taraqqiyda birinchilar darajasiga erishibdirki, bu sohada undayin boshqa hojini uchratmadim.

Bundan sakkiz yil muqaddam Bokuga ilk bor kelgandim. Endi sakkiz yil ichida musulmonlarning anchagina rivojlanganini ko‘rib, juda xursand bo‘ldim. Faqat mol-davlat va boylik borasidagina emas, balki aqlu farosatlari, ma’lumotlari, tushunchalari ham yuksalibdir. Maishiy turmushda, boshqaruvda qo‘llari uzayibdir; shahar umumiy majlisida, jamiyatlar va tashkilotlarda, klublarda maqom va mavqelari ortibdir; maktablardagi o‘quvchilari, shahardagi maktablari ham ko‘payibdir, kattayibdir. Garchi choyxona va mayxonalarga havas ziyodalagini, «matushka»ga (fohisha)larga ishqibozlik kuchayganini sezgan bo‘lsak ham, bu ishlarga ortiqcha to‘xtalib o‘tirmaymiz.

9 sentyabr 1893 (11 rabiulavval 1311), 30-son

3

Ilk bor Bokuga kelganim bilan bu ikkinchi safarimni solishtirib, orada o‘tgan davrda shahar anchagina rivojlanganini yozgandim. Birinchi sayohatimda hurmatli Safaralibey Valibeyov[12] men bilan birga edi. Do‘stlarcha yo‘limda yo‘ldoshlik, yetakchilik qilgandi, Qafqaz qit’asining ko‘p yerlarini birga kezgandik. U safardan matlabim aholining ahvolini o‘rganmoq, chiqara boshlaganim gazetaning tarqatilish masalasini ham hal etmoq edi. Shuning uchun ham Bokuning butun bozorlarini aylanib yurib ko‘rgandim; bir-ikki yuz gazetani majburan odamlar qo‘liga tutqazib qutulsak-da, birorta xolis mushtariy topolmagandik.

Tijorat ahli bizni qo‘lidan ish kelmaydigan, laqma-landavur deya, ulamolar esa, gazeta-havodisnomaning nomidanoq qo‘rqib-hurkib ketib, bizdan qochishgandi. Ko‘rishganimiz bir-ikki ziyoli «obrazovanniy» musulmonlar ham bu sohada biror vazifa yo maqomni egallamasdan turib gazetachilik ishiga sho‘ng‘iganimizdan taajjubda edilar! Bir voqeani hech unutolmayman, kechagiday hamon yodimda. O‘shanda dengiz qarshisidagi katta ko‘chada joylashgan bir karvonsaroyga yo‘naldik. Janob Safaralibey yo‘lboshlovchi sifatida oldinda borardi. Bir savdogarning do‘koniga kirdik. Kiyim-qiyofatimizga ko‘ra shayx yo so‘fi, yoxud marsiyachi-maddoh emasligimiz zohir edi. Do‘kondagi qardoshlar bizga savol va maroq nazarini tikkanlari holda, Safaralibey mening Bog‘chasaroydan Bokuga kelganimni, musulmoncha-turkcha gazeta nashr etayotganimni tushuntirdi. Hurmatli qardoshlar boshlarini likillatib iltifot ko‘rsatdilar, ammo nechun Bokuga va ularning karvonsaroyiga kelganimni, maqsadu matlabimni so‘roqlaganlaricha hayron edilar, ya’ni gazeta degan narsani umuman tushunmasdilar…

Safaralibey bu g‘ofil bandalarning ko‘zini ochish uchun bir-ikki «Tarjimon» nusxasini taqdim etib, gazetadan, ma’rifatdan, adabiyotdan nutq so‘ylamakka chog‘langancha bir-ikki og‘iz so‘z aytishi bilanoq, yuz-ko‘zlarini hadik qamragan qardoshlardan biri shosha-pisha gazetalarni rad etdi: «Kerak emas!» dedi. Balki haqli edi, chunki ularga taqdim etilgan yozuvli qog‘ozlar pulday aziz, kishmishday laziz narsa emasdi-da!

Bunaqa holatlarning bir nechasini ko‘rganim uchun fahm va basirat duosini o‘qib, Tangridan g‘ofillarning ko‘zini ochishini tilab duo etdim. Ammo Safaralibey qardoshlarning bu harakatidan g‘oyatda ta’sirlarnib, fikrini mendan yashirmoq niyatida, ularga forschalab tanbeh berdi – mening musofir va yot odam emasligimni, mo‘‘tabar kishilarga hurmatan bir-ikki havodisnoma gazeta hadya etganimni, bu sovg‘alarni rad qilish ayb ekanligini uqtirdi… Shundan keyin qardoshlardan birisi insofga kelib, ochiqchasiga xitob ayladi: «Ol ushbu nusxalarni, nechun rad etarsan! Pul-mul so‘rayotgani yo‘q-ku. Choy-poy o‘rashga yarab qolar», dedi.

Ibratli yeri shundaki, bundan sakkiz yil oldin «Kerak emas!» va «Choy-poy o‘rashga yarab qolar» deyilgan gazeta nusxalarining muharririni bugunda ahli Boku hurmatlamoqda, uning istiqboliga chiqmoqda; telegrammalar yozishmoqda, hadyalar berishmoqda, mehmon qilib e’zozlashmoqda. Sakkiz yil oz sana, bu muddatda bunchalikka erishish fahmu idrokning, tushunchaning o‘sgani emasmi, axir.

Hoji Zaynalobiddin afandi haqida so‘zlagandim, yana u zotga oid ba’zi fikrlarimni aytib o‘tsam. Chunki bu zot zamonaning eng yetuk mevasi va namunasidir. Bilamizki, ayrim tujjor va savdogarlar ko‘pchilikka, millatga xayru saxovat ko‘rsaturlar, umumning foydasi va manfaatidan so‘zlashurlar, milliy maorif va madaniyat uchun qo‘llaridan kelganicha yordam va xizmat ko‘rsatmoq istarlar. Bular orasida u Bokuning «hoji»si, birinchisidir. U o‘z bolalariga yetarlicha ta’lim va tarbiya berish bilan birga yana yuzlarcha aqcha sarflab, bir necha yosh qardoshlarni katta maktablarda o‘qittirmoqdadir. O‘n besh ming rubl iona aylab, Boku viloyati musulmonlari uchun ziroat, dehqonchilik maktabi tashkil ettirdi. Rusiyaga yo‘li tushganda ham o‘quv yurtlari va dorilfununlarda tahsil ko‘rayotgan yosh musulmon talabalar holidan xabar olib, ularni rag‘batlantirmoqdadir. Shahar majlisida maorif va madaniyat rivoji uchun pul ajratilishiga erishgan, boshqa turli yig‘inlarda ham doim tahsili hunar va kamolot haqida so‘zlagan hoji shu zotdir.

Bokuda bu hojiga yo‘ldosh, fikrdosh va maslakdosh bo‘lgan yana bir qancha odamlar bor. Masalan, Musa afandi Nag‘iyev, Shamsi Asadullayev va boshqalar. Shunday qilib, maorif va tahsil, islohot uchun so‘zu amalda g‘ayrat ko‘rsatayotganlar bor, xudoga shukr!

Musa afandining kerosin zavo‘diga borgandim. Dengiz qirg‘og‘idagi zavo‘dga qarashli yuklama ko‘prigida uning yuk kemasi bug‘ chiqarganicha mol ortayotgan ekan…

Shuncha mashinalar, zamonaviy yangi texnikalar, muncha ishchilar va ustalar bir musulmon tasarrufida va idorasida ishlayotganini ko‘rib, g‘oyatda shodlandim. Ilgarilari barcha qardoshlarni faqat aravakash, duradgor, yukchi-hammol, qarol eshikchi qiyofasida ko‘raverib ko‘zi va ko‘ngli ancha qorargan, ezilgan kishiga rus, fransuz va ingliz fabrikasi darajasida buyuk bir ish yerining egasi musulmon ekanligini ko‘rmoq – necha kunlik ochlikdan keyin topilgan non kabi totli, laziz va aziz tuyulishi tabiiydir, albatta. Aravakashdan paraxo‘d sohibiga, hammoldan fabrikachiga, duradgordan katta tujjorga aylanishdek iste’doddan mahrum emasligimizga Bokudagi bu yuksalishlar isbotdir, bu hol ahli hamiyatga madoru tasallidir.

Bokuda men ojizlarini kutib-qarshilaganlar ichida Eron savdogarlarining tujjorboshisi bir yosh yigit ham bor edi. Erondan kelganiga bir necha yil bo‘libdir, orada bir oz turkcha, ruscha va fransuzcha o‘rganibdir, kitoblar, gazetalar o‘qib, bir qadar bilik va tushunchaga erishibdir. Shundan xulosa chiqarsak, demak, hayotda ko‘rgan-bilganimizcha o‘rganishga g‘ayrat qilsak, ko‘p narsaga erishmoq mumkin ekan.

Bokudagi Millat bog‘ida musulmonlar bilan ikki oqshom hamsuhbat bo‘lganim hamon yodimda. Tiflisda bo‘lganidek, bu yerda ham bir qancha tushunchali, fikrli birodar ziyolilarni, uzoqni ko‘radigan mo‘‘tabar tujjorlarni uchratdim. Belgiyada ilmi kimyo o‘qigan musulmon, Olmoniyada tib ilmini o‘rgangan yoshlar har bir shahardagi ahli islom orasida juda ozdir. Shuning uchun ham bundayin yoshlarni bir yerda, xayrli ishlar qilayotgan bir jamoat orasida ko‘rmoq zamon zukkolariga boshqacha bir kayfiyat bag‘ishlovchi lazzati ma’naviyadir.

Bokudagi shkolalar – rus maktablari ham diqqatga sazovordir. Muallimlar bunda ham ruscha, ham musulmoncha dars beradirlar. Tahsil jadid usulicha qurilgani bois bir-ikki yilda ruscha va musulmoncha lozim ma’lumot egallanadir. Tasodifan bulardagi imtihon kunida qatnashdim. Barakalla, bolakaylarning turkiy va ruschada o‘qib-yozganlarini va tarjimalarini eshitib ko‘rib, g‘oyatda mamnun bo‘ldim. Har yerning shkolalari shunaqa bo‘lsaydi, musulmonlar mamnuniyat-la o‘qirdilar. Ular ham ilm va ma’rifat qadrini bilurlar. O‘qituvchilarning barchasi musulmondir, turkiyni, ozarbayjon tilini yaxshi bilgan musulmondir, aholi bundan xabardordir, albatta. Men ko‘rgan bu maktablar xususiydir. Ular ayrim ziyoli musulmonlar g‘ayrati bilan barpo qilingan, e’tibor va rag‘bat qozongandir. Rusiy va turkiy darslar beradigan boshlang‘ich maktablarning birinchisini Bokuda ochgan Mahmud afandi G‘anizodadir. U zot maxsus turkiy o‘qish kitobi va lug‘atchasining muallifidirki, g‘ayratlarini tabrik eturmiz.

Musulmon mahallalarini kezarkanman, bir bolalar maktabiga duch keldim va ichkari kirdim. O‘ttiz-qirq o‘quvchisi bor ekan. Muallimdan izn olib, bolalarni imtihon etdim. Turkiy va forsiyda o‘qib-yozishlaridan, Qur’on qiroatlaridan mamnun bo‘ldim. Maktab eski usulda ekan, ammo uning holatida, taraqqiysida muallimning g‘ayrati ko‘rinib turardi. Bu maktab Mirza Xosib Aliqulio‘g‘liniki. Mirza Xosib afandini birodarlarcha qutlaymiz.

Musofirxonada yolg‘iz qolgan chog‘imda bir odam yo‘qlab keldi. Qabul ettim. Qiyofatidan bokulik bir musulmon ekanligi oshkor edi. Choy quyib uzatdim. Suhbatlasha boshladik. Bu kishining og‘zidan chiqqan so‘zlar va taftish yo‘nalishidagi ayrim savollarimga bergan javoblari hayratimni oshirdi. Ruscha yoki fransuzcha bilmagani va Ovruponi ko‘rmagani holda kamoli tahsil etgan bir zot darajasida edi. Eronda tarqalgan bobiy mazhabi mansublarining fahmu farosatda va tafakkurda ajralib turishlarini bilganim va buni ham ulardandir deya shubhalanganim uchun, ochiqchasiga bobiylardanmisiz deya so‘ragandim, «ha» deya tasdiqladi. Shundan keyin yanada ochiq muzokaraga kirishdik. Bobiylar to‘g‘risida undan olgan ma’lumotni alohida bayon eturman, chunki bobiylar xususida hech bir xabari bo‘lmagan shia va sunniy musulmonlar ko‘pdir. Zotan har bobda ilmu bilim jaholatdan afzaldir.

18 sentyabr 1893 (20 rabiulavval 1311), 31 son

4. Uzunorol-Turkman yurti-Ko‘ktepa

19 may ertalab Bokudan Uzunada-Uzunorol sari yo‘naldim. Turkiston va Qafqaz qit’alari o‘rtasida yoyilgan Xazar dengizi, yana bir nomi bilan atasak Hojitarxon dengizidan o‘tishimiz kerak edi. Musofirxonadan yig‘ishtirinib chiqarkanman, yonimdagi bir-ikki do‘stim bilan kemaga yetib kelganimda, men bilan xayrlashishga tashrif buyurgan bir necha mo‘‘tabar kishilar vopurning umumiy bo‘lmasida bizni kutishayotgan ekan. To ikkinchi sezgirik berilib (qo‘ng‘iroq chalinib), kema yo‘lga chiqqunga qadar barchamiz vaqtni suhbat bilan xush o‘tkazdik.

Xazar dengizi kemalari Qora dengiz kemalariga o‘xshagan katta va mukammal emas. Bugun havo va dengiz juda tinch bo‘lgani uchun sayohatimiz rohatbaxsh va osoyishta kechdi. Ertasi kuni ertalabdan Turkman o‘lkasining sap-sariq qumliklarga burkangan qirg‘oqlari, pasttekisliklari ko‘zga chalindi. Qay tarafga boqmaylik, faqat qum tepalari ko‘rinadi, birorta o‘sgan og‘och, buta yo‘q… Quyoshda qizib-yonib yotgan jazirama qumlik. Dengiz sohillarida tog‘lik, o‘rmonlik va yam-yashil bog‘u bo‘stonlarni ko‘rib o‘rganganim uchunmi, bu turkman chag‘alari-qirg‘oqlari menga og‘ir ta’sir qildi.

