20 июль — Шоир ва ёзувчи Қурбон Муҳаммадризо туғилган куннинг 80 йиллиги

Умрим китоб ва китобот ишлари ичида кечмоқда. Мен бундан нолимайман. Яратганнинг бу неъмати учун ҳар қанча шук­рона этсам оз. Кўнглимда ҳали яна бир талай ижодий режаларим, орзуларим бор. Бу эзгу ишларни амалга оширишимда Ўзидан мадад сўраб қоламан.

ЕТТИ ГУЖУМНИНГ БИРИ
Янгибой ҚЎЧҚОРОВ
Ёзувчи, Ўзбекистонда хизмат кўрсатган маданият ходими

Йигирманчи асрнинг сўнгги чорагида Хоразмда етти оқсоқол адиб, етти азим гужум – Юнус Юсупов, Жуманиёз Шарипов, Эгам Раҳим, Раҳим Бекниёз, Дўстжон Матжон, Фозил Зоҳид, Неъмат Солаевлар турли жанрлардаги тош босадиган асарлари билан тилга тушган эдилар. Юнус Юсупов қуйма, ўйноқи ғазаллари ва тарихий драмалари, Жуманиёз Шарипов тарихий романлари, мумтоз шеъриятдан қилган таржималари, адабий мақолалари, Эгам Раҳим давр руҳини акс эттирган шеър ва достонлари, Раҳим Бекниёз табиат мавзусидаги ҳикоя ва қиссалари, Дўстжон Матжон болаларга аталган ширин шеър ва достонлари, Фозил Зоҳид лирик шеърлари, ҳажвиялари, эсселари, Неъмат Солаев ҳужжатли қиссалари, замонавий мавзудаги драмалари, эсселари билан кенг китобхонлар оммасининг меҳрини қозонган эдилар.

Йигирма биринчи асрнинг биринчи чорагида ҳам Хоразмда етти пешқадам адиб – Эркин Самандар, Оллоберган Пўлат, Ошиқ Эркин, Қурбон Муҳаммадризо, Қўзи Давлат, Комил Аваз, Омон Матжонлар шеърият, наср, драматургия, бадиий таржима ва бадиий публицистика соҳасида нозик дидли китобхон эътирофига мушарраф бўлмоқдалар. Эркин Самандарнинг жозибали шеърлари, достонлари, драмалари, романлари, Оллоберган Пўлатнинг болаларга аталган қувноқ шеърлари, балладалари, достонлари, Ошиқ Эркиннинг қўшиққа айланган шеърлари, достонлари, қиссалари, таржималари, Қурбон Муҳаммадризонинг фалсафий шеърлари, достонлари, драмалари, романлари, Қўзи Давлатнинг муҳаббат мавзуидаги ғазаллари, қиссалари, романлари, Комил Авазнинг теран шеърлари, драмалари, романлари, эсселари, Омон Матжоннинг миллионлаб юракларда аксу садо берган шеърлари, достонлари, таржималарисиз наинки бугунги Хоразм адабий муҳити, балки бугунги миллий адабиётимизни тасаввур этиб бўлмайди. Бу ўринда ажойиб асарлари билан орамизда яшаётган Жаббор Жуманиёзов, Рўзимат Отаев, Матназар Абдулҳаким, Бибисора Отаева, Уллибиби Отаева, Рустам Назар, Жумабой Матёқубовларни эслаб ўтиш жоиздир. Бугун Хоразм адабий муҳитида шоир ва носирлардан Сотим Аваз, Отабек Исмоилов, Исмоил Оллоберганов, Жуманазар Юсупов, Баҳром Рўзимуҳаммад, Болтабой Бекметов, Гавҳар Ибодуллаева фаол ижод қилмоқдалар.

