Абдулла Қодирийнинг 1917 й. Октябр тўнтаришидан кейинги фаолияти асосан матбуот билан боғланган. Унинг 1919—25 й.лар оралиғида ёзган мақолалари сони 300 атрофида. Адибнинг публицистик чиқишлари аввало ўша даврнинг тарихий ҳужжати, замонасининг солномасидир. 20-й.лар ўрталарида ёзилган «Калвак Маҳзумнинг хотира дафтаридан», «Тошпўлат тажанг нима дейдир?» сатирик ҳикоялар туркумида ёзувчи кулгуси «ҳарактер кулгуси» даражасига кўтарилди. Муаллиф бунда ҳаётдаги, одамлар табиатидаги муайян салбий ҳодисаларни соф мафкуравий нуқтаи назардан туриб, нуқул бирёқлама қоралаш, фош этиш йўлидан бормай, ҳарактер ва ҳодисаларни холис туриб, мураккаблиги, зиддиятлари билан кўрсатишга жазм этади.

Замонавий матбуотимиз тарихи, хусусан, «Муштум» журналининг ташкил топиши ва фелъетон жанрининг шаклланиш жараёнларини ҳам Абдулла Қодирийнинг номи билан боғлаймиз.

Абдулла ҚОДИРИЙ
20—ЙИЛЛАР ФЕЛЪЕТОНЛАРИ

ШОДМАРГ

Мулла Карим Ҳожининг ёши етмиш ёшларда эди. Ёшлиқда бошига кўб жабр-жафолар тушмиш, дунёдаги ҳамма азобларни тортмиш эди.

Балки сиз «Мулла Карим Ҳожи жуда камбағал бўлған экан, шунинг учун фақирлик азобини, очлик жафосини тортғандир», деб ўйларсиз. Йўқ, Карим Ҳожи камбағал эмас эди. Жуда бой бўлмаса ҳам, беш-ўн минг оқчаси, ўн-ўн беш ботмон шоликор ва бир қўраси, яна булар устига хатми кутуб ҳам қилған, замонадан хабардор, мусулмонларнинг фойда зарарига тушунувчи эди.

Энди мендан «Ўзига етарлик дунёси, хатми кутуб қилған, замонадан хабардор бўлса, нима учун жабр-жафо чеккан?» — деб сўрарсиз, албатга. Мулла Карим Ҳожининг жафо чекувига ҳалиги замонадан хабардорлиги, мусулмонларнинг фойда-зарарига тушунувчилиги эди. Мулла Карим Ҳожининг қисқача таржимаи ҳоли мана бу:

Бир вақт мулла Карим Ҳожи охунднинг шаҳрида қози сайлови бўлған эди (бу вақт қирқ ёшларида эди). Савдогар қозилар элликбошиларга ва ҳокимларга минглаб, юзлаб пора тиқиб, қозилиқни сотиб олғач, бизнинг Карим Ҳожи қози бўлувчилар ила этишган ва уларга «Хоинлар, золимлар, золим ёрдамчилари!» деб қичқирған эди.

Қози бўлувчилар нафсониятка кетиб, юқори ҳукуматка мулла Карим охунд устидан: «Сиз — ҳукумат, золим экансиз, биз — қозилар, сизларнинг хоин ёрдамчингиз эканмиз, шаҳримиз муллаларидан мулла Карим охунд, сиз—ҳукуматимизни «Золим» ва бизларни «Золим ёрдамчилари» деб атади. Жазосини берувингиз маржудир. Мундоқ ҳукуматка қарши кишиларнинг йўқ қилувингизни ўтинамиз», деб ариза бердилар. Ҳукумат бу аризани кўруви билан дарров жандарма юбориб, Мулла Карим охундни турмага олдирди. Тўғри сўзлик жазосини тортиб, сўровсиз, несиз, икки ой ётди, уч ой ётди, тўрт ой ётди. Бешинчи ойда сўроқ бўлди. Карим охунд тўғри сўзлик ўлдиғидан сўнг:

— Ҳукуматни золим дебсан, — деб сўраган саволига:

— Жуда тўғри дедим, чунки ҳукумат жамоатнинг сайлаған кишисини жамоат ишига киритмайдилар, ўз тиловинча иш юритадир.

Жамоат бирор фойда-зарарни ажратувчини сайловга қарор берса, дарров ҳукумат ва ҳукумат бўрилари сапчийдилар. Мундай ҳукуматни такроро «Золим» ва ҳукумат тарафидан қўйилган маъмурларни «Золим ёрдамчилари» дейман, — деди. Суд ўлим жазосини буюрса ҳам, баъзи суддагилар девона ва телбаликка қарор бериб, ўн беш йил катр жазоси ила кифояландилар.

Ой ўтди, йил ўтди. Мулла Карим охунд дунёда кўрмаған азоблар ва жафоларни тортди. Ва ҳамиша Аллоҳ таолодан золимларнинг жазосини тилади. Ўн беш йилни азоб-уқубат, ҳасрат ва болаларининг фироқида ўтказиб, жамоат ишина аралашмаслик вазифаси ила ватанина қайтди. Болаларни ёнида кўбда турмади. Ҳаж ниятида сафар қилди. Муқаддас зиёрат жойларида Аллоҳ таолодан золимларнинг жазосини тилади. Ҳаждан ҳам қайтди. Жамоатка аралашмаслик вазифаси ўлдуғиндан, золим ҳукумат зулмидан ҳаммаслаклари ила бирликда шикоятланув ила кифояланди. Мундан сўнг ҳукумат жафосина илинмади. Илинганда ҳам Қора тўрага (пристав) ўрнидан туриб, таъзим қнлмағани учун уч ой турмада ётған эди.

Энди четдангина ҳукумат зулмига, мусулмонларнинг эзилганларига, шу золим ҳукумат иш бошида турар бўлса тез вақтларда мусулмонларнинг инқирозга юз тўтувларина чин-чиндан ачиниб, куйиниб золимлар ҳақиға дуойи бадлар ила кифояланди.

Бу золим адолатсизлик мулла Карим Хожини жабр-жафо, ҳасрат, афсус ила қартайтирди, ёши етмишга етди.

Ҳар кун ўғли бозордан қайтғанда янги хабарлар сўровчи бўлғанлиқдан бу кун ҳам янги хабарлар сўради. Ўғли суюнган тусда: — Суюнчи беринг ота! Халқ ва аскар бир бўлиб, ҳукуматни ўриндан туширган, ҳамма иш халқ қўлига ўткан, эски ҳукумат маъмурлари ўриндан туширилиб, қўлга олинған, министрлар ҳам ҳибс этилған, подшо ҳам қамалған, ҳуррият эълон қилинған, деди. Мулла Карим ота:— Ҳуррият?! — деди, орқасига йиқилди. Ўғиллари юзига сув сепдилар. Лекин ул ҳушсиз эмас эди, балки шодмарг[1] бўлған эди.

«Нажот»[2] 1917 йил, 21 март, 2-сон, 3-бет

——————————
[1] Шодмарг — шодлик кайфиятидан ўлмоқ.
[2] «Нажот» газетаси 1917 йилнинг март ойидан муваққат ҳукуматнинг нашр афкори бўлиб чиққан, газета феврал инқилобини мақтаб, эски ҳукуматни танқид қилган, 20-сони чиққан, муҳаррири — Мунавварқори.

ДУМБАСИ ТУШИБ ҚОЛГАН ЭМИШ

Эски шаҳар Озиқ шўъбасига бағишлайман

Гўш(т)…
Отингдан ўргулай гўш!.. Нега мунча ўзингни биздан азиз тутдинг? Биз сенинг қадрингга етмадикми?..

Мен ўқувчининг гўш ҳақиндаги ҳолини билмайман. Лекин ўзим гўш отини эшитсам, оғзимдин калаба-калаба сувлар келадир. Ўзини қассоб акалар қанорасида кўргандами? Кўрганда васлига етолмай юрган маъшуқангга учрашган каби ҳуш бошингдан учадир. Ихтиёрсиз ичингдан гулдурос ила: «Эй, гўш!» деган сўз ташқарига отиладир. Жонажонинг, меҳрибонинг бўлган гўшнинг икки қадоғини золим ноинсоф қассобнинг қанорасидан ажратиб олмоқчи бўлуб, қаҳрамононасига жекириб: «Гўшнинг қадоғи қанча?» Бадбахт қассоб овозини бузмай: «Гўшнинг қадоғи ўтгуз олти сўм, мулла ака!» (Ул мулла ака!) Ўттуз олти сўм! Эшитгач даминг ичингга тушиб кетадир. Бир сўз қайтармай мазлумона гўшга термула-термула ўз йўлингга жўнайсан. Дўстинг бўлган гўш маъюсона бир равишда орқангдан қараб қолур. Мана лофчига ёзмоққа ҳафасли бўлган ёшларга материал!.. Рамазон ийдидан бери жонвор гўшнинг иштиёқида оҳ-воҳ ила кун кечириб, Озиқ шўьбасининг марҳаматига интизорликда келмоқда эдим. Тўғрисини айтмоқға мажбурдирманки, бу орада бутун кечалар гўш иштиёқида ухлай олмадим. Кўз илинганда кўрилган тушка ҳам гўшдан бошқа нимарса кирмайди.

