Ўй-фикрини қоғозга тўкиб олган ёзувчи севгани билан яқинлик қилган кишига ўхшаб ўзида бир бўшаш ҳиссини, шу билан бирга қониқиш-кўнгли тўлиш ҳиссини туяди. Эртага яна ишга қайтгунига қадар унга ҳеч нима зарар етказа олмайдигандек, ҳеч қанақа ёмон ҳодиса юз бермайдигандек, ҳеч нарсада маъно-мазмун қолмагандек туюлади. Энг қийини – эртанги кунгача чидаш.

39 МАРТА ҚАЙТА ЁЗГАНМАН*
Ҳемингуэй ва Жорж Плимптон суҳбати

– Ижодий жараён ҳақида сўзлаб бера оласизми? Қайси пайтда ишлайсиз? Қатъий кун тартибига амал қиласизми?

– Бирор китоб ёки ҳикоя устида ишлаётган пайтим тонг саҳарда ёзишга ўтираман. Қанча эрта бўлса, шунча яхши.

Бу вақтда менга ҳеч ким халал бермайди, ҳаво ҳам салқин, баъзида эса этни жунжиктирадиган даражада совуқ бўлади. Ёзаётганимда ўз-ўзимдан қизиб кетаман. Сўнгги ёзганларимни қайта ўқиб чиқаман. Одатда, ишни воқеалар бундан буёғига қандай ривожланиши билгач, тўхтатаман. Кейинги кун худди шу жойдан давом эттираман. Ёзишга кучим етгунига қадар ишлайман. Ишни тугатгач, тонггача кутаман ва кейинги кун яна ёзишга киришаман. Дейлик, олтида иш бошлайман. Тушгача ёки ундан сал ўтиб ишни тўхтатаман.

Ўй-фикрини қоғозга тўкиб олган ёзувчи севгани билан яқинлик қилган кишига ўхшаб ўзида бир бўшаш ҳиссини, шу билан бирга қониқиш-кўнгли тўлиш ҳиссини туяди. Эртага яна ишга қайтгунига қадар унга ҳеч нима зарар етказа олмайдигандек, ҳеч қанақа ёмон ҳодиса юз бермайдигандек, ҳеч нарсада маъно-мазмун қолмагандек туюлади. Энг қийини – эртанги кунгача чидаш.

– Охирги ёзиб тугатилган парчаларга тузатиш киритасизми? Ёки асарни тамомлаганингиздан кейингина таҳрирга киришасизми?

– Ҳар куни сўнгги ёзганларимни таҳрир қиламан. Асар битгач эса, уни яна бир қур ўқиб чиқаман. Матнни машинкада тераётганимда ҳам у-бу жойга тегинишим мумкин. Бундан кейин энди у оқламага айланади. Ўзгаритириш киритиш имкони фақат қораламада бор. Таҳрир учун шунча имконият борлигига шукр қиламан.

– Ўзгартиришларни кўп киритасизми?

– Бу вазиятга боғлиқ. “Алвидо, қурол!” романининг тугалланиш қисмини кўнглим тўлгунига қадар ўттиз тўққиз марта қайта ёзганман.

– Ёзувчи бўлиш фикри сизда маълум бир шарт-шароит туфайли пайдо бўлганми?

– Йўқ, мен ҳамиша ёзувчи бўлишни орзу қилардим.

– Бошловчи ёзувчиларга қандай интеллектуал машқларни тавсия этган бўлардингиз?

– Ҳм… Дейлик, яхши ёза олмаслигини тушунди. Шарт борсин-да, ўзини оссин. Кейин арқонни аямай қирқиб ташласин ва бутун умри давомида қўлидан келганича, кучи етганича яхши ёзишга ўзини мажбурласин. Ҳеч бўлмаганда, бошлаш учун унда “осилиш” ҳақидаги воқеа, яъни материал бўлади.

– Ёш ёзувчиларга газетада ишлашни тавсия этган экансиз. “Kansas City Star” газетасидаги иш тажрибаси сизга қанчалик фойда берган?

– “Kansas City Star”да бизни содда, равон тилда ёзишни ўрганишга мажбур қилишган. Бу ҳамма учун фойдали. Газетада ишлаш ёш ёзувчига ҳеч қандай зарар етказмайди, қайтага фойда бериши мумкин, агар у вақтида кета олса. Бу унча ишончли бўлмаган ва сийқаси чиққан гап. Уни ишлатганим учун узр сўрайман. Лекин кимгадир эски ва кўп чайналган савол берсангиз, ундан албатта шу хилдаги жавобни оласиз.