Мақоладан кутилган бош мақсадга кўчадиган бўлсак, бу файзиёб боғда, бу муаттар гулшанда Қурбон Муҳаммадризо деган томирлари кубролар ва рабғузийларнинг табаррук тупроғидан куч, бутоқлари мунислар ва огаҳийлар мироблик қилган новвотранг арналар сувидан қувват олган гужум бор. Истеъдодли шоир, иқтидорли носир, моҳир драматург, таниқли таржимон, ҳозиржавоб публицист Қурбон Муҳаммадризо1938 йилнинг 18 февралида Туркманистон Республикаси Тошҳовуз вилояти Тошҳовуз туманининг Жомлиқалъа қишлоғида туғилди. Отаси Ғуломмирзо Матризоев “Социализм” колхозида агроном, волидаси Анажон Раҳим қизи пиллакор эди. Бўлғуси адиб 1957 йили Тошҳовуз шаҳридаги 5-сон ўрта мактабни, 1962 йили Хоразм давлат педагогика институтини битирди. Кейин чорак аср Хоразм телевидениеси ва радиосида оддий муҳаррирликдан раҳбар поғонасигача бўлган барча пиллапояларни бирма-бир босиб ўтди. Телевидениеда унинг биринчи, дадил қадамларини кўрган устози Қодир Матжон “Сенда драма ёзиш қобилияти бор. Шу соҳада ўзингни бир синаб кўргин!” деб маслаҳат беради. Ва навқирон Қурбонбой “Ғурбатда Ғариб ёхуд Маҳтумқули” драмасини ёзади. Бу ҳақда муаллифнинг ўзи “Ёшлик” журналида босилган мақоласида шундай деб ёзади: “Талабалик йилларимда эсга оладиган воқеалар жуда кўп бўлди. Ана шундай тарихий ҳодисалардан бири институтнинг охирги бос¬қичида ўқиб юрган вақтларимда содир бўлганди. Хоразмга атоқли шоир Мақсуд Шайхзода келди. У учрашув анжуманида Жалолиддин ҳақидаги драмасидан парча ўқиб берди. Бу ижодий учрашув менда жуда катта таассурот қолдирган. Шу пайтгача ёзмоқчи бўлиб юрганим, Махтумқули ҳақидаги драмани қо¬ғозга тушириш истаги кучайди. Кўз олдимда доно, туғёнга тўла Махтумқули бўй тиклаб, кеча-ю кундуз ўтган даврон долғалари тўғрисида гапира бошлади. Натижада 1964 йилда тарихий-бадиий «Махтумқули» мусиқали драмаси пайдо бўлди. У пайтларда асарни саҳнага олиб чиқиш учун рес¬публика маданият вазирлигидан рухсатнома олиш керак эди. Бахтли тасодифни қарангки, ўша пайтда улкан адабиётшунос олим, филология фанлари док¬тори Матёқуб Қўшжонов муҳим бир иш билан Хоразмга ташриф буюрган эди. Унинг келиши менинг жонимга оро кирди. Олим драма матни билан танишгач, асарга ижобий тақриз ёзиб берди.” Аммо бу билан пьесага йўл очилмади. Ёш драматург институтда бўлғуси профессор Ҳамдам Абдуллаев билан бирга ўқиган эди. Дўсти “Ҳазрат Навоий Низомий болидан ҳалво пиширган бўлса, сен устоз Берди Кербобоевнинг шиннисидан новвот қайнатмоққа чоғланибсан. Тўғри Ашхободга жўнайвер. У ёқдан тавсия олмасанг, рухсат тегмайди!” деди. Берди Муродович пьеса қўлёзмасини ўқиб, унга оқ фотиҳа ва Огаҳий театрига тавсия ёзиб беради. Шу тариқа 1966 йили ўзбек театрида ўз “Маҳтумқули”си саҳна юзини кўради. Шундан кейин автор “Мунозара давом этади” (1981), “Қасам ва виждон” (1983), “Айбдорлар” (1985), “Сотқиннинг қабри” (туркман тилида, 1991), “Бугуннинг шум боласи” (1996), “Тўй”, “Сўнгги шарт ёхуд заҳри қотил”, “Дорул ҳикма”, “Тахт ва бахт”, “Фиғон”, “Занжир”, “Олтин топган қуллар” пьесаларини ёзиб, улар мамлакатимизнинг турли театрларида саҳналаштирилди. “Маҳтумқули” пьесаси эса талантли режиссёр Жўрабек Рўзметов томонидан 2013 йилда Огаҳий номидаги мусиқали драма театрида қайта саҳна юзини кўрди. Қурбон Муҳаммадризонинг барча драматик асарлари, ҳоҳ у тарихий, ҳоҳ замонавий мавзуда бўлсин, ҳақиқат ва жаҳолат, адолат ва зулм, садоқат ва хиёнат, яхшилик ва риё орасидаги курашни персонажларнинг ҳаётий ҳолатларида ифодалайди. Уларнинг бир қанчаси мусиқали драмалар сифатида томошабинлар эътиборини қозонди. Чунки Қурбон Муҳаммадризо теран, фалсафий нуқтаи назарга эга лирик қаҳрамонли қуйма шеърлар ва эпик достонларнинг муаллифидир.

