21 июл — Эрнест Ҳемингуэй туғилган кун
Бадиий асар – ёзувчидаги мавжуд билимлар заминида моддийлашадиган хаёлдир. Агар бафуржа ўйлаб ичингдан тўқиб чиқарсанг, хотирангдаги ўлик фактлардан ҳам ишонарлироқ, жонлироқ манзаралар яратиш мумкин. Фалакнинг гардиши чаппа айланиб, машҳур адиблар бадиий адабиёт билан шуғулланмаганларида борми, улар учига чиққан лофчи бўлиб етишардилар.
Эрнест Ҳемингуэй
ИККИ СУҲБАТ
Эрнест Миллер ҲЕМИНГУЭЙ (Hemingway) (1899.21.7, Ок-Парк, Чикаго яқинида — 1961.2.7, Кетчем, Айдахо штати) — америкалик ёзувчи. Нобель мукофоти лауреати (1954). Xемингуэй 1917 й.дан Канзас-Ситида журналистрепортёр сифатида иш бошлаган. 1-жаҳон уруши қатнашчиси (191418). Xемингуэй 1928 й.гача Парижда, 1939-60 й.ларда Кубада яшади. Дастлабки ҳикоялар китоби — «Бизнинг замонда» (1924). «Қуёш чиқади» (1926, инглизча нашрларда «Фиеста» номи билан чоп этилган), «Алвидо, қурол!» (1929) романларида урушнинг бемисл мантиқсизликлари, инсоний мардлик, қадр-қиммат ва мухаббатнинг ҳар қандай ёвуз кучлардан устунлиги ёрқин ифодаланган.
1930-й.ларнинг 1-ярмида ёзувчи ҳаёт йўлини қайта мулоҳаза қилиб кўришга, ўз ижодининг муайян йўналишларини аниклашга интилади. Натижада «Пешиндан кейинги ўлим» (1932), «Африканинг яшил тепаликлари» (1935), «Ғолибга байроқ берилмайди» (1933) ҳикоялар тўплами дунё юзини кўради. «Ҳўкизнинг шохи», «Френсис Макомбернинг бахти», «Килиманжаро қорлари» (1936) ҳикоялари, «Тўқчилик ва йўқчилик» (1937) романида Xемингуэй ижодий юксалиши кўзга ташланади.
Xемингуэй 1931—39 й.лари испан халқининг миллий озодлик курашида ҳарбий мухбир сифатида қатнашади. Шу йилларда унинг бир неча очерк ва репортажлари,«Мотам қўнғироғи» (1940) романи чоп этилади. Бу асарлардаги қаҳрамонлар халқ озодлиги йўлида фашизмга қарши курашадилар, инсоният тақдири учун ўзларининг масъул эканликларини қалбан ҳис этадилар.
2-жаҳон урушидан кейин Xемингуэй ижодида янги давр бошланган. Бадиий жиҳатдан анча юксак бўлган «Дарёнинг нарёғида, дарахтлар соясида» (1950) романи, «Чол ва денгиз» (1952) қиссаси Xемингуэйга катта шуҳрат келтирди. Xемингуэй 20-асрда ўзигагина хос бўлган қатьий холисликка асосланган характерли услубни яратдики, кейинчалик Америка қитъасидан етишиб чиққан ёзувчилар бу услубга тез-тез мурожаат қиладиган бўлишди.
«Чол ва денгиз», «Алвидо, қурол!» ва бошқа асарлари ўзбек тилига таржима қилинган.
ЁШЛАР БИЛАН СУҲБАТ
Савол: Мистер Ҳемингуэй, Сиз китоб ёзишни қандай қилиб ўргангансиз?
Жавоб: Мен ёшлигимданоқ ёзувчи бўлишни орзу қилардим. Ҳамма иш ёшлар газетасига кичик-кичик хабарлар ёзишимдан бошлангани аниқ эсимда. Илк мустақил қадамим ҳам журналистика билан боғлиқ – ўрта мактабни тугатгандан сўнг Канзас-Ситига бориб, у ерда «Стар» газетасига хизматга кирдим. Редакцияда оддий шарҳловчи эдим: «Кимни ким отиб қўйди? Ким нимани ўмариб кетди ва айнан қаерда? Қачон? Қандай қилиб? Қаерда?» каби олди-қочдилар тўғрисида ёзардик. Ҳодисаларнинг асл сабаби («Нима учун?») ҳақида эса лом-мим демас эдик.Хемингуэй
Савол: «Қўнғироқ кимни чорлаяпти?» китобингизга тааллуқли бўлган бир нарсани сўрамоқчиман. Испаниядаги гражданлар уруши даврида у ерга борганингизни кўпчилик билади. Айтинг-чи, Сиз у ерда нима иш қилган эдингиз?
Жавоб: Мен Шимолий Америка Матбуот бирлашмасининг мухбири сифатида сафарга чиққан эдим. Биз ўзимиз билан бирга республикачилар Испанияси учун бир неча тиббий ёрдам машиналари ҳам олиб борган эдик.
Савол: Китоб ёзиш нияти одамда қаёқдан пайдо бўлади? Айтайлик, «Чол ва денгиз»ни ёзиш учун қачон иш столига ўтиргансиз?
Жавоб: Менга бир балиқчининг бошидан кечган ҳодиса ҳақида, қайиғу денгизда нималар бўлганидан тортиб унинг балиқ билан кескин олишганларигача оқизмай-томизмай ҳикоя қилиб беришган эди. Шундан кейин мен ўзим йилдан бери яхши биладиган балиқчи оғайнимни кўз олдимга келтирдим-да, ўзимни унинг ўрнида, худди ўшандай шароитда тасаввур қилиб кўрдим. Шу, холос.
Савол: Шахсий услубингизни қандай қилиб яратгансиз? Услуб яратишдан аввал, харидорлар талабини ёки жамоатчилик эҳтиёжини ҳисобга олганмисиз?
Жавоб: Мен ҳаёт ҳақиқатини баҳоли қудрат рўй-рост акс эттиришга ҳаракат қилсам-да, баъзан ўзим истагандек тўғри ёзишга кучим етмай қолар эди. Яъни, эгри-бугри ёзиб юборар эдим-да, қисқаси. Менинг ана ўша ғадир-будир ифода йўсинимга «шахсий услуб» ёрлиғини ёпиштиришди. Мен йўл қўйган хатою ғализликларни излаб олиш унчалик қийин эмас, лекин, буни қарангки, улар менинг «услубим» эмиш!
