Кентервил қасридан темир йўлнинг энг яқин бекати Аскотгача бўлган масофа етти милга тенг, бироқ мистер Отис бекатга от-улов юбориши тўғрисида телеграф орқали ўз вақтида буйруқ бергани туфайли оила аъзолари қасрга томон хушнуд кайфиятда йўлга тушишди.

Оскар Уайльд
КЕНТЕРВИЛЛИК АРВОҲ
Моддий ва руҳий узвий чатишиб
кетган романтик воқеа

Оскар Уайлд (инглизча Oscar Wilde) (1854.16.10, Дублин — 1900.30.11, Париж) — инглиз ёзувчиси, танқидчи. Ҳашамдор шеърлари билан француз символистларига яқин туради. 1882 йилда АҚШ шаҳарлари бўйлаб саёҳатда бўлиб, эстетика бўйича маърузалар ўқиган. Бу даврда ва кейинроқ яратилган «Эътиқод ёки Нигилистлар» (1882), «Герцогиня Падунская» (1883), «Саломея» (1893) драмаларида ёш ёзувчининг исёнкор кайфияти ифодаланиб, ижтимоий ҳаёт масалалари муҳим ўрин эгаллайди. Лондонга қайтиб, газета ва журналлар билан ҳамкорлик қилган. Ахлоқсизликда айбланиб, 2 йил (1895—97) қамоқда ётиб чиққач, Парижга кўчиб ўтган. Қамоқдан сўнг Уайлд ҳаётида рўй берган руҳий тушкунлик «Рединг қамоқхонаси балладаси» (1898) автобиографик асари ҳамда ўлимидан кейин эълон қилинган «Қамоқхонадаги тавба» (1905)да ўз аксини топган. «Уиндермир хонимнинг елпиғичи» (1892), «Бенуқсон эркак» (1895), «Жиддий бўлиш қандай муҳим» (1896) комедиялари, «Бахтли шаҳзода» ва «Юлдузли бола» (1888) адабий эртаклар тўпламларида ўзи яшаган муҳит урфодатларини танқидий акс эттирган. «Дориан Грей портрети» (1891) — 19-аср охиридаги интеллектуал романнинг ажойиб намунаси. 80-йиллардаги танқидий мақолаларида («Ўй-ниятлар» тўплами, 1891) Уайлд ҳозирги инглиз адабиётидаги ўзига яқин воқеа-ҳодисаларни ёритган. Айни пайтда халқ қўшиқчилик ижодини, П. Беранже шеъриятини юқори баҳолаган, О. Бальзак, Л. Н. Толстой, И. С. Тургенев ва Ф. М. Достоевскийлар бадиий маҳоратини меҳр билан тасвирлаган. Уайлд пьесалари асосида фильмлар яратилган.

1

Америкалик элчи мистер Хайрэн Б.Отис Кентервил қасрини сотиб олишга қарор қилганида ҳамма уни ўта бемаъни бу ишдан қайтаришга уринди, чунки қаерда арвоҳ борлиги барчага маълум ҳақиқат-ку, ахир. Ҳатто энг майда-чуйда нарсаларни ҳам ўз ўрнига қўйишга одатланган мард Кентервилнинг ўзи олди-сотди ҳужжатини тузиш пайтида мистер Отисни бу ҳақда огоҳлантириб қўйишни ўз бурчи деб билди.
– Биласизми, гап нимада, – дея сўз бошлади Лорд Кентервил. – Бувимнинг синглиси, герцогиня Болтон исмли бир бева холам бўларди. У бир куни ўз хонасида тушлик учун кийинаётганида тўсатдан елкаларига иккита қоқсуяк қўл келиб тушган. Бояқиш азбаройи қўрққанидан асабий тутқаноқ дардига учраб, ўзини ўнглай олмай ўтиб кетди. Сизга очиғини айтсам, мистер Отис, арвоҳ ҳозирда ҳаёт бўлган оила аъзоларининг кўпчилигига ҳам кўринган. Уни маҳаллий руҳоний, Кембриждаги Қироллик коллежи магистри Огастас Дампьер ҳазратлари ҳам кўрганлар, Герцогинянинг бошидан кечган бу даҳшатдан сўнг хизматкорларнинг бари бизни ташлаб кетди. Леди Кентервил эса умуман уйқусизликка учради: Худо берган кечаси унга йўлак ва кутубхонадан аллақандай номаълум шовқин эшитиладиган бўлиб қолди.
– Бўпти, милорд, – дея жавоб қилди мистер Отис, – арвоҳни ҳам жиҳозлар қаторига қўшиб қўя қолинг. Мен пулга сотиб олиш мумкин бўлган жамики нарсалари бор илғор мамлакатдан келганман. Қолаверса, ёшларимиз сизларнинг Эски Дунёингизни ағдар-тўнтар қилиб юборишга қодир ўктам авлод. Энг яхши актрисаларингизу опера хонандаларингизни ватанимизга олиб кетишаяпти. Бинобарин, Европада ақалли биттагина арвоҳ учраб қолса ҳам кўз очиб- юмгунча биздаги бирон музейда ёки сайёр томошахонада пайдо бўлиши аниқ.
– Кентервиллик арвоҳ ҳар қалай мавжуд, деган фикрдаман барибир, – деди лорд Кентервил жилмайиб. –У сизларнинг уддабуро импрессароиларингиз таклифига учмаган бўлиши эҳтимол. Бироқ бу ерда у нақ уч юз йил – аниқроқ, бир минг беш юз саксон тўртинчи йилдан бери маълум ва машҳур. Одатда, оиламиз аъзоларидан биронтасининг ўлими олдидан, албатта, пайдо бўлади.
– Одатда, лорд Кентервил, бундай ҳолларда оилавий шифокор келади. Ҳеч қандай арвоҳ йўқ; сэр, ва мен табиат қонунлари ҳамма – ҳаттоки инглиз аслзодалари учун ҳам бир хил, деб ўйлашга журъат этаман.
– Сиз америкаликлар табиатга жуда яқинсизлар ҳали! – дея хитоб қилди лорд Кентервил, у мистер Отис сўзларининг ниҳоясидаги кинояни тўлиқ илғаёлмаганди, чоғи. – Нимаям дердим, агар арвоҳли уй сизга маъқул бўлса, демак, ҳаммаси жойида. Фақат, сизни огоҳлантирганимни унутиб қўймасангиз. Бас.
Бир неча ҳафтадан кейин олди-сотди ҳужжати имзоланди ва Лондон мавсуми якунлангач, элчи оиласи билан Кентервил қасрига кўчиб келди. Миссис Отис ўз вақтида – 53-Ғарбий кўчада яшовчи мисс Лукреция Р.Тэппен деган номда юрган қизлик пайтидаёқ гўзаллиги билан бутун Нью-Йоркка донг таратганди. Эндиликда эса у – ўрта ёшлардаги, тароватини ҳануз йўқотмаган, кўзлари нурли, хушбичим хоним. Америкалик аёлларнинг аксарияти ватанни тарк этаётиб, ўзларини сурункали хасталиклардан бирига учрагандек қилиб кўрсатишади, гўёки бу европача назокату нафосатнинг белгиларидан бири эмиш. Миссис Отис бунақа нарсани хаёлига ҳам келтирмайди. У қадди-қомати бағоят келишган, бутун борлиғи ғайрат-шижоатга тўлиб-тошган аёл. Тўғри, уни ҳақиқий инглиз аёлидан фарқлаш қийин, бу эса, агар тилдаги тафовутни ҳисобга олмаганда, эндиликда Америка билан бизда ҳамма нарса бир хил эканлигини яна бир бор тасдиқлайди.
Тўнғич ўғилга ота-онанинг ватанпарварлик ҳисси жўш уриб кетиб, Вашингтон деб ном беришган, ўзи эса бундан доимо афсусланиб юради. У оқ-сариқдан келган, анча кўркам йигит, дурустгина америкача дипломат бўлиб етишадиган сиёқи бор. Негаки, муттасил уч мавсум мобайнида Ньюпорт казиносида немисча кадрилга дирижёрлик қилди, ҳатто Лондонда ҳам ажойиб раққос сифатида танилди. Хуллас, гардения*га ва гералдика**га айланишиб қолганини айтмаганда, бошқа ҳамма нарсада мутлақо соғлом фикр юритадиган йигит.
Мисс Виржиния Е.Отис ўн олти ёшга қараб кетаяпти. У сарв қомати нақ оҳудек латофатли, мовий кўзлари катта-катта, тиниқ нигоҳли қиз. Понини чиройли миниб юради, бир куни кекса лорд Билтонни Гайд-парк атрофида икки марта пойга ўйнашга кўндириб, нақ Ахиллес ҳайкали ёнида ундан жажжи от танасининг бир ярим баробари масофасида ўзиб кетди. Буни кўриб турган ёш Чешир герцоги шунақанги қойил қолдики, ўша заҳотиёқ менга турмушга чиқсангиз, деб сўради. Бироқ герцогни оталиққа олганлар уни ўша куни кечқуруноқ кўзда ёшлари билан Итонга қайтариб юборишди.
Оилада Виржиниядан кейин ёш эгизаклар ҳам бор, улар узлуксиз суратда савалаб турилгани сабабли “Юлдузлар ва йўл-йўл белгилар” деган лақаб олишган. (Бу ўринда АҚШнинг серюлдуз ва йўл-йўл байроғига ишора этилаяпти – Тарж.) Шу боис ҳам бу шўх-шаддод болакайлар, муҳтарам элчини ҳисобга олмаганда, оилада эътиқоди энг кучли республикачилар эди.
Кентервил қасридан темир йўлнинг энг яқин бекати Аскотгача бўлган масофа етти милга тенг, бироқ мистер Отис бекатга от-улов юбориши тўғрисида телеграф орқали ўз вақтида буйруқ бергани туфайли оила аъзолари қасрга томон хушнуд кайфиятда йўлга тушишди. Июлнинг сўлим оқшоми, ҳаво қарағайзорнинг илиқ, муаттар ҳидига тўйинган. Аҳён-аҳёнда ўз овозидан масрур ўрмон кабутарининг нозик ку-кулаши эшитилади, папортникларнинг шитирлаган чангалзорида тустовуқнинг олачипор кўкраги кўзга ташланиб қолади. Митти олмахонлар баланд дарахтлар тепасидан мўралайди, қуёнлар пастак ўт-ўлан орасига яшириниб олган ёки оппоқ думчасини диккайтирганча йўсин босган сўқмоқлар бўйлаб тирақайлаб қочиб кетади. Бироқ йўловчилар Кентервил қасрига олиб борадиган хиёбонга кириб улгурмаган ҳам эдиларки, бирданига осмонни булут қоплаб, атрофга ғалати сукунат чўкди. Зағчаларнинг улкан галаси уларнинг боши узра бесас учиб ўтди, уйга яқинлашиб қолганларида эса ёмғир йирик-йирик томчиларини аста-секин ташлай бошлади.
Остонада келгувчиларни қора шойи кўйлак кийган, оқ рўмол танғиб, пешбанд боғлаган сариштагина кампир кутиб олди. Бу уй бошқарувчиси мисс Амни бўлиб, миссис Отис уни леди Кентервилнинг илтимос-ўтинчига биноан аввалги ўрнида қолдирган эди. Аёл эски анъанага мувофиқ, оила аъзоларининг ҳар бирига чуқур таъзим қилди ва:
– Кентервиллар қасрига хуш келибсизлар! – деди.
Улар ходима ортидан уй ичига йўл олишди ва Тюдорлар даврига хос ҳақиқий холлдан ўтгач, кутубхонага кириб қолишди. У узунчоқ ва шифти пастак хона бўлиб, деворларига қора эман тахтаси қопланган, эшик рўпарасида каттагина витраж бор эди. Бу ерда чой ичишга ҳамма нарса тайёрлаб қўйилган экан. Улар ёмғирпўшлари билан шарф-ларини ечиб, дастурхон атрофида жойлашиб олгач, миссис Амни чой қуйгунига қадар, хонани кўздан кечира бошлашди.
Шу пайт миссис Отис камин ёнидаги полда вақт ўтишидан қорайиб кетган қизил доғни кўриб қолди ва у қаердан пайдо бўлганини билолмай, мисси Амнидан сўради:
– Бу ерга бирон нима тўкилган, шекилли?
– Ҳа, хоним, – дея жавоб қилди кекса бошқарувчи шивирлаб, – бу ерга қон тўкилган.
– О, қандай бемаънилик! – дея хитоб қилди миссис Отис. – Мен меҳмонхонамда қонли доғлар бўлишини истамайман. Уни дарҳол ювиб ташлашсин!
Кампир кулимсиради ва яна ўша сирли оҳангда шивирлаб жавоб берди:
– Сизлар леди Элеонора Кентервилнинг қонини кўриб турибсизлар. Уни минг беш юз етмиш бешинчи йили эри сэр Симон де Кентервил худди шу жойда ўлдирган эди. Шундан сўнг сэр Симон яна тўққиз йил яшади ва кейин бирданига, мутлақо сирли равишда ғойиб бўлиб қолди. Унинг танаси умуман топилмади, аммо гуноҳга ботган руҳи ҳали-ҳануз қасрни кезиб юрибди. Бу ерга келувчи сайёҳлар ва бошқа зиёратчилар мана шу абадий ўчмас қон доғини ниҳоятда қизиқиб томоша қилишади.
– Бу қандай бемаънилик! – деди Вашингтон Отис. – Пинкертоннинг беқиёс Доғ йўқотгичи ва намунавий тозалагичи уни бир дақиқага қолмай йўқ қилиб ташлайди!
У шундай деб тиззалаб олди ва то қўрқиб кетган бошқарувчи халақит бериб улгурмасиданоқ, лаббўёқ идишчасига ўхшовчи кичик қора таёқчада полни қира бошлади. Бир дақиқага борар-бормас, доғдан асар ҳам қолмади.
– “Пинкертон” панд бермайди! – деди йигитча бу ишга қойил қолган оила аъзоларига тантанавор тарзда ўгирилар экан. Аммо у гапини тугатиб улгурмай, нимқоронғи хона (чақмоқнинг ўткир ёғдусидан) ёришиб кетди, момоқалдироқнинг даҳшатли гулдуроси ҳаммани оёққа турғизиб юборди, миссис Амни эса ҳушини йўқотди.
– Нақадар расво иқлим, – деди америкалик элчи бамайлихотир оҳангда ва учи кесилган узун сигарасини ўт олдирди. – Қадимги ватанимизда аҳоли шунчалик кўпайиб кетганки, ҳаттоки тузукроқ об-ҳаво барчага бирдек етишавермайди. Англия учун ягона нажот йўли – аҳолини четга кўчириш, деб билиб келганман ҳамиша.
– Азизим Хайрам, – деди миссис Отис, – мабодо бу аёл сал нарсага ҳушидан кетаверса, нима қилишим керак?
– Нима қилардинг, идишни синдириб қўйганида бўладигандек, маошидан бир марта чегириб қол, – деб жавоб берди элчи, – дарров ақли киради.
Чиндан ҳам икки-уч лаҳза ўтгач, миссис Амни ҳушига келди. Бироқ, ларзага тушганидан ўзини ҳали буткул ўнглаб ололмагани шундоққина сезилиб турарди, акс ҳолда мистер Отисга хонадонингизга фалокат таҳдид солаяпти, деб тантанавор башорат қилишига бало бормиди.
– Сэр, – деди у, – мен шундай нарсаларни кўришимга тўғри келганки, ўрнимда ҳар қандай тақводорнинг тепа сочи тикка бўлиб кетарди. Бу ернинг даҳшатидан қанча-қанча кечаларда мижжа қоқмай чиққанман.
Лекин мистер Отис билан унинг рафиқаси муҳтарама ходимани биз арвоҳдан қўрқмаймиз, деб ишонтиришди. Шунда кекса уй бошқарувчиси ўзининг янги хўжайинларига Парвардигорнинг марҳаматини тилади ва унинг маошини оширишса ёмон бўлмаслигига шама қилишни ҳам унутмаган ҳолда, мажолсиз оёқларини оҳиста босиб, ўз хонасига йўл олди.

2

Туни билан бўрон увиллаб чиқди, аммо айтарли ҳеч қандай воқеа бўлмади. Бироқ эрталаб оила нонуштага тўпланганида ҳамма яна ўша қўрқинчли қон доғини кўрди.
– Намунавий тозалагичга шак-шубҳа бўлиши мумкин эмас, – деди Вашингтон. – Мен уни нималарда синаб кўрмаганман, ахир. Бу ўринда чиндан ҳам арвоҳнинг қўли борга ўхшайди.
У доғни яна йўқотди, лекин эртасига эрталаб доғ яна ўз ўрнида пайдо бўлиб қолганди. Шу куни кечқурун мистер Отис ухлагани кетишдан аввал кутубхона эшигини ўзи қулфлаб, калитини ёнига солиб қўйди. Бироқ эртасига ҳам яна ўша аҳвол такрорланди. Энди бутун оила арвоҳлар масаласига қизиқиб қолганди. Мистер Отис руҳлар мавжудлигини инкор этиш билан фикр қотиб қолишига йўл қўймадиммикан, деб ўйлай бошлади. Миссис Отис арвоҳлар ҳаётини ўрганувчилар жамиятига аъзо бўлиш нияти борлигини билдирди. Вашинг-тон эса “Майерс ва Подмор” фирмасига жиноят оқибатида пайдо бўлган қон доғлари узоқ муддат сақланиши хусусида узундан-узоқ мактуб битди. Мабодо шундан кейин ҳам оила аъзоларида арвоҳлар мавжудлиги тўғрисида бирон-бир шубҳа қолган бўлса, шу кечасиёқ у бутунлай тарқаб кетди.
Серқуёш, иссиқ кун ҳам ниҳоясига етди ва оқшом салқини тушганида Отислар сайр қилгани йўл олишди. Улар уйга кеч соат тўққизларда қайтиб, енгил таом билан кифояланишди. Арвоҳлар ҳақида умуман гап очилмади, чунки даврадагилар руҳлар моддийлашувидан олдин кўпинча бўладиган юқори сезгирлик даражасида эмасди мутлақо. Кейинчалик мистер отис менга айтиб берганига қараганда, олий табақага мансуб маърифатли америкаликлар доимо нималар ҳақида гапиришса, улар ҳам ўша оқшом айнан шу нарсалар тўғрисида мисс фанни Давенпорт актриса сифатида Сара Бернардан ўлса ўлиги ортиқлиги; ҳатто энг яхши инглиз хонадонларида ҳам жўхори, маржумак нони ва бўтқаси дастурхонга тортилмаслиги; жаҳон маданиятининг шаклланишида Бостоннинг аҳамияти; темир йўлда юк ташишда чипта тизимининг афзалликлари; Лондоннинг чўзилувчан таллафузига нисбатан Нью-Йоркнинг майин талаффузи ёқимли эканлиги ва ҳоказо мавзуларда гапириб ўтиришган. Ғайритабиий нарсалар ҳақида мутлақо гап бўлмаган, сэр Симон де Кентервил тўғрисида-ку, ҳеч ким чурқ этиб оғиз очмаган. Соат ўн бирда оила аъзолари дам олгани тарқалишган ва ярим соатдан кейин уйда чироқлар ўчирилган.
Бироқ кўп ўтмай, мистер Отис йўлакдан, у ётган хонанинг шундоққина эшиги олдидан эшитилаётган ғалати шовқиндан уйғониб кетди. Назарида темирлар жаранглашини илғагандек бўлди ва бу товуш дақиқа сайин янада яққолроқ янграй бошлади. У ўрнидан турди, гугурт чақиб, соатга қаради: роппа-роса тунги бир эди. Мистер Отис пинагини бузмаган кўйи темирни ушлаб кўрди – у доимгидек бир маромда уриб турарди. Йўлакдаги ғалати шовқин ҳануз тинмас, энди қадам товушлари аниқроқ эшитила бошлаганди. Элчи оёғига шиппакни илиб, зарурат буюмлари сақланадиган жойдан қандайдир узунчоқ шиша идишча олди ва бориб эшикни очди. Унинг рўпарасида, Ой ёғдусида қўрқинчли қиёфадаги бир чол турарди. Кўзлари чўғдек ёнаяпти, узун, оппоқ сочлари патила-патила бўлиб елкасига тушган, алмисоқдан қолган бичимдаги яғир кўйлаги тилка-пора, кишан урилган қўл-оёқларидан залворли ва занглаган занжирлар осилиб турибди.
– Сэр, – деди мистер Отис, – сиздан шуни ўтиниб сўрашга мажбурманки, бундан кейин занжирларингизни мойлаб юрсангиз. Шу мақсадда “Демократик партиянинг балқиётган қуёши” номли машина мойи-дан бир шишачани сиз учун олиб чиқдим. Ишлатган заҳотингиз кўнгилдагидек натижа беради. Буни бизнинг таниқли руҳонийларимиз тасдиқлашган, ёрлиғи билан танишиб кўргач, бунга шахсан ўзингиз ҳам ишонч ҳосил қилишингиз мумкин. Мен шишачани шамдон ёнидаги манави столча устида қолдираман, мабодо яна керак бўлиб қолса, бу восита билан сизни таъминлаб туришни ўз бурчим деб биламан.
Қўшма Штатлар элчиси шундай деб, шишачани мармар столча устига қўйди, кейин хонасига кириб, эшикни ёпди ва тўшагига чўзилди.
Кентервиллик арвоҳ кутилмаган бу муносабатдан қотиб қолганди. Кейин ғазаб ичида шишачани олиб паркет полга урди, сўнг ўзидан мудҳиш яшил ёғду таратганича, оғир ингроқ билан йўлак бўйлаб олдинга интилди. Бироқ у эман ёғочидан ясалган кенг зинапоянинг юқори майдончасига энди чиқиб улгурганди ҳамки, ланг очилган эшикдан иккита оқ шарпа отилиб чиқди ва улкан ёстиқ унинг боши устидан шувиллаб учиб ўтди. Руҳ фурсатни бой бермай жон ҳалпида тўртинчи ўлчамга ўтишга улгурди ва деворнинг тахта қопламаси ичига сингиб, яшириниб олди. Уйга сукунат чўкди.
Арвоҳ қасрнинг чап қанотидаги махфий ҳужрасига етиб боргач, Ой нурига суяниб, бирпас нафас ростлади ва кейин қандай аҳволга тушиб қолгани тўғрисида ўйлай бошлади. Уч юз йиллик шарафли ва бенуқсон хизмати мобайнида уни ҳатто бирон марта ҳам бу қадар таҳқирлашмаган эди. Арвоҳ ўзи учун ширин хотираларга берилиб кетди беихтиёр…
… Бева герцогиня бошдан-оёқ зеб-зийнатлару жавоҳирларга кўмилиб, кўзгуда ўзига маҳлиё бўлиб турганида уни ўлгудай қўрқитиб юборганди. Меҳмонлар учун ажратилган ётоқхонанинг дарпардаси ортидан бор-йўғи бир кулиб қараганида тўртта оқсоч нақ жазавага тушиб қолган. Маҳаллий руҳоний бир куни кечқурун кутубхонадан чиқиб келаётганида қўлидаги шамни кимдир пуфлаб ўчириб қўйди – бечора асаб хас-талигига учраб, ҳалигача сэр Уилям Галлнинг қўлида даволанади. Кекса мадам де Тремуляк бир тонгда бехосдан уйғониб кетганида камин ёнидаги оромкурсида унинг кундаликларини ўқиб ўтирган скелетга кўзи тушиб қолди; шундан кейин кампир бояқиш мия яллиғланиши хасталиги билан олти ой кўрпа-тўшак қилиб ётди, черковга интилди ва маш-ҳур шаккок мосье ва Волтер билан алоқани бутунлай узди.
Лорд Кентервилни тунда кийимхонада, томоғига валет қартаси тиқилганидан бўғилиб қолган ҳолда топишди – қария жон берар чоғида худди шу қарта билан Крокфорд қиморхонасида Чарлз Жеймс Фексни эллик минг фунтга чув туширганига иқрор бўлди ва бу қартани унинг томоғига Кентервиллик арвоҳ тиқиб қўйганини айтиб берди. Арвоҳ ўзининг буюк ишларидаги ҳар бир қурбонни – қаср саркоридан тортиб соҳибжамол Статфилдгача эслади. Саркор буфет хонасининг деразасини ям-яшил қўл тақиллатаётганини кўрган заҳотиёқ ўзини отиб қўйганди. Леди Статфилд эса оппоқ терисида қолган бешта бармоқ изларини яшириш учун ҳамиша бўйнига қора барқут рўмолча ташлаб юришга мажбур эди. Кейинчалик у қирол хиёбони адоғидаги, зоғора балиқлари билан машҳур бўлган ҳовузга ўзини ташлаб, ўлиб қутулди.
Арвоҳнинг бутун борлиғини ҳар қандай ҳақиқий рассомга яхши таниш бўлган туйғу – ўз ижодидан масрурлик, сархушлик туйғуси қамраб олган эди. У ўзининг энг яхши ролларини хаёлидан бирма-бир ўтказар экан, лабларида аччиқ кулгу ўйнарди. У охирги марта Қизил Рубен ёки чақалоқларни бўғиб ўлдирувчи қиёфасида чиққанди. Биринчи мартасида эса Жибон Дароз ёки Бекслей Ботқоғидаги қонсўрар ролида намоён бўлган. Арвоҳ яна бир воқеани – июннинг осуда бир оқшомида теннис майдончасида ўз суяклари билан кегли ўйнаб, томошабинларни ларзага солганини эслади.
Мана энди, шунча воқеа-ҳодисалардан кейин қасрга манави лаънати америкаликлар келиб, унга машина мойини тиқиштиришса, ёстиқ улоқтиришса-я! Бунга тоқат қилиб бўладими, ахир! Арвоҳ шунчалик хўрланганини тарих кўрмаган ҳали! Хуллас, у қасос олишни кўнглига тугиб қўйди ва тонг отгунича қилт этмай, чуқур ўй-хаёлларга ғарқ бўлди.