– Кўп таъсирланган, ўрганган ёзувчиларингиз қаторига кимларни киритишингиз мумкин?

– Марк Твен, Флобер, Стендал, Бах, Тургенев, Толстой, Достоевский, Чехов, Эндрю Марвелл, Жон Донн, Мопассан, Киплингнинг энг яхши асарлари, Торо, Фредерик Морриет, Шекспир, Моцарт, Кеведо, Данте, Вергилий, Тинторетто, Босх, Брейгел, Патинйе, Гойя, Жотто, Сезанн, Ван Гог, Гоген, Сан Хуан де ла Круус, Гонгора… Ҳаммасини санаш учун бир кун эртадан-кечгача вақт сарфлашим керак. Бундай қиладиган бўлсам, ҳаётим ва ижодимга таъсир кўрсатган одамларни санаш ўрнига аслида ўзимда бўлмаган билимдонлик билан мақтанаётганга ўхшаб қоламан. Бу аҳмоқона савол эмас. Бу ақлли савол, шунинг учун ҳам жуда жиддий, виждонинг билан ҳисоблашишни талаб этади. Юқоридаги рўйхатга бир қатор рассомларни ҳам киритдим. Чунки улардан ўрганганим ёзувчилардан ўрганганимдан кам эмас. Сиз албатта, қандай қилиб, деб сўрашингиз мумкин. Буни тушунтириш учун ҳам яна бир кун керак бўлган бўларди. Яна бир гап: ёзувчи бастакорлардан ҳам ўрганади. Улардан оҳанглар уйғунлиги ва ранг-баранглигини ўзлаштиради.

– Кимдир айтганди: ёзувчи бутун ижоди давомида бир ёки иккитагина ғояни талқин этади. Нима деб ўйлайсиз, сиз бир ёки иккитагина ғоя билан ёзасизми?

– Ким айтган экан бу гапни? Ўта беъмани-ку! Менимча, шу гапни гапирган одамда бир ёки иккитагина ғоя бўлган бўлса керак.

– Бўпти, саволни бошқачароқ қўямиз. Грэм Грин интервюларидан бирида битта кучли туйғу ёки иштиёқ қатор романларни тизимга жойлаши, бирлаштириши мумкин, деганди. Менимча, ўзингиз ҳам катта адабиёт адолатсизликка нафрат туйғусидан бошланади деган гапни айтгандингиз. Нима деб ўйлайсиз, романнавис кучли бир ҳиссиёт босими остида бўлиши керакми?

– Жаноб Гриннинг ҳукм чиқариш қобилияти зўр, мен эса бунақа иқтидорга эга эмасман. Менга қатор-қатор романлар, ёки ўқ отгандан кейинги тутун, ёки бўлмасам ғозлар галаси ҳақида умумлашма бир фикр айтиш мумкин эмасдай кўринади. Бироқ, умумлашма қилишга уриниб кўраман. Адолат ёки адолатсизлик туйғусидан маҳрум ёзувчи роман ёзгандан кўра, иқтидорли болалар мактабига бориб йиллик ҳисобот-тўплам чиқаргани маъқул. Менинг умумлашмам – шу. Тушунарли бўлдими? Ҳаммаси очиқ-ойдин кўриниб турган вазиятда умумлашма қилиш жудаям осон. Яхши ёзувчида яхшини ёмондан, ҳалолни ҳаромдан ажрата оладиган туғма, Худо берган қобилият бўлади. Уни ёзувчининг сеҳрли қуроли дейиш мумкин, барча буюк ёзувчилар бундай қуролга эга бўлган.

– Ниҳоят сўнгги савол. Сиз бадиий асарлар муаллифи сифатида ўз санъатинингизнинг вазифаларини нималарда кўрасиз? Воқеаларни тасвирлашдами ёки уларнинг сабабларини очиб беришдами?

– Нима сабабдан бунга қизиқиб қолдингиз? Ёзувчи бўлган ва бўлаётган, маълум ва ҳеч қачон маълум бўлмайдиган нарсалардан тасвир эмас, балки айни дамдагидан ва атроф-борлиқда кўриниб турганидан кўра ишончлироқ бошқа бир воқелик яратади. Унга гўё жон бағишлайди; агар бу ишни яхши уддалай олса, асарга мустаҳкам соғлик ва умргузаронлик ҳам бахш этади. Тушунишимча, мен айнан шунинг учун ёзаман, бошқа ҳеч нарса учун эмас. Ва албатта ҳеч ким билмайдиган бошқа сабаблар ҳам бор.