Қоқ ўттуз биринчи кун деганда халқ тилида: «Эртага Озиқ комитети гўш берар эмиш», деган хабарлар юрий бошлаб, юрагим азбаройи хурсандликдан торс ёрилаёзди. Бу хабар ҳалидан ҳали тўғрилигиға чиқиб, дилим урмоққа бошлади. Бутун сабру қарорим қўлдан кетди… Уй ичимизни энди суриштиришмай ҳам, етти яшардан тортиб то етмиш яшаргача гўш хурсандлигига чидай олмай рақсга (тансага) келган эди. Шу кун маҳалла комитетидан гўш варақасини олганимни ўзим ҳам сезмай қолдим. Эртаги гўш шодлиги ила бу кун кечаси бутун уй ичимизда уйқу ўрнига эртага оладирган гўшнинг қай ҳолда томоқ қилмоқ маслаҳати эди: Ойимга монти дуруст эмиш, янгамга сомса яхши эмиш, ҳаммадан ҳам акамники қизиқ, эртага қориндан бошқасини еса ўзини ўзи шаҳид қилар эмиш, буни ҳам қўйинг, дадамга бир сих бўлса ҳам кабоб тузук эмиш, энди мени ҳам тилагимни эшитинг: менга ҳаммаси бўлса ҳам ноз қиладирган ўрним йўқ…

Эрта бирлан уй ичидан фотиҳани олиб, ё ху ё ман хуни тилимга жо қилиб, қўлда каттакон халта ила… нчи қассоблик дўкони қайдасан, деб йўлга равона бўлдик. Уйдагилар нуқул гўшнинг калта биқинини, мойнинг эса нуқул думбасини олмоқға таъкидлаб, дуолашдилар.

Энди йўлда гўшнинг бериладиган миқдори ҳақинда ривоятлар кўб. Биров жон бошига икки қадоқ деса, биров бир қадоқ, дейди. Икки қадоқ деганнинг оғзидан ўпкинг, бир қадоқликни бўғгинг келадир. Ёғ хусусинда ривоятлар уч хил: биров жонга бир қадоқ, иккинчиси чорак қадоқ, тағи бир шайтонроғи: «Ёғ оламан деб овора бўлманглар, комитет қўйлари даладан келишда думбасини йўлда тушуриб қўйибдир», деди. Менга қолса думбаси ўғирланган бўлсун! Ишқилиб гўши ёғлироқ бўлса бўлгани.

Мана! Йигирма… нчи дўконнинг олдиға етдим. Одамлар ўттуз қулоч деб, ўттуз биринчи қулочнинг бошламасига биз турдик. Лекин ҳали гўш келгани йўқ эмиш. Думга турган чоғимда соат ўн бирлар чамаси эди. Офтоб пешонадан урадир. Биз қоврилиб, пешонадаги терни суриб турамиз. Орадан бир соат ўтди, гўш йўқ. Биз комитетдан койишиб, тағи бир соат турдик. Лекин ҳамон гўш йўқ. Узоқдан бир ароба кўриниб қолса ана, ана, шу гўш, деб ҳовриқишиб, бир биримизни илгариға қараб итаришиб сиқамиз. Ичимиздан аллаким «дод, сиқилдим», деб юборса тағи орқага қайтиб орани бўшатамиз. Орадан тағи ярим соат вақт ўтиб кетди. Лекин ҳамиша йўқ, йўқ, йўқ. Офтобнинг иссиғи қувватланиб, қоб-қора терга тушиб кетдик. Ҳолдан тойганлар: «Гўш, ёғ емаган ўлибтими?..» деб раддан чиқиб кета бошладилар. Оз фурсатни ичида ўттуз қулочлик думда менга ўхшаш ўлуги бир пуллардан беш олти киши қолдик. Орадан тағи бир соат вақт ўтгач, кундуз соат иккиларда узоқдан гўшлик ароба кўриниб қолди. Табиъий, бу аробадаги гўш бизим учун эди. Узоқ-узоқ «ух» тортишиб қўйдик. Ароба дўконнинг олдига тўхтагач, на кўз ила кўрайлик, бир ароба қиб-қизил ўпкага ўхшаш гўш — йигирма мартаба ағдариш-тўнтариш қилганда чигитдак мой топиш мумкин эмас. Бунинг устига устоб териси сўюлиб олинган бўлганидан гўш устига чанг-тупроқ ўлтуруб алланичкаланган.

Гўшка қўйган муҳаббатимнинг ўрнини ҳозир бир нафрат олди, кўнгил ағдарилиб қайт қилаёздим. Мана сенга гўш! Бечора қўйнинг гавдасига хитобан: «Эй, бечора қўй, сен нима гуноҳ қилдингки, сени бу ҳолга тушуриб оздирдилар», дедим. Ихтиёрсиз қўйларга раҳмим келиб, кўзим ёшланди. Биз қўйнинг думбаси иккинчи аробададир, деб ўйлаб ўлтурган эдик. Лекин ичимиздан кимдир биров: «Мой қани?» деб қассобдан сўради:

— Мойи йўқ! — деди қассоб. Мен ихтиёрсиз хахолаб кулиб юбордим. Эрталабки шайтоннинг «Комитет қўйининг думбаси тушиб қолган», сўзи эсимга тушган эди:

— Ҳа, бадбахт, рост гапирган экансан, — деб қўйдим. Гўш жонбошига ярим қадоқ эмиш.

Тўрт қадоқ шақир-шуқир сўнгакни уйга кўтариб келганимда уйдагиларни ҳам тарбузи қўлтуғидан тушкан эди.

Жулқунбой

«Иштирокиюн» 1919 йил 11 август, 154-сон

НЕГАКИМ

Элбекга бағишлаб

Элбек ўзининг мақоласида нега «негаким»ни кўб ёзадир?
— Негаким, Элбекнинг тупроғи «негаким» деган ердан олинуб «ким-ким» деган дарёнинг сувидан аралашдирилиб, лой қилинғани учун.

Мирмулла ака нега Ҳамза Ҳакимни илгаригидек ерга урмай махтий бошлади?
— Негаким, Ҳамза Ҳаким жонидан тўйғанидан сўнг Мирмуллаға соҳнада афсун ўқуб, дам ургани учун.

Жаноб саодатмаоб, муҳтарам «Номакоб»нинг ёзған фалсафаларига нега мен тушунмайман?
Негаким, жаноб «Намакоб»[1] ўтача олим бўлғани учун.

Нега халқ бетоблануб, саёҳат жабдуғини тузий бошлади?
— Негаким, рамазон ойи яқинлашгани учун.

«Иштирокиюн» газетаси нега бир кун чиқуб, бир кун чиқмай оқсай бошлади?
Негаким, ҳарф терувчи хизматчиларни ҳукумат ортиқча туйдуруб, қорун солдирғани учун.

Нега газеталарда турклар борасида даҳанаки ур-ур, сур-сур, жанжал, тўполонлар босилуб қолди?
— Негаким, ҳамма жанжал афандининг чопони устида бўлғани учун.

Нега мен «Нашриёти Ғози Юнус» ҳақинда ёзмадим?
— Негаким, бунга хос қасиданинг борлиғи учун.

Нега сўзингни шу ерда тўхтатмоқчи бўласан?
— Негаким, бундан ортиқни замон кўтармағани учун.

Жулқунбой

«Иштирокиюн» — 1920 йил, 8 май, 91-сон, 1-бет

——————————
[1] Номакоб — совет партия ва давлат арбоби, тилшунос ва журналист Назир Тўрақуловнинг тахаллуси.

БОЗОР СУРИШТИРМАЙДИЛАР

Мен ўзим ишёқмас дангасаман. Бунинг устига бир оз ваъдараклигим ҳам бор. Тажрибалик кишиларга маълум бўлса керак, аксар ялқовлар ўзлари учун фойдалик бўлган ишларга дангасалик қилиб, фойдасиз бўлган ишлар орқасинда умр ўтказалар. Мен ҳам бир ишёқмас бўлувим сифатила баъзи ўзим учун фойдасиз, аммо кўбинча халалимни келтуруб юрган бир иш тўғрисида бир оз гапурмоқчиман.

«Ҳовлининг бир ёнида ётукчи қўшним бор. Уйқудан бўшаган вақтимда… ҳалиги этукчини ишхонасида ёнбошлийман».