Савол: Бир китобни ёзиб тугатиш учун қанча вақт керак?
Жавоб: Бу, ёзилаётган китобгаю иш унумига боғлиқ. Яхши китоб тахминан бир-бир ярим йилда ёзилади.
Савол: Бир кунда неча соат ишлайсиз?
Жавоб: Мен эрталаб соат олтида ўрнимдан туриб, ўн иккигача ҳамма ишларимни саранжомлашга ҳаракат қиламан.
Савол: Кечаси ўн иккигачами?
Жавоб: Йўғ-э, тушги ўн иккигача.
Савол: Бошингизга ҳеч кулфат тушганми?
Жавоб: Мабодо иш юришмаса, ҳар куни кулфат. Фақат ёзишни энди бошлаган қаламкашгина ғурбатдан йироқ бўлади. Чунки у нимани ёзмасин, ҳаммаси кўзига бағоят ажойибдек кўринаверади-да! Бундай пайтда ўзингни арши аълода ҳис қиласан киши. Ёзивчилик ҳам осонгина ишдек туюлади, маза қилиб тўхтовсиз ёзаверасан. Лекин фақат ўзинг учун ёзасан, холос, асарингни ўқийдиган китобхон эса етти ухлаб тушингга ҳам кирмайди. Китобхонни назардан қочирмай ёзиш кераклигини тушунгандан сўнг ёзувчилик нақадар машаққатли ҳунар эканлигига ишонч ҳосил қиласан. Шу даражада қаттиқ ишонч ҳосил қиласанки, ҳатто қўлёзма устидаги иш ниҳоясига етгандан кейин ҳам туну кун чеккан азобларинг бир умр ёдингда қолади.
Савол: Ёзишни эндигина ўрганган пайтларингиз танқиддан қўрқармидингиз?
Жавоб: У пайтларда мен нимадан қўрқишни ҳам билмас эдим. Чунки машқларим деярли ҳеч қандай даромад келтирмасди. Шунчаки, қўлимдан келганча ёзардиму қўярдим, холос. Лекин тўғри ёзаётганимга ишончим комил эди. Мободо асарларим кимнингдир ғашига тегаётган бўлса, менда нима айб, бошимни деворга уриб ёришим керакми, деб ўйлардим. Умуман, китобларим қачондир ҳақиқий баҳосини олажагига ишонар эдим. Қолаверса, танқид билан деярли жиддий тўқнашмаганман, у бошқа ишларга кўмилиб ётарди. Одатда, адабиётдаги илк қадамларингни ҳеч ким пайқамай қолади. Бу ҳам ёш ёзувчининг бахти.
Савол: Бирор марта ишингиз бароридан келмаслигини олдиндан сезганмисиз?
Жавоб: Агар машъум ҳодиса рўй беришини кўнглинг сезса, албатта бошингга кулфат тушади. Бундай дамларда кўзанинг қачон синишини кутиб ўтирмай, дарҳол эҳтиёт чоралари излаш лозим. Ақли расо киши худди шундай қилади. Бироқ баланд дорга осилган одам оёқнинг ерга тегиш-тегмаслигини ўйлаб ўтирмайди.
Савол: Сиз китоб ёзишдан аввал қатъий иш плани тузиб оласизми ёки хомаки режа асосида ишлайверасизми?
Жавоб: Унисини ҳам, бунисини ҳам қилмайман. Бадиий асар – ёзувчидаги мавжуд билимлар заминида моддийлашадиган хаёлдир. Агар бафуржа ўйлаб ичингдан тўқиб чиқарсанг, хотирангдаги ўлик фактлардан ҳам ишонарлироқ, жонлироқ манзаралар яратиш мумкин. Фалакнинг гардиши чаппа айланиб, машҳур адиблар бадиий адабиёт билан шуғулланмаганларида борми, улар учига чиққан лофчи бўлиб етишардилар.
Савол: «Фалон» нарсани ёзганингиз ёки ёзмоқчи бўлганингиз учун Сизга дўқ-пўписа қилишмаганми?
Жавоб: Нега дўқ қилишмас экан, қилишган. Ҳатто, китобларим чоп этилгач, гумдон қилиб кетамиз, деб ҳам қўрқитишган эди.
Савол: Сиз нечта китоб ёзгансиз?
Жавоб: Унчалик кўп эмас, ўн учта, шекилли. Лекин мен қўлёзма устида жуда кўп тер тўкаман. Устига-устак, тез-тез ишни тўхтатиб, кўнгилхушликлар билан шуғулланиб тураман. Бундан ташқари, менинг ижодий режаларимни чиппакка чиқарган уришлар ҳаддан зиёд кўп бўлди.
Савол: «Алвидо, қурол!» китобингизни қанча вақт мобайнида ёзгансиз?
Жавоб. У китобни қишда, Парижда бошалаганман. Эрта баҳорда Куба ва Ки-Уэстда (Флорида штати), кейин хотинимнинг ота-онаси яшайдиган Пигот (Арканзас штати) шаҳарларида ишни давом эттирдим. Сўнгра биз Канзас-Ситига кўчиб ўтдик, у ерда бир ўғлим туғилди. Ниҳоят, сўнгги нуқтани кузда, Багхори (Вайоминг штати) шаҳрида қўйдим. Биринчи вариантини саккиз ойда ёзиб тугатган бўлсам-да, қайта ишлашга яна беш ой кетди, ҳаммаси бўлиб – ўн уч ой.
Савол: Айтинг-чи, бошлаган ишингиздан кўнглингиз совиб, китобни чала қолдирган пайтларингиз ҳам бўлганми?
Жавоб: Тўғри, баъзан ёзиш ҳам жонимга тегиб кетар эди. Лекин ҳеч қачон ишни чала-чулпа қолдирган эмасман. Ишга чап бериб юриш мумкин, бироқ ундан қочиб қутулиб бўлармиди!
Савол: Асарларингиз қаҳрамонларини тез-тез мушкул аҳволга дучор қилиб турасизми?
Жавоб: Унчалик эмас. Акс ҳолда, ўзимга ҳам қийин бўлиши мумкин.
Савол: Африка тўғрисида бир талай ҳикояларингиз бор. Айтинг-чи, бу қитъани нега бунчалик яхши кўрасиз?