Шоирнинг биринчи шеърлар тўплами — “Гул ва кўнгил” 1992 йили “Хоразм” нашриётида 5 минг нусхада чоп этилди. Муқимий ҳазратларининг “Саёҳатнома”си таъсирида ёзилган “Жоним фидо” номли сафарномаси 1996 йили юқорида қайд қилинган нашриётда босилди. Айнан шу нашриёт 2001 йили шоирнинг “Зулматга нур”(“Зардушт”) достонини ўқувчилар ҳукмига ҳавола қилди. Достон китобхонлар томонидан ҳам, мунаққидлар томонидан ҳам илиқ кутиб олинди. Қурбон Муҳаммадризо шеърияти уйғоқ, бедор ва курашчан шеърият.

Қурбон Муҳаммадризо 1993 йили “Хоразм” нашриётида “Фалакнинг гардиши” номли қиссасини эълон қилган эди. Кейинги ўн йил ичида янада йирикроқ роман жанрига қўл уриб, бу ишга боши билан шўнғиб кетди. Шу олижаноб саъй-ҳаракатлар маҳсули сифатида 2010 йили “Хоразм” нашриётида адибнинг тўнғич романи “Маҳтумқули” чоп этилди. “Сўнгги йиллардаги энг катта ижодий ишим «Мах¬тумқули» романи бўлди. – дейди муаллиф. — Романни ёзишга тайёр¬гарлик шу мавзудаги драматик асаримни саҳнага қўйилишдан сўнг бошланди, десам хато бўлмас. Тўғри, аввал роман ёзиш ниятим йўқ эди. Лекин Махтумқулини кўп ўқирдим, асарларини мутолаа қилардим, у ҳақда кўп¬гина мақолалар ёзганман, кўп суҳбатларим шу улуғ донишманд инсон тўғрисида бўларди. Унга ўхшатма қилиб қўшиқ-шеърлар ёзардим. Шоирнинг ҳаётига кириб борганим сари, унга ихлосим ошиб борди. Лекин роман ёзишдан чўчирдим. Бироқ тасаввуф илмининг устаси Махтумқули ҳақида катта асар ёзишимга кўпроқ таниқли адиб, устоз акамиз Эркин Самандар туртки бўлди. У киши ишончимга ишонч қўшди, йўлланма берди ва тез-тез эслатаверди. Миямда Махтумқули борасида 30-40 йиллик материаллар йиғилиб қолган бўлса-да, бевосита асарнинг ёзилишига роппа-роса икки йил вақт кетди.” Бу насрий полотно 2012 йили Тошкентдаги “Чашма-принт” нашриётида иккинчи бора босилди.

2018 йилнинг 7 февралида Меҳмонқул Исломқулов, Аҳмаджон Мелибоев, Қозоқбой Йўлдошев, Зуҳриддин Исомиддинов, Марат Азимов, Озод Мўъмин, Абдунаби Бойқўзиев, Муҳаммад Исмоил, Бахтиёр Каримов, Фарҳод Норматовлардан иборат адабиёт ва маданият вакиллари абадий дўст Қозоғистон заминида, табаррук Туркистон тупроғида бўлиб, азиз устозимиз, атоқли адибимиз, таниқли таржимон ва ношир, қатор давлат мукофотлари соҳиби бўлган Носир Фозилов хотирасига бағишланган маъракада қатнашдик. Устознинг рафиқаси Муборак ая, ўғли Хондамир Фозилов бизга ҳамроҳлик қилишди. Қозоғистонлик адиблар Собит Дўсанов, Қулбек Ергўбек, Абдураҳим Пратов, Эрназар Рўзиматов ва бошқалар билан балиқлар сувга киргандек самимий суҳбатлашдик. Шунда улар “Мана, худди Миртемир, Туроб Тўла, Носир Фозиловдек Туркистонга киндик қони томган Саъдулла Сиёев ҳазрат Яссавий ҳақида ажойиб роман ёзди. Сизларда буюк Абу Райҳон Беруний ҳақида роман ёзилдими?” деб сўрашди. Мен “Хоразмда Қурбон Муҳаммадризо деган камтар, камсуқум, меҳнаткаш адиб бор. Беруний ҳақидаги дилогияси яқиндагина босмадан чиқди!” дедим.