Йўқ, сўзни мундоғ бошлаганда тузук чиқмайдирғанға ўхшайдир.

«Иштирокиюн» газетасиға баъзи вақт кўзим тушиб қоладир. Илгарироқ (агар ёдимдан кўтарилмаган бўлса) «Ишчи» деган буров Хуршидми-муршидми деганнинг ва тағи аллакимларнинг ёзган театр китобини танқидми-манқидми қилиб юрар эди. Аммо кейинги вақтларда ҳалиги «Ишчи» деганимиз сувга уриб кетдими, осмонга учиб кетдими, ҳайтовур танқидини ёзмий бошлаб, жимжит сув қуйгандак бўлди.

Энди ҳалиги сувга уриб кетканнинг ўрнига мулла Мирмуллами, домла Мирмуллами деган тағи бириси бош кўтариб: «Фалончи ўюн бўлди, пистончининг асари эди, орсизлар (орсизми, артистми чиранишга унча ақлим етмайдир) тузук ўйнамади, асар бузуқ эди, фалончи писмадончининг асари эди!», деб илгаригисига ўхшаш жовраб, оҳ-воҳ қилиб, бошини тоғ-тошка уриб келадир. Бу сўнгғиси «Театр музиқа» ёзганда бозор қули, мозор қули, тағи алланима бало қули тасонифи», деб ёзадир. Лекин «қули» деганига тушунмоқ учун — луғат кўролмадим. Мана маним энди шу «Театр музиқа» ёзиб, додвой қилувчига халалим келадир. Тўғрисини айтканда, бечоранинг ҳолига раҳмим келадир. Кўбдан бери шу додвойчини шу балодан қутқазишка бир чора излаб юраман ва ўйлаб-ўйлаб тегига етолмай бошим оғриб кетадир. Энди мундан сўнг «Театр музиқа»сини ёзмас, деб турганимда тағи лўп этиб додвойи ёзилиб чиқадир. «Бу бечоранинг боши оғримасмикин-а?» деб ачиниб, бечорани шу балодан қутқазув чорасини азтаҳидил излайман, аммо тополмайман. Тағи «Театр музиқа», тағи орсиз ўюнни бузди, тағи ҳазрат пистончи бир сафсата ёзди…

— Эй боши оғримаган бечора, ўзинг камбағал одамга ўхшайсан, бирор касалга чалиниб қолма, қўй! Орсиз бузса бузсин ўюнни. Сафсатами, папсатами ёзса ёзипти! Сен бечорага нима керак? Узингни бошқа касалинг йўқми? — дейман. Шу сўзим оғзимдан чиқиб ҳам тугамайдир, тағи бирини ёзиб «дод қароқчи» қилибдир!

Энди бечорага чинлаб бир ёрдам қилмасам бўлмас экан деб, кеча бир оз этукчининг ишхонасида ёнбошлаб ўйладим.

Ҳалиги «Театр музиқа»нинг бузуқлиги тўғрисида ўйлабман. Нега бизнинг «Театр музиқа» мундоқ киши бузуқ бўлур экан, дейман.

Этукчининг қўли қўлига тегмай билиска тақадир, бигиз тиқадир, кўва урадир, тери кесадир, тилиш тил, деб шогирдини койийдир. газан қайрийдир. Хулоса, шогирди ила ўзи жонлик мошина. Ман чалқанча ётаман. Этукчининг ҳаракати таажжубимни мужиби бўлди. Тиккан этугини олиб кўрдим: бахяси катта, этук чокиға қўл сиғадир, санъат йўқ. Кнйганда хизмат қилса, бир кунга чидайдир. Мандек ялпи одам Тошканднингтошсиз, қишки лой деганидан ўн қадам кечса иш тамом.

«Бу ўтукингни ким олади?» — дедим. Этукчи: «Хайф бўлмасин, бозор суриштирмайдир», — деди. Тағи чалқанча ётдим. Фикрим «Бозор суришгирмайдир»да тўхтади. Яна «Театр музиқа»чининг ташвишинига тушдим. Тўхта, дедим. Ҳозир «Театр музиқа»ни ҳам бозор суриштирмас экан, дедим.

Этукдўзнинг жавоби «Театр музика» ила азобланувчига наҳ тўғри жавоб эди. Бозор суриштирмаса, маним ҳам қўпол этук тикиб, уста фалончи бўлиб фойдалангим келди. Энди ҳалиги «музиқа»га қарши азобланувчига айтаман: Этукчи айткандак, орсизларнинг ҳам бозори кўтаргани учун ўюнни бузуқ ўйнайдирганлардир! Пьеса ёзувчилар ҳам бозор суриштирмагани учун қайдаги сафсата, чўб, ҳашак, супуриндилардан ҳар соат пьеса ёзса, дунёда ўзларидан «асар» қолдирмоқға ҳаракат қиладирганлардир.

Азобланувчи ўртоқ! Ҳозир маълумки, ҳар бир нимарсанинг бозори «Уста, манга бер!» Қўполдўз этукчи қўшнимнинг сўзидан маълум бўлдиким, бозор суриштирмас экан!

Ҳар ким бўлса ҳам ўтмас матоҳини ўткуриб қолсун. Вақт келур, бозор касод бўлур, халқ молнинг яхшисини тилар, ҳар касбда ҳақиқий усталаргина қолур, бошқалар ўз чоруғини судрар ва судрашка мажбур бўлур. Шунгача-чи ўртоқ, тишни-тишга қўйиб, дамни ичка олиб, тинчкина юрмоқ керак! Аммо ҳозир бозор суриштирмайдир! Тошка ёмғур кор қилмайдир!

Жулқунбой

«Иштирокиюн» — 1920 йил, 16 апрел, 76-сон, 2-бет

КУЛА-КУЛА ЎЛАСАН

Бир вақтларда атоқли бир лўттичи турли лўттилар (фўксларни) кўрсатар эди. Айниқса анинг чигилдак бир қоғозни оғзиға солуб, ҳеч бир поёнсиз узун қилуб оғзидан чиқаруви бизни ҳайрон қолдирар эрди. Лўттибоз йўқ кунларда анинг ўрниға лўтгичилик қилатурған бир мажнун бор эди:

— Кишилар-кишилар, потино-потино! Чунки лўттибоз халқни йиғмоқчи бўлғанда «Потино» деган бир ашула айтар эди. Халқ мажнуннинг атрофиға қуруқ бир мазах учун йиғилғанда мажнун яна бир марта «Потино»сини айтуб олғач, чўнчагидан бир чангал қоғоз чиқаруб, халқға кўрсатуб чиқар эди. (Лўттичи оғзиға солатурған чигилдак қоғозни ялмалкан эканлиғин халқдантасдиқ эттирар ва оғзини ҳам очуб, бошқа қоғоз йўқлиқни кўрсатар эди).

Мажнун кулунч бир ҳолда халқға оғзини а… а…. қилуб очуб кулдиргач, бояғи бир чангал қоғозни оғзиға солуб қизиқ бир вазият ила ялмий бошлар ва бир қанча вақт чайнаб қоғозни ютуб яна «Потино-потино»сини айтуб, қоғозни лўмбоздек қилуб олур ва ҳунарини халқға ғурурлануб кўрсатуб чиқар эди. Мажнуннинг бу иши — лўттибозлигидан ҳам халққа ортиқ кулги берар, ҳаммамиз бу вақт кула-кула ўлар эдик.

«Ишчи»нинг кичкина филетўни бўлған «Ости-устига»си босилуб чиқди, буниси «Кичкина филетўн»и эмиш. «Ости-устига»си эмиш «Ярам-ярам боғи» эмиш. Эски шаҳардаги инқилоб шунга ўхшар эмиш. Келишмаган қилиқ ўлсун дейми? Буни ўқуб: Кула-кула ўласан!..

«Нашриёти Ғози Юнус»дан беш юз қирқ бир ва қирқ иккинчиси бўлған «Сўзлайтурган қўғурчоқ» ила «Туркистон табиби»си босилуб чиқди. «Нашриёти Ғози Юнус»нинг йўлларинда ҳам беш юз қирқ нечаланчи мартаба ноширдан бир-икки сўз бор. Буюк ношир Ғози Юнус жанобларининг нашриётларинда бўлатурған бир-икки сўзлари ҳақинда бир ўртоғим:

«Ҳар бир асарнинг бошинда бир-икки сўз ёзуб қоғозни бемаза қилуб юргандан кўра, бир-икки сўзларни ҳаммасини бирга йиғуб «Ноширдан бир-икки сўз» исминда бир нарса ёзуб нашр этса, китобнинг бошиға ёзғаниға қарағанда Ғози Юнус исмини чиқаришға қулайроқ, ҳам бир асар майдонга келган бўлмасми?», деган эди.