Жавоб: Дунёда шунақанги ғаройиб ўлкалар борки, беихтиёр яхши кўриб қоласан киши. Баъзи жойларни эса кўргани кўзинг, отгани ўқинг бўлмайди. Нега шундай экан – ҳеч тушунмайман. Менга кўпроқ Африка ёқади, вассалом. Сизнинг Айдахо штатингизда ҳам Африка ёки Испанияни эслатадиган бир жой бор. Бу жойга кўплаб басклар (Испаниянинг шимоли-ғарби ва Франциянинг жануби-ғарбида истиқомат қиладиган халқ) кўчиб келганига сабаб ҳам шу бўлса керак.
Савол: Кўп китоб ўқийсизми?
Жавоб: Ҳа, кўп ўқийман. Ишдан чарчаган пайтларимда бирорта китоб ўқиб ҳордиқ чиқараман.
Савол: Бўлажак китобингизга персанаж сифатида асқотиб қолишини ўйлаб дуч келган одамни ўрганаверасизми?
Жавоб: Менинг прототип қидириб изғийдиган одатим йўқ. Ризқим қаёққа сочилган бўлса, ўша ерга беравераман. Дунёдаги баъзи ишларни ўз хоҳишинг билан бажарсанг, бошқаларини истасанг-истамасанг, бажаришга бурчлисан. Табиийки, ҳар икки ҳолатда ҳам бўлажак қаҳромонларинг билан учрашасан.
Савол: Китобларингиз асосида суратга олинган филмлар ўзингизга ёқадими?
Жавоб: Минг афсуски, улар бир пулга қиммат. Голливуд кинокампаниясининг маҳсулотлари ичида биттаси – «Қотиллар» менга сал-пал маъқул тушган, холос. Айтмоқчи, «Чол ва денгиз» ҳам. Чунки бу филъм бевосита назоратим остида суратга олинган эди. Қолганларининг биронтасини ҳам охиригача томоша қилишга тоқатим етмаган.
Савол: «Алвидо, қурол!»ни ёзишга Сизни нима мажбур қилган?
Жавоб: Мен ўсмирлик чоғимда Италияга адашиб бориб қолдим, у ердаги уруш эса кўзимни мошдек очиб қўйди.
Савол: Кинотеатрга тез-тез бориб турасизми?
Жавоб: Ҳа. Менимча, «Квай дарёсининг кўприги», «Дунё бўйлаб саксон кун» филмлари кейинги пайтда яратилган энг яхши картиналардир. «Дунё бўйлаб…» филми анча зерикарли бошланади-ю, кейин бирдан ўзининг сеҳрли комига тортиб кетганини сезмай ҳам қоласан киши. У гўё гўзал орзуга ўхшаб кетади. Фақат яхши филмгина инсон қалбида ана шундай беғубор туйғулар уйғотиши мумкин.
Савол: «Адвидо, қурол!» филмини кўрдингизми?
Жавоб: Кейингисиними?
Савол: Ҳа, кейингисини. Ҳалиги, Рок Хадсон суратга тушгани бор-ку…
Жавоб: Бахтимдан бўлиб, кўрганим йўқ. Бироқ, менга маълум бўлишича, лаънати киночилар романимни булғашибди.
Савол: Сиз уларга китобингизни экранлаштириш учун рухсат берганмисиз?
Жавоб: Қаёқда! Бирор кимса мендан лоақfл рухсат сўрагани йўқ-ку! Менга ҳатто бир чақа ҳам беришмади…
Савол: Қўлёзмани битирганингиздан кейин устидан яна бир бор ўқийсизми?
Жавоб: Албатта. Масалан, мен бугун қўлёзмани қайта ўқиб чиқсам, камида тўрт бобни бошқатдан ёзаман. Чунки биринчи вариантни худди баҳс пайтида қизишиб кетган одамдек пала-партиш ёзаверасан. Ҳовуринг босилгач, зарурий тузатишлар киритиш мумкин.
Савол: Сиз одатда кунига неча соат ишлайсиз?
Жавоб: Олти соатдан кўп эмас. Шундан ошиб кетса, толиқаман ва ёмон ёза бошлайман. Лекин мунтазам ишлайман. Фақат якшанба кунигина дам оламан, холос. Негадир дам олиш куни ишим унмайди. Бир неча марта якшанба куни ҳам ишлашга уриниб кўрдим-у, барибир, кўнгилдагидек ҳеч нарса ёза олмадим.
Ёшлик» журналининг 1985 йил 3-сонидан олинди
Набижон Боқий таржимаси
39 МАРТА ҚАЙТА ЁЗГАНМАН*
Ҳемингуэй ва Жорж Плимптон суҳбати
– Ижодий жараён ҳақида сўзлаб бера оласизми? Қайси пайтда ишлайсиз? Қатъий кун тартибига амал қиласизми?
– Бирор китоб ёки ҳикоя устида ишлаётган пайтим тонг саҳарда ёзишга ўтираман. Қанча эрта бўлса, шунча яхши.
Бу вақтда менга ҳеч ким халал бермайди, ҳаво ҳам салқин, баъзида эса этни жунжиктирадиган даражада совуқ бўлади. Ёзаётганимда ўз-ўзимдан қизиб кетаман. Сўнгги ёзганларимни қайта ўқиб чиқаман. Одатда, ишни воқеалар бундан буёғига қандай ривожланиши билгач, тўхтатаман. Кейинги кун худди шу жойдан давом эттираман. Ёзишга кучим етгунига қадар ишлайман. Ишни тугатгач, тонггача кутаман ва кейинги кун яна ёзишга киришаман. Дейлик, олтида иш бошлайман. Тушгача ёки ундан сал ўтиб ишни тўхтатаман.
Ўй-фикрини қоғозга тўкиб олган ёзувчи севгани билан яқинлик қилган кишига ўхшаб ўзида бир бўшаш ҳиссини, шу билан бирга қониқиш-кўнгли тўлиш ҳиссини туяди. Эртага яна ишга қайтгунига қадар унга ҳеч нима зарар етказа олмайдигандек, ҳеч қанақа ёмон ҳодиса юз бермайдигандек, ҳеч нарсада маъно-мазмун қолмагандек туюлади. Энг қийини – эртанги кунгача чидаш.
– Охирги ёзиб тугатилган парчаларга тузатиш киритасизми? Ёки асарни тамомлаганингиздан кейингина таҳрирга киришасизми?
– Ҳар куни сўнгги ёзганларимни таҳрир қиламан. Асар битгач эса, уни яна бир қур ўқиб чиқаман. Матнни машинкада тераётганимда ҳам у-бу жойга тегинишим мумкин. Бундан кейин энди у оқламага айланади. Ўзгаритириш киритиш имкони фақат қораламада бор. Таҳрир учун шунча имконият борлигига шукр қиламан.