3

Эртасига эрталаб, нонушта пайтида Отислар арвоҳ ҳақида анча узоқ суҳбатлашиб ўтиришди. Қўшма Штатлар элчиси совғаси рад этилганидан жиндек кўнгли оғриганди.
– Мен арвоҳни ранжитмоқчи эмасман, – деди у, – лекин шу масалага боғлиқ ҳолда бу уйда шунча йиллар яшаган одамга ёстиқ улоқтириш ўтакетган одобсизлик эканини ҳам айтмасдан ўтолмайман. – Афсуски, мутлақо ҳаққоний бу танбеҳни эгизаклар қаттиқ хохолаш билан кутиб олишди. – Аммо шунга қарамай, – дея давом этди элчи, – агар руҳ қайсарлик қилаверса ва “Демократик партиянинг балқиётган қуёши” номли машина мойидан фойдаланишни истамаса, уни занжиру кишанлардан халос этишга тўғри келади. Эшик ортида шалдир-шулдур қилиб туришганидан кейин ухлаб бўлмаяпти.
Бироқ ҳафтанинг охиригача уларни ҳеч ким безовта қилмади, фақатгина кутубхонадаги қон доғи ҳар куни эрталаб яна пайдо бўлиб, ҳамманинг ғашига тегаётганди. Бунинг сабабини тушунтириш қийин, чунки ҳар куни кечқурун хона эшигини мистер Отиснинг ўзи қулфлайди, дераза қопқалари эса мустаҳкам тамбалар билан ёпилади. Иккинчи томондан, доғ рангининг ўзгариб туриши ҳам изоҳ талаб қилади. У баъзан қора-қизил, бошқа пайтлари эса қирмизи тусга киради. Бир куни епископал черковнинг ислоҳ қилинган Америкача эркин кўринишига мансуб ва соддалаштирилган маросим бўйича оилавий ибодат қилиш учун ҳамма пастда йиғилганида доғ зумрад-яшил тусда эканлигини кўришди. Ранглар кутилмаган тарзда алмашиниб туриши, табиийки, оила аъзоларини жудаям қизиқтириб қолди ва улар ҳар куни кечқурун эрта тонгда қайси ранг пайдо бўлиши устида гаров ўйнай бошлашди. Ёлғиз жажжи Виржиниягина бу ўйинларга қўшилмасди, қон доғини ҳар гал кўрганида у нима учундир маъюсланиб қоларди, у яшил тусга кирган куни эса сал бўлмаса йиғлаб юборай деди.
Душанбага ўтар кечаси руҳ ўзини иккинчи марта намойиш этди. Оила эндигина ётганида бирданига холлдан даҳшатли гурсиллаш эшитилиб қолди. Ҳамма қўрқиб кетиб, пастга югуриб тушганида тагликда турган рицарлик совути қулаб, йирик-йирик қисмлари полда ётганини, баланд суянчиқли оромкурсида эса Кентервиллик арвоҳ тиззаларини силаганича оғриқдан афти буришиб ўтирганини кўришди. Эгизаклар шу заҳотиёқ камончадан мерганлик билан биттадан ўқ узиб қолишга улгуришди – улар бу қадар маҳоратга ҳуснихат ўқитувчисини нишонга олиб, узоқ давом этган жиддий машқлар туфайли эришишган эди. Қўшма Штатлар элчиси эса арвоҳга тўппонча ўқталиб, Калифорния одати бўйича “Қўлингни кўтар!” деди.
Руҳ ирғиб турди-да, аламли ҳайқириқ билан улар орасини тумандек ёриб ўтди, Вашингтоннинг қўлидаги шамни ўчириб, ҳаммани зулмат қўйнида қолдирди. У зинапоянинг юқори майдончасига чиқиб, бироз нафас ростлагач, ўзининг машҳур иблисона қаҳқаҳасини ишга солишга қарор қилди, чунки бу унга бир неча марта муваффақият келтирганди. Айтишларича, шу машъум қаҳқаҳа туфайли лорд Рейкернинг ясама сочи бир кечада оқариб кетганмиш. Леди Кентервилнинг уч нафар гувернант аёллари қасрда ҳали бир ой ишламай туриб қочиб кетишларига ҳам ана шу мудҳиш хохолаш сабаб бўлгани шубҳасиз. Ана шу воқеаларни эслаган арвоҳ шу даражада иблисона қаҳқаҳа урдики, қасрнинг қадимий гумбазлари кўчиб тушишига оз қолди. Бироқ даҳшатли акс садо тинган заҳоти эшик очилиб, унинг рўпарасига оқиш-зангори капотедаги миссис Отис чиқиб келди.
– Тобингиз қочган кўринади, – деди у. – Сиз учун доктор Добеллнинг дамламасидан келтирдим. Агар ошқозонингиз азоб бераётган бўлса, у ёрдам қилади.
Руҳ унга қаҳр билан қарадию қора итга айланишга шайланди, чунки бу истеъдоди унга катта шон-шуҳрат келтирганди. Мисол учун лорд Кентервилнинг амакиси, мўътабар Томас Хортон бедаво телбалик дардига йўлиққанига оилавий шифокор ана шу ҳодисани сабабчи қилиб кўрсатган. Бироқ яқинлашиб келаётган қадам товушлари арвоҳни бу ниятидан воз кечишга ундади. Натижада у фосфор янглиғ заифгина ёғдулана бошлаш билан кифояланишига тўғри келди ва эгизаклар етиб келаётган лаҳзада қабристонда эшитиладиган оғир ингроқ билан ғойиб бўлишга улгуриб қолди.
Бошпанасига етиб борганида у ўзини мутлақо йўқотиб қўйди ва қаттиқ изтиробга тушди. Эгизакларнинг тарбиясизлиги ва миссис Отиснинг дағал моддиюнчилиги уни бағоят саросимага солганди, бироқ совутни кийишга муваффақ бўлолмагани унга ҳамма нарсадан кўпроқ алам қиларди. У, ҳатто ҳозирги америкаликлар ҳам совут кийган арвоҳни кўрганда жилла қурса ўз миллий шоирлари Лонгфелленинг ҳурмати учун жиндек чўчиб қўйишса керак, деб тахмин қилганди. Кентервиллар шаҳарга кетган пайтлари арвоҳ шоирнинг нафис ва ҳузурбахш шеърияти устида соатлаб ўтирганлари беҳуда эмас, албатта. Кейин, у ёғини суриштирадиган бўлсак, бу унинг ўз совути-ку, ахир! Сэр Симон де Кентервил ўшанда – Кенилвортда ўтган турнирда мана шу совутда бағоят шавкатли бўлиб кўринган ва ҳатто ёш маликанинг ўзидан беқиёс зўр мақтовни эшитиш шарафига муяссар бўлган эди. Мана эндиликда залворли кўкрак зирҳи ва пўлат дубулға унга жуда оғирлик қилиб қолибди – совутни кийганида у тош саҳнга йиқилиб тушди, тиззалари ва ўнг қўл бармоқлари эзилиб кетди.
Арвоҳ мазаси бўлмай чинакамига ётиб қолди ва бир неча кунгача хонасидан чиққани йўқ, фақат кечалари қон доғини етарлича тартибда сақлаб туриш учунгина бориб келарди, холос. Бироқ ўз-ўзини моҳирона шифолаши туфайли тезда соғайиб кетди ва энди элчи билан унинг оила аъзоларини учинчи марта қўрқитиб кўришга қарор қилди. Шу мақсадда ўн еттинчи август жумани белгилади ва бир кун аввал алламаҳалгача кийимларини кўздан кечириб чиқди. Охири қизил пат қадалган баланд, кенг ҳошияли шляпани, бўғзи ва енгларида қон доғлари бўлган кафанни ҳамда занглаган ханжарни танлади. Ўша куни кечга бориб жала қуйиб берди, шамол шу қадар қутурдики, эски уйнинг барча дераза-эшиклари нақ нари бориб, бери келарди. Аммо бундай об-ҳаво унинг учун айни муддао эди.
Режани қуйидагича тузди. Биринчи навбатда Вашингтон Отиснинг хонасига оҳиста кириб боради, оёқ томонида бир нималарни тўнғиллаганича тураверади, кейин юракларни увиштириб юборувчи мусиқа садолари остида ўз бўғзига уч марта ханжар уради. Вашингтонга нисбатан унинг алоҳида бир алами бор, чунки Кентервилнинг машҳур Қон Доғини жин ургур аллақайси бир Пинкортоннинг намунавий тозалагичи билан ўчиришни ана шу йигитча одат қилиб олганини у жудаям яхши билади. Мана шу беақл ва беодоб ўсмирни қўрқувдан тахта қилиб қўйганидан кейин Қўшма Штатлар элчиси билан рафиқасининг ётоқхонасига ўтади. Муздек тер босган қўлини миссис Отиснинг пешанасига туртганича, унинг дир-дир титраётган эрига дахманинг даҳшатли сирларини шивирлаб айтаверади.
Жажжи Виржинияга нисбатан қандай йўл тутишини ҳозирча аниқ ўйлаб кўргани йўқ. Чиройли ва оқкўнгил бу қиз уни бирон марта ҳам ранжитмади. Бу ўринда жавон ичидан туриб бир неча марта бўғиқ инграшнинг ўзи кифоя қилар, ҳойнаҳой. Мабодо қиз шунда ҳам уйғонмаса, арвоҳ акашак бўлиб қолган титроқ бармоқларида унинг устидан чойшабни тортади.
Эгизакларнинг эса яхшилаб таъзирини бериб қўйиш керак. Авваламбор уларнинг кўкрагига ўтириб олиб, ваҳимали тушлар таъсирида типирчилашларини кўриб бир мириқади. Кейин, зумрашаларнинг каравоти бир-бирига яқин бўлгани учун ўртада муздек ва кўкариб кетган мурда бўлиб қаққайиб туриб олади. Тирмизаклар азбаройи даҳшатдан ўлар ҳолатга келиб қолмагунларича шу алфозда тураверади. Сўнгра устидаги кафанни ирғитиб, оппоқ суякларини намойиш қилади, битта кўзини гир-гир айлантирганича хонада у ёқдан-бу ёққа юраверади – Бесас Даннил ёки ўз жонига қасд қилганнинг скелети ролида худди шундай қилганди. Бу жуда кучли роль бўлиб, унинг машҳур Телба Мартин ёки Махфий Сир ролидан асло қолишмайди, томошабинларга бир неча марта қаттиқ таъсир кўрсатган.

Соат ўн яримда овозлар пасайганига қараб, у бутун оила дам олишга тарқалганини тушунди. Лекин ўқтин-ўқтин кучли қийқириқ ва хохолаш унга алламаҳалгача халақит бериб турди – эгизакларнинг шўхлиги, ўйинқароқлиги ҳатто уйқуни ҳам калака қилаётгандек эди. Бироқ ўн бирдан чорак ўтганда уйга сукунат чўкди, роппа-роса ярим тунда эса арвоҳ ишга чиқди.
Бойқушлар деразага келиб урилишар, қарға қари эман тепасида қағиллар, шамол қадимий қаср атрофида гир айланиб, безовта руҳдек инграр ва сарсону саргардон кезарди. Отислар эса ҳеч нимадан хавотирланмаган кўйи хотиржам ухлашмоқда, ҳаттоки элчининг хуррак товуши ёмғир шатирлашию бўрон увиллашини босиб кетган. Руҳ ажин босган лабларида заҳарханда кулгу билан деворга қопланган тахта орасидан оҳиста чиқди. Ўзининг ва ўлдирган хотинининг герблари зарҳал билан туширилган фонусни кўтарганича дераза ёнидан биқиниб ўтаётган пайтида ой булутлар ортига яширинди. У мудҳиш соя янглиғ ҳануз олға интилар, ҳаттоки тунги зулматнинг ўзи ҳам унга жирканиб қараётгандек туюларди.
Тўсатдан уни кимдир чақиргандек бўлди-ю, турган жойида тошдек қотди, – йўқ, қўшни фермада ит вовуллаган экан. У ўз йўлида давом этаркан, XVI асрнинг эндиликда ҳеч кимга тушунарсиз сўкишларини тўнғиллаганича ва занг босган ханжарни ҳавода сермаганича борарди. Ниҳоят, бадбахт Вашингтоннинг хонасига олиб борадиган йўлак бошланувчи муюлишга ҳам етиб келди. Шу ерда бироз нафас ростлади. Шамол унинг оппоқ сочларини тўзғитар, қабр ҳиди анқиган кафанида таърифга сиғмас даражада даҳшатли бурмалар ҳосил қиларди. Соат ўн иккидан чорак ўтди ва арвоҳ интиқом лаҳзаси етиб қолганини сезди.
У мамнун ҳолда ҳиринглаб муюлишдан ўтди ва бор-йўғи бир қадам қўйганини биладики, аянчли фарёд урганча ўзини орқага ташлаб, докадек оқариб кетган юзларини узун, қоқсуяк қўллари билан беркитиб олди. Унинг нақ рўпарасида даҳшатли шарпа, телбанинг алаҳсирашига кўринадиган махлуқ ҳайкалдек қилт этмай турарди. Боши тап-тақир, силлиқ, думалоқ юзлари мурданикидек оппоқ, мудҳиш тиржайиши башарасида бир умр қотиб қолгандек. Кўзларидан қип-қизил нур сочилади, оғзи олов қайнаётган қудуқдек, арвоҳникига ўхшаб кетувчи машъум либоси – қордек оқ кафан бақувват танасини чирмаб олган. Шарпанинг кўкрагига осилган тахтачада қадимий ҳарфларда аллақандай ёзув битилган. Аламли мағлубият, ярамас иллатлар, ваҳшийларча ёвузликлар ҳақида бўлса керак у, ҳойнаҳой. Шарпа ўнг қўлида ярқироқ пўлат шамширни баланд кўтариб турибди.
Кентервил руҳи шу пайтгача ҳеч қачон арвоҳларни кўрмаганди, шундан ўлгудай қўрқиб кетди, ваҳимали шарпага кўз қири билан яна бир бор назар ташладию тирақайлаб қочиб қолди. Оёғини қўлига олиб югурар экан, кафанига ўралашиб ҳансирарди, занглаган ханжарни йўл-йўлакай элчининг бошмоғи устига тушириб юборди ва уни эрталаб қаср саркори топиб олди. Хонасига етиб келиб ўзини хавфсизликда сезган руҳ қаттиқ тўшагига кириб, бошини чойшабга буркаб олди.
Бироқ кўп ўтмай унда Кентервилларнинг азалий жасорати уйғонди ва тонг ёришган заҳоти бориб, ўша арвоҳ билан гаплашишга аҳд қилди. Атрофдан адирлар кумушранг тусда кўзга ташлангани ҳамоно қўрқинчли шарпани учратган жойига қайтди. У ўйлаб кўриб, арвоҳлар қанча кўп бўлса, шунча яхшилигини тушунди, янги шеригининг ёрдамида эгизакларни жиловлаб олишдан умид қилди.
Аммо арвоҳ ўша жойга етиб келганида кўз ўнгида машъум манзара намоён бўлди. Шарпа аллақандай бир кулфатга учраган кўринади. Кўзларидан нур йўқолиб, бўм-бўш чаноқлар қолган, ярқироқ шамшир қўлидан тушиб кетган, ўзи эса қандайдир ғалати, беўхшов бир тарзда деворга суялиб турибди. Кентервил руҳи югуриб бориб уни қучоқлаб олганди – о, қандай даҳшат! – шарпанинг боши узилиб, полда думалаб кетди, танаси қоқ ўртасидан бўлинди. Арвоҳ қарасаки, қўлида бор-йўғи оқ чойшабни тутиб турибди, оёғи остида эса супурги, ошхона пичоғи ва ичи бўш қовоқ ётибди. У ақлга сиғмас бу эврилишни қандай тушунишни билолмай, гарангсиган қиёфада, титроқ қўллари билан ёзувли тахтачани олди ва унда тонг ғира-ширасида қуйидаги даҳшатли сўзларни ўқиди:

Отис фирмасининг руҳи!
Ҳақиқий ва ўзига хос яккаю ягона арвоҳ!
Сохта арвоҳлардан эҳтиёт бўлинг!
Шу арвоҳдан бошқа бари – қалбаки!

Ҳамма нарса аён бўлганди. Демак, уни алдашибди, ёш боладек лақиллатишибди, боплаб чув туширишибди! Арвоҳнинг кўзлари Кентервилларнинг аввалги ўти билан ёнди, у тишсиз милкларини ғичирлатиб, заиф қўлларини осмонга чўзиб, қасам ичди – қадимий нутқларнинг энг яхши намунасига риоя этган ҳолда, хўроз икки марта қичқиришга улгурмай туриб, бу уйда қон тўкилади ва қотиллик хонама-хона бесас кеза бошлайди, деб онт ичди!
Бу даҳшатли қасам сўзларини айтиб улгурган ҳам эдики, яқин орадаги қизил черепицали том устида хўроз қичқирди. Руҳ бўғиқ овозда, заҳархандалик билан узоқ ва мириқиб кулди, кейин кута бошлади. Бироқ, бир неча соат кутса ҳамки, хўроз негадир бошқа қичқирмади. Ва ниҳоят, соат етти яримларда хизматкорларнинг қадам товушлари эшитилиб, арвоҳни карахтлик ҳолатидан чиқариб юборди, у хонасига қайтиб, амалга ошмаган режалари ва пучга чиққан умидларига қайғура бошлади. Кейин қадимги рицарлик ҳақидаги энг севимли китобларидан бир қанчасини кўриб чиқди, уларда эса ҳар гал шу қасам айтилганда хўроз икки марта қичқириши кераклиги ёзилганди.
– Ҳа, бўйнинг узилгур бефаросат парранда! – деб яниди у. – Бир куни келиб, найзам томоғингга санчилади-ю, ана ўшанда ўлим олдидан хириллашингни эшитаман.
Шундан сўнг у қўрғошин тобутига қулай жойлашиб олиб, қорон-ғу тушгунича ётди.