Uzunorol ko‘rinmasdan oldin katta kemadan kichikroq kemaga tashindik, chunki bu yerlarda dengiz chuqur emas, ulkan kemalar qirg‘oqqa yaqinlasha olmaydi. Qushlik[13] vaqti Uzunorolga yetib bordik. Bu yer shahar ham, qishloq ham emas, qumlik o‘rtasida yog‘och-taxtadan qurilgan temiryo‘l qo‘nalg‘asidir. Oyog‘im yerga tegishi bilanoq atrofga boqib, harbiy va askariy qonunu odatlar hukmron makonda ekanligimni his etdim. Kema bekatida ko‘ringan qorovullar, xizmatchilar, umuman barcha ma’murlar harbiylardir… Uzunorol degani nuqul taxtadan yasalgan uychalar, Rusiyadan keltirilgan molu tovarlar va Turkistondan Rusiyaga yuborilayotgan paxta toylari turadigan taxta omborlardan iborat bir rabot ekan. Uzunorol ichida va atrofida qum va qumtepalardan boshqa hech narsa ko‘rinmaydi. Suv, quduq yo‘q; kun yerni yondirib yuboray deya qizdirib yotibdi. Aholisi bir-ikki armani, bir-ikki gurji va bir-ikki eronlikdan iborat, har birining bittadan ombori bor. Dengiz qirg‘og‘ida besh-o‘nta turkman, belgacha suvga kirganlaricha, qayiqlardan saksovul o‘tinini tashishmoqda. Saksovul qumlikda o‘sadigan, bizdagi qing‘ir-qiyshiq daraxt ildizlarini eslatadigan butadir. Bu taraflarda bundan boshqa o‘simlik yo buta uchramaydi, u ham qum ustida emas, balki ostida yetishadi, demak joizdir.

Bekatdan narsalarimizni temiryo‘l markazidagi barakka tashidik. Poezd oqshomga yaqin jo‘narmish. Issiq kuchli edi, qumlik shunaqayam yumshoqki, yursang oyoq suvga botganday botib ketadi, odimlash qiyin. Vaqtni choy ichish, dengiz suvida cho‘milish bilan o‘tkazishga majbur bo‘ldim. Oqshomga ikki soat qolganda vagonlar ochildi, tezda chiqib joylashdik. Poezd qo‘zg‘aldi, qumtepalar orasidan, haybatli qum cho‘llari ichidan o‘tuvchi temiryo‘l bo‘ylab ilgarilay boshladik… Qum, qum, qum… Na inson bor, na hayvon! Qiyomatdan keyin yolg‘iz qolgan dunyoni eslatadigan bir makon!.. Uzunoroldan Qizilarvatgacha ikki yuz chaqirim temiryo‘l faqat qumlik ichidan o‘tgan. Qizilarvatdan Bayramali degan yergacha esa besh yuz Turkman cho‘lidan borilarkan. Keyin Buxoro chegarasiga qadar yana buyuk qumlik mavjud. Bu yoqlarda ma’mur va go‘zal demoqqa arziydigan yerlar Qiziarvatdan Bayramaligacha uzangan yo‘l bo‘lsa kerak. Ammo bu go‘zal yerlar ham suvsiz, 20 maydan so‘ngra sapsariq, jazirama qiru cho‘lga aylanarkan.

Uzunoroldan Marvga borgungacha, kunchiqarga ketilarkan, Qizilarvatdan Qaqagacha temiryo‘lning o‘ng yog‘i Eron tog‘lari bilan chegaralangandir. Bu tog‘lar ancha yuksak, o‘rmonsiz, qoyalik va toshlikdir. Eng baland cho‘qqilarida qor ko‘rinadir. Tog‘lardan temiryo‘lgacha uzangan kichik-kichik ariqlar bor. Ular atrofida bir-ikki turkman ovullari ko‘zga tashlanadir. Ariqsiz yerlar va temiryo‘lning so‘l yoni qoqquruq, quvragan suvsiz cho‘lu sahrodirki, bu yerlar faqat erta ko‘klamdagina mol o‘tlatishga yarar. Ovullar o‘n besh-yigirma «yurt» – chodirdan iborat, ular ko‘pincha «qal’a» ichiga tikiladir. Yurt deganlari xuddi bizning Qrimdagi bolari ini savatlariga o‘xshash kaltaklardan to‘qilib, ustiga kigiz yopiladigan qorauydir. «Qal’a» deganlari esa, oq balchiq-loydan urilgan uch-to‘rt arshin[14] balandligidagi devor bilan o‘ralgan to‘rtburchak hovlidir. Uning tashqarisida qazilgan xandaq ham bo‘ladi. Uch-to‘rt soatlik yo‘ldagina bitta ariq va ovul uchraganidan Turkman elining odam yashaydigan yerlari ulug‘ sahro ichida mitti-mitti yashil nuqtalar kabi taassurot qoldiradi. Ular ko‘zni quvnatadi, ravshan qiladi. Boshqa yerlari hayotsiz, bo‘m-bo‘sh makondir. Bu sahrolar ichida ko‘zga xush ko‘ringan nuqtachalar temiryo‘l markazlaridir. Uch-besh yilda paydo bo‘lgan go‘zal-go‘zal binochalar, tol va sarv og‘ochlaridir; gulzorlar, hovuzlar, buloqlardir. Ko‘pchilik temiryo‘l bekatlari dengiz bag‘ridagi yashil, mitti orolchalarga o‘xshaydi. Biroq bekatdan yuz-ikki yuz odim o‘tilishi bilanoq yana sahro, yana quvragan cho‘l — ikkinchi bir bekatgacha mana shu ahvol. Bularning orasi o‘ttiz-qirq verst[15] keladi. Ortiqcha jazirama bir yondan, o‘t purkayotgan sahro-cho‘llar bir yondan jonu ko‘ngilni siqib, Qrim va Dog‘iston tuprog‘ining bir qarichi ming oltin ekanini eslaganim holda, tag‘in tevarakni, yo‘lni ko‘rish uchun vagon derazalariga tirmashar edim… U yerda uch-besh tuya, bu yerda besh-o‘nta qo‘y, sal narida yana bir otliq turkman ko‘rinadir… Shu ham tomosha-da, na chora; hech bir tovush yo‘q; faqat vagonlarning taqataq-taqataq qilib borayotgani, gohida hushtak chalgani eshitiladi xolos va dunyoda borligimizdan darak beradi…

Ko‘ktepa bekatiga yetganimizni aytishdi. Bu yerda turkman musulmonlari bilan general Skobelov o‘rtasida juda qattiq, savash bo‘lgan. O‘ta mustahkam, kimsa kirolmaydigan bir qal’adir-da, degan xayolda vagondan tushdim… Yo‘ldan qirq-ellik odim masofada joydan tiklangan qal’a devorlari ko‘rindi. Ko‘ktepa shu emish. Chopib borib qal’aning ustiga chiqdim. To‘rt-besh desyatina[16] qadar kenglikdagi yer ekan; atrofiga xandaq qazilgan, besh arshin balandlikdagi devor bilan o‘ralgan. Tevarak tep-tekis yer, kaftday ochiq ko‘rinib turadigan tekis cho‘l; na bosh-keti, na burchagi bor. Yovdan himoyalanadigan istehkom qurish ham qiyin. Turkmanlarning juda jasur, bahodir xalq ekanliklari ma’lum. Ammo to‘p va yangicha miltiqlar bilan qurollangan yov askariga qarshi bundayin «qal’a»da omon qolish mumkinmas. Mashhur Ko‘ktepani ko‘rdim. Uning fath qilinganiga hech taajjublanmadim. Bunaqa qal’ani olish zotan katta ish ham emas. Lekin shu suvsiz cho‘llarda yurib, yozning jaziramasiga va qishning bo‘roniga chidagan soldatga ofarin dedim. Ko‘ktepa fathining nomi va shoni to‘ralaru boshliqlarning emas, qora askarga oid bo‘lsa kerak. Aslida men bularni uncha bilavermayman, ammo shunaqa o‘ylayman.

26 sentyabr 1893 (28 rabiulavval 1311) 32-son

5

Ko‘ktepadan keyin Oshiqobod (Ashqabat) shahriga bordik. Shahar ichi va atrofi bog‘u bog‘chalardan iborat bo‘lganligidan bu yerda suv mo‘l-ko‘l ekanligi ma’lumdir. Oshiqobod avvaldan turkman «qal’a»laridan biri bo‘lgan, bugunlarda reja va tartib bilan bino qilingan bir shahar suvratidadir. 21 may kuni edi. Turli olcha va o‘rik mevalari pishgan; don-dunlar ham yig‘ib olingandi. Bu yerlarning yozi bizning Qrimdagiga nisbatan bir oy erta kelarkan.

Shahar atrofida qadim zamonlardan qolgan anchagina xarobalar ko‘zga chalinadi. Bular arab me’morchiligi tarzida qurilgan imorat xarobalaridir; ular o‘tgan davrlarda bu yerlardagi musulmoncha hayot va madaniyat bu zamondagiga qiyoslanmaydigan darajada yuksak bo‘lganiga guvohdir.

Yangi rus shahri va ko‘chmanchi turkman qishloqlari orasida ko‘zga tashlanadigan eski zamon shahar xarobaliklari go‘zal naqshli ulkan darvozalar, atrofi ochiq qubbalar va mozor-maqbaralardan iboratdirki, ularning ma’naviy til ila ko‘ngil va aqlga xitoban so‘ylaganlari ahvoldan g‘oyatda ta’sirlangandim. Madaniyati islomiyaning bu taraflarda so‘ngani, ruslarning ta’sirida yangi madaniyat yaralgani, bu ikki madaniyat orasida badaviy turkmanlarning boshibo‘sh-sargardon turmush kechirayotganlari barcha yerga, qirlaru cho‘llarga chizilganday ko‘zimga ko‘rinib turardi.

Oshiqoboddan keyin anchagina obod Qaqa, Tajan va Marv degan yerlar va bekatlardan o‘tdik. Bayramalidan so‘ngra temiryo‘l yana qum dengiziga kirib, to Buxoro chegarasi va Amudaryoga borgungacha chamasi ikki yuz verstcha mudhish va qo‘rqinch bir sahrodan kecharkan.

Hazar dengizidan ushbu qum sahrosiga kelgungacha Xazarorti (Zakaspiy) viloyati, ya’ni Turkman yurti va dalalari, bo‘zqirlari sakkiz yuz verst qadar uzanib yotibdir. Tuprog‘i yaxshi esa-da, oqar suvlar, daryolar bo‘lmagani uchun ko‘p yerlar obod emas, qarovsiz bir holatdadir. Chunki bu taraflarda yozda yomg‘ir yog‘maydir, yog‘sa ham sepalab o‘tib ketadir. Eron tomonidagi tog‘lardan ba’zi kichik-kichik irmoqlar oqib keladir, biroq viloyatdagi yuzda bir yerni sug‘orishga ham yetmaydir. Suvsiz esa bu yerlarda hech narsa qilib bo‘lmaydir. Agarda buloqlar va quduqlarga birmuncha xazinalar sarf etilursa, mavjud suvlar va ariqlarni aqlu tadbir birla idora qilinursa, sug‘oriladigan hamda obod yerlar yanada ko‘payishi ma’lum esa-da, aksariyat nazaridan qaraganda, bu katta viloyatning bo‘m-bo‘sh cho‘l, dala va sahro suvratidan chiqolmasligi ayondir. Ma’rifati insoniya, zamonaviy bilim qanday kuchga egaligini bilamiz. Uzoqlardan suv keltirilsa yoki yer tubida suv bor esa, yuqori chiqar, ammo ayni zamonda suv bo‘lmagach, nima ham qilish mumkin…

Bizningcha, Turkmaniyo viloyat emas, faqat bir yo‘ldir, o‘tib ketiladigan yo‘ldir. Yo‘lovchilar uchun yeyishga osh, ichishga suv ham topiladir, ammo u ham hisobli, o‘tgan-ketganlarga arang yetadir xolos. Harbiy va siyosiy nuqtai nazardan esa o‘ta muhim makondir. Turkmaniyoda joylashgan Rusiya endilikda Eron, Afg‘oniston va Hindiston atrofidadir, desak ham bo‘ladir.

1892 yilda o‘tkazilgan aholi ro‘yxatiga, nufus daftarlariga ko‘ra, umum Turkmaniyo aholisi 276.709 ta jon ekandir. Bulardan 254.922 tasi yerli, 21.287 tasi esa kelgindi xalqdir. Millati jihatidan turkmanlar 210.518 jon, qirg‘iz (qozoq)lar 44.404 jon, eronlik va qafqazliklar 9.412 jon, ruslar 6.762 jon, armanilar 3.384 jon va boshqa turli elatlar esa 2.224 jon deya hisobga olingandir. Askar bu sanoqqa kiritilmagan.

Ruslar aksar holda shaharlarda va temiryo‘l bo‘yida, ba’zilari dengiz qirg‘og‘ida baliqchilik qilib kun kechiradirlar. Rusiyadan ko‘chib kelgan rus mujik-dehqonlar esa Oshiqobod va Marv uezdida o‘zlariga bir-ikki qishloq qurib, yerlashib olishgan.

Qadim zamonlarda bu viloyatda juda ko‘p aholi yashagani tarixlarda yoziqlikdir. Ammo chuqurroq o‘ylab, tekshirib ko‘rilsa, o‘sha «juda ko‘p» bizning tushunchamizdagi «ko‘p» emasligi anglashiladir. O‘tmishda ko‘paygan aholi, bizningcha, turli o‘zgarishlar va urushlar sababli yo‘qolgan bo‘lsa, ulardan makonlari va hayotlarining yodgori sifatida xarobalar qolajakdir. Ana shu xarobalarga ko‘ra aholining soni qiyos qilinadir. Zotan bu yerlarda ham xarobaliklar, buzilgan shaharlar, qal’alar, to‘lgan yo qurigan suv ariqlarining o‘rni yo‘q emas, bor; bularning kattaligi va kengligi, miqdori hisobga olinganida, qancha odamga makon bo‘lganini bilish mumkin. Bayramalidagi eski shahar xarobalari yodgorliklar ichida eng kattasidir. Buni qiyosan hisob-kitob qilsak, masala hal etiladir. Bu xarobalar o‘rni Buxoroi sharif maydonining yarmicha kelishini ko‘zda tutsak, bunda yashagan insonlar nufusi, rivoyatdagi kabi yuz minglarcha, falonlarcha emasligi zohir bo‘lur. Hayot va obodonlik uchun eng kerakli narsa suvdir, ana shu narsa bu maskanda burunlarda ham yo‘q edi. Suv oz yerda aholining ko‘p miqyosda yashashi esa. Shu bois bu boradagi eski rivoyatlarga tanqidiy ko‘z bilan qarab, mantiqan xulosa chiqarmoq yaxshidir.

Afsuski, turkmanlarning olim kishilari juda oz, aholi orasida ham savodlisi, o‘qib-yozadigani kam topiladir. Ha, bu holning sababi badaviylikdir, ko‘chmanchilikdir. Butun Farangiston qadar keng bu o‘lkada, viloyatdagi rasmiy ma’lumotga ko‘ra, 135 ta maktab va beshta arabiy madrasa bor, xolos. Ikki yuz ellik mingli musulmon aholi uchun bu raqamlar hech narsa demakdir. Aytishlaricha, ba’zi yerlarda uch-beshta qishloq uchun faqat bittagina mulla mavjud emish.

Turkmanlarning axloqiga kelsak, ularning mehmonsevar, dasturxonlari doim ochiq, so‘zida turadigan, muomalada to‘g‘ri va har qanaqa holatda jasoratli va yurakli ekanliklari ko‘pchilik tarafidan tasdiq etilmishdir.