Дарвоқе, Қурбон Муҳаммадризонинг Абу Райҳон Беруний ҳақидаги “Омонат туҳфа” романи 2015 йили “Хоразм” нашриётида чоп этилди. 2017 йили эса Тошкентдаги “Ноширлик ёғдуси” нашриёти “Омонат туҳфа”ни ва унинг иккинчи жилди “Синов саҳнаси”ни китобхонларга туҳфа қилди. Дилогия тандирдан узилар-узилмас устоз адиб атоқли ҳофиз Комилжон Отаниёзов ҳаёти ва ижодига бағишланган романни ёзишга киришди ва у 2017 йили “Муҳаббат оламининг булбули” номи билан Тошкентдаги “Туронзаминзиё” нашриётида босилди.

Романдан олинган қуйидаги парча унинг ғоявий-бадиий хусусиятларини яққол кўрсатиб турибди: “Сеҳрли овоз маданият уйининг қалин ва баланд деворлари оша қадимий шаҳарнинг бугунги кунгача сақланиб қолган ҳилватли қалъа деворларига урилиб, акс садо бериб янграётгандай туюлди. Залда фақат Комилжон Отаниёзов ва унинг ашаддий муҳлислари ажратиб бўлмас бир бутунликни ташкил қилган эди. Томошабинлар хонанда овозининг ҳар бир авжига, ҳар бир мавжига ўзига яраша, қирғоққа урилган тўлқинлардек алоҳида бир “гуввилди” билан жавоб беришарди. Овоз эса борган сари куй билан, ўша “гуввилди” билан эшилиб, қуюндай айланиб-айланиб, самоларда парвоз қиларди. Товуш Комилжоннинг оғзидан чиқяптими, ва ё бир қулоқдан тузилган мусиқа асбобларининг шиддаткор тароналаридан тараляптими, билиб бўлмасди. Зал энди одатий қарсакни четга суриб,ашуланинг,ҳар бир нолишнинг авжида “жон!”, ”ҳой, боракалло“ каби ширин луқмалар билан қўшиққа жўр бўларди. Бундан илҳомланган муғанний овозини тағин эркин қўйиб, очиб юборарди…”

Адиб атоқли ҳофизни ўз замони, ўз замондошлари билан уйғун ҳолда, ҳаётнинг баланд-паст нуқталаридан воз кечмаган ҳолда тасвирлаган. Энг муҳими романдаги Комилжон халқ учун яшаган, халқ учун куйлаган, ҳаётини халққа бахш этган образ. Аллоҳ берган истеъдодини инсоний муҳаббат, меҳру вафони тараннум этишга сарфлайди. Бу йўлда қоқилади, йиқилади, зарбалар ейди. Аммо санъатга садоқатини бирор дақиқа унутмайди.