Бу сўзларга кула-кула ўласан! «Сўзлайтурган қўғурчоқ» озарбайжончадан буюк ноширнинг табдиллари эканки, тантана ила имзолари асар бошинда қўйилмишдир Биров «Калнинг таниғани шўра» десатағи: Кула-кула ўласан…

Мусулмонча «РЎСТА»[1] газетасининг Эски шаҳар шўъбасининг вакиллиғиға машҳур эсликли ёшлардан Ғулом Зафарий таъйин этилган. Ривоятларга қарағанда, Тошкандда бу ўрун учун ўзиндан бошқа эслик киши тополмағач, Ғулом Зафарий ўзини таъйин этдирган. Бу ўртоқ шу кундан бошлаб ўз атрофига эсликли ёш ўсмирларни йиға бошлади, дейлар… Тағи: Кула-кула ўласан!..

Жулқунбой

«Иштирокиюн» — 1920 йил, 13 июн, 120-сон, 2-бет

——————————
[1] Мусулмонча РЎСТА — Россия Телеграф Агентлигининг Туркистон бўлими. Бу деворий газета ўзбек тилида Тошкент ва ўлка ҳаёти ҳақида қисқа хабар ва ҳодисалардан ёзиб турган. Тошкентда 1919, 1920-йилларда чиққан.

ИЖМОЛИ СИЁСИЙ

Юқоридаги сарлавҳани ўқуғач миянгизга Генуя канференсияси[1], Лўйд Жўржнинг ич оғриғи-ю Пуанқаранинг итланиши ва бошқа шунинг каби бир бирисига зид бўлған фикрлар қаторлаша бошлар. Агар чиндан ҳам шундай фикрлар қаторлашқан, чўчиткан ва юрагингизни безиллаткан бўлсалар, сиз тинчлана кўрингиз. Чунки манинг «Ижмоли саёсий» сарлавҳаси остида ёзатурған мақолам бошқа тўғридадир. Агар ичингиз келмай «Ижмоли саёсий»имни ҳозирдан билиб олмоққа юрагингиз шопириниб, иштибоҳингиз кучайган бўлса, бердисини ҳам айтиб қўя қолай:

Отинг қуруб, эгасиз қолғур масаланинг таъбири ҳам қийин… нима деб таъбир этсам экан?!

Масаланинг мавзуи — «Имлойи ижмоли саёсий»; йўқ, бу келишинқирамади; «Ижмоли саёсийи имло»; энди бу таъбир уттасидан ҳам қўполроқ чиқди. Бундаги таъбирларнинг иккаласи ҳам ўзимга ёқмайдир. Лекин сиз бу икки тўмтоқда бир нарса сезган бўлсангиз фақирингизга етар. Жойи келганда шуни ҳам айтиб ўтай: фақирингиз жаноб Али ҳазрат дарвеш каби алсабаснаи, шарқияи, ғарбияи, қалмоқиялардан таъбирлар тўқумоққа ва сухан гулистонининг булбули хуш алҳони бўлмоққа қўлимдан келмас.

Мақсадға кўчайлик:

Шарқ сиёсат дунёсининг айнуқса, турклик оламининг миясини айландирган масалалардан бири ва биринчиси имло саёсатидир. Шарқ саёсиюнларининг баъзиларининг сўзлариға қарағанда Шарқнинг бутун озодлиғи ҳам шу имло саёсатига келиб боғланур экан.

Бу кунгача имло политикаси қочиқ урушувлари каби, ундан-бундан парт-пурт товиш чиқариб қўйса ҳам, лекин кейинги кунларда, айнуқса, Тошкандда жиддий суратка кириб кетди. Тошкандда маъориф қурултойи бўлуб, белгуланган қурултой «Имло-ҳарб майдони» тусини олиб юборди. Бутун қиш бўйи бир бирисига қарши тишини ғижирлатиб келган икки фирқа ихтиёрсиз суратда бир-бирига ҳужум қилишди.

Аҳволнинг битишига қарағанда, чапларнинг муваффақияти очиқ кўриииб қолди. Чунки чапларнинг аванғардларидан бўлған Фитрат халфа Бухороға кетканидан бери кеча-кундуз тинмай, ўзининг негиз қўйған масаласига муваффақият тилаб ҳазрат Баҳоваддиннинг дахмасидан бир қариш ҳам ажралмаған. Ривоятларга қарағанда, унинг дуоси мустажоб бўлған дейдирлар. Бироқ ўнгларнинг бошлиқларидан саналған Мунавварқори гарчи ҳазрат Шайхҳовандитахур мозоридан бир қариш ажралмай тунаб ва кунаб чиққан бўлса ҳам, лекин бузрукнинг назари асносида кўпинча мудраб ғофил қолди, дейдирлар. Хўқанд атрофи Ашурали Зоҳирий ишоратида бўлса ҳам, бироқ ул амалий ишлар ишлай олмаған. Чунки бу кунгача ул чаплар билан биринчи тўқнашувда олған жароҳатини тузатмак билан саргардон бўлуб, бошқа ҳозирлиқлар кўра олмаған экан.

Ишончлиқ манбалардан олинған хабарларга қарағанда, бу даҳшатлик фожиъани ўз фойдалари билан битирмак учун ҳар икки томон ўз вакилларини дуогўй Назир махзум узлатхонасига киргизиб, назир бериб, холисона дуолар олған эканлар. Биринчидан, Назир махзумнинг кўнглининг юмшоқлиғи, иккинчидан, ўзининг ҳам қайси ёққа ўтмакка бўлған тараддуди сабаблари билан ҳали бир тарафка ҳам дуои хайр қилғанлиғи маълум бўлмай, бир томоннинг муваффақияти ва иккинчининг мағлубиятига йўл бермай қолғанлиғи маълум бўлди.

Имло политикасидан бошқа масалаларга ўтканда қурултой ағзоларининг турлук томонға туруб кетиб, устол ёнида президиумнинг ёлғуз қолған вақтларидағи тинчликлардан кўз юмуб ўтилса «Мухораба — қонлиқ борди», демакка арзиғулиқдир.

Бу тўғридағи афкори умумияга келганда ишлар бундайдир:

Тошканднинг Яҳяхўжа эшон, Этемас эшон ва Чўпқўймас эшонлари кеча-кундуз йиғлаб-сихтаб Мунавварқори ва Авлоний ҳаққиға дуо қилиб, чапларга лаънат ёғдириб ётадирлар.

Шарқда имло саёсати ва хорижий давлатларнинг қараши масаласига тўхтағанда иш бундай борадир:

Лўйд Жорж лўрдлар палатасида: «Шарқдаги янги имло политикаси агар ишка ошса, Ҳиндистоннинг исёниға ҳам буюк таъсири бўлмай қолмас», деган. Пуанқара ўзининг олий шўрода сўзлаган сўзи орасида: «Генуя канференсияси биз учун на даража машъум бўлса, Шарқнинг имло политикаси ҳам шунчалиқдир» деган.

«Наримон Наримонов ўзининг бир тўрба лотин ҳарфларини орқалаб, Туркистон йўлиға чиқди», деган хабарлар юрса ҳам, бироқ бу ишончлиқ манбадан олинған хабарга ўхшамайдир.

Ҳар ҳолда имло муҳорабаси жуда даҳшатлик бир равишга кириб бутун дунёнинг диққатини ўзига тортмоқдадир.

Ҳар икки томоннинг қаҳрамонлари сафка!

Жулқунбой

«Қизил байроқ» — 1922 йил, 15 апрел, 164-сон

---

[1] Генуя конференцияси — 1922 йилнинг 10 апрел 19 май кунлари Италиянинг Генуя шаҳрида ўтказилган халқаро иқтисодий, молиявий конференция. Унда 29 давлат қатнашган. Конференция биринчи жаҳон урушидан сўнг Марказий ва Шарқий Европа иқтисодиётини тиклаш программасини ишлаб чиқиш мақсадида чақирилиб, унда асосан Совет ҳукуматини капиталистик мамлакатларга иқтисодий ва сиёсий жиҳатдан бўйсундиришга уринилган.

Abdulla Qodiriyning 1917 y. Oktyabr to‘ntarishidan keyingi faoliyati asosan matbuot bilan bog‘langan. Uning 1919—25 y.lar oralig‘ida yozgan maqolalari soni 300 atrofida. Adibning publitsistik chiqishlari avvalo o‘sha davrning tarixiy hujjati, zamonasining solnomasidir. 20-y.lar o‘rtalarida yozilgan “Kalvak Mahzumning xotira daftaridan”, “Toshpo‘lat tajang nima deydir?” satirik hikoyalar turkumida yozuvchi kulgusi “harakter kulgusi” darajasiga ko‘tarildi. Muallif bunda hayotdagi, odamlar tabiatidagi muayyan salbiy hodisalarni sof mafkuraviy nuqtai nazardan turib, nuqul biryoqlama qoralash, fosh etish yo‘lidan bormay, harakter va hodisalarni xolis turib, murakkabligi, ziddiyatlari bilan ko‘rsatishga jazm etadi.