*1958 йили “The Paris Review” журналининг 21-сонида босилган

“Китоб дунёси” газетасининг 2014 йил 15 январ (№1) сонида босилган.

Рус тилидан Ориф Толиб таржимаси

 

39 MARTA QAYTA YOZGANMAN*
Ernest Heminguey va Jorj Plimpton suhbati

– Ijodiy jarayon haqida so’zlab bera olasizmi? Qaysi paytda ishlaysiz? Qat’iy kun tartibiga amal qilasizmi?

– Biror kitob yoki hikoya ustida ishlayotgan paytim tong saharda yozishga o’tiraman. Qancha erta bo’lsa, shuncha yaxshi.

Bu vaqtda menga hech kim xalal bermaydi, havo ham salqin, ba’zida esa etni junjiktiradigan darajada sovuq bo’ladi. Yozayotganimda o’z-o’zimdan qizib ketaman. So’nggi yozganlarimni qayta o’qib chiqaman. Odatda, ishni voqealar bundan buyog’iga qanday rivojlanishi bilgach, to’xtataman. Keyingi kun xuddi shu joydan davom ettiraman. Yozishga kuchim yetguniga qadar ishlayman. Ishni tugatgach, tonggacha kutaman va keyingi kun yana yozishga kirishaman. Deylik, oltida ish boshlayman. Tushgacha yoki undan sal o’tib ishni to’xtataman.

O’y-fikrini qog’ozga to’kib olgan yozuvchi sevgani bilan yaqinlik qilgan kishiga o’xshab o’zida bir bo’shash hissini, shu bilan birga qoniqish-ko’ngli to’lish hissini tuyadi. Ertaga yana ishga qaytguniga qadar unga hech nima zarar yetkaza olmaydigandek, hech qanaqa yomon hodisa yuz bermaydigandek, hech narsada ma’no-mazmun qolmagandek tuyuladi. Eng qiyini – ertangi kungacha chidash.

– Oxirgi yozib tugatilgan parchalarga tuzatish kiritasizmi? Yoki asarni tamomlaganingizdan keyingina tahrirga kirishasizmi?

– Har kuni so’nggi yozganlarimni tahrir qilaman. Asar bitgach esa, uni yana bir qur o’qib chiqaman. Matnni mashinkada terayotganimda ham u-bu joyga teginishim mumkin. Bundan keyin endi u oqlamaga aylanadi. O’zgaritirish kiritish imkoni faqat qoralamada bor. Tahrir uchun shuncha imkoniyat borligiga shukr qilaman.

– O’zgartirishlarni ko’p kiritasizmi?

– Bu vaziyatga bog’liq. “Alvido, qurol!” romanining tugallanish qismini ko’nglim to’lguniga qadar o’ttiz to’qqiz marta qayta yozganman.

– Yozuvchi bo’lish fikri sizda ma’lum bir shart-sharoit tufayli paydo bo’lganmi?

– Yo’q, men hamisha yozuvchi bo’lishni orzu qilardim.

– Boshlovchi yozuvchilarga qanday intellektual mashqlarni tavsiya etgan bo’lardingiz?

– Hm… Deylik, yaxshi yoza olmasligini tushundi. Shart borsin-da, o’zini ossin. Keyin arqonni ayamay qirqib tashlasin va butun umri davomida qo’lidan kelganicha, kuchi yetganicha yaxshi yozishga o’zini majburlasin. Hech bo’lmaganda, boshlash uchun unda “osilish” haqidagi voqea, ya’ni material bo’ladi.

– Yosh yozuvchilarga gazetada ishlashni tavsiya etgan ekansiz. “Kansas City Star” gazetasidagi ish tajribasi sizga qanchalik foyda bergan?

– “Kansas City Star”da bizni sodda, ravon tilda yozishni o’rganishga majbur qilishgan. Bu hamma uchun foydali. Gazetada ishlash yosh yozuvchiga hech qanday zarar yetkazmaydi, qaytaga foyda berishi mumkin, agar u vaqtida keta olsa. Bu uncha ishonchli bo’lmagan va siyqasi chiqqan gap. Uni ishlatganim uchun uzr so’rayman. Lekin kimgadir eski va ko’p chaynalgan savol bersangiz, undan albatta shu xildagi javobni olasiz.

– Ko’p ta’sirlangan, o’rgangan yozuvchilaringiz qatoriga kimlarni kiritishingiz mumkin?