Қ. Муҳаммадризо Айёмий – Юнус Юсупов, Орзу – Янгибой Худойбергановдек оқсоқол адиблар дуосини олди. Натижада 1981 йили Қурбон Муҳаммадризо Ёзувчилар уюшмаси аъзолигига қабул қилинди. Орадан бир неча ой ўтгач, уюшманинг ўша чоғдаги раҳбари Сарвар Олимжонович Азимовнинг назарига тушиб, вилоят бўлими раҳбари лавозимига тайинланди. Бу ерда у атоқли адиб бўлиш билан бирга бир қанча ажойиб ижодкорларнинг мурувватли мураббийси сифатида ҳам донг таратди. Унинг қуйидаги ўз сўзлари бунинг далили бўла олади. “Шоир Матназар Абдулҳаким олий дар¬гоҳни битказиб келгач, қишлоқ мактабларининг бирида ўқитувчилик қиларкан. Рости, шу пайтгача мен уни танимасдим. Тасодифан Урганч тумани газетасида унинг арузда битилган битта мухаммасига кўзим тушди. Шеър равон ва ҳиссиётга бой эди. Суриштириб бу йигит ишлайдиган мактаб манзилини билиб, топиб келиш учун котиба қизимизни жўнатдим. Мақсадим, маъқул тушса уни Ёзувчилар уюшмаси вилоят бўлимига янги ажратилган адабий консультантлик лавозимига ишга таклиф қилишни ўйлаб қўйдим. Сал олдинроқ вилоятдаги таниқли ёзувчилардан бирига бу борада маслаҳат солдим. Режам унга ёқмади, Матназар ха¬рактеридаги айрим «салбий» хусусиятларни рўкач қилиб, бу ўринга ўзи билан ишлайдиган бошқа бир ёш шоирнинг номзодини талаб даражасида қатъий таклиф қилди. Орадан бир кун ўтиб Матназар ҳузуримга келди. Бироз суҳбатлашиб ўтирдим, шеърларидан намуналар эшитдим. Унинг гап-сўзларидан, кўзларидан истеъдод учқунларини кўргандай бўлдим. Ўзи ҳам камтар, камсуқум йигит кўринди. Шундан кейин ҳеч иккиланмай Матназарни ишга қабул қилдим. Матназарнинг қўлтиғида доим Ҳазрат Навоийнинг «Хамса»сини кўтариб ишга келиб-кетишларини кўриб, унинг мумтоз адабиётга ихлоси зўрлигини англадим ва унга «Хамса»ни яхши ўрганишни ва ҳар куни вақт топиб шу асар борасида бир-икки соат мулоқотга тайёрланишни топширдим. Шу мақсадда бўлимдаги бошқа ишларни ўз зиммамга олиб, унинг ишини енгиллатиб қўйдим. Улуғ бобомиз ижод чашмасига киришида унга имкон яратиб беришга ҳаракат қилдим. Шу йўсинда деярли икки йилгача вақт ўтди. Биз вақт топилди дегунча хамсахонлик қилардик. У асарни яхши ўзлаштирди, биз ҳам, яъни мен ҳам анча-мунча «хамсашунос» бўлиб қолдим. Кейинчалик Матназар Навоийнинг бошқа ғазалларини «чақиш»га киришди. У Навоийни ўзлаштиргани сари, ўзининг ҳам бадиият зинапоясидан кўтарила бораётгани шундоқ сезилиб турарди. Шундай қилиб, умрининг охиригача у билан устоз-шогирдлик муносабатларимиз давом этди. Аввалига мен бироз нарсани унга ўргатган бўлсам, кўпроқ ундан ўрганишга ҳаракат қилдим. Нафақат ижодий, балки унинг оилавий-ҳаётий, иқтисодий муам¬моларини ҳал этишда баҳоли қудрат ўз ҳиссамни қўшдим деб ўйлайман ва бундан қувонаман.”

Ҳақиқатан ҳам кейинчалик Матназар Абдулҳаким туркий халқлар адабиётида кўзга кўринарли қаламкашлардан бирига айланди. Хоразмда айни кунларда академик Матёқуб Қўшчонов ва таниқли шоир Эгам Раҳимнинг 100, Қурбон Муҳаммадризо ва Қўзи Давлатнинг 80, Матназар Абдулҳаким ва Уллибиби Отаеванинг 70 йиллик таваллуд саналари нишонланмоқда. Саксон ёшда сара сўз тераётган Қурбонбой оғанинг “Ўқитувчи” нашриётида чоп этилган сайланмаси “Юрак титраганда деб номланади. Адиб фақат юрак титраганда, қалб жунбишга келганда, дил ўз амрини берганда қўлига қалам олади. У шу қадар камтарки, аксарият китоблари ўз имкониятларидан келиб чиқиб, нашр этилган. Бир қанчасига кўп йиллик нафақа пулларини сарфлаган. Энди давлатимиз бадиий адабиётга, уни яратгувчи заҳматкашларга алоҳида эътибор бермоқда, қалам ҳақи масалаларини мувофиқлаштирмоқда. Демак асл олтин ҳеч қачон зангламаганидек, ажойиб адиб Қурбон Муҳаммадризонинг профессионал даражада ёзилган асарлари ўз китобхонига тўлиқ етиб борадиган кунлар яқин қолди!

Қурбон Муҳаммадризо
МУШТАРАК ТУЙҒУЛАР ЖИЛОСИ

Қурбон Муҳаммадризо  1938 йил 18 февралда туғилган. Хоразм Давлат педагогика институтининг тарих-филология факультетини тамомлаган. Даст­лабки фаолиятини ўқитувчиликдан бошлаган. Сўнгра Хоразм радиосида мухбир, телевидениесида муҳаррир, бош муҳаррир ва раис вазифаларида фаолият олиб борган. Шунингдек, 1982-86 йилларда Ўзбекистон ёзувчилари уюшмасининг вилоят бў­лими раҳбари бўлиб хизмат қилган. Шу йиллар давомида адибнинг “Гул ва кўнгил”, “Юрак титраганда”, “Хоразмда бир гўзал бор” шеърий тўпламлари, “Фалакнинг гардиши”, “Нурли излар” қисса ва публицистик асарлари нашр этилган. Сўнгги йилларда “Махтумқули” романи, “Назм дафтари” ва ўнлаб драматик асарларни ўзида жамлаган “Сайланма”си чоп этилган. Оилали, етти нафар фарзанди бор ва ўнлаб невара-чевараларнинг севикли бобосидир.