Zamonaviy matbuotimiz tarixi, xususan, “Mushtum” jurnalining tashkil topishi va felyeton janrining shakllanish jarayonlarini ham Abdulla Qodiriyning nomi bilan bog‘laymiz.

Abdulla QODIRIY
20—YILLAR FЕLYETONLARI

SHODMARG

Mulla Karim Hojining yoshi yetmish yoshlarda edi. Yoshliqda boshiga ko‘b jabr-jafolar tushmish, dunyodagi hamma azoblarni tortmish edi.

Balki siz “Mulla Karim Hoji juda kambag‘al bo‘lg‘an ekan, shuning uchun faqirlik azobini, ochlik jafosini tortg‘andir”, deb o‘ylarsiz. Yo‘q, Karim Hoji kambag‘al emas edi. Juda boy bo‘lmasa ham, besh-o‘n ming oqchasi, o‘n-o‘n besh botmon sholikor va bir qo‘rasi, yana bular ustiga xatmi kutub ham qilg‘an, zamonadan xabardor, musulmonlarning foyda zarariga tushunuvchi edi.

Endi mendan “O‘ziga yetarlik dunyosi, xatmi kutub qilg‘an, zamonadan xabardor bo‘lsa, nima uchun jabr-jafo chekkan?” — deb so‘rarsiz, albatga. Mulla Karim Hojining jafo chekuviga haligi zamonadan xabardorligi, musulmonlarning foyda-zarariga tushunuvchiligi edi. Mulla Karim Hojining qisqacha tarjimai holi mana bu:

Bir vaqt mulla Karim Hoji oxundning shahrida qozi saylovi bo‘lg‘an edi (bu vaqt qirq yoshlarida edi). Savdogar qozilar ellikboshilarga va hokimlarga minglab, yuzlab pora tiqib, qoziliqni sotib olg‘ach, bizning Karim Hoji qozi bo‘luvchilar ila etishgan va ularga “Xoinlar, zolimlar, zolim yordamchilari!” deb qichqirg‘an edi.

Qozi bo‘luvchilar nafsoniyatka ketib, yuqori hukumatka mulla Karim oxund ustidan: “Siz — hukumat, zolim ekansiz, biz — qozilar, sizlarning xoin yordamchingiz ekanmiz, shahrimiz mullalaridan mulla Karim oxund, siz—hukumatimizni «Zolim” va bizlarni “Zolim yordamchilari” deb atadi. Jazosini beruvingiz marjudir. Mundoq hukumatka qarshi kishilarning yo‘q qiluvingizni o‘tinamiz», deb ariza berdilar. Hukumat bu arizani ko‘ruvi bilan darrov jandarma yuborib, Mulla Karim oxundni turmaga oldirdi. To‘g‘ri so‘zlik jazosini tortib, so‘rovsiz, nesiz, ikki oy yotdi, uch oy yotdi, to‘rt oy yotdi. Beshinchi oyda so‘roq bo‘ldi. Karim oxund to‘g‘ri so‘zlik o‘ldig‘idan so‘ng:

— Hukumatni zolim debsan, — deb so‘ragan savoliga:

— Juda to‘g‘ri dedim, chunki hukumat jamoatning saylag‘an kishisini jamoat ishiga kiritmaydilar, o‘z tilovincha ish yuritadir.

Jamoat biror foyda-zararni ajratuvchini saylovga qaror bersa, darrov hukumat va hukumat bo‘rilari sapchiydilar. Munday hukumatni takroro “Zolim” va hukumat tarafidan qo‘yilgan ma’murlarni “Zolim yordamchilari” deyman, — dedi. Sud o‘lim jazosini buyursa ham, ba’zi suddagilar devona va telbalikka qaror berib, o‘n besh yil katr jazosi ila kifoyalandilar.

Oy o‘tdi, yil o‘tdi. Mulla Karim oxund dunyoda ko‘rmag‘an azoblar va jafolarni tortdi. Va hamisha Alloh taolodan zolimlarning jazosini tiladi. O‘n besh yilni azob-uqubat, hasrat va bolalarining firoqida o‘tkazib, jamoat ishina aralashmaslik vazifasi ila vatanina qaytdi. Bolalarni yonida ko‘bda turmadi. Haj niyatida safar qildi. Muqaddas ziyorat joylarida Alloh taolodan zolimlarning jazosini tiladi. Hajdan ham qaytdi. Jamoatka aralashmaslik vazifasi o‘ldug‘indan, zolim hukumat zulmidan hammaslaklari ila birlikda shikoyatlanuv ila kifoyalandi. Mundan so‘ng hukumat jafosina ilinmadi. Ilinganda ham Qora to‘raga (pristav) o‘rnidan turib, ta’zim qnlmag‘ani uchun uch oy turmada yotg‘an edi.

Endi chetdangina hukumat zulmiga, musulmonlarning ezilganlariga, shu zolim hukumat ish boshida turar bo‘lsa tez vaqtlarda musulmonlarning inqirozga yuz to‘tuvlarina chin-chindan achinib, kuyinib zolimlar haqig‘a duoyi badlar ila kifoyalandi.

Bu zolim adolatsizlik mulla Karim Xojini jabr-jafo, hasrat, afsus ila qartaytirdi, yoshi yetmishga yetdi.

Har kun o‘g‘li bozordan qaytg‘anda yangi xabarlar so‘rovchi bo‘lg‘anliqdan bu kun ham yangi xabarlar so‘radi. O‘g‘li suyungan tusda: — Suyunchi bering ota! Xalq va askar bir bo‘lib, hukumatni o‘rindan tushirgan, hamma ish xalq qo‘liga o‘tkan, eski hukumat ma’murlari o‘rindan tushirilib, qo‘lga oling‘an, ministrlar ham hibs etilg‘an, podsho ham qamalg‘an, hurriyat e’lon qiling‘an, dedi. Mulla Karim ota:— Hurriyat?! — dedi, orqasiga yiqildi. O‘g‘illari yuziga suv sepdilar. Lekin ul hushsiz emas edi, balki shodmarg[1] bo‘lg‘an edi.

“Najot”[2] 1917 yil, 21 mart, 2-son, 3-bet

——————————
[1] Shodmarg — shodlik kayfiyatidan o‘lmoq.
[2] “Najot” gazetasi 1917 yilning mart oyidan muvaqqat hukumatning nashr afkori bo‘lib chiqqan, gazeta fevral inqilobini maqtab, eski hukumatni tanqid qilgan, 20-soni chiqqan, muharriri — Munavvarqori.

DUMBASI TUSHIB QOLGAN EMISH

Eski shahar Oziq sho‘basiga bag‘ishlayman

Go‘sh(t)…
Otingdan o‘rgulay go‘sh!.. Nega muncha o‘zingni bizdan aziz tutding? Biz sening qadringga yetmadikmi?..

Men o‘quvchining go‘sh haqindagi holini bilmayman. Lekin o‘zim go‘sh otini eshitsam, og‘zimdin kalaba-kalaba suvlar keladir. O‘zini qassob akalar qanorasida ko‘rgandami? Ko‘rganda vasliga yetolmay yurgan ma’shuqangga uchrashgan kabi hush boshingdan uchadir. Ixtiyorsiz ichingdan gulduros ila: “Ey, go‘sh!” degan so‘z tashqariga otiladir. Jonajoning, mehriboning bo‘lgan go‘shning ikki qadog‘ini zolim noinsof qassobning qanorasidan ajratib olmoqchi bo‘lub, qahramononasiga jekirib: “Go‘shning qadog‘i qancha?” Badbaxt qassob ovozini buzmay: “Go‘shning qadog‘i o‘tguz olti so‘m, mulla aka!” (Ul mulla aka!) O‘ttuz olti so‘m! Eshitgach daming ichingga tushib ketadir. Bir so‘z qaytarmay mazlumona go‘shga termula-termula o‘z yo‘lingga jo‘naysan. Do‘sting bo‘lgan go‘sh ma’yusona bir ravishda orqangdan qarab qolur. Mana lofchiga yozmoqqa hafasli bo‘lgan yoshlarga material!.. Ramazon iydidan beri jonvor go‘shning ishtiyoqida oh-voh ila kun kechirib, Oziq sho‘basining marhamatiga intizorlikda kelmoqda edim. To‘g‘risini aytmoqg‘a majburdirmanki, bu orada butun kechalar go‘sh ishtiyoqida uxlay olmadim. Ko‘z ilinganda ko‘rilgan tushka ham go‘shdan boshqa nimarsa kirmaydi.