Turkman mollaridan xorijliklarga maqbuli faqat gilam, polos va akba – katta gilamdir. Haqiqatan ham, turkman gilamlari juda chiroylidir. Birinchi darajadagi chopag‘on va mashhur turkman otlari va arg‘umoqlari tobora ozayayotganini kamoli afsus ila ta’kidlashni istardim. Urush, olmon yo talamon yo‘q, viloyat bo‘ylab temiryo‘l arabalari uchmoqda, ammo u nodir otlar kamaygandan kamayib bormoqda…

Chopag‘on otlarga hojat ham qolmadi. Hojati yo‘q, ishga yaramas har narsaning bora-bora ozayib, yo‘qolib ketishi esa tabiiy bir holdir.

Marvdan Chorjo‘ygacha keksa bir turkman bilan yo‘ldosh bo‘ldim. U menga Marvdagi ahvoldan so‘yladi, shuningdek, yaqinda maslahatli ish yuzasidan, bir tujjor va savdogar sifatida Oshiqoboddan kelib-qaytgan mingboshi (polkovnik) Alixonov bilan yuzboshi (kapitan) Nazarov janoblarini tanishini ham aytdi. Diqqatimni tortgan yana bir gapi shuki, shu zamonda vafot etgan avliyodan birisi, rus kelmasdan burun ularning kelishini aholiga bayon va ma’lum qilganidir. Marvga ko‘milgan ana shu avliyoning tag‘in aytgan ancha gaplari bor ekan-u ammo chol menga so‘ylab bermadi…

O‘sha gaplardan hikoya qilasanmi, deya so‘rasam, gapni gilam va polosga burib, olasanmi-yo‘qmi deya savolga tutdi. Savdogar emasman, dedim. Sen o‘ris to‘ramisan, dedi. Yo‘q, yozuvchiman, dedim. Nimani yozasan, dedi. Gazetaga yozib chiqaraman, dedim. Gazeta nima, dedi. Jarida, dedim. Jaridang nimasi, dedi. hodisanomadir, dedim. U nimasi, dedi. Ro‘znomadir, dedim… Shunaqa gaplashib o‘tirdigu, biroq kim ekanligimni unga anglata olmadim. Turkmanlarning o‘ylashicha, xorijdan bu tomonlarga kelganlar ikki turli bo‘ladi: biri rus to‘rasi, boshqasi gilam va polos oluvchi tujjor.

4 oktyabr 1893 (6 rabiulavval 1311), 33-son

6

Turkman viloyati bilan Buxoro hududi orasida ikki yuz verst qum sahrosi mavjud, temiryo‘l shu cho‘ldan o‘tadi. Na inson, na hayvon, na suv bor. Qush uchmas qumlikdan va qumtepalardan, o‘ba-o‘tovlardan boshqa hech narsa yo‘q bir yobondir. Ushbu qum dengizi ichida temiryo‘l qurilgani va istansa(bekat)larda odam yashagani taaajjubli holdir! Nechun ajablanmaylik, axir biror og‘och, buta, o‘t ham o‘smagan, ichar suvlarini ham uzoqdan mashina va arobalarda tashib keltirib, yondiruvchi jaziramada yashab tursalar… Turkmaniyo temiryo‘lining mutlaqo suvsiz bekatlari borligi uchun butun yo‘l bo‘yi qatnaydigan suv tashish vositalari mavjud.

Bir-ikki soat bu qum ummonini tomosha qilarkanman, ba’zi yerlarda qachondir o‘lgan tuyalar suyagidan boshqa narsa ko‘zga chalinmagach, zerikdim, kunning issig‘idan bo‘g‘riqqan holda vagon derazasidan uzoqlashdim. Gazeta yo kitob o‘qishga unnadim, ammo bu ham bo‘lmadi. O‘ylarimga ko‘milib, shu bilan ovundim…

Ushbu yo‘l qurilmasdan avval insonlar bu sahroni tuyalar bilan kechib o‘tisharkan, molu tovarlarni ham tuyalarda tashisharkan. Sakkiz-o‘n kunlab shu qumtepalaru shu jahannamiy jaziramada qolib ketisharkan. Temiryo‘l va ma’rifat, madaniyat qandayin buyuk saodat emishki, bu mudhish va qo‘rqinchli sahrodan endilikda insonlar o‘n besh-o‘n olti soatdayoq o‘tib ketishmoqda. Eronning ba’zi shohlari, Buxoroning ayrim xonlari va bulardan oldin o‘tgan islom mujohidlari bu qumlardan askarlar bilan o‘tib, allaqancha urush qilibdirlar. Bugungi oson yo‘llar va zamonaviy qulayliklar bo‘lmagan bir vaziyatda bunchalar ulkan g‘ayrat va himmat ko‘rsatganlarini qiyosan anglashimiz mumkin. Badanlari etdan emas, toshdan ekan-da!

Tush bo‘lay degan bir paytda, vagon derazasidan boqarkanman, yuzimga issiq shamol urilayotgan esa-da, uzoqdan yashil bir manzara ko‘rindi… Amudaryoga yaqinlashyapmiz, deyishdi. Haqiqatan ham, besh-o‘n daqiqadan keyin qumlik birdaniga tugab, vagonlarimiz ikki yoni ko‘m-ko‘k bog‘u bo‘stonlar orasiga kirdi. Sariq qumlar ortda qolgandi. Yangi bir dunyoga kelgandek ko‘nglimiz nurlarga to‘ldi, latif bir viloyat bag‘rida edik. Atrof don-dun dalalari, mevali bog‘lar, terakzorlar va tolzorlar, sharqirab oqayotgan ariqlar bilan bezangan edi. Bu yashillik orasida paxsali imoratlar, qal’alar, qishloqlar, qo‘rg‘onu qo‘rg‘onchalar… Qumlikda jismu jonlarni bosgan qorong‘ilik g‘uborlari tarqalib, ko‘ngillar ochilib yayrashdi. Yo‘lning ikki tarafini tomosha qilib, ko‘zlar to‘ymasdi. Bu go‘zal yerlar Buxoro xonligining Chorjo‘y bekligiga mansub ekan. Bu bog‘u rog‘lar oxirida, Amudaryo qirg‘og‘ida temiryo‘l bekati va Chorjo‘y shahri bor. Temiryo‘l bekati juda olag‘ovur bo‘larkan. Rus to‘ralari va askarlari, Buxoro, Eron, Turkmaniyo va Qafqaz odamlari qorishiq gavjum makon. Yo‘lovchilarni ko‘rishga to‘plangan bekorchilar ham bor. Biz ham ularning ahvolini ko‘rdik. Buxoro aholisi umuman sallali bo‘lib, qalpoq va boshqa bosh kiyimlarga rag‘batsiz ekanligini shu yerlarda angladim. Bu bekatdan jo‘nab, Amudaryo ko‘prigidan o‘tdik. Bu ko‘prik taxtadan yasalgan. Bo‘yi yetti verst. Tagidan shiddat-la oqayotgan Amudaryo suvi sariq va loyqadir. Qaynab-qaynab oqmoqda. «Suvlar podshosi» deyilgani to‘g‘ri ekan, shunga loyiq ulkan daryo, suvi totli. Chuqurligi yeriga ko‘ra ikki-uch arshindan to‘rt-besh arshinga qadardir. Ustida katta-katta qayiqlaru ulkan vopur kemalar ham suzib turibdir.

Chorjo‘y viloyati va Buxoroning boshqa ba’zi yerlari, Amudaryodan chiqarilgan suvlar va ariqlar bilan obod bo‘ladir. Nil daryosi kabi Amudaryo ham, o‘zi bilan birga unumdor tuproq tashib keltirgani uchun ko‘p barakatlidir. Faqat suv juda ko‘p bo‘lsa ham, toshib-bosgan yerlar oz. Shunday qilib, ko‘prikdan o‘tib, Farob degan temiryo‘l bekatiga kelishimiz bilanoq yana qumlik ko‘rindi. Bular Buxoroning Qorako‘l viloyati qumlaridirki, dunyoda mashhur qorako‘l terilari shu qumliklarda boqilgan qo‘yu qo‘zilarga oiddir. Farobdan Buxoroyi sharif temiryo‘l bekatiga borgungacha ba’zi yerlar qumlik va taqir cho‘ldir. Bu makonda umuman bog‘-rog‘larning yo‘qligi esa, bu yoqlarga Amudaryodan suv chiqmasligi va Zarafshon suvining deyarli yetib kelmasligidandir. Shunisi ham afsuslanarliki, Qorako‘l qumlari shamol ta’sirida qo‘zg‘olib-uchib, tobora Buxoroning obod yerlarini ham bosayotgan emish.

Vaqt tushdan oqqanda Buxoro temiryo‘l bekatiga yetib keldik. Buxoro bu yerdan o‘n bir verst chetdadir. Bekatni reja va rus uslubiga ko‘ra qurilayotgan kichik shaharcha deyish mumkin. Rusiya ko‘nsuli mana shu yangi Buxoroda turadi. Ovrupocha musofirxona ham bor ekan. Xo‘jayini gurji. Shu musofirxonaga tushdim.

Ertasi kun ko‘nsul janoblarining ziyoratiga bordim, biroq uchratolmadim. Lessar[17] janoblari Rusiyadan qaytmagan, vakil janob Klem esa, Buxoroga ketgan ekanlar. Yangi shahar va uning atrofini tomosha qilib, anchagina vaqt o‘tkardim. Keyin esa janob Klem bilan ko‘rishdim, kim ekanligimni, bu yoqlarga ziyoratga kelganimni bildirdim. U uchrashuvimizdan mamnun bo‘lganini aytdi va Buxoro ma’murlariga men haqimda xabar berishini lutfan bayon etdi. Ko‘nsul yordamchisi Vasiliy o‘skarovich Klem turkiy va forsiy bilgan bir ma’murdir. Har jihatdan ma’lumoti yetukdir, xususan muomalasi, fe’lu ta’bining o‘ta nozik va yoqimliligi bois bundagi maqomu darajasiga nihoyatda munosib odamdir. Men allaqancha ko‘nsullarni ko‘rdim, bari vahshiy kimsalar edi. Lekin Vasiliy O‘skarovich kabi madaniyatli ma’murni, g‘arblik ziyolini, sharqcha nazokat sohibini ko‘rmagan edim. Suhbatimizdan bag‘oyat lazzat oldim.

Temiryo‘l bekati va Buxoro orasida o‘n bir verstlik chiroyli tosh yo‘l qurilibdir. Bu yaxshilik janobi oliy Abdulahadxonning[18] xalqparvarligi samarasidir. Fayton kiralab, shaharga jo‘nadim.

Buxoroyi sharif tevaragi bog‘u bo‘ston bilan o‘ralgan tekislikdagi go‘zal bir shahardir. Atrofi yuksak va qalin devor bilan o‘ralgan qal’adir. Temir bilan qoplangan katta darvozalardan shaharga kiriladir. Ular oqshomdan so‘ngra bekitiladir. Kechasi kirgan-chiqqanlar alohida so‘roq-savolga tutilib, so‘ngra yo‘l ochiladir. Rusiya fuqarolari uchun darvozalar har vaqt ochiqdir. Lekin Buxoro fuqarosi oqshomdan keyin shaharga kirib-chiqmaydir, qadimdan odat shundaydir.

Shahardagi uylar asosan bir qavatlidir va paxsadan tiklangandir. Faqat ayrim karvonsaroylar, madrasalar va masjidlar toshdan va g‘ishtdan bino qilingandir. Shahar ichida bog‘u rog‘lar, maydonlar keng emas, bozorlaru ko‘chalar juda tor. Har kim qal’a ichida yashashni istagani uchun shahar o‘ta tiqilinch, yer va uylar qimmat.

Shaharga kirishim bilanoq to‘ppa-to‘g‘ri hukumat markaziga, arkka qarab yo‘naldim. Xon janobi oliylari viloyat aylangani chiqqanlari uchun Buxoro hukumatini qushbegi, ya’ni bosh vazir boshqarayotgan edi. Xukumat shahar o‘rtasidagi yuksak bir tepada, muhofazasi va mahkamligi sog‘lom, ichki qal’a shaklidagi arkda joylashgandi. Ark judayam baland, qalin qal’a devori bilan o‘ralgan. Saltanat darvozasida qorovullar va bir necha ma’murlar mavjud. Yo‘l ko‘rsatuvchi bir ma’mur bilan birga darvozadan ichkari kirib, yuqoriga chiqdik. Bir necha joy bizga qorovul askar yonidan o‘tdik, ular salom ila rasman hurmat ko‘rsatdilarki, barchalariga tashakkur aytaman. Devonxonaga yetib borishimiz bilanoq, darhol mening kimligimni va ne maqsadda kelganimni qushbegi janoblariga bildirmoq uchun ichkariga maxsus odam yo‘llandi. Haligi odam qaytib chiqib: «Marhamat qilingiz, kiringiz», deganidan keyin ichkaridagi hovli tomon odim otdim. Ikki tarafimda, qo‘llarida paqir, bir necha xodim yo‘limga suv sepmoqda edi. To‘g‘risi, havo juda issiq. Bunaqa boshni qaynatib yuboradigan jazirama kunda mehmonning yo‘liga suv sepmoq bag‘oyat yaxshi, yoqimli odatdir, an’anadir. Bundayin issiq viloyatlarda, iqlimlarda suv eng katta hadya, eng kerakli narsa ekanligi ham ma’lum zotan. Bir necha sallali, choponli va bellariga kumush qurollar taqqan xodimlar hamrohligida devonxonaga kirdim.

14 oktyabr 1893 (16 rabiulavval 1311) 34-son

7

Saodatli qushbegi Jonmirza hazratlari ovrupocha bezatilgan dasturxon boshida, oyoq ustida turganlari holda iltifot ila salomimga alik olganlaridan so‘ngra meni o‘tirishga taklif etdilar. Dasturxon buxorocha odatga ko‘ra turli shirinliklar, ho‘lu quruq mevalar bilan to‘la bo‘lib, barcha noz-ne’mat bandalariga taqdim etildi. Vazir janoblarining ust kiyimlari qimmatbaho hind matosidan tikilgandi. Qirq besh-qirq oltilarga kirgan saodatmand vazir janoblari barvasta, qora soqolli, bag‘oyat chiroyli qiyofadagi bir odamdir. Qushbegi hazratlari choy va sigara keltirishlarini buyurgandan keyin, mendan yo‘lga, sayohatimga va Rusiyaga oid ayrim savollar so‘radilar. Munosib javoblarni aytdim. Ko‘ksimdagi Buxoroyi sharif Oltin Nishoniga ko‘zlari tushib, qayda ehson bo‘lganiga qiziqdilar. Janobi oliy Abdulahadxon Bog‘chasaroyga tashrif buyurganlarida, menga onhazrat birla u yerda va Sevasto‘po‘lda ko‘rishmak muyasssar bo‘lganini va u zamon nishon ehson etilganini so‘yladim. Qushbegi janoblari meni tabrikladilar.

Janob qushbegi Rusiya podshohi tarafidan o‘zlariga hadya qilingan oltin qinli qilich va katta nishonni menga ko‘rsatganlarida, men ham u zotni tabriklab, Buxoro xoni va Rusiya podshosining sog‘u salomatliklarini tilab duo etdim.