4

Эрталаб руҳ ўзини жуда эзилган бир ҳолатда сезди. Бутун бир ой мобайнидаги кучли зўриқиш ўз таъсирини ўтказа бошлаган эди. Асаблари қақшаган, тиқ этган товушдан сапчиб кетадиган бўлиб қолганди. Беш кун хонасидан чиқмади, бор-е, менга нима, деб қон доғидан ҳам хабар олмай қўйди. Модомики қон доғи Отисларга керак эмас экан, демак, улар унга муносиб эмас. Афтидан, Отислар ғайритабиий ҳодисаларнинг рамзий маъно-мазмунини англаб етишга мутлақо лаёқатсиз бўлган шўрлик моддиюнчиларга ўхшаб кетади. Самовий белги-аломатлар билан астрал*** жисмларнинг ҳолати масаласи баҳс талаб этмайдиган алоҳида соҳа, албатта, очиғини айтганда, унинг ваколат доирасига кирмайди ҳам.
Бироқ ҳафтада бир марта йўлакда пайдо бўлиш ҳамда ҳар ойнинг биринчи ва учинчи чоршанбасида боғ томонга қараган дераза ёнида ҳар балоларни тўнғиллаб ўтириш арвоҳнинг муқаддас бурчи. Аммо у мана шу вазифаларидан ўз қадрини ерга урмаган ҳолда воз кечишнинг ҳеч бир иложини тополмаяпти-да. Тўғри, ер юзидаги умрига гуноҳга ботиб яшади, лекин энди бу дунёда ҳамма нарсага виждонан, сидқидилдан ёндашадиган бўлиб қолди. Шу сабабли ҳам кейинги учта шанбада у одатига кўра ярим тундан соат учга қадар ҳамон йўлакларни айланиб юрар, бироқ уни ҳеч ким кўрмаслиги, шарпасини эшитмаслиги учун барча эҳтиёт чораларни қўлларди. Шу мақсадда ҳашаротлар кемириб ташлаган юпқа пол тахталари ғичирламаслиги учун этик киймай, енгил қадам ташлаб юрар, эгнига кенг ва қоп-қора барқут ёмғирпўш ташлаб олганди. Оёқ-қўлларидаги занжирларни “Демократик партиянинг балқиётган қуёши” номли машина мойи билан яхшилаб мойлаб туришни ҳам ҳеч қачон унутмасди.
Аслини олганда-ку, хавфсизликнинг бу сўнгги чорасини қўллашга кўникиши осон кечгани йўқ. Аммо ҳар қалай бир куни кечқурун, оила аъзолари овқатланиб ўтиришган пайтда, мистер Отиснинг хонасига кириб, бир шиша машина мойини кўтариб чиқди. Тўғри, у ўзини бироз хўрлангандек ҳис қилди, лекин бу ҳолат тезда ўтиб кетди. Пировард-оқибатда эса оқилона иш тутиш туйғуси устун келди ва у мазкур ихтиро муайян афзалликларга эга эканини, маълум даражада унга фойдаси тегиши мумкинлигини тан олди.
Бироқ арвоҳ қанчалик эҳтиёткор бўлмасин, уни тинч қўйишмасди барибир. Масалан, қоронғуда юрганида йўлакка тортиб қўйилган арқонга ҳадеганда қоқилиб кетаверади. Бир гал эса, Қора Исаак ёки Хоглей ўрмонлари овчиси ролида кийиниб чиққанида сирпаниб кетиб, қаттиқ лат еди. Чунки тирмизак эгизаклар гобеленлар залига кираверишдан тортиб, то эман ёғочли зинапоянинг юқори майдончасига қадар полга мой суртиб чиқишган экан. Бу арвоҳни шунчалик ғазаблантириб юбордики, у ўзининг оёқости қилинган қадр-қиммати ва ҳақ-ҳуқуқларини сўнгги бор ҳимоя қилишга ва Итоннинг бу безбет талабалари кўз ўнгида ўзининг Жасур Рупер ёки Бошсиз Граф номли машҳур ролида намоён бўлишга аҳд қилди.
Бу ролни ўйнамай қўйганига етмиш йилдан ҳам ошди. Охирги мартасида соҳибжамол леди Барбара Модиш уни кўриб ўтакаси ёрилган ва қаллиғи ҳозирги лорд Кентервилнинг бобосига турмушга чиқишдан воз кечиб, кўркам йигит Жек Каслтон билан Грента-Гринга қочиб кетганди. Барбара бу ишини даҳшатли арвоҳ ғира-ширада айвонда бамайлихотир сайр қилиб юришига йўл қўйиб бериладиган оилага ўлақолсам қадам босмайман, деб изоҳлайди. Кўп ўтмай бечора Жек Вондсворт яйловида лорд Кентервилнинг ўқига учди, Барбара эса юраги вайрон бўлиб, бир йилга борар-бормас Танбриж-Уэлсда оламдан ўтди.
Хуллас, бу рол ҳар томонлама муваффақиятли чиқиши керак. Бироқ бунинг учун ғайритабиий олам ёки тил билан айтганда, “олий даражадаги табиий олам” – жоиз бўлса, жуда мураккаб грим керак эди ва у бунга нақ уч соат вақт сарфлади. Ниҳоят, ҳамма иш битди ва у ўзининг кўринишидан мамнунлик туйди. Тўғри, бу либосга зарур бўлган чарм ботфорт – тиззагача етадиган кенг қўнжли этик унга бироз катталик қилар, устига-устак, эгар тўппончаларидан бири ҳам аллақайси гўрга ғойиб бўлганди, аммо умуман олганда, қиёфаси ёмон эмасдек туюларди.
Соат иккидан роппа-роса чорак ўтганида арвоҳ деворнинг тахта қопламаси ичидан чиқиб, йўлак бўйлаб биқиниб кетди. Гулқоғозлар ва дарпарда ранги туфайли “Зангори ётоқхона” деб ном олган эгизаклар хонасига етиб борганида эшик қия очиқлигини кўрди. Арвоҳ бутун важоҳати билан мумкин қадар кўпроқ даҳшат солишга шошилиб, эшикни ланг очди… ва шу заҳотиёқ сув тўла баҳайбат кўза бошига ағдарилди. Кўза-ку чап елкасига тегар-тегмай ўтди-я, аммо бошдан-оёқ шилтаи шалаббо қилгани расво бўлди. Шу лаҳзадаёқ эгизаклар ётган жойдан қийқириқ ва хохолаш янгради.
Арвоҳнинг асаблари дош беролмасди. Оёғини қўлга олганича хонасига югурди-ю, эртасига шамоллаб ётиб қолди. Хайриятки, бошсиз чиққани, акс ҳолда жиддийроқ шикастланиши ҳеч гап эмасди. Шугина кўнглига таскин берарди.
Энди у қўпол америкаликларни қўрқитишдан бутунлай умид узди. Аксари пайт оёғига латта шиппак илиб, шамоллаб қолмаслик учун бўйнига катта қизил шарф ўраб, эгизаклар ҳужум қилиб қолса, деб ҳар эҳтимолга қарши кичик болта кўтарган ҳолда йўлакларни кезиб юришнинг ўзи билан кифояланишга мажбур эди.
Ўн тўққизинчи сентябрда арвоҳга сўнгги зарба беришди. Ўша куни у ҳеч ким безовта қилмайди, деб ишонган жойи – холлга тушди ва Қўшма Штатлар элчиси билан рафиқасининг Саронида ишланган ҳамда Кентервиллар аждодларининг суратлари ўрнига қўйилган йирик фотосуратлари устидан кулиб ўтирган бўлди. Арвоҳ оддийгина, аммо батартиб кийинган – у ер-бу еригина қабрда чириб кетган узун кафанга ўралиб олган эди. Пастки жағига сариқ рўмол боғлаган, қўлларида эса фонус билан гўрковлар белкураги.
Аслида у ўз ижодининг энг яхши намуналаридан бири – дафн этилмаган Ион ёки Сертсейдаги Мурдалар ўғриси ролида кийиниб олганди. Бу ролни Кентервилларнинг бари жуда яхши эслашади ва бунинг сабаби ҳам бор – айнан ўша кезлари улар қўшни лорд Раффорд билан уришиб қолишганди. Соат учдан чорак ўтганида арвоҳ бутун вужуди қулоққа айланиб тингласа ҳам тиқ этган бирон товуш эшитмади. Шунда у қон доғидан нима қолганини кўриш учун кутубхонага оёқ учида ўтиб бораётганди, қоронғу бурчакдан бирданига иккита шарпа отилиб чиқди ва унинг боши устида қўлларини жазава билан силтаганча, нақ қулоқлари остида “У-у-у!” деб чинқириб юборди.
Ногаҳоний ҳужумдан эсанкираган, борлиғини ваҳима қамраб олган арвоҳ зинапояга отилди, аммо бу ерда уни Вашингтон боғда ишлатиладиган катта дори пуркагич билан кутиб турган экан. Ҳар томонлама душманлари қуршовида қолган руҳ жонҳолатда катта темир печка ичига ўзини урди – яхшиямки, унга ўт ёқилмаган экан! – ва мўри орқали бошдан-оёқ кир-чир, кафани увада, қалби алам-изтиробга тўлиқ бир алфозда ўз манзилига бир амаллаб етиб олди.
Шундан кейин у кечалари ташқарига чиқишни бас қилди. Зумрашалар яна бир неча марта пистирма қўйишди, ота-оналари ва хизматкорларнинг қаттиқ норозилигига қарамай, ҳар куни кечқурун йўлакка ёнғоқ пўчоқларини сочиб чиқишди, аммо буларнинг ҳеч биридан наф бўлмади. Чамаси, руҳ ўзини шу қадар таҳқирланган деб билардики, уй эгаларига бошқа кўринишни истамасди. Шу сабабли мистер Отис демократик партиянинг тарихи бўйича кўп йиллардан бери ёзаётган асари устида ишини давом эттириш имкониятига эга бўлди. Миссис Отис денгиз соҳилида ажойиб сайр уюштириб, бутун графликни қойил қолдирди, чунки дастурхондаги жамики таомлар моллюскадан тайёрланган эди.
Болакайлар лакросе, покер ва бошқа хил америкача миллий ўйинларга берилиб кетишди. Виржиния эса ўз пони отида хиёбонлар бўйлаб, таътилининг сўнгги ҳафтасини Кентервил қасрида ўтказаётган ёш Чешир герцоги билан биргаликда сайр қилиб юрарди. Ҳаммалари арвоҳ бу ердан кетиб қолди, деб ишонишди ва мистер Отис бу ҳақда лорд Кентервилга ёзма равишда маълум қилди. У эса жавоб мактубида бу воқеадан хурсандлигини билдирди ва элчининг муҳтарама рафиқасига табрик йўллади.
Бироқ Отислар янглишганди. Арвоҳ уйни тарк этмаган, гарчи энди деярли мажруҳ эканига қарамай, уларни буткул тинч қўйишни ҳатто хаёлига ҳам келтирмасди. Меҳмонлар орасида ёш Чешир герцоги борлигини билганидан кейин эса бу аҳди янада қатъийлашди. Чунки бу герцог бир вақтлари Кентервиллик арвоҳ-ла тонг отгунча қимор ўйнаб чиқаман, деб полковник Карбери билан юз гинейга гаров боғлаган ўша лорд Фрэнсис Стилтоннинг жиян набираси бўларди-да. Ўшанда лорд Стилтонни эрталаб ломбер хонаси полида фалажланиб ётган ҳолда топишган. Шундан кейин у яна узоқ йиллар яшади, аммо “олти дубл” деган иккита сўздан бошқасига тили айланмади сираям.
Ҳар иккала нуфузли хонадоннинг шаънига доғ тушмаслиги учун бу воқеани бости-бости қилиб юборишга ҳар томонлама уриниб кўришди, аммо шунга қарамай, у ўз вақтида катта шов-шувга сабаб бўлганди. Бу тўғридаги тафсилотларни лорд Гэттанинг “Регент шаҳзода ва унинг дўстлари ҳақида хотиралар” асарининг учинчи жилдидан топиш мумкин. Табиийки, арвоҳ Ститонларга аввалги таъсирини ҳануз йўқотмаганини исботлаб бермоқчи бўлди. Қолаверса, уларга узоқроқ қариндошлиги ҳам бор: унинг жияни иккинчи оиласида монсеньор де Балклига турмушга чиққан, Чешир герцогларининг бутун уруғи шу одамдан бошлангани эса ҳаммага маълум.
Арвоҳ ҳатто, Вампир-роҳиб ёки Қонсиз Бенедиктчи номли маш-ҳур ролини тиклаш устида ишлай бошлади; Виржиниянинг ёш мухлисига шу қиёфада кўринишга аҳд қилди. Бу ролда у шунчалик даҳшатли эдики, янги 1764 йил арафасидаги ўша машъум кунда унга кўзи тушиб қолган кекса леди Стартап жон аччиғида бир неча бор қичқиришга улгурган-у, кейин ҳушидан кетган. Уч кундан кейин эса у Кентервилларни, ўзининг яқин қариндошларини меросдан маҳрум қилганча ва бор мол-мулкини лондонлик бир дорихоначига қолдирганча, оламдан кўз юмган.
Бироқ, эгизаклар олдидаги қўрқув сўнгги дақиқада арвоҳ ўз хонасидан чиқишига йўл қўймади ва ёш герцог қирол ётоқхонасида хотиржам ухлади. У тушида Виржинияни кўрди.

5

Бир неча кундан кейин Виржиния олтин сочли ошиғи билан Броклей яйловига отда сайр қилиш учун борди ва жонли иҳота орасидан ўтаётиб, амазонка либосини йиртиб олди. Шу сабабли ҳам уйга қайтгач, ҳеч кимга кўринмай, ёрдамчи зина орқали ўз хонасига чиқмоқчи бўлди. Аммо эшиги қия очиқ гобелонлар зали ёнидан югуриб ўтаётганида назарида хонада кимдир бордек туюлди. Онасининг оқсочи баъзан шу ерда у-бу нарса тикиб ўтирарди, унга кўйлагини тиктириб олишни ўйлади. Қиз шу хаёлда ичкари кирганида эса Кентервиллик арвоҳни кўриб, ҳайратдан қотиб қолди.
У дераза ёнида шамол дарахтларнинг омонат олтин либосини аёвсиз юлқиб ташлаётгани ва сарғиш-қизғиш япроқларни узун хиёбон бўйлаб чирпирак қилиб учириб кетаётганини маъюс кузатиб ўтирарди. Бошини қўлларига тираган, бутун борлиғидан оғир изтироб сезилиб турибди. У жажжи Виржинияга шу қадар ёлғиз ва шу қадар ожиз қария бўлиб кўриниб кетдики, қиз аввалига югуриб бориб, хонасига яшириниб олишни ўйлаган бўлса ҳам энди унга ачинди, юпатгиси келди. Виржиниянинг қадам ташлаши шунчалик енгил, ҳамдардлик туйғуси шунчалик кучли эдики, то ўзи гап бошламагунича, арвоҳ уни ҳатто пайқамади ҳам.
– Сизга жудаям раҳмим келаяпти, – деди қиз. – Аммо эртага укаларим Итонга қайтишаяпти, агар ўзингизни яхши тутсангиз, энди сизни ҳеч ким хафа қилмайди.
– Мен ўзимни яхши тутишимни сўраш бемаънилик, – деб жавоб берди руҳ у билан гаплашишга жазм этган чиройлигина қизчани ажабланиб кўздан кечирар экан. – Ҳа, ҳа, ғирт бемаънилик! Мабодо занжирларимни шалдиратишим, қулф тешигидан инграшим, тунлари дайдиб юришимни айтмоқчи бўлсанг, бу менинг вазифам-ку, ахир! Мавжудлигимнинг бутун мазмун-моҳияти айнан ана шунда, агар билсанг!
– Бунда ҳеч қанақа маъно йўқ, қанчалик ёмон одам бўлганингизни ўзингиз ҳам яхши биласиз. Сиз хотинингизни ўлдирганингизни бу ерга кўчиб келган кунимизнинг ўзидаёқ миссис Амни айтиб берганди.
– Нима бўпти, – дея ижирғаниб жавоб қилди руҳ, – бу оилавий масала, ҳеч кимга дахли йўқ.
– Ўлдириш умуман яхшимас, – деди Виржиния. Янги Англиядаги қайсидир ижодидан унга мерос бўлиб ўтган пуританча ахлоқ-одоб, бундай воқеаларга тоқат қилолмаслик қизда гоҳо яққол сезилиб қоларди.
– Сизларнинг сариқ чақага қиммат, маза-матрасиз қарашларингизга заррача тоқатим йўқ! Хотиним ўлгудай аҳмоқ, ношуд, уқувсиз эди. Кийимларимни ақалли бирон марта ҳам дурустроқ крахмаллаб бера олмаган. Овқат пиширишга-ку умуман нўноқ эди. Бир гал Хоглей ўрмонидан бир ёшли, манаман деган эркак буғуни овлаб келганимда ундан нима пишириб берганини биласанми? Ҳа, майли, энди гапириб нима қилдим – ўтган ишга салавот. Мен-ку, хўп, хотинимни ўлдирибман, лекин унинг укалари мени очдан ўлдиришгани ҳам у қадар илтифотдан бўлмайди ҳар қалай.
– Улар сизни очдан ўлдиришганми ҳали?! О, жаноби руҳ, кечирасиз, сэр Симон демоқчи эдим, росаям очиқиб кетгандирсиз, ҳойнаҳой? Сумкамда озроқ бутерброд бор эди. Мана, марҳамат!
– Йўқ, раҳмат. Аллақачондан буён ҳеч нарса емай қўйганман. Лекин барибир сен жуда оқкўнгил экансан, мана шу тарбиясиз, ахлоқсиз, виждонсиз, жирканч оила аъзоларинг орасида энг яхшиси ўзингсан.
– Бундай дея кўрманг асло! – деб қичқирди Виржиния ер тепиниб. – Сиз ўзингиз тарбиясиз, ахлоқсиз, жирканч руҳсиз! Ана энди виждонга келадиган бўлсак, ўша бемаъни қон доғини чизиш учун менинг қутичамдан бўёқларни ким ўғирлаганини ўзингиз жуда яхши биласиз. Олдинига барча қизил бўёқларни, сўнгра бошқаларини олдингиз ва мен қуёш ботиши манзараларини чизолмай қолдим. Кейин зумрад-яшил ва сариқ бўёқларни ҳам гум қилдингиз. Охири фақат тўқ яшил бўёқларгина қолди-ю, Ой манзараларидан бошқа ҳеч нимани чизолмаяпман, бу эса ўлгудай зерикарли, чизиш ҳам жуда қийин. Бундан қанчалик жаҳлим чиқмасин, ҳеч кимга айтганим йўқ. Умуман олганда, буларнинг бари ниҳоятда кулгили нарса: қани, ўзингиз айтинг-чи, зумрад рангли қонни қаерда кўргансиз, ахир?
– Бўлмаса нима қилишим керак эди? – деди руҳ энди баҳслашишга уринмай. – Ҳозирги вақтда ҳақиқий қонни топиш осонмас, аканг ўзининг намунавий тозалагичини тиқиштираверганидан ке-йин мен ҳам сенинг бўёқларингдан фойдаланишимга тўғри келди, бошқа иложим қолмаганди. Энди қон рангига келсак, бу ҳар кимнинг таъби, агар билсанг. Мисол учун Кентервилларнинг қони зангори, бутун Англия бўйича энг зангориси (аслзодаликка ишора – Тарж.). Дарвоқе, сиз америкаликларни бунақа нарсалар умуман қизиқтирмайди-ку.
– Сиз ҳеч нарсани билмас экансиз. Яхшиси, Америкага борганингиз, у-бу нарса ўрганганингиз маъқулроқ эди. Дадам сизга бепул чиптани бажонидил тўғрилаб беради. Тўғри, ҳар хил ифорларга ва, чамаси, арвоҳларга алоқадор нарсаларга бож ҳақи жуда катта, лекин сизни ҳеч қанақа тўловсиз ўтказиб юборишади. Чунки божхона амалдорларининг бари – демократ. Нью-Йоркда эса сизни улкан муваффақият кутади. Оддийгина бобой учун юз минг доллар беришга, оилавий арвоҳ учун эса ундан кўпроқ пул тўлашга тайёр турган кўплаб одамларни биламан.
– Сизнинг Американгиз менга ёқмаса кераг-ов.
– Нима, у ерда қадимий ва ғаройиб ҳеч нарса йўқлиги учунми? – киноя билан сўради Виржиния.
– Нега энди – бор. Кемалар флотингизни қадимий, маънавиятингизни ғаройиб дейиш мумкин!
– Хайр, унақада. Ҳозир бориб дадамга айтай, эгизакларни яна бир ҳафтага уйда қолдирсин.
– Мени ташлаб кетманг, мисс Виржиния! – дея хитоб қилди руҳ. – Шу қадар ёлғизман, шу қадар бахти қароманки!.. Очиғи, энди нима қилишни ҳам билолмай қолдим. Ухлашни истайман, аммо иложим йўқ.
– Бу яна нимаси?! Бунинг учун тўшакка ётиб, шамни ўчирсангиз бас. Ухламай ўтириш қийин, айниқса черковда. Ухлаш эса жудаям осон, ҳатто чақалоқнинг ҳам қўлидан келади.
– Уч юз йил бўлди ухламаганимга, – деди руҳ ғамгин овозда, Виржиниянинг гўзал мовий кўзлари ҳайратдан катта-катта очилди. – Уч юз йилки ором билмайман, қалбим қақшаб адо бўлди!
Виржиниянинг кўнгли бўшашиб кетди, нозик лаблари гулбарглар сингари титради. У руҳга яқин келиб тиз чўкди ва унинг қаримсиқ, серажин юзига қаради.
– Бечора арвоҳгинам, – деди у шивирлаб, – наҳотки ётадиган, ухлайдиган бирон жойингиз бўлмаса-а?
– Йироқ-йироқларда, қарағайзор ортида мўъжазгина боғ бор, – деди руҳ осуда ва орзу қилаётгандек оҳангда. – У ерда майсалар қалин ва бўлиқ, тун ва тонг юлдузлари оқаришиб кўринади, у ерда булбул кечаси билан сайраб чиқади. У тонг отгунига қадар чаҳчаҳлайди, осмонда биллурдай Ой ярқирайди, баҳайбат дарахтлар эса ухлаб ётганлар устида қўлларини чўзиб, уларнинг оромини қўриқлайди.
Виржиниянинг кўзларига ёш тўлди, юзини қўллари орасига яширди.
– Бу Ўлим Боғими? – деб сўради шивирлаб.
– Ҳа, Ўлим Боғи. Ўлим гўзал бўлиши керак. Майин ва нам тупроқ орасида ётасан, тепангда майсалар шитирлайди, сукунатни тинглайсан. Кечаги, эртанги кунни билмаслик, вақтни унутиш, ҳаётни берган азоблари учун кечириш ва ором бағрига сингиб кетиш нақадар яхши-я! Сен менга ёрдам беришинг мумкин. Ўлим дарвозаси сенга осонгина очилади, чунки сенда Муҳаббат бор, Муҳаббат эса Ўлимдан кучли!
Вужудига муздек бир нима теккандек Виржиния сесканиб кетди, ўртага жимлик чўкди. Қиз назарида қўрқинчли бир туш кўраётгандек эди.
Яна руҳ тилга кирди, унинг овози шамол эпкинидай, хўрсиниқдай эшитиларди:
– Кутубхона деразасига битилган қадимий башоратни ўқигандирсан?
– О, неча марталаб ўқиб чиқдим! – дея қиз бошини адл кўтарди. – Уни ёддан биламан. Қадимги ва қора ҳарфларда ёзилгани учун бирданига ўқиш қийин. У ерда бор-йўғи олти сатр бор:

Бу ерда олтинсоч болакай
Чин қалбдан кўз ёши тўккани ҳамон
Дуоси ғам ила андуҳни қувгай.
Боғда ўрик гуллар бегумон –
Шунда бу уй шодланар тамом,
Руҳ-чи, ухлаб топажак ором.

Фақат, буларнинг бари нимани англатишини мен билмайман.
– Бунинг маъноси шуки, – деди руҳ маҳзун оҳангда, – сен менинг гуноҳларим учун кўз ёши тўкишинг керак, илло ўзимда кўз ёши йўқ, менга бағишлаб дуо ўқишинг керак, илло ўзимда эътиқод йўқ. Ана ўшанда, агар сен доимо оқкўнгил, меҳрибон, бокира бўлсанг, Ўлим Фариштаси менга шафқат қилади. Кечалари даҳшатли махлуқлар ёнингга келиб, қўрқинчли сўзларни шивирлай бошлайди, аммо сенга зарар етказа олишмайди, чунки дўзахнинг жамики ёвузликлари гўдакнинг поклиги олдида ожиздир.
Виржиния жавоб бермади, руҳ эса унинг олтин сочли боши нечоғли қуйи солинганини кўриб, янада қаттиқроқ изтиробга тушди. Бирдан қизча ўрнидан турди. Унинг ранги оқариб кетган, кўзларида эса ажойиб бир ўт чақнарди.
– Мен қўрқмайман, – деди у қатъийлик билан. – Фариштадан сизга шафқат қилишини сўрайман.
Руҳ шодлигидан оҳ уриб, дарҳол ўрнидан турди, қизнинг қўлини олиб, кўҳна таомил бўйича таъзим қилди ва лабларига босди. Унинг бармоқлари муздек эди, лаблари куйдириб юборгандай бўлди, аммо Виржиния сесканмади ва ортига қайтмади, руҳ эса уни нимқоронғи зал бўйлаб бошлаб кетди. Ранги унниқиб кетган яшил гобеленлардаги кичкина овчи-тасвирлар ўзларининг шокилалар билан безатилган бурғуларини чалиб, уни ортга қайтармоқчи бўлишди. “Қайт ортингга, жажжи Виржиния! – деб қичқиришарди улар. – Қайт ортингга!”
Бироқ руҳ унинг қўлини маҳкам тутиб олганди, қиз кўзларини юмди. Тасвири каминга ўйиб туширилган чақчайма кўзли ва калтакесак думли махлуқлар ундан кўз узмай шивирлашарди: “Эҳтиёт бўл, Виржиния, эҳтиёт бўл! Сени қайта кўрармиканмиз яна?” Аммо руҳ олдинга тобора тезроқ интилар, Виржиния уларнинг гапини эшитмасди.
Улар зал адоғига етиб келишганида руҳ тўхтади ва қандайдир тушунарсиз сўзларни оҳиста айтди. Қиз кўзларини очиб, девор тумандек эриб кетганини, унинг орқасида эса зимзиё жарлик борлигини кўрди. Муздек шамол келиб урилди ва қиз кимдир унинг енгидан тортқилаётганини сезди.
– Тезроқ, тезроқ! – деб қичқирди руҳ. – Акс ҳолда кечикамиз!
Тахта қоплама улар ортидан бир зумда ёпилди ва гобеленлар зали ҳувиллаб қолди.