Qoq o‘ttuz birinchi kun deganda xalq tilida: “Ertaga Oziq komiteti go‘sh berar emish”, degan xabarlar yuriy boshlab, yuragim azbaroyi xursandlikdan tors yorilayozdi. Bu xabar halidan hali to‘g‘riligig‘a chiqib, dilim urmoqqa boshladi. Butun sabru qarorim qo‘ldan ketdi… Uy ichimizni endi surishtirishmay ham, yetti yashardan tortib to yetmish yashargacha go‘sh xursandligiga chiday olmay raqsga (tansaga) kelgan edi. Shu kun mahalla komitetidan go‘sh varaqasini olganimni o‘zim ham sezmay qoldim. Ertagi go‘sh shodligi ila bu kun kechasi butun uy ichimizda uyqu o‘rniga ertaga oladirgan go‘shning qay holda tomoq qilmoq maslahati edi: Oyimga monti durust emish, yangamga somsa yaxshi emish, hammadan ham akamniki qiziq, ertaga qorindan boshqasini yesa o‘zini o‘zi shahid qilar emish, buni ham qo‘ying, dadamga bir six bo‘lsa ham kabob tuzuk emish, endi meni ham tilagimni eshiting: menga hammasi bo‘lsa ham noz qiladirgan o‘rnim yo‘q…

Erta birlan uy ichidan fotihani olib, yo xu yo man xuni tilimga jo qilib, qo‘lda kattakon xalta ila… nchi qassoblik do‘koni qaydasan, deb yo‘lga ravona bo‘ldik. Uydagilar nuqul go‘shning kalta biqinini, moyning esa nuqul dumbasini olmoqg‘a ta’kidlab, duolashdilar.

Endi yo‘lda go‘shning beriladigan miqdori haqinda rivoyatlar ko‘b. Birov jon boshiga ikki qadoq desa, birov bir qadoq, deydi. Ikki qadoq deganning og‘zidan o‘pking, bir qadoqlikni bo‘g‘ging keladir. Yog‘ xususinda rivoyatlar uch xil: birov jonga bir qadoq, ikkinchisi chorak qadoq, tag‘i bir shaytonrog‘i: “Yog‘ olaman deb ovora bo‘lmanglar, komitet qo‘ylari daladan kelishda dumbasini yo‘lda tushurib qo‘yibdir”, dedi. Menga qolsa dumbasi o‘g‘irlangan bo‘lsun! Ishqilib go‘shi yog‘liroq bo‘lsa bo‘lgani.

Mana! Yigirma… nchi do‘konning oldig‘a yetdim. Odamlar o‘ttuz quloch deb, o‘ttuz birinchi qulochning boshlamasiga biz turdik. Lekin hali go‘sh kelgani yo‘q emish. Dumga turgan chog‘imda soat o‘n birlar chamasi edi. Oftob peshonadan uradir. Biz qovrilib, peshonadagi terni surib turamiz. Oradan bir soat o‘tdi, go‘sh yo‘q. Biz komitetdan koyishib, tag‘i bir soat turdik. Lekin hamon go‘sh yo‘q. Uzoqdan bir aroba ko‘rinib qolsa ana, ana, shu go‘sh, deb hovriqishib, bir birimizni ilgarig‘a qarab itarishib siqamiz. Ichimizdan allakim “dod, siqildim”, deb yuborsa tag‘i orqaga qaytib orani bo‘shatamiz. Oradan tag‘i yarim soat vaqt o‘tib ketdi. Lekin hamisha yo‘q, yo‘q, yo‘q. Oftobning issig‘i quvvatlanib, qob-qora terga tushib ketdik. Holdan toyganlar: “Go‘sh, yog‘ yemagan o‘libtimi?..” deb raddan chiqib keta boshladilar. Oz fursatni ichida o‘ttuz qulochlik dumda menga o‘xshash o‘lugi bir pullardan besh olti kishi qoldik. Oradan tag‘i bir soat vaqt o‘tgach, kunduz soat ikkilarda uzoqdan go‘shlik aroba ko‘rinib qoldi. Tabi’iy, bu arobadagi go‘sh bizim uchun edi. Uzoq-uzoq “ux” tortishib qo‘ydik. Aroba do‘konning oldiga to‘xtagach, na ko‘z ila ko‘raylik, bir aroba qib-qizil o‘pkaga o‘xshash go‘sh — yigirma martaba ag‘darish-to‘ntarish qilganda chigitdak moy topish mumkin emas. Buning ustiga ustob terisi so‘yulib olingan bo‘lganidan go‘sh ustiga chang-tuproq o‘lturub allanichkalangan.

Go‘shka qo‘ygan muhabbatimning o‘rnini hozir bir nafrat oldi, ko‘ngil ag‘darilib qayt qilayozdim. Mana senga go‘sh! Bechora qo‘yning gavdasiga xitoban: “Ey, bechora qo‘y, sen nima gunoh qildingki, seni bu holga tushurib ozdirdilar”, dedim. Ixtiyorsiz qo‘ylarga rahmim kelib, ko‘zim yoshlandi. Biz qo‘yning dumbasi ikkinchi arobadadir, deb o‘ylab o‘lturgan edik. Lekin ichimizdan kimdir birov: “Moy qani?” deb qassobdan so‘radi:

— Moyi yo‘q! — dedi qassob. Men ixtiyorsiz xaxolab kulib yubordim. Ertalabki shaytonning “Komitet qo‘yining dumbasi tushib qolgan”, so‘zi esimga tushgan edi:

— Ha, badbaxt, rost gapirgan ekansan, — deb qo‘ydim. Go‘sh jonboshiga yarim qadoq emish.

To‘rt qadoq shaqir-shuqir so‘ngakni uyga ko‘tarib kelganimda uydagilarni ham tarbuzi qo‘ltug‘idan tushkan edi.

Julqunboy

“Ishtirokiyun” 1919 yil 11 avgust, 154-son

NЕGAKIM

Elbekga bag‘ishlab

Elbek o‘zining maqolasida nega “negakim”ni ko‘b yozadir?
— Negakim, Elbekning tuprog‘i “negakim” degan yerdan olinub “kim-kim” degan daryoning suvidan aralashdirilib, loy qiling‘ani uchun.

Mirmulla aka nega Hamza Hakimni ilgarigidek yerga urmay maxtiy boshladi?
— Negakim, Hamza Hakim jonidan to‘yg‘anidan so‘ng Mirmullag‘a sohnada afsun o‘qub, dam urgani uchun.

Janob saodatmaob, muhtaram “Nomakob”ning yozg‘an falsafalariga nega men tushunmayman?
Negakim, janob “Namakob”[1] o‘tacha olim bo‘lg‘ani uchun.

Nega xalq betoblanub, sayohat jabdug‘ini tuziy boshladi?
— Negakim, ramazon oyi yaqinlashgani uchun.

“Ishtirokiyun” gazetasi nega bir kun chiqub, bir kun chiqmay oqsay boshladi?
Negakim, harf teruvchi xizmatchilarni hukumat ortiqcha tuydurub, qorun soldirg‘ani uchun.

Nega gazetalarda turklar borasida dahanaki ur-ur, sur-sur, janjal, to‘polonlar bosilub qoldi?
— Negakim, hamma janjal afandining choponi ustida bo‘lg‘ani uchun.

Nega men “Nashriyoti G‘ozi Yunus” haqinda yozmadim?
— Negakim, bunga xos qasidaning borlig‘i uchun.

Nega so‘zingni shu yerda to‘xtatmoqchi bo‘lasan?
— Negakim, bundan ortiqni zamon ko‘tarmag‘ani uchun.

Julqunboy

“Ishtirokiyun” — 1920 yil, 8 may, 91-son, 1-bet

——————————
[1] Nomakob — sovet partiya va davlat arbobi, tilshunos va jurnalist Nazir To‘raqulovning taxallusi.

BOZOR SURISHTIRMAYDILAR

Men o‘zim ishyoqmas dangasaman. Buning ustiga bir oz va’darakligim ham bor. Tajribalik kishilarga ma’lum bo‘lsa kerak, aksar yalqovlar o‘zlari uchun foydalik bo‘lgan ishlarga dangasalik qilib, foydasiz bo‘lgan ishlar orqasinda umr o‘tkazalar. Men ham bir ishyoqmas bo‘luvim sifatila ba’zi o‘zim uchun foydasiz, ammo ko‘bincha xalalimni kelturub yurgan bir ish to‘g‘risida bir oz gapurmoqchiman.

“Hovlining bir yonida yotukchi qo‘shnim bor. Uyqudan bo‘shagan vaqtimda… haligi etukchini ishxonasida yonboshliyman”.

Yo‘q, so‘zni mundog‘ boshlaganda tuzuk chiqmaydirg‘ang‘a o‘xshaydir.