Choy ichildi. So‘ngra tushlik yemaklar keltirildi. Suhbat asnosida gapdan gap chiqib, qushbegi janoblari davlat ishi yuzasidan Peterburgga borib qaytganlarini va Rusiya o‘lkasining anchagina yerlarini ko‘rganliklarini bayon aylab, mendan ham Qrim va Qafqaz viloyatlarining holu ahvolini so‘radilar.

Osh yeganimizdan keyin yana choy ichdik. Shunda janob qushbegi Buxoroyi sharifda qolgan muddatim qadar rasman mehmon qilinajagimni bayon etdilar. Men kichkinagina odam ekanligimni va bunchalar buyuk rag‘batu diqqatga loyiq emasligimni ifodalar ekanman, janob qushbegi g‘oyat adabli va nozik iboralar bilan ko‘nglimni ko‘tarib, shunday dedilar: «Siz dunyoning to‘rt tarafinda ma’lum odamsiz; Xon janobi oliylari ham sizga iltifot ko‘rsatibdirlar; Buxoroga kelganingiz holda, ha-da, bizga mehmon bo‘lmog‘ingiz bag‘oyat munosibdir!» Tashakkur aytib, so‘zlarini qabul etmoqdan boshqa choram qolmadi va darhol:

– Rahmat, rahmat… Janobi oliy sog‘ bo‘lsinlar!–dedim.

– Taassufki, janobi oliy shaharda emaslar… Ammo men bugunoq onhazratga sizning kelganingiz xabarini yetkarurman, – dedi janob qushbegi.

Bu munosabatdan quvonib, janobga ta’zim qildim va:

– Imkoni bo‘lsa, zoti oliylarini ko‘rmak va shohona iltifotlari uchun tashakkurimni izhor etmak orzusidaman,–dedim.

– Ha, ko‘rishmagingiz maqbuldir; bu murodingizni ham zoti oliylariga yozarman,– dedi janob qushbegi.

Buxoroda yashab turishimga tayin qilingan yerga va ba’zi katta amaldorlar huzuriga olib borish uchun maxsus odam belgilagandan keyin janob qushbegi bilan xayrlashib, tashqari chiqdik.

O‘sha kuni xazinachi Ostanaqul parvonachi va shayxulislom maqomidagi qozikalon taqsirlarni ziyorat etdim. Xonning ushbu ikki oliy mansabdori tarafidan g‘oyat go‘zal muomala, choylar, ziyofatlar ila siylanganimdan mamnun bo‘ldim. So‘ngra Buxoroning chorsi-bozorlarini aylanib, turar joyim deya belgilangan Elchixona degan mahallaga keldim. Narsalarimni ham shu yerga keltirishdi.

Parvonachi (vazir muovini) juda yosh va fahmi o‘tkir odamdir. Buxoroning moliya boshqaruvi va xazinaning hisob-kitobi uning qo‘lida.

Qozikalon esa, oq soqolli, muloyim chehrali bir ulamodir. Bir ko‘rishdayoq bu odamni yoqtirib qoldim. Bir oz suhbatlashishim bilanoq uning ko‘p tafakkurli, fahmi maydon zot ekanligini angladim. Qozikalon Buxoroyi sharifning qozisidir, shuningdek, diniy ishlar raisidir, ya’ni Istanbul shayxulislomi maqomidadir.

Qushbegi umumiy boshqaruvni nazorat etadi va har qanaqa xususiy ishlarni arizaga ko‘ra, ba’zilarini o‘zi hal qilgani holda ayrim muhimlarini janobi oliylari hukmiga yuboradi. Janobi oliylari Buxoroda bo‘lmagan paytlarda saroyda, maxsus doirada yashab turadi.

21 oktyabr 1893 (23 rabiuloxir 1311), 35-son

8

Buxoroyi sharifda iqomatim uchun tayinlangan Elchixona degan yer zoti shohonalariga oid maskan edi. Shu yerning mahalliy usuli ila qurilgan kattagina saroy; u mustahkam devorlar bilan ikkiga bo‘lingan; biri menga ayrilibdir. Alohida hovliga kirib, to‘rt xonani egalladim. Xonalardan biri dam olish, biri yemak, biri tahorat va biri namoz o‘qish uchun mo‘ljallangan. Barcha xonalar o‘ziga xos, naqshli va gilamlar bilan bezatilgan. Ayniqsa, yotoqxona va yemakxona ziyoda ziynatli edi. Bo‘rtma ustunlar, sehrli naqshlar o‘yilgan ganj devorlar, ulardagi g‘oyat go‘zal yozuvlar, yerga to‘shalgan, yonib turgan katta gilamlar bu makonga juda yarashgan edi. Xonalar ichida eng kengi oshxona bo‘lib, o‘rtasida doim dasturxon yoziqlig‘ edi. Dasturxon usti Buxoroning shirindan shakar ho‘lu quruq mevalari bilan to‘la edi va har kuni yangilariga almashtirib turilardi. Men bilan ko‘rishgani kelganlarni shu xonada kutib olar, zoti oliylarining soyai shohonalari bois ularni bundagi noz-ne’matlar bilan siylardim. Har kuni janob qushbegi va xazinachi holu xotirimni so‘rab turishar, kamtarin qulingiz esa yo‘qlagan ma’murlarni bu muhtasham xonada qabul aylab, suhbatlariga musharraf bo‘lmoqda edim.

Yotoq xonasida buxorocha usulda ishlangan taxta karavot bor, undagi ko‘rpa, to‘shak, yostiq – barchasi qimmatbaho ipu ipakdan tikilgan. Mehmondorim – hoji Sharif juda yaxshi odam. Undan boshqa yana ikki xizmatchi va bir oshpaz ham menga biriktirilgan ediki, agarda kuniga yuzta mehmon meni yo‘qlab kelsa-da, ularga choy-non qo‘yib, osh pishirib berishga tayyor va havaslik edilar. Bular uchun, albatta, janobi oliy xon hazratlariga mingdan-ming rahmat deyman. Kamina ojizlari kabi bir qalamkashga munchalar rag‘bat etganlari butun ahli qalam uchun iftixordir. Shaharni ko‘rish va atrofdagi boshqa yerlarni ziyorat etmoq uchun to‘rt otli katta bir fayton-arava, to‘rtta aravakash va bir miroxo‘r ham tayinlangan edi. Bu yerning odatiga ko‘ra, aravakash faytonga chiqmas ekan; to‘rt ot juft-juft holda chopaverarkan, har birini bittadan aravakash minib olarkan; miroxo‘r esa oldinda yo‘l ochib borarkan.

Menga ajratilgan mehmonxonada kamoli kayfu rohat ila to‘rt kunni kechirdim. Har kuni uch-to‘rt marta choy va ikki bor ovqat berilardi. Ertalab va oqshom vaqti dasturxonga katta kosalarda sho‘rva tortilardi; qovurilgan yarimta qo‘y eti va jizza keltirilardi; yigirma kishilik palov, sutli osh bilan siylanardik. Limonad desam o‘nlarcha shisha, muzqaymoq istasam, bir qishloqqa yetadigan ulkan tovoqda hoziru nozir qilishardi. Xon dasturxoni deb buni aytadilar, barchasi uchun jonu dildan tashakkur deyman.

Oqshomlari hovlida fanorlar, uylar ichida shamlar va chirog‘lar yoqtirilgan mahalda atrof yanada boshqacha chiroy kasb etadi. Kunduzgiga nisbatan oqshomlari ancha salqin bo‘lganidan hovliga stol qo‘ydirib, choy ichardim. Keyin, uyquga yotar oldidan, xonadagi taxta karavotni hovliga olib chiqdirib, Buxoroning tiniq, bulutsiz osmonida porlagan yulduzlarni tomosha qilib, «Ming bir kecha» ertaklarini eslab, mas’udona uyquga tolardim.

Buxoro bozorlari judayam kattadir. Barchasining usti yopiq, tongdan shomgacha nihoyatda gavjum. Chorsu to‘la inson va bularga aralash-quralash holda ikki gupchakli ulkan aravalaru qator-qator tuyalar, minilgan yoki yukli eshaklar suv misoli oqib yotadi. Do‘konlar kichik-kichik, yerdan shiftgacha liq-liq molu mato. Buxoro bozorlarida Rusiya, Buxoro, Turkiston ashyolaridan har turlisi va Xitoy, Eron, Hindiston va ingliz davlatlaridan keltirilgan anvoyi tovarlar sotilmoqdadir. Bozorlar orasida alohida karvonsaroylar bor, ular ham molu mehmonga to‘p-to‘ladir. Buxoro bozorlariga bir bor nazar tashlansa, uning Turkiston o‘lkasida eng birinchi mahalliy savdo-sotiq maskani ekani ayon bo‘ladir.

Oqshom qo‘narkan, barcha bozor bo‘shab, har kim uy-uyiga ketadi. Faqat qorovullar qoladi. Kunduzgi gavjumlik va to‘s-to‘polon o‘z o‘rnini kechaning yolg‘izligi va sokinligiga topshiradir; ya’ni oqshomdan so‘ngra bu bozor va karvonsaroylarda kechikib qolgan bir-ikki musofirdan boshqa inson uchramaydir.

29 oktyabr 1893 (2 jumadulavval 1311) 36-son

9

Buxoroda Rusiyaning mukammal foliyat yuritadigan po‘chta va telegrafxonasi bor. Ma’murlari rusdir, ammo po‘chtaxona xarajatidan ortiq hisobdagi aqcha oyma-oy Buxoro xazinasiga topshiriladir. Yangi madaniy qurilishlardan bu yerda dorixona va shifoxona mavjudligini aytishimiz kerak. Janobi oliy xon hazratlarining shifoxonaga himmat va nazorati alohidadir. Voqean bunda tabiblar va tabibalar tomonidan bechoralar va xastahollarga yordam ko‘rsatilmoqdadir.

Buxoroyi sharifning masjidlari juda katta va o‘ziga xos uslubda qurilgan, menimcha, ular Istanbuldagi sultonlar bino etdirgan jomelar qadar bo‘lmasa-da, madrasalari Istanbul madrasalaridan ulkan va mukammaldir. Ko‘pchilik madrasalar uch-to‘rt yuz yillik yodgorliklardan bo‘lib, uch-to‘rt qavatlik va toshu g‘ishtdan qurilgan binolardir. Qish paytlari, o‘qish mahali bu madrasalarda umuman o‘n-o‘n ikki ming talaba tahsil olarkan. Men kelgan payt yoz o‘rtasi bo‘lgani uchun madrasalar bo‘sh edi. Shunga qaramasdan, bir qator madrasalarni kirib ko‘rdim va bir-ikki talaba bilan suhbatlashdim.

Madrasalarning barchasida o‘qitish eski usulda, ya’ni arabiy ilmlar va adabiyot o‘qitiladi xolos. Ta’lim-tarbiya fors tilidadir. Turkcha dars berilmaydir. Boshlang‘ich maktablardan ham bir-ikkitasini ko‘rdim.

Bizning mahalliy maktablardagi kabi alifbo, haftiyak, kalomi qadim o‘qitiladir. Shogirdlarning har biri boshqa-boshqa saboq va dars ila mashg‘uldir. Bu yerda usuli jadida, ya’ni yangi usulda o‘qitish yo‘q, fununi aqliyadan, turli fanlardan dars berilmaydir.

Buxoro ulamosining raisi, saodatli qozikalon afandi bilan ilk ko‘rishganimizdayoq biz taraflarda tarqalgan usuli jadida, ya’ni yangi o‘qitish borasida, olti oyda o‘qish-yozishni o‘rganilayotgani xususida so‘ylab, «Xo‘jayi sib-yon» (bolalar murabbiysi) darsligimni hadya ayladim. U zot nima demoqchiligimni, masalani darhol fahm etib, bu ishning xayrli natijasini mulohaza qilaroq: «Bu kabi alifbo forsiyda bo‘lsa, bu yerlarda yanada rag‘bat-la qarshilanardi» dedilar. Ammo bandalarini avf etsinlar, men turkcha alifbo barchasidan ko‘ra ko‘proq foydalidir, deb o‘ylayman, chunki Buxoroda o‘zbek shevasini, ya’ni turkiyni bilmagan kimsa juda ozdir. Zotan shaxsan mening tashabbusim ila Samarqandda ochilgan ikkinchi yangi usuldagi maktab bolalarining uch oy ichida turkcha alifbo asosida o‘qish-yozishni o‘rganib olganlari fikrimning dalilidir. Biroq o‘qituvchi uchun darsda va yozuvda o‘zi o‘rganib qolgan forsiy har taraflama qulayligi yoki mo‘‘tabar tutilishi ham bor gap.

Samarqand va Buxoror orasida aloqa va xabarlashuv yaxshidir. Shu bois ham jadid maktablarining va yangi usulning foydasi albatta ma’lum bo‘lajakdir.

Oliy madrasalarda diniy ilmlar yuksak saviyada o‘qitiladir. Lekin mo‘g‘ullar bosqinidan so‘ngra islom o‘lkalari uchragan inqiroz va qoloqlikdan Buxoro ham mustasno emasdir. O‘tmish davrlarda e’tibor qozongan ko‘kbilimi-ilmi hay’at, tib, handasa, kimyo va boshqa fanlar keyingi zamonlarda bu yerlarda unutib yuborilgan. Umidvormizki, Tehronda, Istanbulda, Misrda, Bo‘mbayda yangidan jonlangan bu tur ilmlar Buxoroyi sharifda ham yangidan tirilib qolar…

Aholi hisobi o‘tkazilmagani bois taxminan aytishimiz mumkinki, Buxoro ahli ellik-oltmish mingcha bor. Shaharning ko‘chalari va bozorlari har kuni supuriladir; to‘plangan turli chiqindilar hammomlarda yoqib yuboriladir, shu bois shahar toza va pokizadir. Ichimlik suv hovuzlardan olinadir. Bu suvlar ariqlar vositasida Zarafshon daryosidan keladir. Yozda ba’an 10-15 kun suv to‘xtab qolganidan hovuzlarda suv buzilsa-da, xalq o‘rganib qolgani uchun ichaveradi. hovuzlarda suv aynishi natijasida omma orasida rishta kasalligi tarqalar ekan.

Aholining umumiy ahvoliga qaraganda, ular anchagina baxtli hayot kechirayotganday ko‘rinadir. Itoatli, tinch, har biri o‘z ishi bilan mashg‘ul bir xalqdir. Shahar va o‘lkada o‘g‘irlik hodisasi nihoyatda ozdir; mayxona hech yo‘q, mast yurgan odam ko‘rinmaydir; lekin ayrim kishilar o‘zlari uchun musallas tayyorlab, do‘stlar davrasida adab ila ichishur. Yuz yil oldin bizning Qrimda ham shunaqa edi.

Islom olamida mashhur hazrati Bahoudddin Naqshbandiy ziyoratgohi Buxoro atrofidagi bir qishloqdadir. Kelganimning uchinchi kuni u zot maqbarasining ziyoratiga musharraf bo‘ldim. Tujjorlardan Ibrohimov va bir no‘g‘ay mullaning yo‘ldoshligida hukumat bergan fayton bilan ziyoratni ado aylab, g‘oyatda sevindim. Hazrati Bahouddin naslidan 200 qadar darvish bor va ular xalq nazdida mo‘‘tabar ekan. Ziyoratga Qitay(Chin)dan, Qashqardan, Hinddan, Afg‘ondan va Turkistonning har tarafidan odamlar kelib ketmoqdadir. Sharq musulmonlari uchun bundan buyuk ziyoratgoh yo‘qdir.