6

Орадан ўн дақиқа ўтиб, чойга бонг урилганда Виржиния пастга тушмади ва миссис Отис уни чақириб келгани лакейлардан бирини юборди. У қайтгач, ёш хонимни тополмаганини айтди. Виржиниянинг оқшом дастурхонига гул териб келиш одати бор эди, шу боис миссис Отис аввалига умуман хавотирланмади. Аммо соат олтига занг чалганида ҳам ундан дарак бўлавермагач, она безовталаниб, эгизакларнинг опаларини излаш учун боғга йўллади, ўзи эса мистер Отис билан уйни бошдан-оёқ айланиб чиқди. Олти яримда болалар қайтиб, Виржиниянинг ҳеч қандай изи топилмаганидан хабар беришди. Ҳамма ниҳоятда хавотирланган, нима қилишни билмасди. Шу пайт мистер Отис лўлилар таборига ўз мулкида тўхташ учун рухсат берганини эслаб қолди.
У дарҳол катта ўғли билан икки нафар хизматкорни олиб, лўлилар тўхтаган Блэкфел ўтлоғига йўл олди. Қаттиқ ҳаяжонга тушган кичкина герцог қандай қилиб бўлмасин уларга қўшилишга уринди, бироқ мистер Отис тўпалон чиқиши мумкинлигини ўйлаб, бунга йўл қўймади. Лўлилар жойида йўқ эди, аммо гулхан қолдиғи ҳали илиқ эканига ва майсалар устида идиш-товоқлар сочилиб ётганига қараганда, улар шошилинч суратда жўнаб кетишганга ўхшайди. Мистер Отис ўғли билан хизматчиларга яқин-атрофни кўздан кечиришни тайинлаб, ўзи уйга югурди ва бутун графлик бўйича барча полиция нозирларига телеграмма йўллаб, дайдилар ёки лўлилар ўғирлаб кетган ёш қизчани ахтариб топишни сўради.
Сўнгра от келтиришларини буюрди ва хотини билан болаларни дастурхон атрофига зўрлаб ўтқазиб, ўзи қарол ҳамроҳлигида Аскотга борадиган йўлга чиқди. Лекин улар икки мил масофани ҳам ўтишмагандики, орқадан от дупури эшитилди. Мистер Отис ўгирилиб қараб, кичкина герцог понида қувиб келаётганини кўрди, унинг шляпаси йўқ, юзлари эса бўғриқиб кетганди.
– Маъзур тутгайсиз, мистер Отис, – деди бола нафасини ростлар экан, – Виржиния топилмагунча томоғимдан овқат ўтмайди. Хафа бўлманг-у, лекин бултур бизнинг унаштирилишимизга розилик билдирганингизда мана бунақа воқеа ҳам юз бермаган бўларди. Сиз мени орқага қайтариб юбормассиз ҳар қалай, тўғрими? Мен уйга қайтишни истамайман, умуман, ҳеч қаерга кетмайман!
– Элчи бу ёқимтой қулоқсиз болага қараб, кулгусини тутиб туролмади. Ўсмирнинг садоқати унга қаттиқ таъсир қилганди, кейин эгар устидан энгашиб, унинг елкасига қоқиб қўйди.
– Начора, нимаям қилардим, – деди у, – модомики ортга қайтишни истамас экансиз, сафимизга қўшиб олишимизга тўғри келади. Фақат Аскотда сизга шляпа сотиб олмасак бўлмайди.
– Менга шляпа керакмас! Менга Виржиния керак! – деб кулди кичкина герцог ва улар темир йўл бекати томон от суриб кетишди.
Мистер Отис бекат бошлиғидан бу ердан қиёфаси Виржинияга ўхшаб кетувчи қизчани кўрган-кўрмаганини суриштириб билишни илтимос қилди, бироқ афсуски, ҳеч ким тайинли жавоб айта олмади. Шунга қарамай, бекат бошлиғи йўлдаги барча бекатларга телеграф орқали хабар берди ва мистер Отисни қидирув ишлари учун ҳамма чораларни кўрамиз, деб ишонтирди. Эгаси эндигина ёпмоқчи бўлиб турган дўкончадан кичкина герцогга шляпа сотиб олгач, элчи Бексли қишлоғига йўл олди. Унга етказилган бир хабарга кўра, бекатдан тўрт мил масофадаги бу жойда жамоага қарашли каттагина ўтлоқ бўлиб, лўлилар тез-тез йиғилиб туришаркан. Мистер Отиснинг ҳамроҳлари қишлоқ полициячисини уйғотишди, аммо ундан тузук-қуруқ бирон маълумот олишолмагач, уйга қайтишди. Улар қасрга соат ўн бирларда ҳориган, эзилган, хавотир, изтиробга тўлган ҳолда етиб боришди.
Дарвоза олдида Вашингтон билан эгизаклар фонус кўтариб кутиб олишди: боққа аллақачон қоронғилик тушганди. Виржиниянинг ҳеч қандай излари топилмабди. Лўлиларга Броклей ўтлоғида етиб олишибди, лекин улар орасида қиз йўқ экан. Лўлилар қароргоҳдан шошилинч жўнаб кетганларини Чертон ярмаркасига кечикиб қолишдан қўрққанлари билан изоҳлашди, чунки у очиладиган кунни адаштириб юборишган экан. Қизча йўқолганини билиб, лўлиларнинг ўзи ҳам ташвишга тушишди ва тўрт кишини қидирувга ёрдам бериш учун қолдиришди, зотан, улар ўз мулкида тўхташга рухсат бергани учун мистер Отисдан бағоят миннатдор бўлишганди.
Шундан кейин қасрнинг ҳар бир бурчагини, ҳатто зоғорабалиқлари билан машҳур бўлган ҳавзани ҳам синчиклаб текшириб чиқишибди. Хуллас, Виржиния бу кеча уларнинг ёнида бўлмаслиги яққол кўриниб турарди. Мистер Отис ва болалар бошларини қуйи солганча уйга қараб юришди, қарол улар ортидан иккита от билан понини етаклаб келарди. Холлда ташвишли қиёфадаги хизматкорлар кутиб олишди. Кутубхонадаги диванда эса миссис Отис хавотир ва қўрқувдан ўзини йўқотар даражада ётар, уй бошқарувчи кампир унинг чеккаларига атир суртиб ўтирарди. Мистер Отис хотинини тамадди қилиб олишга кўндирди ва дастурхонга овқат тортишни буюрди. Бу жуда ғамгин давра эди. Ҳамма дилгир кайфиятда, ҳатто эгизаклар ҳам шўхлигини унутиб жим бўлиб қолишган, чунки опаларини ниҳоятда яхши кўришарди.
Овқатланиб бўлишгандан кейин мистер Отис тунда барибир ҳеч нима қилиб бўлмайди, эрталаб эса ўзим телеграф орқали Скотланд-Ярддан зудлик билан изқуварларни чақираман, деб кечкина герцогнинг ўтиниб сўрашларига ҳам қарамай, ҳаммани ухлашга жўнатди. Улар емакхонадан чиқишаётган пайтда черков соати ярим тунга занг чала бошлади ва сўнгги занг товуши янграши билан бирданига нимадир ҳарсиллаб-тарсиллаб кетди-ю, баланд хитоб овози эшитилди. Момақалдироқнинг даҳшатли гулдуросидан уй ларзага келди, аллақаердан самовий мусиқа оҳанглари янгради ва шу лаҳзадаёқ зинапоянинг юқори майдончасида тахта қопламанинг бир бўлаги гурсиллаб қулаб тушди ва девор ичидан ранги оқариб кетган, қўлларида жажжи қутича ушлаган Виржиния чиқиб келди.
Кўз очиб-юмгунча уни ҳамма ўраб олди. Миссис Отис қизини бағрига маҳкам босди, кичкина герцог оташин бўсаларга кўмиб ташлади, эгизаклар эса гир айланиб, ёввойиларнинг жанговар рақсига туша бошлашди.
– Қаерда эдинг, Виржиния? – дея қатъий оҳангда сўради мистер Отис, у қизим бизга қандайдир қалтис ҳазил қилди деб ўйлаётганди. – Биз сени излаб Сесл билан Англиянинг ярмини кезиб чиқдик, онанг эса қўрқувдан ўлаёзди. Бизга бошқа бундай ҳазил қилма ҳеч қачон!
– Фақат руҳни лақиллатса бўлади, фақат руҳни! – деб қийқиришди эгизаклар телбаларча ирғишлашар экан.
– Бормисан, жоним болам, топилдинг-ку, ахир, Парвардигорга шукр, – дерди миссис Отис титраётган қизини ўпиб, тўзғиб кетган олтин сочларини сийпалаб турар экан. – Энди ёнимдан кетмагин сираям, хўпми?
– Дада, – деди Виржиния хотиржам оҳангда, – мен бутун оқшомни руҳ билан бирга ўтказдим. У ўлди, бориб уни кўришларингиз керак. Ҳаётлигида жуда ёмон яшаган, бироқ гуноҳларига тавба қилди ва менга ажойиб жавоҳирларга тўла мана бу қутичани эсдаликка тақдим этди.
Ҳаммалари Виржинияга ҳайрат аралаш индамай тикилиб туришар, лекин у ўта жиддий қиёфада эди. Қиз шундай деб уларни девордаги тешикдан олиб ўтди ва унинг ортидаги тор махфий йўлакчадан бошлаб кетди. Вашингтон стол устидаги шамни олиб, қаторга қўшилди. Ниҳоят, Отислар эмандан ясалган ва катта-катта михлари занглаб кетган залворли эшикка етиб келишди. Виржиния қўл теккизиши билан эшик очилиб кетди ва улар шифти гумбазсимон, дарчасига панжара ўрнатилган пастак бир хонага кириб қолишди.
Тош саҳнда даҳшатли скелет ётар, у деворга ўрнатилган баҳайбат темир ҳалқага занжир билан боғланган эди. У ўзининг узун бармоқларини қадимий ликопга ва косага чўзаётгандек кўринар, аммо идишлар қўл етмайдиган қилиб қўйилган эди. Ичини яшил тусли моғор қоплаган коса бир пайтлари сувга тўла бўлганга ўхшайди. Ликопчада эса бир ҳовуч гард қолган, холос. Виржиния скелет ёнида тиз чўкиб, кичкина кафтларини бирлаштириб, оҳиста овозда дуо ўқий бошлади. Бошқалар эса сир-асрори эндигина очилган даҳшатли фожиа манзарасига қараганча лол қотиб туришарди.
– Қаранглар! – деб қолди шу пайт эгизаклардан бири, у дарчадан ташқарига назар ташлаб, бу ҳужра қасрнинг қайси қисмида эканлигини аниқлашга уринаётган эди. – Қаранглар! Қуриган ўрик дарахти гуллабди! Ой ёғдусида унинг гулларини аниқ кўраяпман!
– Парвардигор уни кечирди! – деди Виржиния ўрнидан туриб, унинг чеҳраси аллақандай нурдан ёришиб кетганди.
– Сиз фариштасиз! – деди ёш герцог уни бағрига босиб, ўпар экан.

7

Ана шу ғаройиб воқеалардан тўрт кун ўтгач, ярим тун киришига бир соат қолганида Кентервил қасри олдидан мотам сафи йўлга тушди. Тобут қўйилган аравани олтита қора от олиб борар, ҳар бирининг бошига ўрнатилган жиға – йирик туяқуш пати салобат билан силкиниб турарди. Қўрғошин тобут устига Кентервиллар герби зарҳал ип билан тикилган ҳашамдор қирмизи ёпқич ташланган. Экипажларнинг ҳар икки томонида машъала тутиб бораётган хизматкорларни ҳам қўшганда маросим чуқур таассурот қолдирарди. Марҳумнинг энг яқин қариндоши, мотам маросимига Уэллсдан етиб келган лорд Кентервил дастлабки каретада жажжи Виржиния билан бирга жойлашган. Улар ортидан Қўшма Штатлар элчиси билан рафиқаси, ундан кейин Вашингтон билан уч бола боришаяпти. Охирги каретада миссис Амни ўтирибди, арвоҳ уни эллик йилдан зиёд қўрқитиб келганидан кейин уни қабрга кузатиб қўйишга кампирнинг ҳаққи борлиги шундай ҳам аён, ахир.
Улкан дарахт тагида қазилган катта қабр тепасида руҳоний Огастес Дэмпир жаноза дуосини теран туйғу билан ўқиди. Пастер тугаллаганида хизматкорлар Кентервиллар уруғининг қадимий одатига кўра, қўлларидаги машъалаларни ўчиришди. Тобутни қабрга туширишаётганда Виржиния яқин келиб, ўрикнинг оқ ва нафармон гулларидан тўқилган катта хочни қопқоқ устига қўйди. Шу лаҳзада Ой булутлар орасидан оҳиста сузиб чиқиб, мўъжазгина қабристонни кумушранг ёғдуга тўлдирди, йироқдаги дарахтзорда эса булбул сайрай бошлади. Виржиния руҳ ҳикоя қилиб берган ўлим Боғини эслади. Унинг кўзлари ёшга тўлди ва то уйга қайтгунларича лом-мим демади.
Эртасига эрталаб лорд Кентервил Лондонга қайтиш учун тайёрланаётганида мистер Отис арвоҳ Виржинияга совға қилган жавоҳирлар хусусида сўз очди. Қимматбаҳо тошлар, айниқса, XVI аср заргарлик санъатининг ноёб намунаси – Венеция усталари ясаган гардишдаги ёқут маржон беқиёс даражада гўзал эди. Умуман, жавоҳирлар қиймати шу қадар юксакки, мистер Отис қизи уларни қабул қилишига асло рухсат беролмайди.
– Милорд, – деди у, – “мурданинг қўли” ҳақидаги қонун мамлакатингизда ер мулкига ҳам, оилавий жавоҳирларга ҳам бирдек қўлланишини биламан. Бинобарин, ушбу жавоҳирлар сизларнинг уруғингизга тегишли эканига ёки ҳар қандай ҳолда ҳам сизларга қайтарилишига заррача шак-шубҳам йўқ. Шу сабабли уларни Лондонга олиб кетишингизни ва бундан кейин ўз мулкингизнинг бироз ғалатироқ шароитда бўлса ҳам яна ўзингизга қайтарилган бу қисми, деб билишингизни сўрайман. Энди менинг қизимга келадиган бўлсак, у ҳали ёш бола ва Худога шукрки, ҳар хил қимматбаҳо ялтир-юлтурга ҳозирча қизиқмайди. Бундан ташқари, миссис Отис менга маълум қилишига кўра, мана шу ялтир-юлтурни жуда катта пулга сотиш мумкин эмиш, ўз ўрнида айтиб ўтишим зарурки, рафиқам ёшлигида бир неча қишни Бостонда ўтказган бўлиб, заргарлик санъатини жуда яхши билади. Мана шу айтганларимдан келиб чиққан ҳолда, лорд Кентервил, бу жавоҳирлар оила аъзоларимдан биронтасининг қўлига ўтишига рози бўлолмайман, буни ўзингиз ҳам тушуниб тургандирсиз. Умуман олганда, британ аслзодалари нуфузини сақлаб туриш учун зарур бўлган мана шу бемаъни ялтир-юлтурнинг ҳаммаси республикача дунёқарашнинг қатъий ва менимча, метиндек мустаҳкам принциплари руҳида тарбия топган одамга мутлақо ортиқча. Бироқ, ўрни келганида шуни ҳам яширмай, очиқ айтиб ўтайки, Виржиния қутичанинг ўзини сизнинг ижозатингиз билан албатта, йўлдан озган бахтиқаро аждодингиздан бир хотира сифатида сақлаб қўйишни жудаям хоҳлаяпти. У эски, тўкилиб тушай деб турган буюм бўлгани учун қизимнинг илтимосини рад этмассиз балки. Мен эса ўз навбатида тан оламанки, Виржиния ўрта асрларга бу қадар қизиқиб қолганидан ниҳоятда ҳайратдаман. Бунинг сабаби ёлғизгина бир нарса – миссис Отис Афина сафаридан қайтиб келаётганида қизим Лондон чеккасида дунёга келгани билан изоҳлаш мумкин, холос.
Лорд Кентервил муҳтарам элчининг гапларини чуқур диққат-эътибор билан тинглар экан, ора-сира кулгусини яшириш учун оппоқ мўйлабларини силаб қўйган бўларди. Мистер Отис сўзларини тугатганида эса лорд Кентервил унинг қўлини маҳкам қисиб, шундай деди:
– Қимматли сэр, ажойиб қизингиз менинг бадбахт аждодим сэр Симон учун жуда катта иш қилди, менинг ўзим ҳам, барча қариндошларим ҳам ҳозирда камдан-кам учрайдиган жасорат ҳамда фидойилик намуналарини кўрсатгани учун ундан бениҳоя миннатдормиз. Жавоҳирлар сўзсиз унга тегишли, мабодо мен уларни ўзимга олгудек бўлсам, ишончим комилки, қари гуноҳкор икки ҳафтага ҳам бормай қабридан чиқиб келади ва қолган ҳаётимни нақ дўзахга айлантириб юборади. Энди бу бойлик кимга тегишли, деган масалага келсак, васиятномада ёки бошқа бирон юридик ҳужжатда кўрсатиб ўтилмаган буюмлар бу ҳисобга кирмайди, жавоҳирлар ҳақида эса ҳеч қаерда ҳеч қандай гап йўқ. Ишонинг, уларга саркорингизнинг қанчалик ҳаққи бўлса, менинг ҳам шунчалик ҳақим бор. Миссис Виржиния улғайганида бу безакларни мамнуният билан тақишига эса асло шак-шубҳам йўқ. Қолаверса, мистер Отис, сиз бир нарсани унутиб қўйдингиз: бу қасрни жиҳозлари ва арвоҳи билан бирга қўшиб сотиб олдингиз, бинобарин, арвоҳга тегишли ҳамма нарса ўз-ўзидан сизнинг тасарруфингизга ўтиб бўлган аллақачон. Гарчанд сэр Симон кечалари катта фаоллик кўрсатган бўлса-да, юридик жиҳатдан у мар-ҳум, бинобарин, сиз унинг бутун мол-мулкини қонуний асосда мерос қилиб олгансиз.
Мистер Отис лорд Кентервилнинг бу раддиясидан ниҳоятда ўкинди ва ундан бу масалани яна бир бор яхшилаб ўйлаб кўришни илтимос қилди. Бироқ олижаноб сэр ўз фикрида собит турди ва пировард-натижада жавоҳирларни қизи учун қолдиришга элчини кўндирди. Хуллас, 1890 йил баҳорида ёш Чешир герцогиняси турмуш қуриши муносабати билан қиролича қабулида бўлганида ҳамманинг кўзи у таққан зеб-зийнатларда эди. Зотан, Виржиния америкалик маънавияти юксак қизларнинг барчасига мукофот тариқасида бериладиган герцоглик тожига сазовор бўлди. У ўзининг ёш мухлисига у балоғат ёшига етиши биланоқ турмушга чиқди. Ҳар иккала ёш шу қадар ажойиб, бир-бирини шу қадар севардики, кекса маркиза Дамблтондан бошқа ҳамма уларнинг бахтидан қувонди. Бир томондан, кампиршони ҳам тушуниш керак: эрга теголмай ўтириб қолган еттита қизидан бирини герцогга узатиш ғамида бир эмас, уч марта тушлик зиёфати бериб, анчагина пулга тушганди-да.
Қанчалик ғалати кўринмасин, норозилар сафида аввалбошда мистер Отис ҳам бор эди. Чунки у, назорат мулоҳазаларга бориб, ҳар қандай унвонга ҳануз душманлик кўзи билан қарар, ўз ибораси билан айтганда, “ҳузур-ҳаловатга берилган аслзодаларнинг заифлаштирувчи таъсири республикача оддий ҳаётнинг метиндек мустаҳкам негизларига шикаст етказиши мумкинлигидан хавотирланарди”. Бироқ уни бу фикридан қайтишга тезда кўндиришди ва мистер Отис қизининг қўлидан тутиб, Ганновер-сквердаги Авлиё Георгий черковининг меҳроби ёнига бошлаб келганида, менимча, бутун Англия бўйича ундан-да мағрурроқ одам топилмасди.
Асал ойи ўтганидан сўнг герцог билан герцогиня Кентервил қасрига келишди ва эртаси куни қарағайзор яқинидаги ташландиқ қабристонга йўл олишди. Улар сэр Симоннинг қабр тошига нималар деб ёзиш кераклигини узоқ ўйлаб кўришди ва, ниҳоят, марҳум исм-фамилиясининг бош ҳарфларини ҳамда кутубхона деразасига битилган шеърни ўйиб туширишга қарор қилишди. Герцогиня қабрни ўзи келтирган гулларга кўмиб ташлади, унинг тепасида бироз туришгач, улар ярим вайрона эски черковга киришди. Герцогиня йиқилиб ётган устун устига ўтирди, эри унинг оёқлари остида жойлашиб, сигарета тутатганича, унинг тиниқ кўзларига узоқ тикилиб қолди. Кейин у сигаретани улоқтириб юборди-да, герцогинянинг қўлидан тутди:
– Виржиния, хотиннинг эридан яширадиган сири бўлмаслиги керак.
– Менинг ҳам сендан яширадиган ҳеч қандай сирим йўқ, азизим Сесл.
– Йўқ, бор, – деди у жилмайиб. – Руҳ икковингиз қамалиб олганингизда нималар бўлгани тўғрисида менга ҳеч қачон гапириб бермагансан.
– Бу ҳақда умуман ҳеч кимга ҳеч нарса айтмаганман, Сесл, – деди Виржиния жиддийлашиб.
– Биламан, лекин менга айтишинг мумкин-ку, ахир.
– Мендан бу тўғрида сўрама, Сесл, чиндан ҳам сенга айтиб беролмайман. Бечора сэр Симон! Ундан шу қадар миннатдорманки!.. Йўқ, кулма, Сесл, ҳақиқатан ҳам шундай. У мен учун Ҳаёт нимаю ўлим нималигини, Муҳаббат нима учун Ҳаёт ва Ўлимдан кучли эканлигини кашф этиб берди.
Герцог ўрнидан туриб, рафиқасини оҳиста ўпди.
– Майли, бу сир ичингда қолаверсин, фақат қалбинг меники бўлса бас, – деди у шивирлаб.
– У доимо сеники, Сесл.
– Бироқ бу воқеаларнинг барини бир куни келиб, фарзандларимизга айтиб берасан-ку, ахир! Тўғримасми?
Виржиния қип-қизариб кетди.

Русчадан Рустам Обид таржимаси
____________
* Г а р д е н и я – мангу яшил буталар.
** Г е р а л д и к а – гербшунослик.
*** А с т р а л – нариги дунёга оид, мистик жисм.

Kentervil qasridan temir yo‘lning eng yaqin bekati Askotgacha bo‘lgan masofa yetti milga teng, biroq mister Otis bekatga ot-ulov yuborishi to‘g‘risida telegraf orqali o‘z vaqtida buyruq bergani tufayli oila a’zolari qasrga tomon xushnud kayfiyatda yo‘lga tushishdi.

Oskar Uayld
KЕNTЕRVILLIK ARVOH
Moddiy va ruhiy uzviy chatishib
ketgan romantik voqea

Oskar Uayld (inglizcha Oscar Wilde) (1854.16.10, Dublin — 1900.30.11, Parij) — ingliz yozuvchisi, tanqidchi. Hashamdor she’rlari bilan fransuz simvolistlariga yaqin turadi. 1882 yilda AQSH shaharlari bo‘ylab sayohatda bo‘lib, estetika bo‘yicha ma’ruzalar o‘qigan. Bu davrda va keyinroq yaratilgan «E’tiqod yoki Nigilistlar» (1882), «Gersoginya Padunskaya» (1883), «Salomeya» (1893) dramalarida yosh yozuvchining isyonkor kayfiyati ifodalanib, ijtimoiy hayot masalalari muhim o‘rin egallaydi. Londonga qaytib, gazeta va jurnallar bilan hamkorlik qilgan. Axloqsizlikda ayblanib, 2 yil (1895—97) qamoqda yotib chiqqach, Parijga ko‘chib o‘tgan. Qamoqdan so‘ng Uayld hayotida ro‘y bergan ruhiy tushkunlik «Reding qamoqxonasi balladasi» (1898) avtobiografik asari hamda o‘limidan keyin e’lon qilingan «Qamoqxonadagi tavba» (1905)da o‘z aksini topgan. «Uindermir xonimning yelpig‘ichi» (1892), «Benuqson erkak» (1895), «Jiddiy bo‘lish qanday muhim» (1896) komediyalari, «Baxtli shahzoda» va «Yulduzli bola» (1888) adabiy ertaklar to‘plamlarida o‘zi yashagan muhit urfodatlarini tanqidiy aks ettirgan. «Dorian Grey portreti» (1891) — 19-asr oxiridagi intellektual romanning ajoyib namunasi. 80-yillardagi tanqidiy maqolalarida («O‘y-niyatlar» to‘plami, 1891) Uayld hozirgi ingliz adabiyotidagi o‘ziga yaqin voqea-hodisalarni yoritgan. Ayni paytda xalq qo‘shiqchilik ijodini, P. Beranje she’riyatini yuqori baholagan, O. Balzak, L. N. Tolstoy, I. S. Turgenev va F. M. Dostoyevskiylar badiiy mahoratini mehr bilan tasvirlagan. Uayld pyesalari asosida filmlar yaratilgan.