“Ishtirokiyun” gazetasig‘a ba’zi vaqt ko‘zim tushib qoladir. Ilgariroq (agar yodimdan ko‘tarilmagan bo‘lsa) “Ishchi” degan burov Xurshidmi-murshidmi deganning va tag‘i allakimlarning yozgan teatr kitobini tanqidmi-manqidmi qilib yurar edi. Ammo keyingi vaqtlarda haligi “Ishchi” deganimiz suvga urib ketdimi, osmonga uchib ketdimi, haytovur tanqidini yozmiy boshlab, jimjit suv quygandak bo‘ldi.

Endi haligi suvga urib ketkanning o‘rniga mulla Mirmullami, domla Mirmullami degan tag‘i birisi bosh ko‘tarib: “Falonchi o‘yun bo‘ldi, pistonchining asari edi, orsizlar (orsizmi, artistmi chiranishga uncha aqlim yetmaydir) tuzuk o‘ynamadi, asar buzuq edi, falonchi pismadonchining asari edi!”, deb ilgarigisiga o‘xshash jovrab, oh-voh qilib, boshini tog‘-toshka urib keladir. Bu so‘ngg‘isi “Teatr muziqa” yozganda bozor quli, mozor quli, tag‘i allanima balo quli tasonifi», deb yozadir. Lekin “quli” deganiga tushunmoq uchun — lug‘at ko‘rolmadim. Mana manim endi shu “Teatr muziqa” yozib, dodvoy qiluvchiga xalalim keladir. To‘g‘risini aytkanda, bechoraning holiga rahmim keladir. Ko‘bdan beri shu dodvoychini shu balodan qutqazishka bir chora izlab yuraman va o‘ylab-o‘ylab tegiga yetolmay boshim og‘rib ketadir. Endi mundan so‘ng “Teatr muziqa”sini yozmas, deb turganimda tag‘i lo‘p etib dodvoyi yozilib chiqadir. “Bu bechoraning boshi og‘rimasmikin-a?” deb achinib, bechorani shu balodan qutqazuv chorasini aztahidil izlayman, ammo topolmayman. Tag‘i “Teatr muziqa”, tag‘i orsiz o‘yunni buzdi, tag‘i hazrat pistonchi bir safsata yozdi…

— Ey boshi og‘rimagan bechora, o‘zing kambag‘al odamga o‘xshaysan, biror kasalga chalinib qolma, qo‘y! Orsiz buzsa buzsin o‘yunni. Safsatami, papsatami yozsa yozipti! Sen bechoraga nima kerak? Uzingni boshqa kasaling yo‘qmi? — deyman. Shu so‘zim og‘zimdan chiqib ham tugamaydir, tag‘i birini yozib “dod qaroqchi” qilibdir!

Endi bechoraga chinlab bir yordam qilmasam bo‘lmas ekan deb, kecha bir oz etukchining ishxonasida yonboshlab o‘yladim.

Haligi “Teatr muziqa”ning buzuqligi to‘g‘risida o‘ylabman. Nega bizning “Teatr muziqa” mundoq kishi buzuq bo‘lur ekan, deyman.

Etukchining qo‘li qo‘liga tegmay biliska taqadir, bigiz tiqadir, ko‘va uradir, teri kesadir, tilish til, deb shogirdini koyiydir. gazan qayriydir. Xulosa, shogirdi ila o‘zi jonlik moshina. Man chalqancha yotaman. Etukchining harakati taajjubimni mujibi bo‘ldi. Tikkan etugini olib ko‘rdim: baxyasi katta, etuk chokig‘a qo‘l sig‘adir, san’at yo‘q. Knyganda xizmat qilsa, bir kunga chidaydir. Mandek yalpi odam Toshkandningtoshsiz, qishki loy deganidan o‘n qadam kechsa ish tamom.

“Bu o‘tukingni kim oladi?” — dedim. Etukchi: “Xayf bo‘lmasin, bozor surishtirmaydir”, — dedi. Tag‘i chalqancha yotdim. Fikrim “Bozor surishgirmaydir”da to‘xtadi. Yana “Teatr muziqa”chining tashvishiniga tushdim. To‘xta, dedim. Hozir “Teatr muziqa”ni ham bozor surishtirmas ekan, dedim.

Etukdo‘zning javobi “Teatr muzika” ila azoblanuvchiga nah to‘g‘ri javob edi. Bozor surishtirmasa, manim ham qo‘pol etuk tikib, usta falonchi bo‘lib foydalangim keldi. Endi haligi “muziqa”ga qarshi azoblanuvchiga aytaman: Etukchi aytkandak, orsizlarning ham bozori ko‘targani uchun o‘yunni buzuq o‘ynaydirganlardir! Pyesa yozuvchilar ham bozor surishtirmagani uchun qaydagi safsata, cho‘b, hashak, supurindilardan har soat pyesa yozsa, dunyoda o‘zlaridan “asar” qoldirmoqg‘a harakat qiladirganlardir.

Azoblanuvchi o‘rtoq! Hozir ma’lumki, har bir nimarsaning bozori “Usta, manga ber!” Qo‘poldo‘z etukchi qo‘shnimning so‘zidan ma’lum bo‘ldikim, bozor surishtirmas ekan!

Har kim bo‘lsa ham o‘tmas matohini o‘tkurib qolsun. Vaqt kelur, bozor kasod bo‘lur, xalq molning yaxshisini tilar, har kasbda haqiqiy ustalargina qolur, boshqalar o‘z chorug‘ini sudrar va sudrashka majbur bo‘lur. Shungacha-chi o‘rtoq, tishni-tishga qo‘yib, damni ichka olib, tinchkina yurmoq kerak! Ammo hozir bozor surishtirmaydir! Toshka yomg‘ur kor qilmaydir!

Julqunboy

“Ishtirokiyun” — 1920 yil, 16 aprel, 76-son, 2-bet

KULA-KULA O‘LASAN

Bir vaqtlarda atoqli bir lo‘ttichi turli lo‘ttilar (fo‘kslarni) ko‘rsatar edi. Ayniqsa aning chigildak bir qog‘ozni og‘zig‘a solub, hech bir poyonsiz uzun qilub og‘zidan chiqaruvi bizni hayron qoldirar erdi. Lo‘ttiboz yo‘q kunlarda aning o‘rnig‘a lo‘tgichilik qilaturg‘an bir majnun bor edi:

— Kishilar-kishilar, potino-potino! Chunki lo‘ttiboz xalqni yig‘moqchi bo‘lg‘anda “Potino” degan bir ashula aytar edi. Xalq majnunning atrofig‘a quruq bir mazax uchun yig‘ilg‘anda majnun yana bir marta “Potino”sini aytub olg‘ach, cho‘nchagidan bir changal qog‘oz chiqarub, xalqg‘a ko‘rsatub chiqar edi. (Lo‘ttichi og‘zig‘a solaturg‘an chigildak qog‘ozni yalmalkan ekanlig‘in xalqdantasdiq ettirar va og‘zini ham ochub, boshqa qog‘oz yo‘qliqni ko‘rsatar edi).

Majnun kulunch bir holda xalqg‘a og‘zini a… a…. qilub ochub kuldirgach, boyag‘i bir changal qog‘ozni og‘zig‘a solub qiziq bir vaziyat ila yalmiy boshlar va bir qancha vaqt chaynab qog‘ozni yutub yana “Potino-potino”sini aytub, qog‘ozni lo‘mbozdek qilub olur va hunarini xalqg‘a g‘ururlanub ko‘rsatub chiqar edi. Majnunning bu ishi — lo‘ttibozligidan ham xalqqa ortiq kulgi berar, hammamiz bu vaqt kula-kula o‘lar edik.

“Ishchi”ning kichkina fileto‘ni bo‘lg‘an “Osti-ustiga”si bosilub chiqdi, bunisi “Kichkina fileto‘n”i emish. “Osti-ustiga”si emish “Yaram-yaram bog‘i” emish. Eski shahardagi inqilob shunga o‘xshar emish. Kelishmagan qiliq o‘lsun deymi? Buni o‘qub: Kula-kula o‘lasan!..

“Nashriyoti G‘ozi Yunus”dan besh yuz qirq bir va qirq ikkinchisi bo‘lg‘an “So‘zlayturgan qo‘g‘urchoq” ila “Turkiston tabibi”si bosilub chiqdi. “Nashriyoti G‘ozi Yunus”ning yo‘llarinda ham besh yuz qirq nechalanchi martaba noshirdan bir-ikki so‘z bor. Buyuk noshir G‘ozi Yunus janoblarining nashriyotlarinda bo‘laturg‘an bir-ikki so‘zlari haqinda bir o‘rtog‘im:

“Har bir asarning boshinda bir-ikki so‘z yozub qog‘ozni bemaza qilub yurgandan ko‘ra, bir-ikki so‘zlarni hammasini birga yig‘ub «Noshirdan bir-ikki so‘z” isminda bir narsa yozub nashr etsa, kitobning boshig‘a yozg‘anig‘a qarag‘anda G‘ozi Yunus ismini chiqarishg‘a qulayroq, ham bir asar maydonga kelgan bo‘lmasmi?», degan edi.