Ziyoratdan qaytgach, janob qushbegining qabuliga bordim. Janobi oliydan xabar kelibdir, meni olib ketish uchun Shahrisabzdan Samarqandga fayton yo‘llanajagi buyurilibdir. Qurbon bayrami yaqinlashayotgani uchun, bayramni janobi oliylarining huzurlarida o‘tkazmoqni murod etganim bois, sayohatimni yaxshilab rejalashtirib, Samarqandga qay payt borishimni telegramma bilan bildirishni qarorlashtirdim (so‘ngra undan Shahrisabzga ketmog‘im qulay bo‘lajak). Ertasi kun Buxorodan chiqib, Samarqand va Toshkent yo‘liga tushdim.

Janob qushbegi, xazinachi va qozikalon afandilar bandalarini maxsus hadyalar va takalluflar ila kuzatdilarki, ularning bu lutfu ehsonlari hech qachon xotirdan chiqmagay.

8 noyabr 1893 (11 jumadulavval 1311) 37-son

10

Buxorodan oqshom beshda poezd qo‘zg‘olib, ertalab soat sakkizda Samarqandga yetadi. Yo‘l boshida suvi oz qishloqlardan o‘tib, so‘ngra Zarafshon vodiysiga yaqinlasharkanmiz, ko‘m-ko‘k va go‘zal yerlar boshlandi. Erta azon mahali Zarafshon vohasining obod maskanlariga kirib bordik. Yo‘ldan bir-ikki soatlik masofa uzoqlikda, har ikki tarafda cho‘qqilari qorli tog‘lar ko‘rinadir. Temir yo‘l bog‘u bog‘chalar orasidan ilon kabi buralib-buralib uzanib yotibdir. Qayoqqa qaramang, bir-biri bilan birlashib ketgan zumrad dalalar, yam-yashil bog‘u bo‘stonlaru o‘tloqlarning dengiz kabi to‘lqin urayotganiga ko‘zingiz tushadi; unda-bunda qorovul askar kabi saf tortgan sarvlaru teraklar viloyat chiroyiga alohida bir rang va yoqimlilik baxsh etadirki, bundayin nafosatni bayon etmoqdan qalamim ojizdir. Biror qarich suvsiz yer yo‘q. Bir hovuch tuproq bir hovuch oltin hosil beradir va musulmon aholi tirnoqcha ham yerni bo‘sh qoldirmay, unumli foydalanadirlar…

Biz Zarafshon, ya’ni oltin separ daryo nomi bilan atalgan vodiyda edik. Poezd g‘ildiraklari aylanib olg‘a bosarkan, ko‘z o‘ngimizda yangi latofatlaru yangi barakatlar va boyliklar paydo bo‘lardi. Afrosiyobning poytaxti, rumlik Iskandarning dam olgan shahri va ulug‘ shoh Temurning iqomatgohi va dorulsaltanati bo‘lgan Samarqand va uning atrofi Turkiston o‘lkasining eng go‘zal yerlaridir. Agar shunday bo‘lmasaydi, turk va fors shuarosi shunchalar madhiyalar bitisharmidi. Zotan qari va tishsiz tarix, mabodo bu yerlarda insonlar qoni suv kabi oqqanini va odamlar bir-birlarini o‘ldirib, parcha-parcha qilib tashlaganlarini naql etmasaydi, ko‘rinishdan Zarafshon dunyoning jannati ekani borasida hukm chiqarmoq mumkin edi.

Poezd bir necha soat bog‘-rog‘lar orasidan o‘tib, axiri Samarqand vokzaliga kelib to‘xtadi. Bundagi to‘plangan kishilarning ko‘pchiligi sallali va choponlidir. Ora-sira qizil ishtonli, oq ko‘ylakli rus askarlari va yelkasi pogonli bir-ikki rus to‘rasi ko‘zga chalinadir… Poezdning duduk tovushi, yuzlarcha vagonlarning taraq-turug‘i, tashilayotgan molu tovarlar, toy-toy yuklar, tevarakdagi mevali bog‘u bo‘stonlar, o‘simliklar to‘la bu barakali makonni-ollohning ma’rifati va bandalarining hunari jamlangan bu maskanni ko‘rib, bu yerning odamlari ko‘p baxtli ekan, deb o‘ylaysiz. Ammo haqiqatan ham baxtlimikanlar?

Ikki tarafida sarvu teraklar o‘sgan keng maydondagi ko‘chadan shaharga yo‘l oldim. Faytonchi yerli musulmonlardan biri ekan. Rus mahallasida ovrupocha mehmonxona bor ekan, o‘shanga tushdim. Turkistonning har qaysi shahrida alohida rus mahallalari qurilgandir. Bular yangicha uslubda qurilgani uchun rejali va tartiblidir, ko‘chalarning ikki tomoniga manzarali og‘ochlar ekilgan va ular kishilarni jazirama oftobdan muhofaza etadir. Har ko‘chada ariqlar qazilgan, ularda sharillab suv oqib yotibdir. Binolarning barchasi bog‘li-bog‘chalidir, ko‘m-ko‘kdir, shu bois bu mahallalar shahardan ko‘ra ko‘proq qishloqqa o‘xshaydir. Ammo go‘zal qishloqki, shahardan yaxshiroq, shaharga alishtirilmas. Kelajakda bu xushmanzara mahallalar aholisi ko‘payib, shaharlardagiday binolarga to‘lsa, taassufli hol yuzaga kelur.

Ovrupocha musofirxonaga qo‘nib, joylashib olganimdan keyin, soch-soqol oldirmoqchi bo‘ldim. Qo‘shnidan so‘rasam, yaqin yerda sartaroshxona borligini aytdi. O‘sha yoqqa yo‘naldim. Ovro‘pocha sartaroshxona ekan, usta ham rusdir, tabiiy. Do‘kondan ichkari kirdim. Biror odam ko‘rinmadi. Derazalari tor, qorong‘i xona, qimirlagan jon sezilmaydi… Yo‘taldim, yengilgina tepinib, kim bor, degan ma’noda ovoz qildim…

Ichkaridan bir rus chiqdi. Ko‘rinishidan ustalarning boshlig‘i deb o‘yladim. U menga tikilib:

– Nima kerak?–deya so‘radi.

– Soqol oldiraman, sochimni tekislataman,–dedim.

– Hozir hech kim yo‘q, keyin keling.

– Taqsir, nima deyapsiz o‘zi? Qanaqasiga hech kim yo‘q?

– Yo‘q, hozir yo‘q. Bir soatdan so‘ngra keling,–dedi u va qayrilib, ichkariga kirib ketdi.

Jahlim chiqib, tashqariga yo‘naldim. Boshqa sartarosh qidirdim. Yo‘q ekan. O‘ylab ko‘rsam, jahl qilish, afsuslanish o‘rinsiz. Bu shaharda ovro‘pocha sartarosh topilsa, albatta shunaqa bo‘ladi-da! Istagan paytda ishlaydi, xohlaganicha aqcha oladi va yana «Olloh rozi bo‘lsin» ham deb qo‘yadi. Shunaqa.

Sartarosh bahona viloyatning husnu tarovatidan sarxushligim tarqab, qaerda ekanligimni yaxshigina his etdim. Bir gul bilan bahor bo‘lsa, shunaqa bo‘larkan. Voqean Samarqandda bunaqa gullardan va jigitlardan yana allaqanchasini ko‘rdim. Ammo ular o‘z ishlarini qotiradirlar! Ko‘l katta, suv chuchuk, baliq oz, ko‘p-ko‘p aldab, o‘ynab-kulib yashaydirlar…

Ha, so‘zimizni unutmaylik! Murod-maqsadim achchiq-tiziq so‘zlarni yozmoq emas. Qalamni qora siyohga emas, gul moyiga, atirga botirib yozadurmen…

Buxoroda «Tarjimon» gazetamizning ancha yillardan beri mushtariysi sarrof Burhoniddin afandi bor edi, shu inson yodimga keldi. Buxoroda ekanimda, uyiga chaqirib, oldimga osh-non qo‘yib, mehmon qilgandi. Xudo rozi bo‘lsin. Gazetachilarning tili burro, qalami o‘tkir ekanini bilgani holda suhbatga kirishib, o‘zi Buxoroda qirq yildir yashayotganiga qaramay, uni bilaman, deyolmasligini tan olgan edi. O‘shanda men:

–Taqsir, qirq yil oz emas, unchalikmasdir…– dedim.

– Yo‘q, afandim, qirq yil ko‘p emas. Bandangiz Buxoroda tug‘ildim, ellik-oltmish yil umr kechirdim, shunda ham Buxoroni tamoman bilmaydirmen,– dedi.

Muxtaram sarrof Burhoniddin afandining maqsadi menga ayon. Vatanga muhabbati va hamiyati bois Buxoro haqida bilib-bilmay yanglish narsalar yozilib, gazetada chiqib ketishidan hadiksiragan va bu «bilmayman» deyishi bilan menga dars bermoqchi bo‘lgan. Uning bunchalar hamiyatlik inson ekanligiga ofarin va tahsinlar aytdim. Umidvormanki, yozganlarimda nomunosib narsalar ko‘rmagandirlar. Ammo, aziz birodarim Burhoniddin, qirq yil oz emas, uzun zamondir. Qaerga borsam, uch-besh kunda ancha-muncha yerlarni ko‘rib, allaqancha narsani bilib olaman. Bir chetdan boqsak, siz ko‘rmaganlarni men ko‘rarman balki; ko‘zlarimizda farq yo‘qdir, bilaman, faqat ko‘zoynaklarda farq bor.

Anglaganga chivin ovozi sozdir, anglamaganga nog‘ora-surnay tovushi ozdir.

13 noyabr 1893 (16 jumadulavval 1311) 38-son

11

Samarqanddagi birinchi ziyoratim uezd boshlig‘i muovini janob podpolkovnikka uchramoq ila boshlandi. Bu ma’mur bilan ko‘rishmog‘im uchun vosita bo‘ladigan bir maktub ham bor edi. G‘oyatda diqqatli odam ekan, eski Samar-qandni tomosha qildirmoqqa shu yerlik qarilardan Olimjon degan odamni tayinladi. Bu kishining yoshi yuzdan oshgandi, u yuz yillik o‘tmishning jonli kitobi va tarixi edi. O‘tgan-ketganlardan anchagina ma’lumot berdi, afsuski, gazetada maydon bo‘lmaganidan bu daf’a naql etmoqning imkoni yo‘q.

Samarqanddagi mashhur obidalarni, yodgorliklarni, barcha qadimgi binoyu imoratlarni Olimjon ota bilan birga yurib ko‘rdim. Ammo Eski shaharni ko‘rishdan oldin viloyat voliysi graf Rostovchev janoblarini ziyorat etmoq munosib bo‘lgani uchun u zotning saroyiga bordim.

Tarjimon ichkari kirib, haqimda xabar bergach, u zot meni qabul etdilar. Sayohatim va ziyoratim sababini zoti oliylariga bayon aylarkanman, suhbat asnosida u kishining yuksak tabaqaga oid zodagonlardan ekanligi, viloyat idorasini o‘z qo‘lida tutgan hukmdor, qo‘l ostidagilarga muloyim muomalasi bois ular mehriga sazovor bo‘lgani anglashildi. Graf Rostovchev bilan yarim soat muloqot etdim; yana bir ko‘rishamizmi-yo‘qmi, xudo biladi, lekin majlisi oliyasidan shunchalar lazzat oldimki, ko‘p zamonlar unutilmasdir. Ommaga ota, askarga qo‘mondon bo‘lgan bu zot rahbarligi ostidagi musulmonlar benihoya mamnunlar. Ruslarni-ku aytmasa ham bo‘ladi, chunki uning himmat va xizmatidan ko‘proq bular foydalanadilar.

Janob general Samarqandning «Okraina» gazetasida «Tarjimon» haqida qattiqroq gaplar yozilganini eslab, gazetamning bugungi ahvoli qanaqaligini so‘radi. Men savollarga javob berdim, mavzuga oid muzokara va qarashlarning farqli ekanligini, gazeta xususida to‘g‘ri fikrga bormoq uchun esa uni o‘qib borish lozimligini ham anglatdim. Shunda suhbatimizda qatnashayotgan qozoq to‘ralaridan biri tilmoch yigitga qarata:

– «Tarjimon»dan olib o‘qiylik!–deya xitob etdi.

Bu rag‘batlari uchun tashakkurimni bildirdim. So‘ngra rus shkolalari va mahalliy maktablar borasida gaplashdik. Samarqanddagi sartiya maktablari va o‘qituvchilari bilan tanishmoqni maslahat berishdi. Lekin, afsuski, vaqt ziqligidan buni ado etolmadim, zotan yoz bo‘lgani uchun maktablar yopiq edi.

Samarqand viloyat markazi o‘laroq qadimdan mashhur shahardir. Rivoyatga ko‘ra, shaharning quruvchisi Afrosiyob (Alp Erto‘nga) otliq podshoh bo‘lib, shahar nomi Maroqand, Mirand shaklida ham uchraydir. 1868 yildan beri u Buxorodan Rusiya tasarrufiga o‘tgan. Eski shaharga yondosh 1871 yildan rus mahallalari bino etilmoqdadir. Shaharning ruslar tarafida 10 ming, musulmonlar tarafida 25 ming aholi yashamoqdadir. Rus mahallalaridan iborat yangi shahar naqadar keng va bog‘-rog‘li bo‘lsa, eski shahar buning aksi o‘laroq tor va biqiqdir, shahar ichida bog‘u bog‘cha yo‘q, ammo tevaragi bog‘u bo‘stondir.

Shaharda 1 rus maktabi, 23 madrasa, 83 bolalar maktabi, 8 yahudiy maktabi, 68 masjid mavjuddir. Mashhur imorat va obidalari shulardir: Shohizinda, Bibixonim maqbaralari, Tillakori, Sherdor, Ulug‘bek madrasalari va Temur maqbarasidir. Bularning har biri bir ajoyibotdir. Binolarning qurilishi va go‘zalligi barcha sayyohlarni hayron etadir. Ammo na foydaki, bari xarobalik ichidadir va xaroblikka yuz tutgandir! Rusiya hukumati bularning saqlanishi va muhofazasiga imkon qadar g‘ayrat ko‘rsatmoqdadir, lekin bir qator mashhur binolarning ta’mir vaqti o‘tib, ta’mirga ehtiyoji qolmagan.

Temur maqbarasining ziyorati menda juda katta taassurot va hayajon uyg‘otdi. Ma’lumki, u dunyodagi birinchi jahongir edi. Rusiya tuproqlarida ham bir necha muhorabalar etmish. Endilikda uning so‘nggi makoniiga aylangan maqbarasi rus hukumati ta’miri ila yiqilmasdan turibdir. Rusiya hukumatining himmati bois maqbara atrofi gulzor qilib qo‘yilibdir.