1

Amerikalik elchi mister Xayren B.Otis Kentervil qasrini sotib olishga qaror qilganida hamma uni o‘ta bema’ni bu ishdan qaytarishga urindi, chunki qayerda arvoh borligi barchaga ma’lum haqiqat-ku, axir. Hatto eng mayda-chuyda narsalarni ham o‘z o‘rniga qo‘yishga odatlangan mard Kentervilning o‘zi oldi-sotdi hujjatini tuzish paytida mister Otisni bu haqda ogohlantirib qo‘yishni o‘z burchi deb bildi.
– Bilasizmi, gap nimada, – deya so‘z boshladi Lord Kentervil. – Buvimning singlisi, gersoginya Bolton ismli bir beva xolam bo‘lardi. U bir kuni o‘z xonasida tushlik uchun kiyinayotganida to‘satdan yelkalariga ikkita qoqsuyak qo‘l kelib tushgan. Boyaqish azbaroyi qo‘rqqanidan asabiy tutqanoq dardiga uchrab, o‘zini o‘nglay olmay o‘tib ketdi. Sizga ochig‘ini aytsam, mister Otis, arvoh hozirda hayot bo‘lgan oila a’zolarining ko‘pchiligiga ham ko‘ringan. Uni mahalliy ruhoniy, Kembrijdagi Qirollik kolleji magistri Ogastas Dampyer hazratlari ham ko‘rganlar, Gersoginyaning boshidan kechgan bu dahshatdan so‘ng xizmatkorlarning bari bizni tashlab ketdi. Ledi Kentervil esa umuman uyqusizlikka uchradi: Xudo bergan kechasi unga yo‘lak va kutubxonadan allaqanday noma’lum shovqin eshitiladigan bo‘lib qoldi.
– Bo‘pti, milord, – deya javob qildi mister Otis, – arvohni ham jihozlar qatoriga qo‘shib qo‘ya qoling. Men pulga sotib olish mumkin bo‘lgan jamiki narsalari bor ilg‘or mamlakatdan kelganman. Qolaversa, yoshlarimiz sizlarning Eski Dunyoingizni ag‘dar-to‘ntar qilib yuborishga qodir o‘ktam avlod. Eng yaxshi aktrisalaringizu opera xonandalaringizni vatanimizga olib ketishayapti. Binobarin, Yevropada aqalli bittagina arvoh uchrab qolsa ham ko‘z ochib- yumguncha bizdagi biron muzeyda yoki sayyor tomoshaxonada paydo bo‘lishi aniq.
– Kentervillik arvoh har qalay mavjud, degan fikrdaman baribir, – dedi lord Kentervil jilmayib. –U sizlarning uddaburo impressaroilaringiz taklifiga uchmagan bo‘lishi ehtimol. Biroq bu yerda u naq uch yuz yil – aniqroq, bir ming besh yuz sakson to‘rtinchi yildan beri ma’lum va mashhur. Odatda, oilamiz a’zolaridan birontasining o‘limi oldidan, albatta, paydo bo‘ladi.
– Odatda, lord Kentervil, bunday hollarda oilaviy shifokor keladi. Hech qanday arvoh yo‘q; ser, va men tabiat qonunlari hamma – hattoki ingliz aslzodalari uchun ham bir xil, deb o‘ylashga jur’at etaman.
– Siz amerikaliklar tabiatga juda yaqinsizlar hali! – deya xitob qildi lord Kentervil, u mister Otis so‘zlarining nihoyasidagi kinoyani to‘liq ilg‘ayolmagandi, chog‘i. – Nimayam derdim, agar arvohli uy sizga ma’qul bo‘lsa, demak, hammasi joyida. Faqat, sizni ogohlantirganimni unutib qo‘ymasangiz. Bas.
Bir necha haftadan keyin oldi-sotdi hujjati imzolandi va London mavsumi yakunlangach, elchi oilasi bilan Kentervil qasriga ko‘chib keldi. Missis Otis o‘z vaqtida – 53-G‘arbiy ko‘chada yashovchi miss Lukretsiya R.Teppen degan nomda yurgan qizlik paytidayoq go‘zalligi bilan butun Nyu-Yorkka dong taratgandi. Endilikda esa u – o‘rta yoshlardagi, tarovatini hanuz yo‘qotmagan, ko‘zlari nurli, xushbichim xonim. Amerikalik ayollarning aksariyati vatanni tark etayotib, o‘zlarini surunkali xastaliklardan biriga uchragandek qilib ko‘rsatishadi, go‘yoki bu yevropacha nazokatu nafosatning belgilaridan biri emish. Missis Otis bunaqa narsani xayoliga ham keltirmaydi. U qaddi-qomati bag‘oyat kelishgan, butun borlig‘i g‘ayrat-shijoatga to‘lib-toshgan ayol. To‘g‘ri, uni haqiqiy ingliz ayolidan farqlash qiyin, bu esa, agar tildagi tafovutni hisobga olmaganda, endilikda Amerika bilan bizda hamma narsa bir xil ekanligini yana bir bor tasdiqlaydi.
To‘ng‘ich o‘g‘ilga ota-onaning vatanparvarlik hissi jo‘sh urib ketib, Vashington deb nom berishgan, o‘zi esa bundan doimo afsuslanib yuradi. U oq-sariqdan kelgan, ancha ko‘rkam yigit, durustgina amerikacha diplomat bo‘lib yetishadigan siyoqi bor. Negaki, muttasil uch mavsum mobaynida Nyuport kazinosida nemischa kadrilga dirijyorlik qildi, hatto Londonda ham ajoyib raqqos sifatida tanildi. Xullas, gardeniya*ga va geraldika**ga aylanishib qolganini aytmaganda, boshqa hamma narsada mutlaqo sog‘lom fikr yuritadigan yigit.
Miss Virjiniya Ye.Otis o‘n olti yoshga qarab ketayapti. U sarv qomati naq ohudek latofatli, moviy ko‘zlari katta-katta, tiniq nigohli qiz. Ponini chiroyli minib yuradi, bir kuni keksa lord Biltonni Gayd-park atrofida ikki marta poyga o‘ynashga ko‘ndirib, naq Axilles haykali yonida undan jajji ot tanasining bir yarim barobari masofasida o‘zib ketdi. Buni ko‘rib turgan yosh Cheshir gersogi shunaqangi qoyil qoldiki, o‘sha zahotiyoq menga turmushga chiqsangiz, deb so‘radi. Biroq gersogni otaliqqa olganlar uni o‘sha kuni kechqurunoq ko‘zda yoshlari bilan Itonga qaytarib yuborishdi.
Oilada Virjiniyadan keyin yosh egizaklar ham bor, ular uzluksiz suratda savalab turilgani sababli “Yulduzlar va yo‘l-yo‘l belgilar” degan laqab olishgan. (Bu o‘rinda AQSHning seryulduz va yo‘l-yo‘l bayrog‘iga ishora etilayapti – Tarj.) Shu bois ham bu sho‘x-shaddod bolakaylar, muhtaram elchini hisobga olmaganda, oilada e’tiqodi eng kuchli respublikachilar edi.
Kentervil qasridan temir yo‘lning eng yaqin bekati Askotgacha bo‘lgan masofa yetti milga teng, biroq mister Otis bekatga ot-ulov yuborishi to‘g‘risida telegraf orqali o‘z vaqtida buyruq bergani tufayli oila a’zolari qasrga tomon xushnud kayfiyatda yo‘lga tushishdi. Iyulning so‘lim oqshomi, havo qarag‘ayzorning iliq, muattar hidiga to‘yingan. Ahyon-ahyonda o‘z ovozidan masrur o‘rmon kabutarining nozik ku-kulashi eshitiladi, paportniklarning shitirlagan changalzorida tustovuqning olachipor ko‘kragi ko‘zga tashlanib qoladi. Mitti olmaxonlar baland daraxtlar tepasidan mo‘ralaydi, quyonlar pastak o‘t-o‘lan orasiga yashirinib olgan yoki oppoq dumchasini dikkaytirgancha yo‘sin bosgan so‘qmoqlar bo‘ylab tiraqaylab qochib ketadi. Biroq yo‘lovchilar Kentervil qasriga olib boradigan xiyobonga kirib ulgurmagan ham edilarki, birdaniga osmonni bulut qoplab, atrofga g‘alati sukunat cho‘kdi. Zag‘chalarning ulkan galasi ularning boshi uzra besas uchib o‘tdi, uyga yaqinlashib qolganlarida esa yomg‘ir yirik-yirik tomchilarini asta-sekin tashlay boshladi.
Ostonada kelguvchilarni qora shoyi ko‘ylak kiygan, oq ro‘mol tang‘ib, peshband bog‘lagan sarishtagina kampir kutib oldi. Bu uy boshqaruvchisi miss Amni bo‘lib, missis Otis uni ledi Kentervilning iltimos-o‘tinchiga binoan avvalgi o‘rnida qoldirgan edi. Ayol eski an’anaga muvofiq, oila a’zolarining har biriga chuqur ta’zim qildi va:
– Kentervillar qasriga xush kelibsizlar! – dedi.
Ular xodima ortidan uy ichiga yo‘l olishdi va Tyudorlar davriga xos haqiqiy xolldan o‘tgach, kutubxonaga kirib qolishdi. U uzunchoq va shifti pastak xona bo‘lib, devorlariga qora eman taxtasi qoplangan, eshik ro‘parasida kattagina vitraj bor edi. Bu yerda choy ichishga hamma narsa tayyorlab qo‘yilgan ekan. Ular yomg‘irpo‘shlari bilan sharf-larini yechib, dasturxon atrofida joylashib olgach, missis Amni choy quyguniga qadar, xonani ko‘zdan kechira boshlashdi.
Shu payt missis Otis kamin yonidagi polda vaqt o‘tishidan qorayib ketgan qizil dog‘ni ko‘rib qoldi va u qayerdan paydo bo‘lganini bilolmay, missi Amnidan so‘radi:
– Bu yerga biron nima to‘kilgan, shekilli?
– Ha, xonim, – deya javob qildi keksa boshqaruvchi shivirlab, – bu yerga qon to‘kilgan.
– O, qanday bema’nilik! – deya xitob qildi missis Otis. – Men mehmonxonamda qonli dog‘lar bo‘lishini istamayman. Uni darhol yuvib tashlashsin!
Kampir kulimsiradi va yana o‘sha sirli ohangda shivirlab javob berdi:
– Sizlar ledi Eleonora Kentervilning qonini ko‘rib turibsizlar. Uni ming besh yuz yetmish beshinchi yili eri ser Simon de Kentervil xuddi shu joyda o‘ldirgan edi. Shundan so‘ng ser Simon yana to‘qqiz yil yashadi va keyin birdaniga, mutlaqo sirli ravishda g‘oyib bo‘lib qoldi. Uning tanasi umuman topilmadi, ammo gunohga botgan ruhi hali-hanuz qasrni kezib yuribdi. Bu yerga keluvchi sayyohlar va boshqa ziyoratchilar mana shu abadiy o‘chmas qon dog‘ini nihoyatda qiziqib tomosha qilishadi.
– Bu qanday bema’nilik! – dedi Vashington Otis. – Pinkertonning beqiyos Dog‘ yo‘qotgichi va namunaviy tozalagichi uni bir daqiqaga qolmay yo‘q qilib tashlaydi!
U shunday deb tizzalab oldi va to qo‘rqib ketgan boshqaruvchi xalaqit berib ulgurmasidanoq, labbo‘yoq idishchasiga o‘xshovchi kichik qora tayoqchada polni qira boshladi. Bir daqiqaga borar-bormas, dog‘dan asar ham qolmadi.
– “Pinkerton” pand bermaydi! – dedi yigitcha bu ishga qoyil qolgan oila a’zolariga tantanavor tarzda o‘girilar ekan. Ammo u gapini tugatib ulgurmay, nimqorong‘i xona (chaqmoqning o‘tkir yog‘dusidan) yorishib ketdi, momoqaldiroqning dahshatli guldurosi hammani oyoqqa turg‘izib yubordi, missis Amni esa hushini yo‘qotdi.
– Naqadar rasvo iqlim, – dedi amerikalik elchi bamaylixotir ohangda va uchi kesilgan uzun sigarasini o‘t oldirdi. – Qadimgi vatanimizda aholi shunchalik ko‘payib ketganki, hattoki tuzukroq ob-havo barchaga birdek yetishavermaydi. Angliya uchun yagona najot yo‘li – aholini chetga ko‘chirish, deb bilib kelganman hamisha.
– Azizim Xayram, – dedi missis Otis, – mabodo bu ayol sal narsaga hushidan ketaversa, nima qilishim kerak?
– Nima qilarding, idishni sindirib qo‘yganida bo‘ladigandek, maoshidan bir marta chegirib qol, – deb javob berdi elchi, – darrov aqli kiradi.
Chindan ham ikki-uch lahza o‘tgach, missis Amni hushiga keldi. Biroq, larzaga tushganidan o‘zini hali butkul o‘nglab ololmagani shundoqqina sezilib turardi, aks holda mister Otisga xonadoningizga falokat tahdid solayapti, deb tantanavor bashorat qilishiga balo bormidi.
– Ser, – dedi u, – men shunday narsalarni ko‘rishimga to‘g‘ri kelganki, o‘rnimda har qanday taqvodorning tepa sochi tikka bo‘lib ketardi. Bu yerning dahshatidan qancha-qancha kechalarda mijja qoqmay chiqqanman.
Lekin mister Otis bilan uning rafiqasi muhtarama xodimani biz arvohdan qo‘rqmaymiz, deb ishontirishdi. Shunda keksa uy boshqaruvchisi o‘zining yangi xo‘jayinlariga Parvardigorning marhamatini tiladi va uning maoshini oshirishsa yomon bo‘lmasligiga shama qilishni ham unutmagan holda, majolsiz oyoqlarini ohista bosib, o‘z xonasiga yo‘l oldi.

2

Tuni bilan bo‘ron uvillab chiqdi, ammo aytarli hech qanday voqea bo‘lmadi. Biroq ertalab oila nonushtaga to‘planganida hamma yana o‘sha qo‘rqinchli qon dog‘ini ko‘rdi.
– Namunaviy tozalagichga shak-shubha bo‘lishi mumkin emas, – dedi Vashington. – Men uni nimalarda sinab ko‘rmaganman, axir. Bu o‘rinda chindan ham arvohning qo‘li borga o‘xshaydi.
U dog‘ni yana yo‘qotdi, lekin ertasiga ertalab dog‘ yana o‘z o‘rnida paydo bo‘lib qolgandi. Shu kuni kechqurun mister Otis uxlagani ketishdan avval kutubxona eshigini o‘zi qulflab, kalitini yoniga solib qo‘ydi. Biroq ertasiga ham yana o‘sha ahvol takrorlandi. Endi butun oila arvohlar masalasiga qiziqib qolgandi. Mister Otis ruhlar mavjudligini inkor etish bilan fikr qotib qolishiga yo‘l qo‘ymadimmikan, deb o‘ylay boshladi. Missis Otis arvohlar hayotini o‘rganuvchilar jamiyatiga a’zo bo‘lish niyati borligini bildirdi. Vashing-ton esa “Mayers va Podmor” firmasiga jinoyat oqibatida paydo bo‘lgan qon dog‘lari uzoq muddat saqlanishi xususida uzundan-uzoq maktub bitdi. Mabodo shundan keyin ham oila a’zolarida arvohlar mavjudligi to‘g‘risida biron-bir shubha qolgan bo‘lsa, shu kechasiyoq u butunlay tarqab ketdi.
Serquyosh, issiq kun ham nihoyasiga yetdi va oqshom salqini tushganida Otislar sayr qilgani yo‘l olishdi. Ular uyga kech soat to‘qqizlarda qaytib, yengil taom bilan kifoyalanishdi. Arvohlar haqida umuman gap ochilmadi, chunki davradagilar ruhlar moddiylashuvidan oldin ko‘pincha bo‘ladigan yuqori sezgirlik darajasida emasdi mutlaqo. Keyinchalik mister otis menga aytib berganiga qaraganda, oliy tabaqaga mansub ma’rifatli amerikaliklar doimo nimalar haqida gapirishsa, ular ham o‘sha oqshom aynan shu narsalar to‘g‘risida miss fanni Davenport aktrisa sifatida Sara Bernardan o‘lsa o‘ligi ortiqligi; hatto eng yaxshi ingliz xonadonlarida ham jo‘xori, marjumak noni va bo‘tqasi dasturxonga tortilmasligi; jahon madaniyatining shakllanishida Bostonning ahamiyati; temir yo‘lda yuk tashishda chipta tizimining afzalliklari; Londonning cho‘ziluvchan tallafuziga nisbatan Nyu-Yorkning mayin talaffuzi yoqimli ekanligi va hokazo mavzularda gapirib o‘tirishgan. G‘ayritabiiy narsalar haqida mutlaqo gap bo‘lmagan, ser Simon de Kentervil to‘g‘risida-ku, hech kim churq etib og‘iz ochmagan. Soat o‘n birda oila a’zolari dam olgani tarqalishgan va yarim soatdan keyin uyda chiroqlar o‘chirilgan.
Biroq ko‘p o‘tmay, mister Otis yo‘lakdan, u yotgan xonaning shundoqqina eshigi oldidan eshitilayotgan g‘alati shovqindan uyg‘onib ketdi. Nazarida temirlar jaranglashini ilg‘agandek bo‘ldi va bu tovush daqiqa sayin yanada yaqqolroq yangray boshladi. U o‘rnidan turdi, gugurt chaqib, soatga qaradi: roppa-rosa tungi bir edi. Mister Otis pinagini buzmagan ko‘yi temirni ushlab ko‘rdi – u doimgidek bir maromda urib turardi. Yo‘lakdagi g‘alati shovqin hanuz tinmas, endi qadam tovushlari aniqroq eshitila boshlagandi. Elchi oyog‘iga shippakni ilib, zarurat buyumlari saqlanadigan joydan qandaydir uzunchoq shisha idishcha oldi va borib eshikni ochdi. Uning ro‘parasida, Oy yog‘dusida qo‘rqinchli qiyofadagi bir chol turardi. Ko‘zlari cho‘g‘dek yonayapti, uzun, oppoq sochlari patila-patila bo‘lib yelkasiga tushgan, almisoqdan qolgan bichimdagi yag‘ir ko‘ylagi tilka-pora, kishan urilgan qo‘l-oyoqlaridan zalvorli va zanglagan zanjirlar osilib turibdi.
– Ser, – dedi mister Otis, – sizdan shuni o‘tinib so‘rashga majburmanki, bundan keyin zanjirlaringizni moylab yursangiz. Shu maqsadda “Demokratik partiyaning balqiyotgan quyoshi” nomli mashina moyi-dan bir shishachani siz uchun olib chiqdim. Ishlatgan zahotingiz ko‘ngildagidek natija beradi. Buni bizning taniqli ruhoniylarimiz tasdiqlashgan, yorlig‘i bilan tanishib ko‘rgach, bunga shaxsan o‘zingiz ham ishonch hosil qilishingiz mumkin. Men shishachani shamdon yonidagi manavi stolcha ustida qoldiraman, mabodo yana kerak bo‘lib qolsa, bu vosita bilan sizni ta’minlab turishni o‘z burchim deb bilaman.
Qo‘shma Shtatlar elchisi shunday deb, shishachani marmar stolcha ustiga qo‘ydi, keyin xonasiga kirib, eshikni yopdi va to‘shagiga cho‘zildi.
Kentervillik arvoh kutilmagan bu munosabatdan qotib qolgandi. Keyin g‘azab ichida shishachani olib parket polga urdi, so‘ng o‘zidan mudhish yashil yog‘du taratganicha, og‘ir ingroq bilan yo‘lak bo‘ylab oldinga intildi. Biroq u eman yog‘ochidan yasalgan keng zinapoyaning yuqori maydonchasiga endi chiqib ulgurgandi hamki, lang ochilgan eshikdan ikkita oq sharpa otilib chiqdi va ulkan yostiq uning boshi ustidan shuvillab uchib o‘tdi. Ruh fursatni boy bermay jon halpida to‘rtinchi o‘lchamga o‘tishga ulgurdi va devorning taxta qoplamasi ichiga singib, yashirinib oldi. Uyga sukunat cho‘kdi.
Arvoh qasrning chap qanotidagi maxfiy hujrasiga yetib borgach, Oy nuriga suyanib, birpas nafas rostladi va keyin qanday ahvolga tushib qolgani to‘g‘risida o‘ylay boshladi. Uch yuz yillik sharafli va benuqson xizmati mobaynida uni hatto biron marta ham bu qadar tahqirlashmagan edi. Arvoh o‘zi uchun shirin xotiralarga berilib ketdi beixtiyor…
… Beva gersoginya boshdan-oyoq zeb-ziynatlaru javohirlarga ko‘milib, ko‘zguda o‘ziga mahliyo bo‘lib turganida uni o‘lguday qo‘rqitib yuborgandi. Mehmonlar uchun ajratilgan yotoqxonaning darpardasi ortidan bor-yo‘g‘i bir kulib qaraganida to‘rtta oqsoch naq jazavaga tushib qolgan. Mahalliy ruhoniy bir kuni kechqurun kutubxonadan chiqib kelayotganida qo‘lidagi shamni kimdir puflab o‘chirib qo‘ydi – bechora asab xas-taligiga uchrab, haligacha ser Uilyam Gallning qo‘lida davolanadi. Keksa madam de Tremulyak bir tongda bexosdan uyg‘onib ketganida kamin yonidagi oromkursida uning kundaliklarini o‘qib o‘tirgan skeletga ko‘zi tushib qoldi; shundan keyin kampir boyaqish miya yallig‘lanishi xastaligi bilan olti oy ko‘rpa-to‘shak qilib yotdi, cherkovga intildi va mash-hur shakkok mosye va Volter bilan aloqani butunlay uzdi.
Lord Kentervilni tunda kiyimxonada, tomog‘iga valet qartasi tiqilganidan bo‘g‘ilib qolgan holda topishdi – qariya jon berar chog‘ida xuddi shu qarta bilan Krokford qimorxonasida Charlz Jeyms Feksni ellik ming funtga chuv tushirganiga iqror bo‘ldi va bu qartani uning tomog‘iga Kentervillik arvoh tiqib qo‘yganini aytib berdi. Arvoh o‘zining buyuk ishlaridagi har bir qurbonni – qasr sarkoridan tortib sohibjamol Statfildgacha esladi. Sarkor bufet xonasining derazasini yam-yashil qo‘l taqillatayotganini ko‘rgan zahotiyoq o‘zini otib qo‘ygandi. Ledi Statfild esa oppoq terisida qolgan beshta barmoq izlarini yashirish uchun hamisha bo‘yniga qora barqut ro‘molcha tashlab yurishga majbur edi. Keyinchalik u qirol xiyoboni adog‘idagi, zog‘ora baliqlari bilan mashhur bo‘lgan hovuzga o‘zini tashlab, o‘lib qutuldi.
Arvohning butun borlig‘ini har qanday haqiqiy rassomga yaxshi tanish bo‘lgan tuyg‘u – o‘z ijodidan masrurlik, sarxushlik tuyg‘usi qamrab olgan edi. U o‘zining eng yaxshi rollarini xayolidan birma-bir o‘tkazar ekan, lablarida achchiq kulgu o‘ynardi. U oxirgi marta Qizil Ruben yoki chaqaloqlarni bo‘g‘ib o‘ldiruvchi qiyofasida chiqqandi. Birinchi martasida esa Jibon Daroz yoki Beksley Botqog‘idagi qonso‘rar rolida namoyon bo‘lgan. Arvoh yana bir voqeani – iyunning osuda bir oqshomida tennis maydonchasida o‘z suyaklari bilan kegli o‘ynab, tomoshabinlarni larzaga solganini esladi.
Mana endi, shuncha voqea-hodisalardan keyin qasrga manavi la’nati amerikaliklar kelib, unga mashina moyini tiqishtirishsa, yostiq uloqtirishsa-ya! Bunga toqat qilib bo‘ladimi, axir! Arvoh shunchalik xo‘rlanganini tarix ko‘rmagan hali! Xullas, u qasos olishni ko‘ngliga tugib qo‘ydi va tong otgunicha qilt etmay, chuqur o‘y-xayollarga g‘arq bo‘ldi.