Bu so‘zlarga kula-kula o‘lasan! “So‘zlayturgan qo‘g‘urchoq” ozarbayjonchadan buyuk noshirning tabdillari ekanki, tantana ila imzolari asar boshinda qo‘yilmishdir Birov “Kalning tanig‘ani sho‘ra” desatag‘i: Kula-kula o‘lasan…

Musulmoncha “RO‘STA”[1] gazetasining Eski shahar sho‘basining vakillig‘ig‘a mashhur eslikli yoshlardan G‘ulom Zafariy ta’yin etilgan. Rivoyatlarga qarag‘anda, Toshkandda bu o‘run uchun o‘zindan boshqa eslik kishi topolmag‘ach, G‘ulom Zafariy o‘zini ta’yin etdirgan. Bu o‘rtoq shu kundan boshlab o‘z atrofiga eslikli yosh o‘smirlarni yig‘a boshladi, deylar… Tag‘i: Kula-kula o‘lasan!..

Julqunboy

“Ishtirokiyun” — 1920 yil, 13 iyun, 120-son, 2-bet

——————————
[1] Musulmoncha RO‘STA — Rossiya Telegraf Agentligining Turkiston bo‘limi. Bu devoriy gazeta o‘zbek tilida Toshkent va o‘lka hayoti haqida qisqa xabar va hodisalardan yozib turgan. Toshkentda 1919, 1920-yillarda chiqqan.

IJMOLI SIYOSIY

Yuqoridagi sarlavhani o‘qug‘ach miyangizga Genuya kanferensiyasi[1], Lo‘yd Jo‘rjning ich og‘rig‘i-yu Puanqaraning itlanishi va boshqa shuning kabi bir birisiga zid bo‘lg‘an fikrlar qatorlasha boshlar. Agar chindan ham shunday fikrlar qatorlashqan, cho‘chitkan va yuragingizni bezillatkan bo‘lsalar, siz tinchlana ko‘ringiz. Chunki maning “Ijmoli sayosiy” sarlavhasi ostida yozaturg‘an maqolam boshqa to‘g‘ridadir. Agar ichingiz kelmay “Ijmoli sayosiy”imni hozirdan bilib olmoqqa yuragingiz shopirinib, ishtibohingiz kuchaygan bo‘lsa, berdisini ham aytib qo‘ya qolay:

Oting qurub, egasiz qolg‘ur masalaning ta’biri ham qiyin… nima deb ta’bir etsam ekan?!

Masalaning mavzui — “Imloyi ijmoli sayosiy”; yo‘q, bu kelishinqiramadi; “Ijmoli sayosiyi imlo”; endi bu ta’bir uttasidan ham qo‘polroq chiqdi. Bundagi ta’birlarning ikkalasi ham o‘zimga yoqmaydir. Lekin siz bu ikki to‘mtoqda bir narsa sezgan bo‘lsangiz faqiringizga yetar. Joyi kelganda shuni ham aytib o‘tay: faqiringiz janob Ali hazrat darvesh kabi alsabasnai, sharqiyai, g‘arbiyai, qalmoqiyalardan ta’birlar to‘qumoqqa va suxan gulistonining bulbuli xush alhoni bo‘lmoqqa qo‘limdan kelmas.

Maqsadg‘a ko‘chaylik:

Sharq siyosat dunyosining aynuqsa, turklik olamining miyasini aylandirgan masalalardan biri va birinchisi imlo sayosatidir. Sharq sayosiyunlarining ba’zilarining so‘zlarig‘a qarag‘anda Sharqning butun ozodlig‘i ham shu imlo sayosatiga kelib bog‘lanur ekan.

Bu kungacha imlo politikasi qochiq urushuvlari kabi, undan-bundan part-purt tovish chiqarib qo‘ysa ham, lekin keyingi kunlarda, aynuqsa, Toshkandda jiddiy suratka kirib ketdi. Toshkandda ma’orif qurultoyi bo‘lub, belgulangan qurultoy “Imlo-harb maydoni” tusini olib yubordi. Butun qish bo‘yi bir birisiga qarshi tishini g‘ijirlatib kelgan ikki firqa ixtiyorsiz suratda bir-biriga hujum qilishdi.

Ahvolning bitishiga qarag‘anda, chaplarning muvaffaqiyati ochiq ko‘riiib qoldi. Chunki chaplarning avang‘ardlaridan bo‘lg‘an Fitrat xalfa Buxorog‘a ketkanidan beri kecha-kunduz tinmay, o‘zining negiz qo‘yg‘an masalasiga muvaffaqiyat tilab hazrat Bahovaddinning daxmasidan bir qarish ham ajralmag‘an. Rivoyatlarga qarag‘anda, uning duosi mustajob bo‘lg‘an deydirlar. Biroq o‘nglarning boshliqlaridan sanalg‘an Munavvarqori garchi hazrat Shayxhovanditaxur mozoridan bir qarish ajralmay tunab va kunab chiqqan bo‘lsa ham, lekin buzrukning nazari asnosida ko‘pincha mudrab g‘ofil qoldi, deydirlar. Xo‘qand atrofi Ashurali Zohiriy ishoratida bo‘lsa ham, biroq ul amaliy ishlar ishlay olmag‘an. Chunki bu kungacha ul chaplar bilan birinchi to‘qnashuvda olg‘an jarohatini tuzatmak bilan sargardon bo‘lub, boshqa hozirliqlar ko‘ra olmag‘an ekan.

Ishonchliq manbalardan oling‘an xabarlarga qarag‘anda, bu dahshatlik foji’ani o‘z foydalari bilan bitirmak uchun har ikki tomon o‘z vakillarini duogo‘y Nazir maxzum uzlatxonasiga kirgizib, nazir berib, xolisona duolar olg‘an ekanlar. Birinchidan, Nazir maxzumning ko‘nglining yumshoqlig‘i, ikkinchidan, o‘zining ham qaysi yoqqa o‘tmakka bo‘lg‘an taraddudi sabablari bilan hali bir tarafka ham duoi xayr qilg‘anlig‘i ma’lum bo‘lmay, bir tomonning muvaffaqiyati va ikkinchining mag‘lubiyatiga yo‘l bermay qolg‘anlig‘i ma’lum bo‘ldi.

Imlo politikasidan boshqa masalalarga o‘tkanda qurultoy ag‘zolarining turluk tomong‘a turub ketib, ustol yonida prezidiumning yolg‘uz qolg‘an vaqtlaridag‘i tinchliklardan ko‘z yumub o‘tilsa “Muxoraba — qonliq bordi”, demakka arzig‘uliqdir.

Bu to‘g‘ridag‘i afkori umumiyaga kelganda ishlar bundaydir:

Toshkandning Yahyaxo‘ja eshon, Etemas eshon va Cho‘pqo‘ymas eshonlari kecha-kunduz yig‘lab-sixtab Munavvarqori va Avloniy haqqig‘a duo qilib, chaplarga la’nat yog‘dirib yotadirlar.

Sharqda imlo sayosati va xorijiy davlatlarning qarashi masalasiga to‘xtag‘anda ish bunday boradir:

Lo‘yd Jorj lo‘rdlar palatasida: “Sharqdagi yangi imlo politikasi agar ishka oshsa, Hindistonning isyonig‘a ham buyuk ta’siri bo‘lmay qolmas”, degan. Puanqara o‘zining oliy sho‘roda so‘zlagan so‘zi orasida: “Genuya kanferensiyasi biz uchun na daraja mash’um bo‘lsa, Sharqning imlo politikasi ham shunchaliqdir” degan.

“Narimon Narimonov o‘zining bir to‘rba lotin harflarini orqalab, Turkiston yo‘lig‘a chiqdi”, degan xabarlar yursa ham, biroq bu ishonchliq manbadan oling‘an xabarga o‘xshamaydir.

Har holda imlo muhorabasi juda dahshatlik bir ravishga kirib butun dunyoning diqqatini o‘ziga tortmoqdadir.

Har ikki tomonning qahramonlari safka!

Julqunboy

“Qizil bayroq” — 1922 yil, 15 aprel, 164-son

——————————
[1] Genuya konferensiyasi — 1922 yilning 10 aprel 19 may kunlari Italiyaning Genuya shahrida o‘tkazilgan xalqaro iqtisodiy, moliyaviy konferensiya. Unda 29 davlat qatnashgan. Konferensiya birinchi jahon urushidan so‘ng Markaziy va Sharqiy Yevropa iqtisodiyotini tiklash programmasini ishlab chiqish maqsadida chaqirilib, unda asosan Sovet hukumatini kapitalistik mamlakatlarga iqtisodiy va siyosiy jihatdan bo‘ysundirishga urinilgan.