Uch-to‘rt kun Samarqandda qoldim. So‘ngra po‘chta aravasida Toshkentga yo‘l soldim. Ikki shahar orasi 300 verstdir. Yo‘l ustida Jizzax shahri bor. Unga yetib kelguncha bog‘u bo‘ston yerlarni ko‘rdik. Jizzaxdan Sirdaryogacha Mirzarabot degan qup-quruq sahro ekan. 120 verstlik masofada po‘chta istansalaridan boshqa biror uy ham, inson ham, hayvon ham ko‘rmadik. Ikki yerda quduq bor, ammo suvi ichishga yaramaydir hamda oz. Karvonlar va aravakashlar suvdan o‘z ulushlarini olib, sahrodan o‘tib ketishmoqda.

Samarqanddan 8-10 verst masofada Zarafshon daryosi va ko‘kalamzor chamanliklar bor. Bu daryo, haqiqat ham, zar afshondir, ya’ni oltin sepuvchidir. Suv yetgan joylardagi barakat qiyossiz darajada mo‘l-ko‘ldir. Faqat har bir tayoqning ikki uchi bo‘lganidek, bu ma’voning go‘zalligi va barakatiga zid o‘laroq o‘ta og‘ir isitma xastaligi ham borki, kuzda butun aholi va hatto hayvonlar unga mubtalodir. Xususan Zarafshon isitmasi musofirlarga qattiq ta’sir qilarkan.

Zarafshon vodiysidan o‘tib Jizzaxga borguncha bir-ikki ko‘chmanchi qirg‘iz-qozoqlarning o‘toviga ham duch keldik. Maxsus to‘xtab, bir soat, yarim soat ularga mehmon bo‘ldim. Mollarini saqlashga yer va o‘tloq bor ekan, dunyoda bu ko‘chmanchilardan ko‘ra tashvishsiz, qayg‘usiz insonlar bo‘lmasa kerak deb o‘ylayman. Ular bosh-keti yo‘q mana shu dala-qirlarda va cho‘llarda besh-o‘n kun bu yerda, so‘ngra boshqa yerda kigiz yopilgan, cho‘pdan tiklangan qorauylarida oshini oshab, qimizini ichib, quyoshda qorinni toblab-silab yotib, goh-goh o‘lanu doston aytib yo tinglab umr kechiradirlar. Shaharlik va madaniy xalqlarning turmushi va ahvolidan bularning xabari yo‘q va ozga qanoat qilib yashashga o‘rganishgan.

Bu qirg‘iz va qozoqlarning urf-odatlari shariati islomiyaga muvofiq kelavermasa-da, o‘zlari dindor, sog‘lom va sobit insonlardir. So‘zlariga sodiq, oldi-sotdida adolatli, oilaga, xotinu bola-chaqaga mehrli va juda adabli odamlardir. Menga «Qrim yurtidan kelgan mo‘lla-to‘ra» deya izzat-ikrom ko‘rsatishib, siylashib, ovuldagi barchalari boshimga yig‘ilishib, «Aman-esanmi? Yurt amanmi? Musulmanlar tinchmi?» kabi savollarni yog‘dirishib, olgan javoblaridan dilu jondan quvonishib: «Xudayga shukur!» deya duolar qilishdi.

Ko‘chmanchi qirg‘izlar orasida o‘qish-yozish darajasi o‘troq madaniylar o‘rtasidagi kabi bo‘lmasligi tabiiydir, ammo bular ichida kitob ko‘rgan, qalam tutgan kishilar o‘ylaganimdan ziyoda ekan. Ko‘pchilik ovullarda maktab bor, biroq u ham kigiz yopilgan ulkan chodirdan iborat. Nima bo‘lgandayam, bolalar o‘qishdan mahrum emasdirlar.

Tush vaqti edi, qarshimizda Sirdaryo ko‘rindi. Sahroning chetiga yetdik, deya po‘chtachi qirg‘iz «Ay-o‘y!» deya qichqirib, arava otlarini daryo qirg‘og‘ida to‘xtattirdi.

Solga o‘tirib, daryoning narigi sohiliga o‘tdik. Sirdaryo ham Amudaryoga o‘xshab qaynab, loyqa oqar ekan, lekin uning kattaligi Amuning yarmisi qadardir.

Daryoning berigi qirg‘og‘idan ko‘kalamzor va obod yerlar boshlandi va Toshkentga yetgungacha bog‘u rog‘larga to‘la qishloqlardan o‘tib bordik. Yo‘l bo‘yi ko‘rimlik va qiziqarli edi, lekin chang-to‘zon ko‘pligidan anchagina qiynaldim va Toshkentga kelib tushgach, o‘zimni va jomadonu yuklarimni tuz-tuproqdan tozalash anchagina vaqtimni oldi.

Yo‘l ustida, Chirchiq daryosi bo‘yida diqqatga sazovor bir rus qishlog‘ini ko‘rdim. Bu yerga rus ko‘chmanchi-muhojirlari joylashtirilgan. Ammo juda chiroyli qishloq: barcha uylar yangi, rejali va tartibli qurilgan, eshik-derazalari bo‘yalgan. Har uyning kenggina hovlisi, bog‘i bor; ariqlarda suv oqib yotibdir… Bu maskanni olmon qishlog‘i bo‘lsa kerak, deb o‘yladim, chunki ona Rusiyada bunaqangi go‘zal qishloqni ko‘rmagandim. Ko‘chmanchilarni mana shunday joylashtirish va ta’minlash lozim.

Yangi Toshkentdagi bir mehmonxonaga o‘rnashdim. Yangi Toshkent ham Samarqand kabi rejali va tartibli uylari, bog‘lari bilan e’tiborni tortadi. Ammo Samarqanddan katta va go‘zaldir.

Yozda yomg‘ir bo‘lmasligi, quyoshning harorati va ta’siri kuchliligini ko‘zda tutgan holda, shaharlarda binolarni bog‘u rog‘lar orasida qurish lozimdir, bu jihatdan qaraganda, yangi shaharlar eskisiga qiyos qilinmas darajada ko‘rkam va a’lodir.

26 noyabr 1893 (30 jumodulavval 1311), 40-son, 25-28 b.

12

Toshkent shahrining musulmon aholisi yuz mingcha deya taxmin qilinadir, ammo odamlarning aytishiga ko‘ra, ikki yuz mingtadir. Musulmonlar yashaydigan Toshkentning qurilishi Buxoro va Samarqandga o‘xshaydi, ko‘chalar tor va aholi tig‘iz joylashgan. Faqat ularga qaraganda Toshkentning ariqlari keng, suvlari katta va mo‘l-ko‘ldir.

Toshkentdagi masjid va madrasalar qanchalar ulkan va chiroyli bo‘lmasin, Buxoro va Samarqanddagi bundayin imoratlar bilan bo‘y o‘lchasholmaydir. Bozorlari ham Buxoronikiday mol-matoga to‘la va boy emas.

Toshkentning mo‘‘tabarlaridan va ulamolaridan biri, qozi Muhyiddin xo‘jaga mehmon bo‘lib, u bilan bir necha soat muloqat etdim, to‘plangan kishilar majlisidan anchagina bahra oldim. Muhyiddin xo‘janing uyida bir necha e’tiborli zotlar yig‘ilishgandi, ularning bu o‘tirishdagi so‘zlaridan, mushohadayu muzokaralaridan mamnun bo‘ldim. Bu shahar ahli haqida yozilgani va eshitilgani kabi qoloqligu dunyodan xabarsizlikni sezmadim; shuningdek, har ne mavzuda va ahvol borasida so‘z ochmayin, bu xususlarda fahmu idroklari, tushunchalari yetarli ekanligini ko‘rib, masrurligim ortdi. Turkiston aholisining bilik va ma’rifatlari g‘arbliklardan ortda qolganini; so‘ng vaqtlarga qadar, temir yo‘l yo‘qligi sababli, qit’alardan va insonlardan uzoq va chetda bo‘lganliklarini dalil keltirib, kelajakda zamonaviy fikru qarashlari o‘sib, kuchayishiga ishonganliklarini aytdilar. Haqiqatan ham shundaydir.

Turkiston aholisiga mos usul va sabr va do‘stlik ila yangi taraqqiy yo‘llari ko‘rsatilsa, qabul va istifoda etishlariga hech shubhalanmayman. Oqil va iste’dodlari zohirdir; yaxshini va foydalini bilirlar va tanirlar.

O‘tgan yili yozda voqe bo‘lgan fasod va gazetamiz haqidagi og‘ir gap-so‘zlar bizga anchagina yomon ta’sir etgandi, o‘shanda ham Turkiston general gubernatori baro‘n Vrevskiyning[19] adolatini, aholi fikru qarashlarining tuzalishiga ishonchini ko‘rib, Rusiya idorasining marhamatli ekanligiga takror guvoh bo‘lib, ko‘nglim taskin topgandi. Xudo bunday holni qayta ko‘rsatmasin, ish-qilib.

Muhyiddin xo‘janing uyidagi suhbat va quyuq ziyofatdan so‘ngra, xayrlashuv asnosida bu yerning rasmu odatiga ko‘ra menga hurmatan chopon kiygizishdi. Buni bu o‘rinda yozganlarimga qo‘shmasam ham bo‘lardi, ammo xotira yaxshi, ularga tashakkurlar.

Toshkentda anchagina katta musulmon ziyolilar jamiyatini ko‘rib, benihoya xursand bo‘ldim. Osiyo o‘rtasida, bu chet va uzoq o‘lkada bunchalar o‘qigan va ma’lumotli musulmonlarni uchratish kimning xayoliga kelibdi dersiz! Bularning ko‘pchiligi davlat xizmatidagi harbiy va mulkiy ma’muru mansabdorlar bo‘lib, bir nechasi shu yerlik edi va bir ko‘pi Vo‘lga va O‘rol taraflaridan kelgan va bir-ikkisi qirg‘iz zadogonlari o‘laroq Toshkentda alohida bir jamiyat ekan. Ikki tabib, bir necha subay-ofitser yigitlar, bir necha davlat amaldorlari to‘planishdi; Turkiston ahlidan Bobobek, ota-o‘g‘il Jo‘rabeklar va Mirhaydar Mirbadalov janoblari bu ziyoli guruhni tashkil etadirlar.

Bularning barchasi tarafidan g‘oyat birodarona qabul etilib, Toshkentda bo‘lgan olti kunni biri biriga ulanib ketgan ziyofatlarda o‘tkazdim. Lekin, aziz do‘stlarim, bir bechora musofirni shunchalar siylamoq shartmidir? Bir o‘ylab ko‘ring axir, bir guruh insonlar uchun alohida bir uyda katta nahor oshi, tushlik ikkinchi bir hovlida, oqshom bazmi esa uchinchi bir xonadonda! Yana qanaqa ziyofatlar, hay-hay-hay! Masalan, Bobobek va Jo‘rabeklarning uylarida buzoqday keladigan katta qo‘y Kenegas usuli bo‘yicha butunicha qovurilib, dasturxonga qo‘yildi, yemay bo‘ladirmi? Kenegas nima degani, bilasizmi? Turkiston turklari urug‘-urug‘ bo‘ladirlar. Kenegas eng jasur, eng g‘ayratli turk va o‘zbek urug‘ining nomidir.

Meni mehmon qilgan barcha qo‘noqsevar qardoshlarimga ming-ming tashakkur aytaman. Biroq bir yozuvchi shu Turkiston bazmlarida bunchalar oshu siylovlar jarayonida bo‘kib-netib qolsa, bu xotiralarni kim ham yozardi? Lekin, xudoga shukrki, Kenegascha pishirilgan qo‘ylarni yeyishga qavman yaqin bo‘lganim uchun Qrim nomini sharmanda qilmasdan, olti kunda yigirma besh ziyofat «kurashi»dan g‘alaba qozonib chiqdim!

Toshkentda bu kabi ziyolilar, zodagonlar, muslima xotinlar fikru qarashlarini o‘rganib, ongimda ularning turmushiga oid anchagina yaxshi tushunchalar, ko‘nglimda ezgu hissu tuyg‘ular paydo bo‘ldi.

Shulardan birini aytay: bir xonim o‘n yildan beri shifoxonada xizmat va marhamat ko‘rsatmoqda. Yana bir xonim esa, ma’rifat tarqatishda g‘ayratini ayamaydir. Shunday qilib, bir necha xotin-qizlar gul-chechaklar kabi ilmu irfon taraqqiysida, xalq fikrining ochilishi yo‘lida ravnaq bermoqdalar. Mastura va paranjili bo‘lmasalar-da, tom adabli va tarbiyali hayot kechirishmoqda. Yuzi ochiq, bir-ikki tilni bilgan muslimalarni ko‘rmoq ko‘p nodir holdir. Paranjini otgan, yangi ilmu ma’lumot ila munavvara bo‘lgan muslimalar shu islom jamiyatida qanday o‘rin tutarlar? Ularning bir oilada yaxshi rafiqa, e’tiborli uy sohibasi, shafqatli ona bo‘lishlarini janobi haqdan yolvorib tilaydirman. Adabi islomiya tark etilmagan holatda ilmu ma’rifatdan faqat foyda keladir. Shunga ko‘ra umidvormanki, ziyoli, madaniy va xizmatga bel bog‘lagan musulmonlarning ziyoli, orifona rafiqalari va qizlari o‘zlarining marhuma onalari va buvilari darajasida adabli yashasalar, ularning ma’rifat va kamolotidan millat ham naf ko‘radir. Ana shu maqsad yo‘lidagi tahsilu kamolotdan, bu matlab birla kechirilgan umrdan ko‘p xayr va savob bordir.

Islom adabi ila tarbiyalangan, zamonaviy ma’rifatda kamolga erishgan muslimalar dunyoning eng yaxshi onalari bo‘lishi shubhasizdir.

Umuman o‘qigan-bilgan musulmonlarga va to‘ralarga xitoban shu fikrni aytib qo‘yay: millat va jamoatning oldida yuraylik, ularni ilgari yetaklaylik; ammo millatdan uzoq tushmaylikki, ular bizni ko‘rsinlar, ibrat olsinlar, foydalansinlar.

Millatni va ommani ko‘pam avom va fahmsiz deb o‘ylamaylik; ular yaxshi so‘zni, yaxshi ishni anglaydigan holdadir.

Ziyoli inson oliy fikrlarsiz yashay olmas. Yuksak tushunchalarimizni o‘z jamoatimizga, o‘z xalqimizga xizmat ettiraylik. Ularga bizdan ko‘ra yaqin, bizdan ortiq qarindosh va do‘st yo‘qligi ayondir.

Buxoroda yurganimda, tanishlarimdan Burxon sarrof: «Buxoroning ahvolini odam qirq yilda ham bilolmas» degandi. Uning bu hikmatli so‘zidagi ishorani anglagan holda gapni ortiq uzaytirmayman. Sayohatda ko‘rgan-eshitgan ko‘p narsalarni bu safar yozmayman, ularni bir fikru mulohaza va taftish tarozisiga qo‘ymoqqa majburman. Shundan kelib chiqib, ulug‘ Toshkent xususida besh-o‘n kalima so‘ylamoqchiman.

Ziyorat etilajak rus ma’murlaridan faqat janob general gubernato‘r, baro‘n Vrevskiy, keyin esa Toshkentdagi rasmiy musulmon gazetasi muharriri Ostroumov janoblari bilangina ko‘risha oldim xolos.