Менинг болалигим отам Ғуломмирза ва аммам Гулсум она (аммамни мен «она» дердим) таълим-тарбияси остида кечди. Отам маърифатли, зиёли киши эди. У киши илк таълимни Машҳадда олгандилар. Эски ўзбек ёзуви ва форс тилини мукаммал биларди. Шўролар даврида замонга боқиб, колхозда ҳосилот бўлиб ишларди. Бироқ отам санъатни, адабиётни ни­ҳоятда қадрларди, севарди. Шеърият мулкининг султони ҳазрат Навоийни, туркман мутафаккир шоири, тасаввуф илмининг билимдони Махтумқули, Сўфи Аллоҳёр, Мулланафас каби шоирларнинг шеърларини ёддан айтарди ва баъзан маърифий суҳбатларда дўст-биродарларига шарҳлаб берарди. Қуръони каримнинг аксарият сураларини ёд биларди. «Ошиқ Ғариб ва Шоҳсанам», «Тоҳир ва Зуҳро», «Гўрўғли» каби дос­тонларнинг ошиғи эди. Махтумқули асарларини эски арабча куллиётидан ўқирди.

Дадамиз биз, (айниқса мен) бирон-бир чакки, но­ўрин иш қилиб қўйсак ёки хато қилгудек бўлсак, олдига чақирарди-да, шапалоқ ёки танбеҳ ўрнига Навоийдан, Фузулийдан, Махтумқулидан шу хатога тааллуқли бир байт ёки тўртлик келтириб изза қиларди. Масалан, акамиз мол-дунё, мансабга сал қизиқиб кетганида, у даврамизда ўтирганида кесатиброқ Махтумқулидан тубандаги тўртликни келтирганди:

Дунёда минг таноб боғларинг бўлса,
От-яроғ асбобу шайларинг бўлса,
Аржа-аржа тўла молларинг бўлса,
Фойдаси йўқ. Ташлаб-ташлаб кетарсан…

Отамдаги адабиётга бўлган муҳаббат менга ҳам ўз таъсирини ўтказди. 7-синфда ўқиб юрган кез­ла­римдаёқ шеър машқ қила бошладим. 8-синфда “Ана холос” деган кичик бир пьеса ёздим. Бу пьеса мактабда саҳналаштирилди. Ундаги бош қаҳрамонни ҳам ўзим ижро этдим. Кичик-кичик бу уринишлар мени катта адабиётга етаклаб келди.

Ўрта мактабни тамомлаб, Хоразм Давлат пе­да­­­­­гогика институтининг ўзбек тили ва адабиёти фа­культетига ўқишга кирдим. Талабалик йилларимда эс­­­­га оладиган воқеалар жуда кўп бўлди. Ана шундай тарихий ҳодисалардан бири институтнинг охирги бос­қичида ўқиб юрган вақтларимда содир бўлганди. Хоразмга атоқли шоир Мақсуд Шайхзода келди. У учрашув анжуманида Жалолиддин ҳақидаги дра­масидан парча ўқиб берди. Бу ижодий учрашув менда жуда катта таассурот қолдирган. Шу пайтгача ёзмоқчи бўлиб юрганим, Махтумқули ҳақидаги драмани қо­ғозга тушириш истаги кучайди. Кўз олдимда доно, туғёнга тўла Махтумқули бўй тиклаб, кеча-ю кундуз ўтган даврон долғалари тўғрисида гапира бошлади. Натижада 1964 йилда тарихий-бадиий «Махтумқули» мусиқали драмаси пайдо бўлди.

У пайтларда асарни саҳнага олиб чиқиш учун рес­публика маданият вазирлигидан рухсатнома олиш керак эди. Бахтли тасодифни қарангки, ўша пайтда улкан адабиётшунос олим, филология фанлари док­тори Матёқуб Қўшжонов муҳим бир иш билан Хоразмга ташриф буюрган эди. Унинг келиши менинг жонимга оро кирди.