3

Ertasiga ertalab, nonushta paytida Otislar arvoh haqida ancha uzoq suhbatlashib o‘tirishdi. Qo‘shma Shtatlar elchisi sovg‘asi rad etilganidan jindek ko‘ngli og‘rigandi.
– Men arvohni ranjitmoqchi emasman, – dedi u, – lekin shu masalaga bog‘liq holda bu uyda shuncha yillar yashagan odamga yostiq uloqtirish o‘taketgan odobsizlik ekanini ham aytmasdan o‘tolmayman. – Afsuski, mutlaqo haqqoniy bu tanbehni egizaklar qattiq xoxolash bilan kutib olishdi. – Ammo shunga qaramay, – deya davom etdi elchi, – agar ruh qaysarlik qilaversa va “Demokratik partiyaning balqiyotgan quyoshi” nomli mashina moyidan foydalanishni istamasa, uni zanjiru kishanlardan xalos etishga to‘g‘ri keladi. Eshik ortida shaldir-shuldur qilib turishganidan keyin uxlab bo‘lmayapti.
Biroq haftaning oxirigacha ularni hech kim bezovta qilmadi, faqatgina kutubxonadagi qon dog‘i har kuni ertalab yana paydo bo‘lib, hammaning g‘ashiga tegayotgandi. Buning sababini tushuntirish qiyin, chunki har kuni kechqurun xona eshigini mister Otisning o‘zi qulflaydi, deraza qopqalari esa mustahkam tambalar bilan yopiladi. Ikkinchi tomondan, dog‘ rangining o‘zgarib turishi ham izoh talab qiladi. U ba’zan qora-qizil, boshqa paytlari esa qirmizi tusga kiradi. Bir kuni yepiskopal cherkovning isloh qilingan Amerikacha erkin ko‘rinishiga mansub va soddalashtirilgan marosim bo‘yicha oilaviy ibodat qilish uchun hamma pastda yig‘ilganida dog‘ zumrad-yashil tusda ekanligini ko‘rishdi. Ranglar kutilmagan tarzda almashinib turishi, tabiiyki, oila a’zolarini judayam qiziqtirib qoldi va ular har kuni kechqurun erta tongda qaysi rang paydo bo‘lishi ustida garov o‘ynay boshlashdi. Yolg‘iz jajji Virjiniyagina bu o‘yinlarga qo‘shilmasdi, qon dog‘ini har gal ko‘rganida u nima uchundir ma’yuslanib qolardi, u yashil tusga kirgan kuni esa sal bo‘lmasa yig‘lab yuboray dedi.
Dushanbaga o‘tar kechasi ruh o‘zini ikkinchi marta namoyish etdi. Oila endigina yotganida birdaniga xolldan dahshatli gursillash eshitilib qoldi. Hamma qo‘rqib ketib, pastga yugurib tushganida taglikda turgan ritsarlik sovuti qulab, yirik-yirik qismlari polda yotganini, baland suyanchiqli oromkursida esa Kentervillik arvoh tizzalarini silaganicha og‘riqdan afti burishib o‘tirganini ko‘rishdi. Egizaklar shu zahotiyoq kamonchadan merganlik bilan bittadan o‘q uzib qolishga ulgurishdi – ular bu qadar mahoratga husnixat o‘qituvchisini nishonga olib, uzoq davom etgan jiddiy mashqlar tufayli erishishgan edi. Qo‘shma Shtatlar elchisi esa arvohga to‘pponcha o‘qtalib, Kaliforniya odati bo‘yicha “Qo‘lingni ko‘tar!” dedi.
Ruh irg‘ib turdi-da, alamli hayqiriq bilan ular orasini tumandek yorib o‘tdi, Vashingtonning qo‘lidagi shamni o‘chirib, hammani zulmat qo‘ynida qoldirdi. U zinapoyaning yuqori maydonchasiga chiqib, biroz nafas rostlagach, o‘zining mashhur iblisona qahqahasini ishga solishga qaror qildi, chunki bu unga bir necha marta muvaffaqiyat keltirgandi. Aytishlaricha, shu mash’um qahqaha tufayli lord Reykerning yasama sochi bir kechada oqarib ketganmish. Ledi Kentervilning uch nafar guvernant ayollari qasrda hali bir oy ishlamay turib qochib ketishlariga ham ana shu mudhish xoxolash sabab bo‘lgani shubhasiz. Ana shu voqealarni eslagan arvoh shu darajada iblisona qahqaha urdiki, qasrning qadimiy gumbazlari ko‘chib tushishiga oz qoldi. Biroq dahshatli aks sado tingan zahoti eshik ochilib, uning ro‘parasiga oqish-zangori kapotedagi missis Otis chiqib keldi.
– Tobingiz qochgan ko‘rinadi, – dedi u. – Siz uchun doktor Dobellning damlamasidan keltirdim. Agar oshqozoningiz azob berayotgan bo‘lsa, u yordam qiladi.
Ruh unga qahr bilan qaradiyu qora itga aylanishga shaylandi, chunki bu iste’dodi unga katta shon-shuhrat keltirgandi. Misol uchun lord Kentervilning amakisi, mo‘tabar Tomas Xorton bedavo telbalik dardiga yo‘liqqaniga oilaviy shifokor ana shu hodisani sababchi qilib ko‘rsatgan. Biroq yaqinlashib kelayotgan qadam tovushlari arvohni bu niyatidan voz kechishga undadi. Natijada u fosfor yanglig‘ zaifgina yog‘dulana boshlash bilan kifoyalanishiga to‘g‘ri keldi va egizaklar yetib kelayotgan lahzada qabristonda eshitiladigan og‘ir ingroq bilan g‘oyib bo‘lishga ulgurib qoldi.
Boshpanasiga yetib borganida u o‘zini mutlaqo yo‘qotib qo‘ydi va qattiq iztirobga tushdi. Egizaklarning tarbiyasizligi va missis Otisning dag‘al moddiyunchiligi uni bag‘oyat sarosimaga solgandi, biroq sovutni kiyishga muvaffaq bo‘lolmagani unga hamma narsadan ko‘proq alam qilardi. U, hatto hozirgi amerikaliklar ham sovut kiygan arvohni ko‘rganda jilla qursa o‘z milliy shoirlari Longfellening hurmati uchun jindek cho‘chib qo‘yishsa kerak, deb taxmin qilgandi. Kentervillar shaharga ketgan paytlari arvoh shoirning nafis va huzurbaxsh she’riyati ustida soatlab o‘tirganlari behuda emas, albatta. Keyin, u yog‘ini surishtiradigan bo‘lsak, bu uning o‘z sovuti-ku, axir! Ser Simon de Kentervil o‘shanda – Kenilvortda o‘tgan turnirda mana shu sovutda bag‘oyat shavkatli bo‘lib ko‘ringan va hatto yosh malikaning o‘zidan beqiyos zo‘r maqtovni eshitish sharafiga muyassar bo‘lgan edi. Mana endilikda zalvorli ko‘krak zirhi va po‘lat dubulg‘a unga juda og‘irlik qilib qolibdi – sovutni kiyganida u tosh sahnga yiqilib tushdi, tizzalari va o‘ng qo‘l barmoqlari ezilib ketdi.
Arvoh mazasi bo‘lmay chinakamiga yotib qoldi va bir necha kungacha xonasidan chiqqani yo‘q, faqat kechalari qon dog‘ini yetarlicha tartibda saqlab turish uchungina borib kelardi, xolos. Biroq o‘z-o‘zini mohirona shifolashi tufayli tezda sog‘ayib ketdi va endi elchi bilan uning oila a’zolarini uchinchi marta qo‘rqitib ko‘rishga qaror qildi. Shu maqsadda o‘n yettinchi avgust jumani belgiladi va bir kun avval allamahalgacha kiyimlarini ko‘zdan kechirib chiqdi. Oxiri qizil pat qadalgan baland, keng hoshiyali shlyapani, bo‘g‘zi va yenglarida qon dog‘lari bo‘lgan kafanni hamda zanglagan xanjarni tanladi. O‘sha kuni kechga borib jala quyib berdi, shamol shu qadar quturdiki, eski uyning barcha deraza-eshiklari naq nari borib, beri kelardi. Ammo bunday ob-havo uning uchun ayni muddao edi.
Rejani quyidagicha tuzdi. Birinchi navbatda Vashington Otisning xonasiga ohista kirib boradi, oyoq tomonida bir nimalarni to‘ng‘illaganicha turaveradi, keyin yuraklarni uvishtirib yuboruvchi musiqa sadolari ostida o‘z bo‘g‘ziga uch marta xanjar uradi. Vashingtonga nisbatan uning alohida bir alami bor, chunki Kentervilning mashhur Qon Dog‘ini jin urgur allaqaysi bir Pinkortonning namunaviy tozalagichi bilan o‘chirishni ana shu yigitcha odat qilib olganini u judayam yaxshi biladi. Mana shu beaql va beodob o‘smirni qo‘rquvdan taxta qilib qo‘yganidan keyin Qo‘shma Shtatlar elchisi bilan rafiqasining yotoqxonasiga o‘tadi. Muzdek ter bosgan qo‘lini missis Otisning peshanasiga turtganicha, uning dir-dir titrayotgan eriga daxmaning dahshatli sirlarini shivirlab aytaveradi.
Jajji Virjiniyaga nisbatan qanday yo‘l tutishini hozircha aniq o‘ylab ko‘rgani yo‘q. Chiroyli va oqko‘ngil bu qiz uni biron marta ham ranjitmadi. Bu o‘rinda javon ichidan turib bir necha marta bo‘g‘iq ingrashning o‘zi kifoya qilar, hoynahoy. Mabodo qiz shunda ham uyg‘onmasa, arvoh akashak bo‘lib qolgan titroq barmoqlarida uning ustidan choyshabni tortadi.
Egizaklarning esa yaxshilab ta’zirini berib qo‘yish kerak. Avvalambor ularning ko‘kragiga o‘tirib olib, vahimali tushlar ta’sirida tipirchilashlarini ko‘rib bir miriqadi. Keyin, zumrashalarning karavoti bir-biriga yaqin bo‘lgani uchun o‘rtada muzdek va ko‘karib ketgan murda bo‘lib qaqqayib turib oladi. Tirmizaklar azbaroyi dahshatdan o‘lar holatga kelib qolmagunlaricha shu alfozda turaveradi. So‘ngra ustidagi kafanni irg‘itib, oppoq suyaklarini namoyish qiladi, bitta ko‘zini gir-gir aylantirganicha xonada u yoqdan-bu yoqqa yuraveradi – Besas Dannil yoki o‘z joniga qasd qilganning skeleti rolida xuddi shunday qilgandi. Bu juda kuchli rol bo‘lib, uning mashhur Telba Martin yoki Maxfiy Sir rolidan aslo qolishmaydi, tomoshabinlarga bir necha marta qattiq ta’sir ko‘rsatgan.

Soat o‘n yarimda ovozlar pasayganiga qarab, u butun oila dam olishga tarqalganini tushundi. Lekin o‘qtin-o‘qtin kuchli qiyqiriq va xoxolash unga allamahalgacha xalaqit berib turdi – egizaklarning sho‘xligi, o‘yinqaroqligi hatto uyquni ham kalaka qilayotgandek edi. Biroq o‘n birdan chorak o‘tganda uyga sukunat cho‘kdi, roppa-rosa yarim tunda esa arvoh ishga chiqdi.
Boyqushlar derazaga kelib urilishar, qarg‘a qari eman tepasida qag‘illar, shamol qadimiy qasr atrofida gir aylanib, bezovta ruhdek ingrar va sarsonu sargardon kezardi. Otislar esa hech nimadan xavotirlanmagan ko‘yi xotirjam uxlashmoqda, hattoki elchining xurrak tovushi yomg‘ir shatirlashiyu bo‘ron uvillashini bosib ketgan. Ruh ajin bosgan lablarida zaharxanda kulgu bilan devorga qoplangan taxta orasidan ohista chiqdi. O‘zining va o‘ldirgan xotinining gerblari zarhal bilan tushirilgan fonusni ko‘targanicha deraza yonidan biqinib o‘tayotgan paytida oy bulutlar ortiga yashirindi. U mudhish soya yanglig‘ hanuz olg‘a intilar, hattoki tungi zulmatning o‘zi ham unga jirkanib qarayotgandek tuyulardi.
To‘satdan uni kimdir chaqirgandek bo‘ldi-yu, turgan joyida toshdek qotdi, – yo‘q, qo‘shni fermada it vovullagan ekan. U o‘z yo‘lida davom etarkan, XVI asrning endilikda hech kimga tushunarsiz so‘kishlarini to‘ng‘illaganicha va zang bosgan xanjarni havoda sermaganicha borardi. Nihoyat, badbaxt Vashingtonning xonasiga olib boradigan yo‘lak boshlanuvchi muyulishga ham yetib keldi. Shu yerda biroz nafas rostladi. Shamol uning oppoq sochlarini to‘zg‘itar, qabr hidi anqigan kafanida ta’rifga sig‘mas darajada dahshatli burmalar hosil qilardi. Soat o‘n ikkidan chorak o‘tdi va arvoh intiqom lahzasi yetib qolganini sezdi.
U mamnun holda hiringlab muyulishdan o‘tdi va bor-yo‘g‘i bir qadam qo‘yganini biladiki, ayanchli faryod urgancha o‘zini orqaga tashlab, dokadek oqarib ketgan yuzlarini uzun, qoqsuyak qo‘llari bilan berkitib oldi. Uning naq ro‘parasida dahshatli sharpa, telbaning alahsirashiga ko‘rinadigan maxluq haykaldek qilt etmay turardi. Boshi tap-taqir, silliq, dumaloq yuzlari murdanikidek oppoq, mudhish tirjayishi basharasida bir umr qotib qolgandek. Ko‘zlaridan qip-qizil nur sochiladi, og‘zi olov qaynayotgan quduqdek, arvohnikiga o‘xshab ketuvchi mash’um libosi – qordek oq kafan baquvvat tanasini chirmab olgan. Sharpaning ko‘kragiga osilgan taxtachada qadimiy harflarda allaqanday yozuv bitilgan. Alamli mag‘lubiyat, yaramas illatlar, vahshiylarcha yovuzliklar haqida bo‘lsa kerak u, hoynahoy. Sharpa o‘ng qo‘lida yarqiroq po‘lat shamshirni baland ko‘tarib turibdi.
Kentervil ruhi shu paytgacha hech qachon arvohlarni ko‘rmagandi, shundan o‘lguday qo‘rqib ketdi, vahimali sharpaga ko‘z qiri bilan yana bir bor nazar tashladiyu tiraqaylab qochib qoldi. Oyog‘ini qo‘liga olib yugurar ekan, kafaniga o‘ralashib hansirardi, zanglagan xanjarni yo‘l-yo‘lakay elchining boshmog‘i ustiga tushirib yubordi va uni ertalab qasr sarkori topib oldi. Xonasiga yetib kelib o‘zini xavfsizlikda sezgan ruh qattiq to‘shagiga kirib, boshini choyshabga burkab oldi.
Biroq ko‘p o‘tmay unda Kentervillarning azaliy jasorati uyg‘ondi va tong yorishgan zahoti borib, o‘sha arvoh bilan gaplashishga ahd qildi. Atrofdan adirlar kumushrang tusda ko‘zga tashlangani hamono qo‘rqinchli sharpani uchratgan joyiga qaytdi. U o‘ylab ko‘rib, arvohlar qancha ko‘p bo‘lsa, shuncha yaxshiligini tushundi, yangi sherigining yordamida egizaklarni jilovlab olishdan umid qildi.
Ammo arvoh o‘sha joyga yetib kelganida ko‘z o‘ngida mash’um manzara namoyon bo‘ldi. Sharpa allaqanday bir kulfatga uchragan ko‘rinadi. Ko‘zlaridan nur yo‘qolib, bo‘m-bo‘sh chanoqlar qolgan, yarqiroq shamshir qo‘lidan tushib ketgan, o‘zi esa qandaydir g‘alati, beo‘xshov bir tarzda devorga suyalib turibdi. Kentervil ruhi yugurib borib uni quchoqlab olgandi – o, qanday dahshat! – sharpaning boshi uzilib, polda dumalab ketdi, tanasi qoq o‘rtasidan bo‘lindi. Arvoh qarasaki, qo‘lida bor-yo‘g‘i oq choyshabni tutib turibdi, oyog‘i ostida esa supurgi, oshxona pichog‘i va ichi bo‘sh qovoq yotibdi. U aqlga sig‘mas bu evrilishni qanday tushunishni bilolmay, garangsigan qiyofada, titroq qo‘llari bilan yozuvli taxtachani oldi va unda tong g‘ira-shirasida quyidagi dahshatli so‘zlarni o‘qidi:

Otis firmasining ruhi!
Haqiqiy va o‘ziga xos yakkayu yagona arvoh!
Soxta arvohlardan ehtiyot bo‘ling!
Shu arvohdan boshqa bari – qalbaki!

Hamma narsa ayon bo‘lgandi. Demak, uni aldashibdi, yosh boladek laqillatishibdi, boplab chuv tushirishibdi! Arvohning ko‘zlari Kentervillarning avvalgi o‘ti bilan yondi, u tishsiz milklarini g‘ichirlatib, zaif qo‘llarini osmonga cho‘zib, qasam ichdi – qadimiy nutqlarning eng yaxshi namunasiga rioya etgan holda, xo‘roz ikki marta qichqirishga ulgurmay turib, bu uyda qon to‘kiladi va qotillik xonama-xona besas keza boshlaydi, deb ont ichdi!
Bu dahshatli qasam so‘zlarini aytib ulgurgan ham ediki, yaqin oradagi qizil cherepitsali tom ustida xo‘roz qichqirdi. Ruh bo‘g‘iq ovozda, zaharxandalik bilan uzoq va miriqib kuldi, keyin kuta boshladi. Biroq, bir necha soat kutsa hamki, xo‘roz negadir boshqa qichqirmadi. Va nihoyat, soat yetti yarimlarda xizmatkorlarning qadam tovushlari eshitilib, arvohni karaxtlik holatidan chiqarib yubordi, u xonasiga qaytib, amalga oshmagan rejalari va puchga chiqqan umidlariga qayg‘ura boshladi. Keyin qadimgi ritsarlik haqidagi eng sevimli kitoblaridan bir qanchasini ko‘rib chiqdi, ularda esa har gal shu qasam aytilganda xo‘roz ikki marta qichqirishi kerakligi yozilgandi.
– Ha, bo‘yning uzilgur befarosat parranda! – deb yanidi u. – Bir kuni kelib, nayzam tomog‘ingga sanchiladi-yu, ana o‘shanda o‘lim oldidan xirillashingni eshitaman.
Shundan so‘ng u qo‘rg‘oshin tobutiga qulay joylashib olib, qoron-g‘u tushgunicha yotdi.