– Ўзгартиришларни кўп киритасизми?
– Бу вазиятга боғлиқ. “Алвидо, қурол!” романининг тугалланиш қисмини кўнглим тўлгунига қадар ўттиз тўққиз марта қайта ёзганман.
– Ёзувчи бўлиш фикри сизда маълум бир шарт-шароит туфайли пайдо бўлганми?
– Йўқ, мен ҳамиша ёзувчи бўлишни орзу қилардим.
– Бошловчи ёзувчиларга қандай интеллектуал машқларни тавсия этган бўлардингиз?
– Ҳм… Дейлик, яхши ёза олмаслигини тушунди. Шарт борсин-да, ўзини оссин. Кейин арқонни аямай қирқиб ташласин ва бутун умри давомида қўлидан келганича, кучи етганича яхши ёзишга ўзини мажбурласин. Ҳеч бўлмаганда, бошлаш учун унда “осилиш” ҳақидаги воқеа, яъни материал бўлади.
– Ёш ёзувчиларга газетада ишлашни тавсия этган экансиз. “Kansas City Star” газетасидаги иш тажрибаси сизга қанчалик фойда берган?
– “Kansas City Star”да бизни содда, равон тилда ёзишни ўрганишга мажбур қилишган. Бу ҳамма учун фойдали. Газетада ишлаш ёш ёзувчига ҳеч қандай зарар етказмайди, қайтага фойда бериши мумкин, агар у вақтида кета олса. Бу унча ишончли бўлмаган ва сийқаси чиққан гап. Уни ишлатганим учун узр сўрайман. Лекин кимгадир эски ва кўп чайналган савол берсангиз, ундан албатта шу хилдаги жавобни оласиз.
– Кўп таъсирланган, ўрганган ёзувчиларингиз қаторига кимларни киритишингиз мумкин?
– Марк Твен, Флобер, Стендал, Бах, Тургенев, Толстой, Достоевский, Чехов, Эндрю Марвелл, Жон Донн, Мопассан, Киплингнинг энг яхши асарлари, Торо, Фредерик Морриет, Шекспир, Моцарт, Кеведо, Данте, Вергилий, Тинторетто, Босх, Брейгел, Патинйе, Гойя, Жотто, Сезанн, Ван Гог, Гоген, Сан Хуан де ла Круус, Гонгора… Ҳаммасини санаш учун бир кун эртадан-кечгача вақт сарфлашим керак. Бундай қиладиган бўлсам, ҳаётим ва ижодимга таъсир кўрсатган одамларни санаш ўрнига аслида ўзимда бўлмаган билимдонлик билан мақтанаётганга ўхшаб қоламан. Бу аҳмоқона савол эмас. Бу ақлли савол, шунинг учун ҳам жуда жиддий, виждонинг билан ҳисоблашишни талаб этади. Юқоридаги рўйхатга бир қатор рассомларни ҳам киритдим. Чунки улардан ўрганганим ёзувчилардан ўрганганимдан кам эмас. Сиз албатта, қандай қилиб, деб сўрашингиз мумкин. Буни тушунтириш учун ҳам яна бир кун керак бўлган бўларди. Яна бир гап: ёзувчи бастакорлардан ҳам ўрганади. Улардан оҳанглар уйғунлиги ва ранг-баранглигини ўзлаштиради.
– Кимдир айтганди: ёзувчи бутун ижоди давомида бир ёки иккитагина ғояни талқин этади. Нима деб ўйлайсиз, сиз бир ёки иккитагина ғоя билан ёзасизми?
– Ким айтган экан бу гапни? Ўта беъмани-ку! Менимча, шу гапни гапирган одамда бир ёки иккитагина ғоя бўлган бўлса керак.
– Бўпти, саволни бошқачароқ қўямиз. Грэм Грин интервюларидан бирида битта кучли туйғу ёки иштиёқ қатор романларни тизимга жойлаши, бирлаштириши мумкин, деганди. Менимча, ўзингиз ҳам катта адабиёт адолатсизликка нафрат туйғусидан бошланади деган гапни айтгандингиз. Нима деб ўйлайсиз, романнавис кучли бир ҳиссиёт босими остида бўлиши керакми?
– Жаноб Гриннинг ҳукм чиқариш қобилияти зўр, мен эса бунақа иқтидорга эга эмасман. Менга қатор-қатор романлар, ёки ўқ отгандан кейинги тутун, ёки бўлмасам ғозлар галаси ҳақида умумлашма бир фикр айтиш мумкин эмасдай кўринади. Бироқ, умумлашма қилишга уриниб кўраман. Адолат ёки адолатсизлик туйғусидан маҳрум ёзувчи роман ёзгандан кўра, иқтидорли болалар мактабига бориб йиллик ҳисобот-тўплам чиқаргани маъқул. Менинг умумлашмам – шу. Тушунарли бўлдими? Ҳаммаси очиқ-ойдин кўриниб турган вазиятда умумлашма қилиш жудаям осон. Яхши ёзувчида яхшини ёмондан, ҳалолни ҳаромдан ажрата оладиган туғма, Худо берган қобилият бўлади. Уни ёзувчининг сеҳрли қуроли дейиш мумкин, барча буюк ёзувчилар бундай қуролга эга бўлган.
– Ниҳоят сўнгги савол. Сиз бадиий асарлар муаллифи сифатида ўз санъатинингизнинг вазифаларини нималарда кўрасиз? Воқеаларни тасвирлашдами ёки уларнинг сабабларини очиб беришдами?
– Нима сабабдан бунга қизиқиб қолдингиз? Ёзувчи бўлган ва бўлаётган, маълум ва ҳеч қачон маълум бўлмайдиган нарсалардан тасвир эмас, балки айни дамдагидан ва атроф-борлиқда кўриниб турганидан кўра ишончлироқ бошқа бир воқелик яратади. Унга гўё жон бағишлайди; агар бу ишни яхши уддалай олса, асарга мустаҳкам соғлик ва умргузаронлик ҳам бахш этади. Тушунишимча, мен айнан шунинг учун ёзаман, бошқа ҳеч нарса учун эмас. Ва албатта ҳеч ким билмайдиган бошқа сабаблар ҳам бор.
*1958 йили “The Paris Review” журналининг 21-сонида босилган
“Китоб дунёси” газетасининг 2014 йил 15 январ (№1) сонида босилган.