– Mark Tven, Flober, Stendal, Bax, Turgenev, Tolstoy, Dostoevskiy, Chexov, Endryu Marvell, Jon Donn, Mopassan, Kiplingning eng yaxshi asarlari, Toro, Frederik Morriet, Shekspir, Motsart, Kevedo, Dante, Vergiliy, Tintoretto, Bosx, Breygel, Patinye, Goyya, Jotto, Sezann, Van Gog, Gogen, San Xuan de la Kruus, Gongora… Hammasini sanash uchun bir kun ertadan-kechgacha vaqt sarflashim kerak. Bunday qiladigan bo’lsam, hayotim va ijodimga ta’sir ko’rsatgan odamlarni sanash o’rniga aslida o’zimda bo’lmagan bilimdonlik bilan maqtanayotganga o’xshab qolaman. Bu ahmoqona savol emas. Bu aqlli savol, shuning uchun ham juda jiddiy, vijdoning bilan hisoblashishni talab etadi. Yuqoridagi ro’yxatga bir qator rassomlarni ham kiritdim. Chunki ulardan o’rganganim yozuvchilardan o’rganganimdan kam emas. Siz albatta, qanday qilib, deb so’rashingiz mumkin. Buni tushuntirish uchun ham yana bir kun kerak bo’lgan bo’lardi. Yana bir gap: yozuvchi bastakorlardan ham o’rganadi. Ulardan ohanglar uyg’unligi va rang-barangligini o’zlashtiradi.

– Kimdir aytgandi: yozuvchi butun ijodi davomida bir yoki ikkitagina g’oyani talqin etadi. Nima deb o’ylaysiz, siz bir yoki ikkitagina g’oya bilan yozasizmi?

– Kim aytgan ekan bu gapni? O’ta be’mani-ku! Menimcha, shu gapni gapirgan odamda bir yoki ikkitagina g’oya bo’lgan bo’lsa kerak.

– Bo’pti, savolni boshqacharoq qo’yamiz. Grem Grin intervyularidan birida bitta kuchli tuyg’u yoki ishtiyoq qator romanlarni tizimga joylashi, birlashtirishi mumkin, degandi. Menimcha, o’zingiz ham katta adabiyot adolatsizlikka nafrat tuyg’usidan boshlanadi degan gapni aytgandingiz. Nima deb o’ylaysiz, romannavis kuchli bir hissiyot bosimi ostida bo’lishi kerakmi?

– Janob Grinning hukm chiqarish qobiliyati zo’r, men esa bunaqa iqtidorga ega emasman. Menga qator-qator romanlar, yoki o’q otgandan keyingi tutun, yoki bo’lmasam g’ozlar galasi haqida umumlashma bir fikr aytish mumkin emasday ko’rinadi. Biroq, umumlashma qilishga urinib ko’raman. Adolat yoki adolatsizlik tuyg’usidan mahrum yozuvchi roman yozgandan ko’ra, iqtidorli bolalar maktabiga borib yillik hisobot-to’plam chiqargani ma’qul. Mening umumlashmam – shu. Tushunarli bo’ldimi? Hammasi ochiq-oydin ko’rinib turgan vaziyatda umumlashma qilish judayam oson. Yaxshi yozuvchida yaxshini yomondan, halolni haromdan ajrata oladigan tug’ma, Xudo bergan qobiliyat bo’ladi. Uni yozuvchining sehrli quroli deyish mumkin, barcha buyuk yozuvchilar bunday qurolga ega bo’lgan.

– Nihoyat so’nggi savol. Siz badiiy asarlar muallifi sifatida o’z san’atiningizning vazifalarini nimalarda ko’rasiz? Voqealarni tasvirlashdami yoki ularning sabablarini ochib berishdami?

– Nima sababdan bunga qiziqib qoldingiz? Yozuvchi bo’lgan va bo’layotgan, ma’lum va hech qachon ma’lum bo’lmaydigan narsalardan tasvir emas, balki ayni damdagidan va atrof-borliqda ko’rinib turganidan ko’ra ishonchliroq boshqa bir voqelik yaratadi. Unga go’yo jon bag’ishlaydi;agar bu ishni yaxshi uddalay olsa, asarga mustahkam sog’lik va umrguzaronlik ham baxsh etadi. Tushunishimcha, men aynan shuning uchun yozaman, boshqa hech narsa uchun emas. Va albatta hech kim bilmaydigan boshqa sabablar ham bor.

*1958 yili “The Paris Review” jurnalining 21-sonida bosilgan

“Kitob dunyosi” gazetasining 2014 yil 15 yanvar (№1) sonida bosilgan.

Rus tilidan Orif Tolib tarjimasi