4

Ertalab ruh o‘zini juda ezilgan bir holatda sezdi. Butun bir oy mobaynidagi kuchli zo‘riqish o‘z ta’sirini o‘tkaza boshlagan edi. Asablari qaqshagan, tiq etgan tovushdan sapchib ketadigan bo‘lib qolgandi. Besh kun xonasidan chiqmadi, bor-ye, menga nima, deb qon dog‘idan ham xabar olmay qo‘ydi. Modomiki qon dog‘i Otislarga kerak emas ekan, demak, ular unga munosib emas. Aftidan, Otislar g‘ayritabiiy hodisalarning ramziy ma’no-mazmunini anglab yetishga mutlaqo layoqatsiz bo‘lgan sho‘rlik moddiyunchilarga o‘xshab ketadi. Samoviy belgi-alomatlar bilan astral*** jismlarning holati masalasi bahs talab etmaydigan alohida soha, albatta, ochig‘ini aytganda, uning vakolat doirasiga kirmaydi ham.
Biroq haftada bir marta yo‘lakda paydo bo‘lish hamda har oyning birinchi va uchinchi chorshanbasida bog‘ tomonga qaragan deraza yonida har balolarni to‘ng‘illab o‘tirish arvohning muqaddas burchi. Ammo u mana shu vazifalaridan o‘z qadrini yerga urmagan holda voz kechishning hech bir ilojini topolmayapti-da. To‘g‘ri, yer yuzidagi umriga gunohga botib yashadi, lekin endi bu dunyoda hamma narsaga vijdonan, sidqidildan yondashadigan bo‘lib qoldi. Shu sababli ham keyingi uchta shanbada u odatiga ko‘ra yarim tundan soat uchga qadar hamon yo‘laklarni aylanib yurar, biroq uni hech kim ko‘rmasligi, sharpasini eshitmasligi uchun barcha ehtiyot choralarni qo‘llardi. Shu maqsadda hasharotlar kemirib tashlagan yupqa pol taxtalari g‘ichirlamasligi uchun etik kiymay, yengil qadam tashlab yurar, egniga keng va qop-qora barqut yomg‘irpo‘sh tashlab olgandi. Oyoq-qo‘llaridagi zanjirlarni “Demokratik partiyaning balqiyotgan quyoshi” nomli mashina moyi bilan yaxshilab moylab turishni ham hech qachon unutmasdi.
Aslini olganda-ku, xavfsizlikning bu so‘nggi chorasini qo‘llashga ko‘nikishi oson kechgani yo‘q. Ammo har qalay bir kuni kechqurun, oila a’zolari ovqatlanib o‘tirishgan paytda, mister Otisning xonasiga kirib, bir shisha mashina moyini ko‘tarib chiqdi. To‘g‘ri, u o‘zini biroz xo‘rlangandek his qildi, lekin bu holat tezda o‘tib ketdi. Pirovard-oqibatda esa oqilona ish tutish tuyg‘usi ustun keldi va u mazkur ixtiro muayyan afzalliklarga ega ekanini, ma’lum darajada unga foydasi tegishi mumkinligini tan oldi.
Biroq arvoh qanchalik ehtiyotkor bo‘lmasin, uni tinch qo‘yishmasdi baribir. Masalan, qorong‘uda yurganida yo‘lakka tortib qo‘yilgan arqonga hadeganda qoqilib ketaveradi. Bir gal esa, Qora Isaak yoki Xogley o‘rmonlari ovchisi rolida kiyinib chiqqanida sirpanib ketib, qattiq lat yedi. Chunki tirmizak egizaklar gobelenlar zaliga kiraverishdan tortib, to eman yog‘ochli zinapoyaning yuqori maydonchasiga qadar polga moy surtib chiqishgan ekan. Bu arvohni shunchalik g‘azablantirib yubordiki, u o‘zining oyoqosti qilingan qadr-qimmati va haq-huquqlarini so‘nggi bor himoya qilishga va Itonning bu bezbet talabalari ko‘z o‘ngida o‘zining Jasur Ruper yoki Boshsiz Graf nomli mashhur rolida namoyon bo‘lishga ahd qildi.
Bu rolni o‘ynamay qo‘yganiga yetmish yildan ham oshdi. Oxirgi martasida sohibjamol ledi Barbara Modish uni ko‘rib o‘takasi yorilgan va qallig‘i hozirgi lord Kentervilning bobosiga turmushga chiqishdan voz kechib, ko‘rkam yigit Jek Kaslton bilan Grenta-Gringa qochib ketgandi. Barbara bu ishini dahshatli arvoh g‘ira-shirada ayvonda bamaylixotir sayr qilib yurishiga yo‘l qo‘yib beriladigan oilaga o‘laqolsam qadam bosmayman, deb izohlaydi. Ko‘p o‘tmay bechora Jek Vondsvort yaylovida lord Kentervilning o‘qiga uchdi, Barbara esa yuragi vayron bo‘lib, bir yilga borar-bormas Tanbrij-Uelsda olamdan o‘tdi.
Xullas, bu rol har tomonlama muvaffaqiyatli chiqishi kerak. Biroq buning uchun g‘ayritabiiy olam yoki til bilan aytganda, “oliy darajadagi tabiiy olam” – joiz bo‘lsa, juda murakkab grim kerak edi va u bunga naq uch soat vaqt sarfladi. Nihoyat, hamma ish bitdi va u o‘zining ko‘rinishidan mamnunlik tuydi. To‘g‘ri, bu libosga zarur bo‘lgan charm botfort – tizzagacha yetadigan keng qo‘njli etik unga biroz kattalik qilar, ustiga-ustak, egar to‘pponchalaridan biri ham allaqaysi go‘rga g‘oyib bo‘lgandi, ammo umuman olganda, qiyofasi yomon emasdek tuyulardi.
Soat ikkidan roppa-rosa chorak o‘tganida arvoh devorning taxta qoplamasi ichidan chiqib, yo‘lak bo‘ylab biqinib ketdi. Gulqog‘ozlar va darparda rangi tufayli “Zangori yotoqxona” deb nom olgan egizaklar xonasiga yetib borganida eshik qiya ochiqligini ko‘rdi. Arvoh butun vajohati bilan mumkin qadar ko‘proq dahshat solishga shoshilib, eshikni lang ochdi… va shu zahotiyoq suv to‘la bahaybat ko‘za boshiga ag‘darildi. Ko‘za-ku chap yelkasiga tegar-tegmay o‘tdi-ya, ammo boshdan-oyoq shiltai shalabbo qilgani rasvo bo‘ldi. Shu lahzadayoq egizaklar yotgan joydan qiyqiriq va xoxolash yangradi.
Arvohning asablari dosh berolmasdi. Oyog‘ini qo‘lga olganicha xonasiga yugurdi-yu, ertasiga shamollab yotib qoldi. Xayriyatki, boshsiz chiqqani, aks holda jiddiyroq shikastlanishi hech gap emasdi. Shugina ko‘ngliga taskin berardi.
Endi u qo‘pol amerikaliklarni qo‘rqitishdan butunlay umid uzdi. Aksari payt oyog‘iga latta shippak ilib, shamollab qolmaslik uchun bo‘yniga katta qizil sharf o‘rab, egizaklar hujum qilib qolsa, deb har ehtimolga qarshi kichik bolta ko‘targan holda yo‘laklarni kezib yurishning o‘zi bilan kifoyalanishga majbur edi.
O‘n to‘qqizinchi sentyabrda arvohga so‘nggi zarba berishdi. O‘sha kuni u hech kim bezovta qilmaydi, deb ishongan joyi – xollga tushdi va Qo‘shma Shtatlar elchisi bilan rafiqasining Saronida ishlangan hamda Kentervillar ajdodlarining suratlari o‘rniga qo‘yilgan yirik fotosuratlari ustidan kulib o‘tirgan bo‘ldi. Arvoh oddiygina, ammo batartib kiyingan – u yer-bu yerigina qabrda chirib ketgan uzun kafanga o‘ralib olgan edi. Pastki jag‘iga sariq ro‘mol bog‘lagan, qo‘llarida esa fonus bilan go‘rkovlar belkuragi.
Aslida u o‘z ijodining eng yaxshi namunalaridan biri – dafn etilmagan Ion yoki Sertseydagi Murdalar o‘g‘risi rolida kiyinib olgandi. Bu rolni Kentervillarning bari juda yaxshi eslashadi va buning sababi ham bor – aynan o‘sha kezlari ular qo‘shni lord Rafford bilan urishib qolishgandi. Soat uchdan chorak o‘tganida arvoh butun vujudi quloqqa aylanib tinglasa ham tiq etgan biron tovush eshitmadi. Shunda u qon dog‘idan nima qolganini ko‘rish uchun kutubxonaga oyoq uchida o‘tib borayotgandi, qorong‘u burchakdan birdaniga ikkita sharpa otilib chiqdi va uning boshi ustida qo‘llarini jazava bilan siltagancha, naq quloqlari ostida “U-u-u!” deb chinqirib yubordi.
Nogahoniy hujumdan esankiragan, borlig‘ini vahima qamrab olgan arvoh zinapoyaga otildi, ammo bu yerda uni Vashington bog‘da ishlatiladigan katta dori purkagich bilan kutib turgan ekan. Har tomonlama dushmanlari qurshovida qolgan ruh jonholatda katta temir pechka ichiga o‘zini urdi – yaxshiyamki, unga o‘t yoqilmagan ekan! – va mo‘ri orqali boshdan-oyoq kir-chir, kafani uvada, qalbi alam-iztirobga to‘liq bir alfozda o‘z manziliga bir amallab yetib oldi.
Shundan keyin u kechalari tashqariga chiqishni bas qildi. Zumrashalar yana bir necha marta pistirma qo‘yishdi, ota-onalari va xizmatkorlarning qattiq noroziligiga qaramay, har kuni kechqurun yo‘lakka yong‘oq po‘choqlarini sochib chiqishdi, ammo bularning hech biridan naf bo‘lmadi. Chamasi, ruh o‘zini shu qadar tahqirlangan deb bilardiki, uy egalariga boshqa ko‘rinishni istamasdi. Shu sababli mister Otis demokratik partiyaning tarixi bo‘yicha ko‘p yillardan beri yozayotgan asari ustida ishini davom ettirish imkoniyatiga ega bo‘ldi. Missis Otis dengiz sohilida ajoyib sayr uyushtirib, butun graflikni qoyil qoldirdi, chunki dasturxondagi jamiki taomlar mollyuskadan tayyorlangan edi.
Bolakaylar lakrose, poker va boshqa xil amerikacha milliy o‘yinlarga berilib ketishdi. Virjiniya esa o‘z poni otida xiyobonlar bo‘ylab, ta’tilining so‘nggi haftasini Kentervil qasrida o‘tkazayotgan yosh Cheshir gersogi bilan birgalikda sayr qilib yurardi. Hammalari arvoh bu yerdan ketib qoldi, deb ishonishdi va mister Otis bu haqda lord Kentervilga yozma ravishda ma’lum qildi. U esa javob maktubida bu voqeadan xursandligini bildirdi va elchining muhtarama rafiqasiga tabrik yo‘lladi.
Biroq Otislar yanglishgandi. Arvoh uyni tark etmagan, garchi endi deyarli majruh ekaniga qaramay, ularni butkul tinch qo‘yishni hatto xayoliga ham keltirmasdi. Mehmonlar orasida yosh Cheshir gersogi borligini bilganidan keyin esa bu ahdi yanada qat’iylashdi. Chunki bu gersog bir vaqtlari Kentervillik arvoh-la tong otguncha qimor o‘ynab chiqaman, deb polkovnik Karberi bilan yuz gineyga garov bog‘lagan o‘sha lord Frensis Stiltonning jiyan nabirasi bo‘lardi-da. O‘shanda lord Stiltonni ertalab lomber xonasi polida falajlanib yotgan holda topishgan. Shundan keyin u yana uzoq yillar yashadi, ammo “olti dubl” degan ikkita so‘zdan boshqasiga tili aylanmadi sirayam.
Har ikkala nufuzli xonadonning sha’niga dog‘ tushmasligi uchun bu voqeani bosti-bosti qilib yuborishga har tomonlama urinib ko‘rishdi, ammo shunga qaramay, u o‘z vaqtida katta shov-shuvga sabab bo‘lgandi. Bu to‘g‘ridagi tafsilotlarni lord Gettaning “Regent shahzoda va uning do‘stlari haqida xotiralar” asarining uchinchi jildidan topish mumkin. Tabiiyki, arvoh Stitonlarga avvalgi ta’sirini hanuz yo‘qotmaganini isbotlab bermoqchi bo‘ldi. Qolaversa, ularga uzoqroq qarindoshligi ham bor: uning jiyani ikkinchi oilasida monsenor de Balkliga turmushga chiqqan, Cheshir gersoglarining butun urug‘i shu odamdan boshlangani esa hammaga ma’lum.
Arvoh hatto, Vampir-rohib yoki Qonsiz Benediktchi nomli mash-hur rolini tiklash ustida ishlay boshladi; Virjiniyaning yosh muxlisiga shu qiyofada ko‘rinishga ahd qildi. Bu rolda u shunchalik dahshatli ediki, yangi 1764 yil arafasidagi o‘sha mash’um kunda unga ko‘zi tushib qolgan keksa ledi Startap jon achchig‘ida bir necha bor qichqirishga ulgurgan-u, keyin hushidan ketgan. Uch kundan keyin esa u Kentervillarni, o‘zining yaqin qarindoshlarini merosdan mahrum qilgancha va bor mol-mulkini londonlik bir dorixonachiga qoldirgancha, olamdan ko‘z yumgan.
Biroq, egizaklar oldidagi qo‘rquv so‘nggi daqiqada arvoh o‘z xonasidan chiqishiga yo‘l qo‘ymadi va yosh gersog qirol yotoqxonasida xotirjam uxladi. U tushida Virjiniyani ko‘rdi.

5

Bir necha kundan keyin Virjiniya oltin sochli oshig‘i bilan Brokley yayloviga otda sayr qilish uchun bordi va jonli ihota orasidan o‘tayotib, amazonka libosini yirtib oldi. Shu sababli ham uyga qaytgach, hech kimga ko‘rinmay, yordamchi zina orqali o‘z xonasiga chiqmoqchi bo‘ldi. Ammo eshigi qiya ochiq gobelonlar zali yonidan yugurib o‘tayotganida nazarida xonada kimdir bordek tuyuldi. Onasining oqsochi ba’zan shu yerda u-bu narsa tikib o‘tirardi, unga ko‘ylagini tiktirib olishni o‘yladi. Qiz shu xayolda ichkari kirganida esa Kentervillik arvohni ko‘rib, hayratdan qotib qoldi.
U deraza yonida shamol daraxtlarning omonat oltin libosini ayovsiz yulqib tashlayotgani va sarg‘ish-qizg‘ish yaproqlarni uzun xiyobon bo‘ylab chirpirak qilib uchirib ketayotganini ma’yus kuzatib o‘tirardi. Boshini qo‘llariga tiragan, butun borlig‘idan og‘ir iztirob sezilib turibdi. U jajji Virjiniyaga shu qadar yolg‘iz va shu qadar ojiz qariya bo‘lib ko‘rinib ketdiki, qiz avvaliga yugurib borib, xonasiga yashirinib olishni o‘ylagan bo‘lsa ham endi unga achindi, yupatgisi keldi. Virjiniyaning qadam tashlashi shunchalik yengil, hamdardlik tuyg‘usi shunchalik kuchli ediki, to o‘zi gap boshlamagunicha, arvoh uni hatto payqamadi ham.
– Sizga judayam rahmim kelayapti, – dedi qiz. – Ammo ertaga ukalarim Itonga qaytishayapti, agar o‘zingizni yaxshi tutsangiz, endi sizni hech kim xafa qilmaydi.
– Men o‘zimni yaxshi tutishimni so‘rash bema’nilik, – deb javob berdi ruh u bilan gaplashishga jazm etgan chiroyligina qizchani ajablanib ko‘zdan kechirar ekan. – Ha, ha, g‘irt bema’nilik! Mabodo zanjirlarimni shaldiratishim, qulf teshigidan ingrashim, tunlari daydib yurishimni aytmoqchi bo‘lsang, bu mening vazifam-ku, axir! Mavjudligimning butun mazmun-mohiyati aynan ana shunda, agar bilsang!
– Bunda hech qanaqa ma’no yo‘q, qanchalik yomon odam bo‘lganingizni o‘zingiz ham yaxshi bilasiz. Siz xotiningizni o‘ldirganingizni bu yerga ko‘chib kelgan kunimizning o‘zidayoq missis Amni aytib bergandi.
– Nima bo‘pti, – deya ijirg‘anib javob qildi ruh, – bu oilaviy masala, hech kimga daxli yo‘q.
– O‘ldirish umuman yaxshimas, – dedi Virjiniya. Yangi Angliyadagi qaysidir ijodidan unga meros bo‘lib o‘tgan puritancha axloq-odob, bunday voqealarga toqat qilolmaslik qizda goho yaqqol sezilib qolardi.
– Sizlarning sariq chaqaga qimmat, maza-matrasiz qarashlaringizga zarracha toqatim yo‘q! Xotinim o‘lguday ahmoq, noshud, uquvsiz edi. Kiyimlarimni aqalli biron marta ham durustroq kraxmallab bera olmagan. Ovqat pishirishga-ku umuman no‘noq edi. Bir gal Xogley o‘rmonidan bir yoshli, manaman degan erkak bug‘uni ovlab kelganimda undan nima pishirib berganini bilasanmi? Ha, mayli, endi gapirib nima qildim – o‘tgan ishga salavot. Men-ku, xo‘p, xotinimni o‘ldiribman, lekin uning ukalari meni ochdan o‘ldirishgani ham u qadar iltifotdan bo‘lmaydi har qalay.
– Ular sizni ochdan o‘ldirishganmi hali?! O, janobi ruh, kechirasiz, ser Simon demoqchi edim, rosayam ochiqib ketgandirsiz, hoynahoy? Sumkamda ozroq buterbrod bor edi. Mana, marhamat!
– Yo‘q, rahmat. Allaqachondan buyon hech narsa yemay qo‘yganman. Lekin baribir sen juda oqko‘ngil ekansan, mana shu tarbiyasiz, axloqsiz, vijdonsiz, jirkanch oila a’zolaring orasida eng yaxshisi o‘zingsan.
– Bunday deya ko‘rmang aslo! – deb qichqirdi Virjiniya yer tepinib. – Siz o‘zingiz tarbiyasiz, axloqsiz, jirkanch ruhsiz! Ana endi vijdonga keladigan bo‘lsak, o‘sha bema’ni qon dog‘ini chizish uchun mening qutichamdan bo‘yoqlarni kim o‘g‘irlaganini o‘zingiz juda yaxshi bilasiz. Oldiniga barcha qizil bo‘yoqlarni, so‘ngra boshqalarini oldingiz va men quyosh botishi manzaralarini chizolmay qoldim. Keyin zumrad-yashil va sariq bo‘yoqlarni ham gum qildingiz. Oxiri faqat to‘q yashil bo‘yoqlargina qoldi-yu, Oy manzaralaridan boshqa hech nimani chizolmayapman, bu esa o‘lguday zerikarli, chizish ham juda qiyin. Bundan qanchalik jahlim chiqmasin, hech kimga aytganim yo‘q. Umuman olganda, bularning bari nihoyatda kulgili narsa: qani, o‘zingiz ayting-chi, zumrad rangli qonni qayerda ko‘rgansiz, axir?
– Bo‘lmasa nima qilishim kerak edi? – dedi ruh endi bahslashishga urinmay. – Hozirgi vaqtda haqiqiy qonni topish osonmas, akang o‘zining namunaviy tozalagichini tiqishtiraverganidan ke-yin men ham sening bo‘yoqlaringdan foydalanishimga to‘g‘ri keldi, boshqa ilojim qolmagandi. Endi qon rangiga kelsak, bu har kimning ta’bi, agar bilsang. Misol uchun Kentervillarning qoni zangori, butun Angliya bo‘yicha eng zangorisi (aslzodalikka ishora – Tarj.). Darvoqe, siz amerikaliklarni bunaqa narsalar umuman qiziqtirmaydi-ku.
– Siz hech narsani bilmas ekansiz. Yaxshisi, Amerikaga borganingiz, u-bu narsa o‘rganganingiz ma’qulroq edi. Dadam sizga bepul chiptani bajonidil to‘g‘rilab beradi. To‘g‘ri, har xil iforlarga va, chamasi, arvohlarga aloqador narsalarga boj haqi juda katta, lekin sizni hech qanaqa to‘lovsiz o‘tkazib yuborishadi. Chunki bojxona amaldorlarining bari – demokrat. Nyu-Yorkda esa sizni ulkan muvaffaqiyat kutadi. Oddiygina boboy uchun yuz ming dollar berishga, oilaviy arvoh uchun esa undan ko‘proq pul to‘lashga tayyor turgan ko‘plab odamlarni bilaman.
– Sizning Amerikangiz menga yoqmasa kerag-ov.
– Nima, u yerda qadimiy va g‘aroyib hech narsa yo‘qligi uchunmi? – kinoya bilan so‘radi Virjiniya.
– Nega endi – bor. Kemalar flotingizni qadimiy, ma’naviyatingizni g‘aroyib deyish mumkin!
– Xayr, unaqada. Hozir borib dadamga aytay, egizaklarni yana bir haftaga uyda qoldirsin.
– Meni tashlab ketmang, miss Virjiniya! – deya xitob qildi ruh. – Shu qadar yolg‘izman, shu qadar baxti qaromanki!.. Ochig‘i, endi nima qilishni ham bilolmay qoldim. Uxlashni istayman, ammo ilojim yo‘q.
– Bu yana nimasi?! Buning uchun to‘shakka yotib, shamni o‘chirsangiz bas. Uxlamay o‘tirish qiyin, ayniqsa cherkovda. Uxlash esa judayam oson, hatto chaqaloqning ham qo‘lidan keladi.
– Uch yuz yil bo‘ldi uxlamaganimga, – dedi ruh g‘amgin ovozda, Virjiniyaning go‘zal moviy ko‘zlari hayratdan katta-katta ochildi. – Uch yuz yilki orom bilmayman, qalbim qaqshab ado bo‘ldi!
Virjiniyaning ko‘ngli bo‘shashib ketdi, nozik lablari gulbarglar singari titradi. U ruhga yaqin kelib tiz cho‘kdi va uning qarimsiq, serajin yuziga qaradi.
– Bechora arvohginam, – dedi u shivirlab, – nahotki yotadigan, uxlaydigan biron joyingiz bo‘lmasa-a?
– Yiroq-yiroqlarda, qarag‘ayzor ortida mo‘jazgina bog‘ bor, – dedi ruh osuda va orzu qilayotgandek ohangda. – U yerda maysalar qalin va bo‘liq, tun va tong yulduzlari oqarishib ko‘rinadi, u yerda bulbul kechasi bilan sayrab chiqadi. U tong otguniga qadar chahchahlaydi, osmonda billurday Oy yarqiraydi, bahaybat daraxtlar esa uxlab yotganlar ustida qo‘llarini cho‘zib, ularning oromini qo‘riqlaydi.
Virjiniyaning ko‘zlariga yosh to‘ldi, yuzini qo‘llari orasiga yashirdi.
– Bu O‘lim Bog‘imi? – deb so‘radi shivirlab.
– Ha, O‘lim Bog‘i. O‘lim go‘zal bo‘lishi kerak. Mayin va nam tuproq orasida yotasan, tepangda maysalar shitirlaydi, sukunatni tinglaysan. Kechagi, ertangi kunni bilmaslik, vaqtni unutish, hayotni bergan azoblari uchun kechirish va orom bag‘riga singib ketish naqadar yaxshi-ya! Sen menga yordam berishing mumkin. O‘lim darvozasi senga osongina ochiladi, chunki senda Muhabbat bor, Muhabbat esa O‘limdan kuchli!
Vujudiga muzdek bir nima tekkandek Virjiniya seskanib ketdi, o‘rtaga jimlik cho‘kdi. Qiz nazarida qo‘rqinchli bir tush ko‘rayotgandek edi.
Yana ruh tilga kirdi, uning ovozi shamol epkiniday, xo‘rsiniqday eshitilardi:
– Kutubxona derazasiga bitilgan qadimiy bashoratni o‘qigandirsan?
– O, necha martalab o‘qib chiqdim! – deya qiz boshini adl ko‘tardi. – Uni yoddan bilaman. Qadimgi va qora harflarda yozilgani uchun birdaniga o‘qish qiyin. U yerda bor-yo‘g‘i olti satr bor:

Bu yerda oltinsoch bolakay
Chin qalbdan ko‘z yoshi to‘kkani hamon
Duosi g‘am ila anduhni quvgay.
Bog‘da o‘rik gullar begumon –
Shunda bu uy shodlanar tamom,
Ruh-chi, uxlab topajak orom.

Faqat, bularning bari nimani anglatishini men bilmayman.
– Buning ma’nosi shuki, – dedi ruh mahzun ohangda, – sen mening gunohlarim uchun ko‘z yoshi to‘kishing kerak, illo o‘zimda ko‘z yoshi yo‘q, menga bag‘ishlab duo o‘qishing kerak, illo o‘zimda e’tiqod yo‘q. Ana o‘shanda, agar sen doimo oqko‘ngil, mehribon, bokira bo‘lsang, O‘lim Farishtasi menga shafqat qiladi. Kechalari dahshatli maxluqlar yoningga kelib, qo‘rqinchli so‘zlarni shivirlay boshlaydi, ammo senga zarar yetkaza olishmaydi, chunki do‘zaxning jamiki yovuzliklari go‘dakning pokligi oldida ojizdir.
Virjiniya javob bermadi, ruh esa uning oltin sochli boshi nechog‘li quyi solinganini ko‘rib, yanada qattiqroq iztirobga tushdi. Birdan qizcha o‘rnidan turdi. Uning rangi oqarib ketgan, ko‘zlarida esa ajoyib bir o‘t chaqnardi.
– Men qo‘rqmayman, – dedi u qat’iylik bilan. – Farishtadan sizga shafqat qilishini so‘rayman.
Ruh shodligidan oh urib, darhol o‘rnidan turdi, qizning qo‘lini olib, ko‘hna taomil bo‘yicha ta’zim qildi va lablariga bosdi. Uning barmoqlari muzdek edi, lablari kuydirib yuborganday bo‘ldi, ammo Virjiniya seskanmadi va ortiga qaytmadi, ruh esa uni nimqorong‘i zal bo‘ylab boshlab ketdi. Rangi unniqib ketgan yashil gobelenlardagi kichkina ovchi-tasvirlar o‘zlarining shokilalar bilan bezatilgan burg‘ularini chalib, uni ortga qaytarmoqchi bo‘lishdi. “Qayt ortingga, jajji Virjiniya! – deb qichqirishardi ular. – Qayt ortingga!”
Biroq ruh uning qo‘lini mahkam tutib olgandi, qiz ko‘zlarini yumdi. Tasviri kaminga o‘yib tushirilgan chaqchayma ko‘zli va kaltakesak dumli maxluqlar undan ko‘z uzmay shivirlashardi: “Ehtiyot bo‘l, Virjiniya, ehtiyot bo‘l! Seni qayta ko‘rarmikanmiz yana?” Ammo ruh oldinga tobora tezroq intilar, Virjiniya ularning gapini eshitmasdi.
Ular zal adog‘iga yetib kelishganida ruh to‘xtadi va qandaydir tushunarsiz so‘zlarni ohista aytdi. Qiz ko‘zlarini ochib, devor tumandek erib ketganini, uning orqasida esa zimziyo jarlik borligini ko‘rdi. Muzdek shamol kelib urildi va qiz kimdir uning yengidan tortqilayotganini sezdi.
– Tezroq, tezroq! – deb qichqirdi ruh. – Aks holda kechikamiz!
Taxta qoplama ular ortidan bir zumda yopildi va gobelenlar zali huvillab qoldi.