Рус тилидан Ориф Толиб таржимаси
21 iyul — Ernest Heminguey tug‘ilgan kun
Badiiy asar – yozuvchidagi mavjud bilimlar zaminida moddiylashadigan xayoldir. Agar bafurja o‘ylab ichingdan to‘qib chiqarsang, xotirangdagi o‘lik faktlardan ham ishonarliroq, jonliroq manzaralar yaratish mumkin. Falakning gardishi chappa aylanib, mashhur adiblar badiiy adabiyot bilan shug‘ullanmaganlarida bormi, ular uchiga chiqqan lofchi bo‘lib yetishardilar.
Ernest Heminguey
IKKI SUHBAT
Ernest Miller XEMINGUEY (Hemingway) (1899.21.7, Ok-Park, Chikago yaqinida — 1961.2.7, Ketchem, Aydaxo shtati) — amerikalik yozuvchi. Nobel mukofoti laureati (1954). Xeminguey 1917 y.dan Kanzas-Sitida jurnalistreportyor sifatida ish boshlagan. 1-jahon urushi qatnashchisi (191418). Xeminguey 1928 y.gacha Parijda, 1939-60 y.larda Kubada yashadi. Dastlabki hikoyalar kitobi — «Bizning zamonda» (1924). «Quyosh chiqadi» (1926, inglizcha nashrlarda «Fiesta» nomi bilan chop etilgan), «Alvido, qurol!» (1929) romanlarida urushning bemisl mantiqsizliklari, insoniy mardlik, qadr-qimmat va muxabbatning har qanday yovuz kuchlardan ustunligi yorqin ifodalangan.
1930-y.larning 1-yarmida yozuvchi hayot yo’lini qayta mulohaza qilib ko’rishga, o’z ijodining muayyan yo’nalishlarini aniklashga intiladi. Natijada «Peshindan keyingi o’lim» (1932), «Afrikaning yashil tepaliklari» (1935), «G’olibga bayroq berilmaydi» (1933) hikoyalar to’plami dunyo yuzini ko’radi. «Ho’kizning shoxi», «Frensis Makomberning baxti», «Kilimanjaro qorlari» (1936) hikoyalari, «To’qchilik va yo’qchilik» (1937) romanida Xeminguey ijodiy yuksalishi ko’zga tashlanadi.
Xeminguey 1931—39 y.lari ispan xalqining milliy ozodlik kurashida harbiy muxbir sifatida qatnashadi. Shu yillarda uning bir necha ocherk va reportajlari,«Motam qo’ng’irog’i» (1940) romani chop etiladi. Bu asarlardagi qahramonlar xalq ozodligi yo’lida fashizmga qarshi kurashadilar, insoniyat taqdiri uchun o’zlarining mas’ul ekanliklarini qalban his etadilar.
2-jahon urushidan keyin Xeminguey ijodida yangi davr boshlangan. Badiiy jihatdan ancha yuksak bo’lgan «Daryoning naryog’ida, daraxtlar soyasida» (1950) romani, «Chol va dengiz» (1952) qissasi Xemingueyga katta shuhrat keltirdi. Xeminguey 20-asrda o’zigagina xos bo’lgan qat`iy xolislikka asoslangan xarakterli uslubni yaratdiki, keyinchalik Amerika qit’asidan yetishib chiqqan yozuvchilar bu uslubga tez-tez murojaat qiladigan bo’lishdi.
«Chol va dengiz», «Alvido, qurol!» va boshqa asarlari o’zbek tiliga tarjima qilingan.
YOSHLAR BILAN SUHBAT
Savol: Mister Heminguey, Siz kitob yozishni qanday qilib o’rgangansiz?
Javob: Men yoshligimdanoq yozuvchi bo’lishni orzu qilardim. Hamma ish yoshlar gazetasiga kichik-kichik xabarlar yozishimdan boshlangani aniq esimda. Ilk mustaqil qadamim ham jurnalistika bilan bog’liq – o’rta maktabni tugatgandan so’ng Kanzas-Sitiga borib, u yerda «Star» gazetasiga xizmatga kirdim. Redaktsiyada oddiy sharhlovchi edim: «Kimni kim otib qo’ydi? Kim nimani o’marib ketdi va aynan qaerda? Qachon? Qanday qilib? Qaerda?» kabi oldi-qochdilar to’g’risida yozardik. Hodisalarning asl sababi («Nima uchun?») haqida esa lom-mim demas edik.Xeminguey
Savol: «Qo’ng’iroq kimni chorlayapti?» kitobingizga taalluqli bo’lgan bir narsani so’ramoqchiman. Ispaniyadagi grajdanlar urushi davrida u yerga borganingizni ko’pchilik biladi. Ayting-chi, Siz u yerda nima ish qilgan edingiz?
Javob: Men Shimoliy Amerika Matbuot birlashmasining muxbiri sifatida safarga chiqqan edim. Biz o’zimiz bilan birga respublikachilar Ispaniyasi uchun bir necha tibbiy yordam mashinalari ham olib borgan edik.
Savol: Kitob yozish niyati odamda qayoqdan paydo bo’ladi? Aytaylik, «Chol va dengiz»ni yozish uchun qachon ish stoliga o’tirgansiz?
Javob: Menga bir baliqchining boshidan kechgan hodisa haqida, qayig’u dengizda nimalar bo’lganidan tortib uning baliq bilan keskin olishganlarigacha oqizmay-tomizmay hikoya qilib berishgan edi. Shundan keyin men o’zim yildan beri yaxshi biladigan baliqchi og’aynimni ko’z oldimga keltirdim-da, o’zimni uning o’rnida, xuddi o’shanday sharoitda tasavvur qilib ko’rdim. Shu, xolos.
Savol: Shaxsiy uslubingizni qanday qilib yaratgansiz? Uslub yaratishdan avval, xaridorlar talabini yoki jamoatchilik ehtiyojini hisobga olganmisiz?
Javob: Men hayot haqiqatini baholi qudrat ro’y-rost aks ettirishga harakat qilsam-da, ba’zan o’zim istagandek to’g’ri yozishga kuchim yetmay qolar edi. Ya’ni, egri-bugri yozib yuborar edim-da, qisqasi. Mening ana o’sha g’adir-budir ifoda yo’sinimga «shaxsiy uslub» yorlig’ini yopishtirishdi. Men yo’l qo’ygan xatoyu g’alizliklarni izlab olish unchalik qiyin emas, lekin, buni qarangki, ular mening «uslubim» emish!