Bosh voliy hazratlari kaminani juda yaxshi qabul qildilar, suhbat asnosida Turkiston musulmonlarining nihoyatda qobiliyatli va neniki yaxshi narsani ko‘rsalar o‘rganishga mohir ekanliklarini so‘yladilar. Baro‘n Vrevskiyni Qrimda ham ko‘rgan edik. Janob Ostroumov maorif ishlarida xizmat ko‘rsatgan va Turkiston viloyati ahvolini eng yaxshi bilgan ma’murlardandir.

Voliy janoblarining husni tavajjuhlari soyasida musulmonlarning rohat va taraqqiylarini umid eturmiz.

Sart yoki sort aholisiga oid bir-ikki so‘zni ham aytib o‘taylik. Bu xalq g‘oyat muloyim bo‘lib, ahvolidan rozi va ma’murlarga itoatlidir. Xonlar va beklar zamonida, katta amaldor va to‘ralarni ko‘rganda, otdan tushib, tik turgancha qo‘l qovushtirishga o‘rgangan va bunaqa odatlari bo‘lgani uchun rus ma’murlariga ham shunday ta’zim bajo aylab, «davlatni idora qilish», «mulku boylikni boshqarish»ni, eski zamonlardagi kabi, qo‘l qovushtirmoq va buyurilganni bajarmoqdan iboratdir, deb tushunadirlar; ammo unday emas!

Eski idora va yangi hukumat orasidagi farqni tezroq tushunsalar, usul va muomalaning g‘arbnikiga ham, ruslarnikiga ham, eski sharqniki yoki Xitoynikiga ham o‘xshamasligini anglasalar, yanada yaxshi bo‘ladir.

Ko‘rinishdagi bu hurmat va itoat, ma’naviy munosabatlar haqiqiy aloqalarga mone bo‘lmasin, deya qo‘rqadirman. Ularning shunaqa qo‘l qovushtirib ta’zimda sharmandalarcha turganlarini ko‘rganlar ko‘pdir. Lekin, mening fikrimcha, xitoycha va sharqcha bo‘lgan bu ta’zim usulu odatidan qancha tez qutulinsa, shuncha yaxshidir.

2 dekabr 1893 (6 jumadulsoniy 1311), 41-son, 29-32 b.

13

Toshkent shahridagi mavjud ma’lumotli va ma’mur musulmonlar orasida qozoq xonadonlariga mansub rotmistr (yuzboshi) Sulton Isfandiyorov bilan tarjimon Zamonbek Shayxalibekov janoblarini yodlamog‘imiz lozimdir. Bularning har ikkisi xalq ichida rag‘bat va mehr qozongan odamlardir. Zamonbek afandi Shakelidan; istiqomati va tabiati g‘oyat muloyim va yoqimlidir.

Charxi falak meni Qafqazyadan olib, saltanati Usmoniyada, Afriqada, Hindistonda va Qashqarda aylantirib, bu Turkiston mulkiga keltirib tashlabdirki, agar boshimga tushganlarni va sayohatimda ko‘zim bilan ko‘rganlarimni yozib, bir risola etsalardi, ko‘p yaxshi bo‘lardi. Bular yozilmasdan qolib ketsa, afsuski, biz uchun faqat zarardir.

* * *

Janob qushbegiga va’da qilganimdek, Toshkentdan chiqqanim kunda Buxoroga telegramma berib, Samarqandga yo‘llandim. 8 iyunda (20 iyun) salomat Samarqandga kirib bordim. «Ovro‘po» musofirxonasiga tushdim. Shu oqshom Buxoro mansabdorlaridan biri kelib, Xon hazratlari tarafidan yuborilgan fayton menga muntazir ekanligini bayon ayladi.

Bu xursandchilik ustiga, Bokudagi do‘stlarimdan muallim Majid G‘anizoda[20] afandining sayohatimga qo‘shilmoq va bu taraflarda yo‘ldoshlik qilmoq uchun kelganini eshitib, yanada kuvondim. Majid afandi bilan ko‘rishib, shu kecha Samarqandda qolib, ertasi kun ertalabdan janobi oliy Abdulahadxon hazratlari yashaydirgan Shahrisabzga yo‘llandik. Xon hazratlarining inoyati shohonalari natijasi o‘laroq bizni olgani kelgan to‘rt ot qo‘shilgan fayton va bir yetakchi miroxo‘r yo‘ldoshligida tez-tez shahardan chiqib, bog‘u rog‘lardan o‘tib, tog‘lar sari oshiqdik. Bu tog‘lar Shahrisabz etaklaridadir, Buxoro chegarasi va Samarqand orasiga qadar uzangandir. Tog‘lardan o‘tadigan yo‘lga tosh to‘shalgan. Undan tomosha va rohat qilib o‘tiladir. Tog‘lar aksari tosh-tuproqli va qoyalikdir. Ruslar tasarrufidagi Samarqand taraflarida yangidan ekilgan og‘ochlardan shakllangan o‘rmonlar ham bor. Bular Samarqanddagi rus hukumati va xodimlarining obodonlik ishlarida ko‘rsatgan chiroyli g‘ayratlarining natijasidir, albatta.

Samarqanddan 25 verst masofada toqqa kiraverishdagi bir qishloqda to‘xtadik. Toqqa va qirga chiqmasdan oldin otlarga bir nafas dam oldirish kerak edi. Qishloq choyxonasiga kirdik. Yo‘lboshlovchimiz miroxo‘r darhol choy keltirtirdi, mehmon qildi. Bu va boshqa qishloqlardan ayrim kishilar bizni ko‘rmoqqa va tomosha aylamoqqa to‘planishdi. Ular bilan bir-ikki og‘iz so‘ylashmoq istadim.

«Bu qishloqda maktab bormi?» deya qariyalardan biriga savol berdim. U menga javob berish o‘rniga, yonidagi boshqa bir choldan «maktab bormi» deya so‘radi. U odam esa uchinchi bir kishiga shu savol bilan yuzlanarkan, u:

– Ha, bor, hazrat,–dedi va bir bolani imom afandini chaqirishga yubordi.

Bir ozdan keyin imom keldi. Keksaygan bir odam ekan. Salom-alikdan so‘ngra imomni choy ichishga taklif etdim. Kim ekanligini, qaylarga borib-kelganligini so‘radim. Majid afandini ularga tanitdim. Shundan keyin imom bilan oramizda shunday suhbat yuz berdi:

– Bu qishloqda masjid bormi?

– Avf etgaylar, hazrat, bordir.

– Borakalloh. Maktabxona bormi?

– Avf etgaylar, hazrat, bordir.

– Shogird ko‘pmi?

– Avf etgaylar, hazrat, ozdir.

Rasmiy muomala, taftish-tekshirishga o‘xshash bu suhbatdan biror yoqimli narsa chiqmasligiga aqlim yetib, so‘zni uzaytirmadim.

Choy va karvonsaroy pulini to‘lab, miroxo‘r yo‘lboshlovchimiz janobi oliyning mehmoni ekanligimizni bayon aylab, bizni faytonga mindirdi. Yo‘lda nima kerak bo‘lsa, tortinmay menga aytingiz, deya miroxo‘r oldinda yo‘lga tushdi. Orqasidan biz ham qo‘zg‘oldik. Bu qishloqdan tosh yo‘l bo‘ylab ilgariga ko‘tarila boshladik. Yo‘lning ikki yoni yuksak qoyalik edi. Qrim buloqlaridagi kabi ko‘zyoshidek tiniq suv yo‘lning u yonida ham, bu yonida ham ko‘pirib, shopirilib, bir nelarni so‘ylab oqib yotibdir. Bu muborak tog‘larning suvidan hech tortinmasdan, to‘ya-to‘ya ichdim. Pastliklardagi ariq va hovuz suvlaridan totib ko‘rmagandim, zotan.

Tushdan keyin uch soat o‘tgach, tog‘ ustiga chiqdik.

Bu yerni Taxti Qoracha der ekanlar. Tog‘ning beli. Anchagina yuksak va sovuq bo‘lgani uchun palto‘larni kiyishga to‘g‘ri keldi. Taxti Qorachadan Shahrisabz vodiysiga ko‘z tashlasa bo‘lur. Bu yerlar Qrimning Baydar vodiysiga o‘xshaydir. Lekin undan ko‘ra anchagina keng. Atrofdagi tog‘lar yuksak va ayrim cho‘qqilarida hecham qor arimaydir. Taxti Qorachaning belidan pastlikka enarkan, latofatli manzaralarni ko‘rib, ko‘zu ko‘nglimiz yayradi. Tog‘dan tushgan sari kunning harorati tobora yuksala bordi. Tevarakni oqshom qopladi, ammo Taxti Qorachadagi salqin qayda deysiz.

Shom boshlanganida tog‘dan tamoman vodiyga yetib olgandik. Kattagina bir qishloqda to‘xtadik. Bunda janobi oliy xon hazratlarining mehmonxonalari bor ekan, bizni u yerda choy-non, osh bilan kutib olishdi. Bir oz tinlanib, so‘ngra Kitob shahriga yo‘l soldik. Kitobda ham janobi oliylarining musofirxonalariga qo‘ndik. Havo juda issiq bo‘lganidan hovliga ipak chodir qurilgandi. Mehmonxona boshlig‘i bizni rasman qabul aylab, hovuz bo‘yidagi so‘lim yerga dasturxon tuzab siyladi. Dam olishimiz uchun chodir tikilganini bayon etdi. Xon hazratlarining soyai shohonalari bois munchalar hurmatu e’tiborga noil o‘laroq, Majid afandi bilan chodirga kirdik. Katta hovli fanorlar yorug‘ida munavvar edi. Kechasi bilan odamlarning keldi-ketdisi sezilib turdi. Ot tuyoqlari sharpasi, ba’zan qorovullar ovozi, goho olislardagi harbiy karnay tovushi quloqqa chalinardi. Oloy va Pomir tomonlarda, tog‘lar orasida kechgan bag‘oyat sururli chog‘larimni eslab, xayol surib yotardim. Xuddi «Ming bir kecha» ertaklarining biridagi voqealarni boshimdan kechirayotganday edim. Ammo yo‘lda anchagina charchaganimdan, salqin chodirda uyqu elitibdi, ertalab ko‘zimni ochsam, kun anchagina ko‘tarilgan ekan.

Mezbon afandi hovuz bo‘yida tayyorlangan dasturxonga taklif etdi, choy-non, osh bilan mehmon qildi. So‘ngra Shahrisabzga qarab yo‘l oldik.

Kitob bilan Shahrisabz ikki qarindoshday bir-biriga juda yaqin shahardir. Oradagi bir soatlik yo‘l bog‘u bog‘chalar va obod yerlardan o‘tadir. Har yerda tog‘lardan tushayotgan toza suv to‘la ariqlar oqib yotibdir.

Shahrisabzga kirarkan, ikki tabur[21] Buxoro qo‘shini yonidan o‘tdik. Rasmiy odatga ko‘ra, har bo‘likdan uch-besh askar yo‘lda qoravul turib, bizni salomlab qarshiladilar. Janobi oliyning askarlari miltiq bilan qurollangan bo‘lib, ustlaridagi kiyimlari ruslarning usulida tikilgan va boshlaridagi telpaklari bizning Qrimdagi teri qalpoqqa o‘xshardi.

Shahrisabzda biz uchun alohida mehmonxona ajratilgan ekan, xonalarga joylashib olgach, darhol dasturxonga taklif etildik. Qorli, muzli limonadlar keltirildi. Ammo havo shunaqayam issiq ediki, ba’zi kiyimlarimizni yechib tashlaganimizga qaramasdan, salqin xonada ham badanimizdan tinimsiz ter quyilardi.

Janobi oliylarining umrlari uzoq, davlatlari boqiy bo‘lsinki, ma’murlari bizni bag‘oyat do‘stona kutib olishdi, totli yemaklar va shirindan-shakar mevalar bilan siylashdi, ular bois vaqtimizni xush kechirdik.

Shahrisabzga borganimizning ertasi kuni shu yerlik beklardan Nasrulloh afandi keldilar. U zot rasmiy kiyimda. Bandalari ham janobi oliydan Qrimda ehson olingan Buxoroning oltin nishonini taqqan holda u kishini qarshilamoq va ichkariga taklif etmoqqa hozirlandim. Shu niyatda uy eshigi oldida u zotning istiqbollariga chiqdim. Ko‘rishib, hol-xotir surishtirganimizdan so‘ngra Nasrulloh bekni dasturxonga da’vat etib, choy keltirtirdim. U kishi shirin tilli, muloyim fe’lli bir ma’mur ekan. Choy ichilayotganda, u oyoqqa qalqib, o‘zining davlatlik va munavvar xon hazratlari tarafidan yuborilganini va janobi oliylari bizning kelganimizdan mamnun o‘laroq ertangi kungi bayram namozidan so‘ngra huzuri shohonalarida qabul etajaklarini bayon ayladi, keyin yana joyiga o‘tirdi. Shunda men duo va tashakkurlar aytib, janobi oliylarining soyai shohonalarida Buxoroda va Shahrisabzda g‘oyat baxtiyorona kunlar kechirganimni va huzurlarida qabul aylarkan, bandalarini yana va yana ziyoda masrur va musharraf etajaklarini arz ila Nasrulloh bekka so‘yladim.

Besh-o‘n daqiqa suhbatlashib, bir-ikki piyola choy ichishib, janob bek saroyga qaytdilar. Bizlar esa ertangi bayram kunini kutib shu yerda qoldik. 11 (23) iyun edi. Tongdan qurbon bayrami boshlandi.

10 dekabr 1893 (14 jumadulsoniy 1311) yil, 42-son, 33-36 b.

14.  Oxiri

12 iyun shanba kuni, qurbon bayrami namozidan keyin, biz uchun tayinlangan fayton keldi, shohona saroydagi mehmonxonadan chiqdik. Yo‘limiz Shahrisabz bozorlaridan o‘tarkan, tomosha qilib ketdik. Hayit munosabati bilan do‘konlar yopiq bo‘lsa ham, ko‘chalar gavjum, bir-birining ziyoratiga borayotgan odamlar bilan to‘la edi. Muzday sharbat, meva-cheva, choyu osh sotayotgan kishilarning qo‘li qo‘liga tegmaydi. Ba’zi yerlarda, burchak-burchakda to‘plangan odamlar qimorga o‘xshash allaqanday pulli o‘yin bilan mashg‘ul[22]. Sotuvchilarning baqir-chaqiri va xalqning olag‘ovuri bir-biriga qorishib, tantanali shovqin hosil qilgan.

Bu gavjum bozorlardan o‘tib, oqish, baland qal’a devorlari bilan o‘ralgan Oqsaroy maydoniga yetib keldik. Ulkan darvozadan saroyning birinchi hovlisiga kirdik. Darvoza qarshisiga o‘rnatilgan, harakatlanadigan o‘n ikki to‘p va atrofda yurib turgan miltiqli qorovullarni ko‘rdik. Bu yerdan shoh Temur zamonidan qolgan, g‘oyatda chiroyli shaklda qurilgan jomeyi sharif mezanalari va saroyning ayrim minoralari ko‘zga chalinardi. Yangi saroy ularning oldida bino etilgan. Lekin eski saroy o‘z zamonida yangi saroydan go‘zal bo‘lgan emish. Samarqanddagi mashhur imoratlar tarzida qurilgan bu eski masjid va saroy arabu eron me’morchiligi yutuqlarini o‘zida jamlagan binolardandir. Afsuski, ba’zi yerlari buzilgan, yiqilgan.