6

Oradan o‘n daqiqa o‘tib, choyga bong urilganda Virjiniya pastga tushmadi va missis Otis uni chaqirib kelgani lakeylardan birini yubordi. U qaytgach, yosh xonimni topolmaganini aytdi. Virjiniyaning oqshom dasturxoniga gul terib kelish odati bor edi, shu bois missis Otis avvaliga umuman xavotirlanmadi. Ammo soat oltiga zang chalganida ham undan darak bo‘lavermagach, ona bezovtalanib, egizaklarning opalarini izlash uchun bog‘ga yo‘lladi, o‘zi esa mister Otis bilan uyni boshdan-oyoq aylanib chiqdi. Olti yarimda bolalar qaytib, Virjiniyaning hech qanday izi topilmaganidan xabar berishdi. Hamma nihoyatda xavotirlangan, nima qilishni bilmasdi. Shu payt mister Otis lo‘lilar taboriga o‘z mulkida to‘xtash uchun ruxsat berganini eslab qoldi.
U darhol katta o‘g‘li bilan ikki nafar xizmatkorni olib, lo‘lilar to‘xtagan Blekfel o‘tlog‘iga yo‘l oldi. Qattiq hayajonga tushgan kichkina gersog qanday qilib bo‘lmasin ularga qo‘shilishga urindi, biroq mister Otis to‘palon chiqishi mumkinligini o‘ylab, bunga yo‘l qo‘ymadi. Lo‘lilar joyida yo‘q edi, ammo gulxan qoldig‘i hali iliq ekaniga va maysalar ustida idish-tovoqlar sochilib yotganiga qaraganda, ular shoshilinch suratda jo‘nab ketishganga o‘xshaydi. Mister Otis o‘g‘li bilan xizmatchilarga yaqin-atrofni ko‘zdan kechirishni tayinlab, o‘zi uyga yugurdi va butun graflik bo‘yicha barcha politsiya nozirlariga telegramma yo‘llab, daydilar yoki lo‘lilar o‘g‘irlab ketgan yosh qizchani axtarib topishni so‘radi.
So‘ngra ot keltirishlarini buyurdi va xotini bilan bolalarni dasturxon atrofiga zo‘rlab o‘tqazib, o‘zi qarol hamrohligida Askotga boradigan yo‘lga chiqdi. Lekin ular ikki mil masofani ham o‘tishmagandiki, orqadan ot dupuri eshitildi. Mister Otis o‘girilib qarab, kichkina gersog ponida quvib kelayotganini ko‘rdi, uning shlyapasi yo‘q, yuzlari esa bo‘g‘riqib ketgandi.
– Ma’zur tutgaysiz, mister Otis, – dedi bola nafasini rostlar ekan, – Virjiniya topilmaguncha tomog‘imdan ovqat o‘tmaydi. Xafa bo‘lmang-u, lekin bultur bizning unashtirilishimizga rozilik bildirganingizda mana bunaqa voqea ham yuz bermagan bo‘lardi. Siz meni orqaga qaytarib yubormassiz har qalay, to‘g‘rimi? Men uyga qaytishni istamayman, umuman, hech qayerga ketmayman!
– Elchi bu yoqimtoy quloqsiz bolaga qarab, kulgusini tutib turolmadi. O‘smirning sadoqati unga qattiq ta’sir qilgandi, keyin egar ustidan engashib, uning yelkasiga qoqib qo‘ydi.
– Nachora, nimayam qilardim, – dedi u, – modomiki ortga qaytishni istamas ekansiz, safimizga qo‘shib olishimizga to‘g‘ri keladi. Faqat Askotda sizga shlyapa sotib olmasak bo‘lmaydi.
– Menga shlyapa kerakmas! Menga Virjiniya kerak! – deb kuldi kichkina gersog va ular temir yo‘l bekati tomon ot surib ketishdi.
Mister Otis bekat boshlig‘idan bu yerdan qiyofasi Virjiniyaga o‘xshab ketuvchi qizchani ko‘rgan-ko‘rmaganini surishtirib bilishni iltimos qildi, biroq afsuski, hech kim tayinli javob ayta olmadi. Shunga qaramay, bekat boshlig‘i yo‘ldagi barcha bekatlarga telegraf orqali xabar berdi va mister Otisni qidiruv ishlari uchun hamma choralarni ko‘ramiz, deb ishontirdi. Egasi endigina yopmoqchi bo‘lib turgan do‘konchadan kichkina gersogga shlyapa sotib olgach, elchi Beksli qishlog‘iga yo‘l oldi. Unga yetkazilgan bir xabarga ko‘ra, bekatdan to‘rt mil masofadagi bu joyda jamoaga qarashli kattagina o‘tloq bo‘lib, lo‘lilar tez-tez yig‘ilib turisharkan. Mister Otisning hamrohlari qishloq politsiyachisini uyg‘otishdi, ammo undan tuzuk-quruq biron ma’lumot olisholmagach, uyga qaytishdi. Ular qasrga soat o‘n birlarda horigan, ezilgan, xavotir, iztirobga to‘lgan holda yetib borishdi.
Darvoza oldida Vashington bilan egizaklar fonus ko‘tarib kutib olishdi: boqqa allaqachon qorong‘ilik tushgandi. Virjiniyaning hech qanday izlari topilmabdi. Lo‘lilarga Brokley o‘tlog‘ida yetib olishibdi, lekin ular orasida qiz yo‘q ekan. Lo‘lilar qarorgohdan shoshilinch jo‘nab ketganlarini Cherton yarmarkasiga kechikib qolishdan qo‘rqqanlari bilan izohlashdi, chunki u ochiladigan kunni adashtirib yuborishgan ekan. Qizcha yo‘qolganini bilib, lo‘lilarning o‘zi ham tashvishga tushishdi va to‘rt kishini qidiruvga yordam berish uchun qoldirishdi, zotan, ular o‘z mulkida to‘xtashga ruxsat bergani uchun mister Otisdan bag‘oyat minnatdor bo‘lishgandi.
Shundan keyin qasrning har bir burchagini, hatto zog‘orabaliqlari bilan mashhur bo‘lgan havzani ham sinchiklab tekshirib chiqishibdi. Xullas, Virjiniya bu kecha ularning yonida bo‘lmasligi yaqqol ko‘rinib turardi. Mister Otis va bolalar boshlarini quyi solgancha uyga qarab yurishdi, qarol ular ortidan ikkita ot bilan ponini yetaklab kelardi. Xollda tashvishli qiyofadagi xizmatkorlar kutib olishdi. Kutubxonadagi divanda esa missis Otis xavotir va qo‘rquvdan o‘zini yo‘qotar darajada yotar, uy boshqaruvchi kampir uning chekkalariga atir surtib o‘tirardi. Mister Otis xotinini tamaddi qilib olishga ko‘ndirdi va dasturxonga ovqat tortishni buyurdi. Bu juda g‘amgin davra edi. Hamma dilgir kayfiyatda, hatto egizaklar ham sho‘xligini unutib jim bo‘lib qolishgan, chunki opalarini nihoyatda yaxshi ko‘rishardi.
Ovqatlanib bo‘lishgandan keyin mister Otis tunda baribir hech nima qilib bo‘lmaydi, ertalab esa o‘zim telegraf orqali Skotland-Yarddan zudlik bilan izquvarlarni chaqiraman, deb kechkina gersogning o‘tinib so‘rashlariga ham qaramay, hammani uxlashga jo‘natdi. Ular yemakxonadan chiqishayotgan paytda cherkov soati yarim tunga zang chala boshladi va so‘nggi zang tovushi yangrashi bilan birdaniga nimadir harsillab-tarsillab ketdi-yu, baland xitob ovozi eshitildi. Momaqaldiroqning dahshatli guldurosidan uy larzaga keldi, allaqayerdan samoviy musiqa ohanglari yangradi va shu lahzadayoq zinapoyaning yuqori maydonchasida taxta qoplamaning bir bo‘lagi gursillab qulab tushdi va devor ichidan rangi oqarib ketgan, qo‘llarida jajji quticha ushlagan Virjiniya chiqib keldi.
Ko‘z ochib-yumguncha uni hamma o‘rab oldi. Missis Otis qizini bag‘riga mahkam bosdi, kichkina gersog otashin bo‘salarga ko‘mib tashladi, egizaklar esa gir aylanib, yovvoyilarning jangovar raqsiga tusha boshlashdi.
– Qayerda eding, Virjiniya? – deya qat’iy ohangda so‘radi mister Otis, u qizim bizga qandaydir qaltis hazil qildi deb o‘ylayotgandi. – Biz seni izlab Sesl bilan Angliyaning yarmini kezib chiqdik, onang esa qo‘rquvdan o‘layozdi. Bizga boshqa bunday hazil qilma hech qachon!
– Faqat ruhni laqillatsa bo‘ladi, faqat ruhni! – deb qiyqirishdi egizaklar telbalarcha irg‘ishlashar ekan.
– Bormisan, jonim bolam, topilding-ku, axir, Parvardigorga shukr, – derdi missis Otis titrayotgan qizini o‘pib, to‘zg‘ib ketgan oltin sochlarini siypalab turar ekan. – Endi yonimdan ketmagin sirayam, xo‘pmi?
– Dada, – dedi Virjiniya xotirjam ohangda, – men butun oqshomni ruh bilan birga o‘tkazdim. U o‘ldi, borib uni ko‘rishlaringiz kerak. Hayotligida juda yomon yashagan, biroq gunohlariga tavba qildi va menga ajoyib javohirlarga to‘la mana bu qutichani esdalikka taqdim etdi.
Hammalari Virjiniyaga hayrat aralash indamay tikilib turishar, lekin u o‘ta jiddiy qiyofada edi. Qiz shunday deb ularni devordagi teshikdan olib o‘tdi va uning ortidagi tor maxfiy yo‘lakchadan boshlab ketdi. Vashington stol ustidagi shamni olib, qatorga qo‘shildi. Nihoyat, Otislar emandan yasalgan va katta-katta mixlari zanglab ketgan zalvorli eshikka yetib kelishdi. Virjiniya qo‘l tekkizishi bilan eshik ochilib ketdi va ular shifti gumbazsimon, darchasiga panjara o‘rnatilgan pastak bir xonaga kirib qolishdi.
Tosh sahnda dahshatli skelet yotar, u devorga o‘rnatilgan bahaybat temir halqaga zanjir bilan bog‘langan edi. U o‘zining uzun barmoqlarini qadimiy likopga va kosaga cho‘zayotgandek ko‘rinar, ammo idishlar qo‘l yetmaydigan qilib qo‘yilgan edi. Ichini yashil tusli mog‘or qoplagan kosa bir paytlari suvga to‘la bo‘lganga o‘xshaydi. Likopchada esa bir hovuch gard qolgan, xolos. Virjiniya skelet yonida tiz cho‘kib, kichkina kaftlarini birlashtirib, ohista ovozda duo o‘qiy boshladi. Boshqalar esa sir-asrori endigina ochilgan dahshatli fojia manzarasiga qaragancha lol qotib turishardi.
– Qaranglar! – deb qoldi shu payt egizaklardan biri, u darchadan tashqariga nazar tashlab, bu hujra qasrning qaysi qismida ekanligini aniqlashga urinayotgan edi. – Qaranglar! Qurigan o‘rik daraxti gullabdi! Oy yog‘dusida uning gullarini aniq ko‘rayapman!
– Parvardigor uni kechirdi! – dedi Virjiniya o‘rnidan turib, uning chehrasi allaqanday nurdan yorishib ketgandi.
– Siz farishtasiz! – dedi yosh gersog uni bag‘riga bosib, o‘par ekan.

7

Ana shu g‘aroyib voqealardan to‘rt kun o‘tgach, yarim tun kirishiga bir soat qolganida Kentervil qasri oldidan motam safi yo‘lga tushdi. Tobut qo‘yilgan aravani oltita qora ot olib borar, har birining boshiga o‘rnatilgan jig‘a – yirik tuyaqush pati salobat bilan silkinib turardi. Qo‘rg‘oshin tobut ustiga Kentervillar gerbi zarhal ip bilan tikilgan hashamdor qirmizi yopqich tashlangan. Ekipajlarning har ikki tomonida mash’ala tutib borayotgan xizmatkorlarni ham qo‘shganda marosim chuqur taassurot qoldirardi. Marhumning eng yaqin qarindoshi, motam marosimiga Uellsdan yetib kelgan lord Kentervil dastlabki karetada jajji Virjiniya bilan birga joylashgan. Ular ortidan Qo‘shma Shtatlar elchisi bilan rafiqasi, undan keyin Vashington bilan uch bola borishayapti. Oxirgi karetada missis Amni o‘tiribdi, arvoh uni ellik yildan ziyod qo‘rqitib kelganidan keyin uni qabrga kuzatib qo‘yishga kampirning haqqi borligi shunday ham ayon, axir.
Ulkan daraxt tagida qazilgan katta qabr tepasida ruhoniy Ogastes Dempir janoza duosini teran tuyg‘u bilan o‘qidi. Paster tugallaganida xizmatkorlar Kentervillar urug‘ining qadimiy odatiga ko‘ra, qo‘llaridagi mash’alalarni o‘chirishdi. Tobutni qabrga tushirishayotganda Virjiniya yaqin kelib, o‘rikning oq va nafarmon gullaridan to‘qilgan katta xochni qopqoq ustiga qo‘ydi. Shu lahzada Oy bulutlar orasidan ohista suzib chiqib, mo‘jazgina qabristonni kumushrang yog‘duga to‘ldirdi, yiroqdagi daraxtzorda esa bulbul sayray boshladi. Virjiniya ruh hikoya qilib bergan o‘lim Bog‘ini esladi. Uning ko‘zlari yoshga to‘ldi va to uyga qaytgunlaricha lom-mim demadi.
Ertasiga ertalab lord Kentervil Londonga qaytish uchun tayyorlanayotganida mister Otis arvoh Virjiniyaga sovg‘a qilgan javohirlar xususida so‘z ochdi. Qimmatbaho toshlar, ayniqsa, XVI asr zargarlik san’atining noyob namunasi – Venetsiya ustalari yasagan gardishdagi yoqut marjon beqiyos darajada go‘zal edi. Umuman, javohirlar qiymati shu qadar yuksakki, mister Otis qizi ularni qabul qilishiga aslo ruxsat berolmaydi.
– Milord, – dedi u, – “murdaning qo‘li” haqidagi qonun mamlakatingizda yer mulkiga ham, oilaviy javohirlarga ham birdek qo‘llanishini bilaman. Binobarin, ushbu javohirlar sizlarning urug‘ingizga tegishli ekaniga yoki har qanday holda ham sizlarga qaytarilishiga zarracha shak-shubham yo‘q. Shu sababli ularni Londonga olib ketishingizni va bundan keyin o‘z mulkingizning biroz g‘alatiroq sharoitda bo‘lsa ham yana o‘zingizga qaytarilgan bu qismi, deb bilishingizni so‘rayman. Endi mening qizimga keladigan bo‘lsak, u hali yosh bola va Xudoga shukrki, har xil qimmatbaho yaltir-yulturga hozircha qiziqmaydi. Bundan tashqari, missis Otis menga ma’lum qilishiga ko‘ra, mana shu yaltir-yulturni juda katta pulga sotish mumkin emish, o‘z o‘rnida aytib o‘tishim zarurki, rafiqam yoshligida bir necha qishni Bostonda o‘tkazgan bo‘lib, zargarlik san’atini juda yaxshi biladi. Mana shu aytganlarimdan kelib chiqqan holda, lord Kentervil, bu javohirlar oila a’zolarimdan birontasining qo‘liga o‘tishiga rozi bo‘lolmayman, buni o‘zingiz ham tushunib turgandirsiz. Umuman olganda, britan aslzodalari nufuzini saqlab turish uchun zarur bo‘lgan mana shu bema’ni yaltir-yulturning hammasi respublikacha dunyoqarashning qat’iy va menimcha, metindek mustahkam prinsiplari ruhida tarbiya topgan odamga mutlaqo ortiqcha. Biroq, o‘rni kelganida shuni ham yashirmay, ochiq aytib o‘tayki, Virjiniya qutichaning o‘zini sizning ijozatingiz bilan albatta, yo‘ldan ozgan baxtiqaro ajdodingizdan bir xotira sifatida saqlab qo‘yishni judayam xohlayapti. U eski, to‘kilib tushay deb turgan buyum bo‘lgani uchun qizimning iltimosini rad etmassiz balki. Men esa o‘z navbatida tan olamanki, Virjiniya o‘rta asrlarga bu qadar qiziqib qolganidan nihoyatda hayratdaman. Buning sababi yolg‘izgina bir narsa – missis Otis Afina safaridan qaytib kelayotganida qizim London chekkasida dunyoga kelgani bilan izohlash mumkin, xolos.
Lord Kentervil muhtaram elchining gaplarini chuqur diqqat-e’tibor bilan tinglar ekan, ora-sira kulgusini yashirish uchun oppoq mo‘ylablarini silab qo‘ygan bo‘lardi. Mister Otis so‘zlarini tugatganida esa lord Kentervil uning qo‘lini mahkam qisib, shunday dedi:
– Qimmatli ser, ajoyib qizingiz mening badbaxt ajdodim ser Simon uchun juda katta ish qildi, mening o‘zim ham, barcha qarindoshlarim ham hozirda kamdan-kam uchraydigan jasorat hamda fidoyilik namunalarini ko‘rsatgani uchun undan benihoya minnatdormiz. Javohirlar so‘zsiz unga tegishli, mabodo men ularni o‘zimga olgudek bo‘lsam, ishonchim komilki, qari gunohkor ikki haftaga ham bormay qabridan chiqib keladi va qolgan hayotimni naq do‘zaxga aylantirib yuboradi. Endi bu boylik kimga tegishli, degan masalaga kelsak, vasiyatnomada yoki boshqa biron yuridik hujjatda ko‘rsatib o‘tilmagan buyumlar bu hisobga kirmaydi, javohirlar haqida esa hech qayerda hech qanday gap yo‘q. Ishoning, ularga sarkoringizning qanchalik haqqi bo‘lsa, mening ham shunchalik haqim bor. Missis Virjiniya ulg‘ayganida bu bezaklarni mamnuniyat bilan taqishiga esa aslo shak-shubham yo‘q. Qolaversa, mister Otis, siz bir narsani unutib qo‘ydingiz: bu qasrni jihozlari va arvohi bilan birga qo‘shib sotib oldingiz, binobarin, arvohga tegishli hamma narsa o‘z-o‘zidan sizning tasarrufingizga o‘tib bo‘lgan allaqachon. Garchand ser Simon kechalari katta faollik ko‘rsatgan bo‘lsa-da, yuridik jihatdan u mar-hum, binobarin, siz uning butun mol-mulkini qonuniy asosda meros qilib olgansiz.
Mister Otis lord Kentervilning bu raddiyasidan nihoyatda o‘kindi va undan bu masalani yana bir bor yaxshilab o‘ylab ko‘rishni iltimos qildi. Biroq olijanob ser o‘z fikrida sobit turdi va pirovard-natijada javohirlarni qizi uchun qoldirishga elchini ko‘ndirdi. Xullas, 1890 yil bahorida yosh Cheshir gersoginyasi turmush qurishi munosabati bilan qirolicha qabulida bo‘lganida hammaning ko‘zi u taqqan zeb-ziynatlarda edi. Zotan, Virjiniya amerikalik ma’naviyati yuksak qizlarning barchasiga mukofot tariqasida beriladigan gersoglik tojiga sazovor bo‘ldi. U o‘zining yosh muxlisiga u balog‘at yoshiga yetishi bilanoq turmushga chiqdi. Har ikkala yosh shu qadar ajoyib, bir-birini shu qadar sevardiki, keksa markiza Dambltondan boshqa hamma ularning baxtidan quvondi. Bir tomondan, kampirshoni ham tushunish kerak: erga tegolmay o‘tirib qolgan yettita qizidan birini gersogga uzatish g‘amida bir emas, uch marta tushlik ziyofati berib, anchagina pulga tushgandi-da.
Qanchalik g‘alati ko‘rinmasin, norozilar safida avvalboshda mister Otis ham bor edi. Chunki u, nazorat mulohazalarga borib, har qanday unvonga hanuz dushmanlik ko‘zi bilan qarar, o‘z iborasi bilan aytganda, “huzur-halovatga berilgan aslzodalarning zaiflashtiruvchi ta’siri respublikacha oddiy hayotning metindek mustahkam negizlariga shikast yetkazishi mumkinligidan xavotirlanardi”. Biroq uni bu fikridan qaytishga tezda ko‘ndirishdi va mister Otis qizining qo‘lidan tutib, Gannover-skverdagi Avliyo Georgiy cherkovining mehrobi yoniga boshlab kelganida, menimcha, butun Angliya bo‘yicha undan-da mag‘rurroq odam topilmasdi.
Asal oyi o‘tganidan so‘ng gersog bilan gersoginya Kentervil qasriga kelishdi va ertasi kuni qarag‘ayzor yaqinidagi tashlandiq qabristonga yo‘l olishdi. Ular ser Simonning qabr toshiga nimalar deb yozish kerakligini uzoq o‘ylab ko‘rishdi va, nihoyat, marhum ism-familiyasining bosh harflarini hamda kutubxona derazasiga bitilgan she’rni o‘yib tushirishga qaror qilishdi. Gersoginya qabrni o‘zi keltirgan gullarga ko‘mib tashladi, uning tepasida biroz turishgach, ular yarim vayrona eski cherkovga kirishdi. Gersoginya yiqilib yotgan ustun ustiga o‘tirdi, eri uning oyoqlari ostida joylashib, sigareta tutatganicha, uning tiniq ko‘zlariga uzoq tikilib qoldi. Keyin u sigaretani uloqtirib yubordi-da, gersoginyaning qo‘lidan tutdi:
– Virjiniya, xotinning eridan yashiradigan siri bo‘lmasligi kerak.
– Mening ham sendan yashiradigan hech qanday sirim yo‘q, azizim Sesl.
– Yo‘q, bor, – dedi u jilmayib. – Ruh ikkovingiz qamalib olganingizda nimalar bo‘lgani to‘g‘risida menga hech qachon gapirib bermagansan.
– Bu haqda umuman hech kimga hech narsa aytmaganman, Sesl, – dedi Virjiniya jiddiylashib.
– Bilaman, lekin menga aytishing mumkin-ku, axir.
– Mendan bu to‘g‘rida so‘rama, Sesl, chindan ham senga aytib berolmayman. Bechora ser Simon! Undan shu qadar minnatdormanki!.. Yo‘q, kulma, Sesl, haqiqatan ham shunday. U men uchun Hayot nimayu o‘lim nimaligini, Muhabbat nima uchun Hayot va O‘limdan kuchli ekanligini kashf etib berdi.
Gersog o‘rnidan turib, rafiqasini ohista o‘pdi.
– Mayli, bu sir ichingda qolaversin, faqat qalbing meniki bo‘lsa bas, – dedi u shivirlab.
– U doimo seniki, Sesl.
– Biroq bu voqealarning barini bir kuni kelib, farzandlarimizga aytib berasan-ku, axir! To‘g‘rimasmi?
Virjiniya qip-qizarib ketdi.

Ruschadan Rustam Obid tarjimasi
____________
* G a r d ye n i ya – mangu yashil butalar.
** G ye r a l d i k a – gerbshunoslik.
*** A s t r a l – narigi dunyoga oid, mistik jism.