Savol: Bir kitobni yozib tugatish uchun qancha vaqt kerak?
Javob: Bu, yozilayotgan kitobgayu ish unumiga bog’liq. Yaxshi kitob taxminan bir-bir
yarim yilda yoziladi.
Savol: Bir kunda necha soat ishlaysiz?
Javob: Men ertalab soat oltida o’rnimdan turib, o’n ikkigacha hamma ishlarimni saranjomlashga harakat qilaman.
Savol: Kechasi o’n ikkigachami?
Javob: Yo’g’-e, tushgi o’n ikkigacha.
Savol: Boshingizga hech kulfat tushganmi?
Javob: Mabodo ish yurishmasa, har kuni kulfat. Faqat yozishni endi boshlagan qalamkashgina g’urbatdan yiroq bo’ladi. Chunki u nimani yozmasin, hammasi ko’ziga bag’oyat ajoyibdek ko’rinaveradi-da! Bunday paytda o’zingni arshi a’loda his qilasan kishi. Yozivchilik ham osongina ishdek tuyuladi, maza qilib to’xtovsiz yozaverasan. Lekin faqat o’zing uchun yozasan, xolos, asaringni o’qiydigan kitobxon esa yetti uxlab tushingga ham kirmaydi. Kitobxonni nazardan qochirmay yozish kerakligini tushungandan so’ng yozuvchilik naqadar mashaqqatli hunar ekanligiga ishonch hosil qilasan. Shu darajada qattiq ishonch hosil qilasanki, hatto qo’lyozma ustidagi ish nihoyasiga yetgandan keyin ham tunu kun chekkan azoblaring bir umr yodingda qoladi.
Savol: Yozishni endigina o’rgangan paytlaringiz tanqiddan qo’rqarmidingiz?
Javob: U paytlarda men nimadan qo’rqishni ham bilmas edim. Chunki mashqlarim deyarli hech qanday daromad keltirmasdi. Shunchaki, qo’limdan kelgancha yozardimu qo’yardim, xolos. Lekin to’g’ri yozayotganimga ishonchim komil edi. Mobodo asarlarim kimningdir g’ashiga tegayotgan bo’lsa, menda nima ayb, boshimni devorga urib yorishim kerakmi, deb o’ylardim. Umuman, kitoblarim qachondir haqiqiy bahosini olajagiga ishonar edim. Qolaversa, tanqid bilan deyarli jiddiy to’qnashmaganman, u boshqa ishlarga ko’milib yotardi. Odatda, adabiyotdagi ilk qadamlaringni hech kim payqamay qoladi. Bu ham yosh yozuvchining baxti.
Savol: Biror marta ishingiz baroridan kelmasligini oldindan sezganmisiz?
Javob: Agar mash’um hodisa ro’y berishini ko’ngling sezsa, albatta boshingga kulfat tushadi. Bunday damlarda ko’zaning qachon sinishini kutib o’tirmay, darhol ehtiyot choralari izlash lozim. Aqli raso kishi xuddi shunday qiladi. Biroq baland dorga osilgan odam oyoqning yerga tegish-tegmasligini o’ylab o’tirmaydi.
Savol: Siz kitob yozishdan avval qat’iy ish plani tuzib olasizmi yoki xomaki reja asosida ishlayverasizmi?
Javob: Unisini ham, bunisini ham qilmayman. Badiiy asar – yozuvchidagi mavjud bilimlar zaminida moddiylashadigan xayoldir. Agar bafurja o’ylab ichingdan to’qib chiqarsang, xotirangdagi o’lik faktlardan ham ishonarliroq, jonliroq manzaralar yaratish mumkin. Falakning gardishi chappa aylanib, mashhur adiblar badiiy adabiyot bilan shug’ullanmaganlarida bormi, ular uchiga chiqqan lofchi bo’lib yetishardilar.
Savol: «Falon» narsani yozganingiz yoki yozmoqchi bo’lganingiz uchun Sizga do’q-po’pisa qilishmaganmi?
Javob: Nega do’q qilishmas ekan, qilishgan. Hatto, kitoblarim chop etilgach, gumdon qilib ketamiz, deb ham qo’rqitishgan edi.
Savol: Siz nechta kitob yozgansiz?
Javob: Unchalik ko’p emas, o’n uchta, shekilli. Lekin men qo’lyozma ustida juda ko’p ter to’kaman. Ustiga-ustak, tez-tez ishni to’xtatib, ko’ngilxushliklar bilan shug’ullanib turaman. Bundan tashqari, mening ijodiy rejalarimni chippakka chiqargan urishlar haddan ziyod ko’p bo’ldi.
Savol: «Alvido, qurol!» kitobingizni qancha vaqt mobaynida yozgansiz?
Javob. U kitobni qishda, Parijda boshalaganman. Erta bahorda Kuba va Ki-Uestda (Florida shtati), keyin xotinimning ota-onasi yashaydigan Pigot (Arkanzas shtati) shaharlarida ishni davom ettirdim. So’ngra biz Kanzas-Sitiga ko’chib o’tdik, u yerda bir o’g’lim tug’ildi. Nihoyat, so’nggi nuqtani kuzda, Bagxori (Vayoming shtati) shahrida qo’ydim. Birinchi variantini sakkiz oyda yozib tugatgan bo’lsam-da, qayta ishlashga yana besh oy ketdi, hammasi bo’lib – o’n uch oy.
Savol: Ayting-chi, boshlagan ishingizdan ko’nglingiz sovib, kitobni chala qoldirgan paytlaringiz ham bo’lganmi?
Javob: To’g’ri, ba’zan yozish ham jonimga tegib ketar edi. Lekin hech qachon ishni chala-chulpa qoldirgan emasman. Ishga chap berib yurish mumkin, biroq undan qochib qutulib bo’larmidi!
Savol: Asarlaringiz qahramonlarini tez-tez mushkul ahvolga duchor qilib turasizmi?
Javob: Unchalik emas. Aks holda, o’zimga ham qiyin bo’lishi mumkin.
Savol: Afrika to’g’risida bir talay hikoyalaringiz bor. Ayting-chi, bu qit’ani nega bunchalik yaxshi ko’rasiz?
Javob: Dunyoda shunaqangi g’aroyib o’lkalar borki, beixtiyor yaxshi ko’rib qolasan kishi. Ba’zi joylarni esa ko’rgani ko’zing, otgani o’qing bo’lmaydi. Nega shunday ekan – hech tushunmayman. Menga ko’proq Afrika yoqadi, vassalom. Sizning Aydaxo shtatingizda ham Afrika yoki Ispaniyani eslatadigan bir joy bor. Bu joyga ko’plab basklar (Ispaniyaning shimoli-g’arbi va Frantsiyaning janubi-g’arbida istiqomat qiladigan xalq) ko’chib kelganiga sabab ham shu bo’lsa kerak.