Fayton ikkinchi hovlining darvozasiga borib to‘xtadi. Bizni qarshilagan xodimlar hurmatan qo‘ltiqlarimizdan olib, aravadan pastga tushirishib, ichkariga boshladilar. Ichkaridagi hovli tashqaridagidan chog‘roq bo‘lib, uch tarafi bir qavatli, obod va go‘zal uylar bilan o‘ralgandi. Bu yer mehmonlarga mo‘ljallangan ekan. Kattagina xonaga kirib joylashdik. Bag‘oyat yorug‘, chiroyli bo‘lma edi; o‘rtadagi uzun, kattagina stolga yozilgan dasturxon to‘la noz-ne’mat. Orqamizdan darhol saroy begi kirib keldi va bizni dasturxonga taklif etdi, choy keltirtirdi. Bek bilan iltifot ila, do‘stona suhbatlashdik, savol-javob qilishdik. U bundayin muborak bayram kunida ko‘rishganimiz xayrli bo‘lajagidan umidvor ekanligini ta’kidladi. Haqiqatan ham to‘g‘ri fikr edi, axir qurbon hayiti kuni mashhur Temurning vatani Shahrisabzda va bu jahongirning saroylaridan birida, maorifparvar va ma’rifatparvar hukmdorlardan Mirsaid Abdulahadxonning xos beklari orasida va dasturxonida ishtirok etishim hech xayolu xotirga keladigan narsa emasdi. Taqdir ekan, inshoolloh, xayrlidir.

Bir piyoladan choy ichgach, ichkariga bizdan xabar bermak uchun saroy begi qo‘zg‘oldi. Bir oz muddatdan so‘ngra qaytib, «Marhamat qiling!» deya iltifot ila bizni huzuri shohonaga da’vat etdi. Hovliga chiqarkanmiz, shu kunlarda Peterburgdan qaytib kelgan janobi valiahd Mir Olimxon[23] to‘rani ko‘rdik va salom berdik. U kishi harbiychasiga qo‘llarini boshlariga ko‘tarib alik olib, iltifot ko‘rsatdilar.

Qoravullar saflangan hovlidan o‘tib, harbiycha salomlarga alik olib, ichkari hovliga kirdik. To‘rtburchak, hayhotday yer ekan, atrofi oppoq, ganchli binolar. Hovliga biror arshinlik kattalikdagi kesma oq toshlar, marmarlar to‘shalgan. Xullas, bu qasri shohonani Oqsaroy deyishlari mutlaq munosibdir, chunki har tomon oppoq.

Bizga yo‘l boshlovchilik qilib, bir oz oldinda saroy begi bormoqda. Uning ortidan hovlidan o‘tib, saroydagi bir pillapoyaga yetdik. Bek zina boshida qo‘llarini qovushtirib, rasmiy ehtirom maqomida turganicha, ko‘z ishorati bilan: «Qani, ichkariga buyuringiz!» dedi. To‘rt-besh tosh-marmar zinani bosib yuqori ko‘tarildik. Eshiklarning biri ochiq edi, o‘sha tomonga yurdik. Ichkariga kirdim, juda katta, keng xona edi. Derazalari ikki tarafga qaragan; biz o‘tgan hovliga qaragan derazalari panjarali, pardalidir va boshqa tarafi ochiq bo‘lib, u yoqdan saroydagi bog‘ ko‘rinmoqda. Yerga eng kamida bo‘yi yigirma, eni o‘n besh arshinli bir butun katta gilam to‘shalgan. Xonaning shifti va yon devorlari oltin naqshlar bilan mukammal ziynatlangan, latofatining bayoniga til ojizdir. Boshimni ko‘tarib, xonaning to‘riga boqarkanman, janobi oliyni ko‘rdim. U zotdan boshqa hech kimsa yo‘q edi. U zot o‘rinlaridan turib, biz yoqqa bir odim otdilar. Biz shoshib xon hazratlari tomon yurdik, salomlashib, bayram bilan tabriklab, munosabati oliylari uchun tashakkurlarimizni izhor etdik. Yo‘ldoshim Majid Jonizoda afandini zoti oliylariga tanishtirdim.

Janobi oliylari kamoli lutf va muloyimat ila menga xitoban:

– Va’dangizni bajarganingizdan xursand bo‘ldim,– deya Bog‘chasaroyda, huzuri shohonalarida kechgan suhbatimizda, Buxoroyi sharifga borib, janobi oliylarini ziyorat qilaman, deganimni esga oldilar.

Shundayin qiymati topilmas iltifotlardan so‘ngra xon hazratlari o‘z kursilariga o‘tirdilar va bizni ham qarshilaridagi ikki kursiga o‘tirishimizni istadilar. Ko‘rinishxonada shulardan boshqa kursi yoki o‘tirg‘ich yo‘q edi. Ruxsati oliylari ila o‘tirdik. Chorak soatcha janobi oliylarining huzurlarida qolib, diqqati shohonalari va muloyim suhbatlaridan sharaf topib, benihoya masrur bo‘lib, umrvoriy tashakkur ila tashqari chiqdik.

Pastda, zina boshida kutib turgan saroy begi bilan birga yana mehmonxona bo‘lmasiga qaytdik, u yerda hozir bo‘lgan insonlar bizni tabriklashdi.

* * *

Bir muddat o‘tgach, bandalarini yana ko‘rishmakka da’vat ettirdilar. Haligi saroy begi zinapoyaga qadar meni kuzatib qo‘ydi, yuqoriga bir o‘zim chiqib, ko‘rinishxonaga kirdim.

Bu safargi suhbatimizda hazrat davlatli Abdulahadxon Rusiyaga qilgan sayohatlarim borasida so‘z ochdilar, ko‘rgan va eshitganlarimdan so‘ylarkanman, ko‘p xursand va mamnun bo‘lganlarini lutfan bayon ayladilar. Xususan, o‘zlarining Peterburgda o‘tkazgan kunlari hech yodu ko‘ngildan chiqmasligini, hayajonli tuyg‘ularga to‘la ekanligini ifoda etarkan:

– Sulh va osoyish butunlay ta’minlansa, xudovandi olamning lutfi ila adlu boshqaruvimga omonat qilinmish yuz minglarcha musulmon fuqaroning tinchligu iqbolidan boshqa fikrim va qayg‘um yo‘qdir,– dedilar.

Keyin Rusiyadagi mavjud maktablar va o‘qitiladigan fanlar borasida suhbatlashdik, bilganimcha qisqa-qisqa ma’lumot berdim. Muloqotimiz tugarkan, meni diqqati shohonalari ila sharaflantirib o‘rinlaridan turdilar-da:

– Xudo nasibamni qo‘shsa, Qafqaz va Yaltaga bormoq fikridaman,– dedilar.

Ko‘rinish bitdi, duo etib, duo olib baxtiyorona tashqari chiqdim.

* * *

Ikkinchi hovlidagi ziyofatxonaga bordim, u yerda qal’a qo‘riqchilari boshlig‘i Nasrulloh bek bilan ko‘rishib, bir-birimizni bayram bilan qutlashdik. Odat bo‘yicha yana choylar keltirildi. Choy ichilayotgan asnoda xizmatchilar bir necha bo‘xchani keltirib yerga qo‘ydilar. Saroy begi bularni ochib, barchasi xon hazratlarining hadyasi ekanligini bayon ayladi. Men zoti oliylarini duo qilib, tortiqlarni qabul etdim. Ip va ipak matolar, hind mollari; 25 to‘n, 100 arshin ip mato, 12 to‘p ipak mato, 15 to‘p adras, 3 ta gilam, allaqancha qorako‘l terilar va sayohat harajatlarini qoplash uchun yetarli aqchali (pul beriladigan) farmon – shohona ehsonlarini qarang! To‘pchilar turgan hovliga chiqqanimizda, u yerda menga atalgan chopag‘on turkman otini berishdi.

Ming bir tashakkur!

Majid afandiga ham alohida bo‘xchalardagi hadyalar va to‘nlar sovg‘a qilindi. Ertasi kun, 13 iyun yakshanbada, qaytish yo‘liga tushib, Shahrisabzdan Samarqandga yuz tutdik. Bu yerga kelganimizdagi kabi to‘rt otli fayton, otliq xizmatchilar va bandalariga tortiq etilgan turkman otini yetaklagan yana bir otliq xizmatkor hamrohligida Taxti Qoracha belidan o‘tib, oromu osoyishu sevinch ila Samarqandga keldik.

Qrimlik ojiz bir yozuvchiga ko‘rsatilgan mundayin iltifoti shohonadan butun qirimliklar mamnun va xursand bo‘lishlari shubhasizdir.

Ismoil

* * *

Sayohatimga doir boshqa tafsilotlar, Turkiston haqidagi maqolalarim yana ayricha nashr etilajakdir.

17 dekabr 1893 (21 jumadulsoniy 1311) yil, 43-son, 37-40 b.

Zamimai «Tarjimon»

IZOHLAR

[1] Bu yozuvlarning bir qismi «Tarjimon»ning 1893 yilgi 29-38 va boshqa bir qismi 40-43 sonlarida bosilgan.
[2] Amir Abdulahad – 1885-1910 yillar orasida hukm surgan Buxoro amiri.
[3] 1893 yilda Fransiyadan yangi qaytgan Ahmad Og‘ao‘g‘li ko‘zda tutilmoqda.
[4] Ruslar Qafqazni ishg‘ol etganidan keyin, bu o‘lkadagi musulmonlar sunniy va shia o‘laroq rasman ikkiga ayrilgach, sunniylarning diniy raisi – mufti, shialarniki shayxulislom deya ataldi va ular Tiflisda, Qafqaz umumiy viloyati hukumatiga bog‘liq diniy maqom holiga keltirildilar.
[5] Husayn afandi G‘oyibov – 1830-1917 yillarda yashagan, Ozarbayjonning ilg‘or fikrli diniy arboblaridan, maorifchi, 1881 yildan umrining oxirigacha Qafqaz muftisi bo‘lib xizmat qilgan. Uning Ozarbayjon shoirlari haqidagi 4 jildlik tazkirasi ham bor.
[6] Mirza Rizoxon – Eronda hukm surgan turk-qajar sulolasidan bir shahzodadir, diplomat va atoqli arbob.
[7] Sulton Majid G‘anizoda – o‘qituvchi, adib (1886-1937). Ozarbayjonda yangicha maktablarning ochilishida, ona tilida darsliklar yozilishida, milliy matbuot va teatrning rivojida muhim xizmat ko‘rsatgan ziyolilardan biri.
[8] Vopur – kema.
[9] Hoji Zaynalobiddin Tog‘iev (1838-1924) – ozarbayjonlik mashhur milyo‘ner. Benzin, to‘qimachilik, baliqchilik kabi sohalarda juda katta hajmda tijorat qilgan. Rusiya turk musulmonlarining turli madaniy faoliyatlariga homiylik qilgan, yordamsevarligi va xayr-sahovati bilan dong qozingan shaxs.
[10] Musa Nag‘iev (1842-1919) – neft ishlab chiqarish va savdosi bilan shug‘ullangan mashhur ozarbayjonlik milyo‘ner.

[11] Shamsi Asadullaev (1841-1913) – ulkan hajmda neft chiqarish va tijorati, tashish ishlari bilan tanilgan milyo‘ner.
[12] Safaralibey Valibeyov (1861-1902) – Ozarbayjon turklari orasida Gurjistondagi Go‘ri o‘qituvchilar yurtini bitirgan ilk muallimlardan, «Vatan tili» (1888, O. Chernyaev bilan birga), «Usuli jadid» (1886), «Lisoni forsiy» (1886) kabi ilk dars kitoblarini yozgan ziyolilardan biri. «Xazinai axbor» (1891) nomli ikki jildlik qomusiy lug‘ati ko‘p o‘qilgan.
[13] Qushlik – choshgoh. (Tarj.).
[14] Arshin – 68 sm.
[15] Verst (chaqirim) – 1,06 km.
[16] Desyatina – 1,09 gektar.
[17] M.P. Lessar — Rusiyaning Buxorodagi siyosiy ayg‘oqchisi. (Qarang: B. Hayit, Turkistan Devletlerinin Milli Mucadelelri tarihi, Ankara, TTK, 1995, s.117.) (Tarj.)
[18] Abdulahadxon – 1885-1910 yillari orasida hukm surgan Buxoro xoni.
[19] A.B. Vrevskiy – 1889-98 yillarda Turkiston bosh voliysi edi.
[20] Sulton Majid G‘anizoda – (1886-1937) o‘qituvchi va adib. Ozarbayjonda yangi maktablarning ochilishida, ona tilidagi dars kitoblarining yozilishida, yangi matbuot va teatrning yaratilishida muhim xizmatlar ko‘rsatgan ziyolidir.

[21] Tabur – batalyo‘n; to‘rt bo‘likdan iborat harbiy qism. (Tarj.).
[22] Muallif bu yerda uzoqdan ko‘rganini eslamoqda, taxminimizcha, gap tuxum urishtirish ustida bormoqda. (Tarj.).
[23] Olimxon – 1910-1920 yillar orasida Buxoro amiri
[24] “Tarjimon” gazetasi nomi “vov”siz (“u”siz) yozilgan, afsuski, shu paytgacha “Tarjumon”, “I. Gaprinskiy” deya ruschadagidek qo‘llanilmoqda. Bizningcha, gazetada muharrir nomi Ismoilbek G‘asprinskiy (“G” emas, “G‘”) deya bitilganini, shuningdek, “Tarjimon”ning 1884 y. 19-sonida adib o‘z taxallusini “qrimcha G‘asprali, cibircha Gaspringiy, sartcha Gaspralik, arabcha al-G‘aspiriy, ruscha yo Gasprov, yo Gasprinskiy bo‘ladi” deganini ko‘zda tutib, o‘zbekchada Ismoilbek G‘asprali deyilishi uyg‘undir (T.Q).
[25] Yuz Yilda Gaspirali“nin Ideallari. Bildiriler.–Turk Yurdu yay. Istanbul 2001. s. 14–15.)
[26] Ismail GASPIRALI. Secilmis Eserleri: III. – Haz. Yavuz Akpinar. Otuken yay. Istanbul 2008. S.313-498.
[27] Dr. Ismail Turkog’li. Osmanli Devletinin Ismail Gaspiralinin Faaliyetlerine Bakisi. – Ismail Bey Gaspirali Ve Ziya Gokalp Sempozyumlari. Bildiriler. TURKSOY yay. Yay haz. H. Dundar Akarca. Ankara 2003. S.62–63.

Manba: “Jahon adabiyoti” jurnali, 2010 yil, 10-son.

Sahifani bezashda 1890 yili Turkistonga safar qilgan frantsuz fotografi Pol Nadar suratlaridan foydalandik.