Savol: Ko’p kitob o’qiysizmi?
Javob: Ha, ko’p o’qiyman. Ishdan charchagan paytlarimda birorta kitob o’qib hordiq chiqaraman.
Savol: Bo’lajak kitobingizga persanaj sifatida asqotib qolishini o’ylab duch kelgan odamni o’rganaverasizmi?
Javob: Mening prototip qidirib izg’iydigan odatim yo’q. Rizqim qayoqqa sochilgan bo’lsa, o’sha yerga beraveraman. Dunyodagi ba’zi ishlarni o’z xohishing bilan bajarsang, boshqalarini istasang-istamasang, bajarishga burchlisan. Tabiiyki, har ikki holatda ham bo’lajak qahromonlaring bilan uchrashasan.
Savol: Kitoblaringiz asosida suratga olingan filmlar o’zingizga yoqadimi?
Javob: Ming afsuski, ular bir pulga qimmat. Gollivud kinokampaniyasining mahsulotlari ichida bittasi – «Qotillar» menga sal-pal ma’qul tushgan, xolos. Aytmoqchi, «Chol va dengiz» ham. Chunki bu fil’m bevosita nazoratim ostida suratga olingan edi. Qolganlarining birontasini ham oxirigacha tomosha qilishga toqatim yetmagan.
Savol: «Alvido, qurol!»ni yozishga Sizni nima majbur qilgan?
Javob: Men o’smirlik chog’imda Italiyaga adashib borib qoldim, u yerdagi urush esa ko’zimni moshdek ochib qo’ydi.
Savol: Kinoteatrga tez-tez borib turasizmi?
Javob: Ha. Menimcha, «Kvay daryosining ko’prigi», «Dunyo bo’ylab sakson kun» filmlari keyingi paytda yaratilgan eng yaxshi kartinalardir. «Dunyo bo’ylab…» filmi ancha zerikarli boshlanadi-yu, keyin birdan o’zining sehrli komiga tortib ketganini sezmay ham qolasan kishi. U go’yo go’zal orzuga o’xshab ketadi. Faqat yaxshi filmgina inson qalbida ana shunday beg’ubor tuyg’ular uyg’otishi mumkin.
Savol: «Advido, qurol!» filmini ko’rdingizmi?
Javob: Keyingisinimi?
Savol: Ha, keyingisini. Haligi, Rok Xadson suratga tushgani bor-ku…
Javob: Baxtimdan bo’lib, ko’rganim yo’q. Biroq, menga ma’lum bo’lishicha, la’nati kinochilar romanimni bulg’ashibdi.
Savol: Siz ularga kitobingizni ekranlashtirish uchun ruxsat berganmisiz?
Javob: Qayoqda! Biror kimsa mendan loaqfl ruxsat so’ragani yo’q-ku! Menga hatto bir chaqa ham berishmadi…
Savol: Qo’lyozmani bitirganingizdan keyin ustidan yana bir bor o’qiysizmi?
Javob: Albatta. Masalan, men bugun qo’lyozmani qayta o’qib chiqsam, kamida to’rt bobni boshqatdan yozaman. Chunki birinchi variantni xuddi bahs paytida qizishib ketgan odamdek pala-partish yozaverasan. Hovuring bosilgach, zaruriy tuzatishlar kiritish mumkin.
Savol: Siz odatda kuniga necha soat ishlaysiz?
Javob: Olti soatdan ko’p emas. Shundan oshib ketsa, toliqaman va yomon yoza boshlayman. Lekin muntazam ishlayman. Faqat yakshanba kunigina dam olaman, xolos. Negadir dam olish kuni ishim unmaydi. Bir necha marta yakshanba kuni ham ishlashga urinib ko’rdim-u, baribir, ko’ngildagidek hech narsa yoza olmadim.
Nabijon Boqiy tarjimasi
Yoshlik» jurnalining 1985 yil 3-sonidan olindi
39 MARTA QAYTA YOZGANMAN*
Yozuvchining Jorj Plimpton bilan suhbati
– Ijodiy jarayon haqida so’zlab bera olasizmi? Qaysi paytda ishlaysiz? Qat’iy kun tartibiga amal qilasizmi?
– Biror kitob yoki hikoya ustida ishlayotgan paytim tong saharda yozishga o’tiraman. Qancha erta bo’lsa, shuncha yaxshi.
Bu vaqtda menga hech kim xalal bermaydi, havo ham salqin, ba’zida esa etni junjiktiradigan darajada sovuq bo’ladi. Yozayotganimda o’z-o’zimdan qizib ketaman. So’nggi yozganlarimni qayta o’qib chiqaman. Odatda, ishni voqealar bundan buyog’iga qanday rivojlanishi bilgach, to’xtataman. Keyingi kun xuddi shu joydan davom ettiraman. Yozishga kuchim yetguniga qadar ishlayman. Ishni tugatgach, tonggacha kutaman va keyingi kun yana yozishga kirishaman. Deylik, oltida ish boshlayman. Tushgacha yoki undan sal o’tib ishni to’xtataman.
O’y-fikrini qog’ozga to’kib olgan yozuvchi sevgani bilan yaqinlik qilgan kishiga o’xshab o’zida bir bo’shash hissini, shu bilan birga qoniqish-ko’ngli to’lish hissini tuyadi. Ertaga yana ishga qaytguniga qadar unga hech nima zarar yetkaza olmaydigandek, hech qanaqa yomon hodisa yuz bermaydigandek, hech narsada ma’no-mazmun qolmagandek tuyuladi. Eng qiyini – ertangi kungacha chidash.
– Oxirgi yozib tugatilgan parchalarga tuzatish kiritasizmi? Yoki asarni tamomlaganingizdan keyingina tahrirga kirishasizmi?
– Har kuni so’nggi yozganlarimni tahrir qilaman. Asar bitgach esa, uni yana bir qur o’qib chiqaman. Matnni mashinkada terayotganimda ham u-bu joyga teginishim mumkin. Bundan keyin endi u oqlamaga aylanadi. O’zgaritirish kiritish imkoni faqat qoralamada bor. Tahrir uchun shuncha imkoniyat borligiga shukr qilaman.
– O’zgartirishlarni ko’p kiritasizmi?
– Bu vaziyatga bog’liq. “Alvido, qurol!” romanining tugallanish qismini ko’nglim to’lguniga qadar o’ttiz to’qqiz marta qayta yozganman.
– Yozuvchi bo’lish fikri sizda ma’lum bir shart-sharoit tufayli paydo bo’lganmi?
– Yo’q, men hamisha yozuvchi bo’lishni orzu qilardim.
– Boshlovchi yozuvchilarga qanday intellektual mashqlarni tavsiya etgan bo’lardingiz?
– Hm… Deylik, yaxshi yoza olmasligini tushundi. Shart borsin-da, o’zini ossin. Keyin arqonni ayamay qirqib tashlasin va butun umri davomida qo’lidan kelganicha, kuchi yetganicha yaxshi yozishga o’zini majburlasin. Hech bo’lmaganda, boshlash uchun unda “osilish” haqidagi voqea, ya’ni material bo’ladi.
– Yosh yozuvchilarga gazetada ishlashni tavsiya etgan ekansiz. “Kansas City Star” gazetasidagi ish tajribasi sizga qanchalik foyda bergan?
– “Kansas City Star”da bizni sodda, ravon tilda yozishni o’rganishga majbur qilishgan. Bu hamma uchun foydali. Gazetada ishlash yosh yozuvchiga hech qanday zarar yetkazmaydi, qaytaga foyda berishi mumkin, agar u vaqtida keta olsa. Bu uncha ishonchli bo’lmagan va siyqasi chiqqan gap. Uni ishlatganim uchun uzr so’rayman. Lekin kimgadir eski va ko’p chaynalgan savol bersangiz, undan albatta shu xildagi javobni olasiz.
– Ko’p ta’sirlangan, o’rgangan yozuvchilaringiz qatoriga kimlarni kiritishingiz mumkin?
– Mark Tven, Flober, Stendal, Bax, Turgenev, Tolstoy, Dostoevskiy, Chexov, Endryu Marvell, Jon Donn, Mopassan, Kiplingning eng yaxshi asarlari, Toro, Frederik Morriet, Shekspir, Motsart, Kevedo, Dante, Vergiliy, Tintoretto, Bosx, Breygel, Patinye, Goyya, Jotto, Sezann, Van Gog, Gogen, San Xuan de la Kruus, Gongora… Hammasini sanash uchun bir kun ertadan-kechgacha vaqt sarflashim kerak. Bunday qiladigan bo’lsam, hayotim va ijodimga ta’sir ko’rsatgan odamlarni sanash o’rniga aslida o’zimda bo’lmagan bilimdonlik bilan maqtanayotganga o’xshab qolaman. Bu ahmoqona savol emas. Bu aqlli savol, shuning uchun ham juda jiddiy, vijdoning bilan hisoblashishni talab etadi. Yuqoridagi ro’yxatga bir qator rassomlarni ham kiritdim. Chunki ulardan o’rganganim yozuvchilardan o’rganganimdan kam emas. Siz albatta, qanday qilib, deb so’rashingiz mumkin. Buni tushuntirish uchun ham yana bir kun kerak bo’lgan bo’lardi. Yana bir gap: yozuvchi bastakorlardan ham o’rganadi. Ulardan ohanglar uyg’unligi va rang-barangligini o’zlashtiradi.
– Kimdir aytgandi: yozuvchi butun ijodi davomida bir yoki ikkitagina g’oyani talqin etadi. Nima deb o’ylaysiz, siz bir yoki ikkitagina g’oya bilan yozasizmi?
– Kim aytgan ekan bu gapni? O’ta be’mani-ku! Menimcha, shu gapni gapirgan odamda bir yoki ikkitagina g’oya bo’lgan bo’lsa kerak.
– Bo’pti, savolni boshqacharoq qo’yamiz. Grem Grin intervyularidan birida bitta kuchli tuyg’u yoki ishtiyoq qator romanlarni tizimga joylashi, birlashtirishi mumkin, degandi. Menimcha, o’zingiz ham katta adabiyot adolatsizlikka nafrat tuyg’usidan boshlanadi degan gapni aytgandingiz. Nima deb o’ylaysiz, romannavis kuchli bir hissiyot bosimi ostida bo’lishi kerakmi?
– Janob Grinning hukm chiqarish qobiliyati zo’r, men esa bunaqa iqtidorga ega emasman. Menga qator-qator romanlar, yoki o’q otgandan keyingi tutun, yoki bo’lmasam g’ozlar galasi haqida umumlashma bir fikr aytish mumkin emasday ko’rinadi. Biroq, umumlashma qilishga urinib ko’raman. Adolat yoki adolatsizlik tuyg’usidan mahrum yozuvchi roman yozgandan ko’ra, iqtidorli bolalar maktabiga borib yillik hisobot-to’plam chiqargani ma’qul. Mening umumlashmam – shu. Tushunarli bo’ldimi? Hammasi ochiq-oydin ko’rinib turgan vaziyatda umumlashma qilish judayam oson. Yaxshi yozuvchida yaxshini yomondan, halolni haromdan ajrata oladigan tug’ma, Xudo bergan qobiliyat bo’ladi. Uni yozuvchining sehrli quroli deyish mumkin, barcha buyuk yozuvchilar bunday qurolga ega bo’lgan.
– Nihoyat so’nggi savol. Siz badiiy asarlar muallifi sifatida o’z san’atiningizning vazifalarini nimalarda ko’rasiz? Voqealarni tasvirlashdami yoki ularning sabablarini ochib berishdami?
– Nima sababdan bunga qiziqib qoldingiz? Yozuvchi bo’lgan va bo’layotgan, ma’lum va hech qachon ma’lum bo’lmaydigan narsalardan tasvir emas, balki ayni damdagidan va atrof-borliqda ko’rinib turganidan ko’ra ishonchliroq boshqa bir voqelik yaratadi. Unga go’yo jon bag’ishlaydi;agar bu ishni yaxshi uddalay olsa, asarga mustahkam sog’lik va umrguzaronlik ham baxsh etadi. Tushunishimcha, men aynan shuning uchun yozaman, boshqa hech narsa uchun emas. Va albatta hech kim bilmaydigan boshqa sabablar ham bor.
*1958 yili “The Paris Review” jurnalining 21-sonida bosilgan
“Kitob dunyosi” gazetasining 2014 yil 15 yanvar (№1) sonida bosilgan.
Rus tilidan Orif Tolib tarjimasi