Олим драма матни билан танишгач, асарга ижобий тақриз ёзиб берди. Аммо бу кафолат ҳам етарли бўл­мади, вазирликдагилар яна баҳона топишди. Мах­тумқули ҳақида туркман халқининг таниқли оқсо­қо­ли, Туркманистон Ёзувчилари уюшмаси раиси, маш­ҳур адиб Берди Кербобоев ҳам драма ёзган экан, шу кишидан рухсатнома олиш зарур деб айтишди. Ноилож, Ашхободга, Берди оға ҳузурига отландим. Асарни уюшма котиби Ашир Назаров олиб қолди. Уни Берди оғага топширишини, у киши икки кундан сўнг келишини айтди.

Хуллас, икки кундан сўнг атоқли инсоннинг олдига ҳаяжон билан кирдим. Не ажабки, Берди Муродович мени эски қадрдонлардек кутиб олди, бир пиёла чой қуйиб берди. Ёзувчининг гап-сўзларидан қўлёзмани ўқиб чиққанлиги маълум бўлди. Асарни варақлаб чиқар экан, «Қойил, жуда «гўви» (зўр дегани) драма асари бўлиптир» дея менга оқ фотиҳа берди. “Асарни туркманчага ўгиртириб олиб келсанг, Мулланафас номидаги драма театрида саҳналаштирардик”, деди ва бу вазифани у туркманистонлик машҳур драматург Товшон Эсенова зиммасига юклашини айтди. Шун­дан кейин асарнинг оригинал эканлиги, аҳамияти ва уни саҳналаштириш мақсадга мувофиқлиги таъ­кидланган хатга имзо қўйиб берди. Ва ниҳоят, бу асар 1966 йилда Огаҳий номидаги Хоразм вилоят театри ижодий жамоаси томонидан муваффақиятли саҳналаштирилди. Бу мусиқали драма кейинчалик республикамизнинг кўпгина вилоятлари саҳналарида, Туркманистон, Қорақалпоғистонда намойиш этилди, Республика радиосининг «Олтин фонди»дан жой ол­ди.

1981 йилнинг охирларида мени Ўзбекистон Ёзув­чилари уюшмасига аъзоликка қабул қилишди. Бу вақтларда уюшманинг Хоразм вилоят бўлими масъул котиби Раҳим Бекниёзов ўз аризасига кўра қарилик пенсиясига чиққан экан. Қизиғи шундаки, Ёзувчилар уюшмасининг ўша вақтдаги раиси шу куннинг ўзидаёқ мени масъул котиблик вазифасига ўтказиш борасида таклиф киритди. Уюшма Президиуми аъзолари так­лифни маъқуллашди.

Раис жуда уддабурон, ишнинг кўзини биладиган, ижодкорларнинг таклифлари билан ҳисоблашадиган, иложи борича уларга керак бўлса ҳам моддий, ҳам маънавий ёрдамини аямайдиган раҳбар эди. У ки­шининг ишга келиши билан Ёзувчилар уюшмаси қад тиклади, жойлардаги обрўси ошди, вилоят раҳ­барларининг так­лифларига кўра бўлимлар янги штат­лар (консультант, таржимон штатлари) билан тўл­дирилди, Дўрмондаги ижод уйи навбати билан вилоятдаги ижодкорларни ҳам бағрига олди. Бу ғам­хўрликлар жуда ҳам яхши натижа бера бошлади.

Албатта, янги вазифа ўз навбатида менга янги куч-қувват ва масъулият юклаган эди. Вилоятда кўп­гина ижодкор ёшларни тарбиялаш, уларга устозлик қилишдек савобли ишларни бошлаб юбордик. Ўндан ортиқ ёш истеъдод эгалари уюшма аъзолигига қа­бул қилинди. Бетакрор истеъдод соҳиби, етук шоир, моҳир таржимон Матназар Абдулҳаким, Рес­пуб­ликага танилган шоирлар Отабек Исмоилов, Гав­ҳар Ибодуллаева, Сотим Аваз, Рустам Назар, Ис­­моил Оллаберганов, адабиётшунос олимлар Ҳам­­­дам Абдуллаев, Нурмамат Қабуловлар шулар жумласидандир. Устоз-шогирдлик муносабатлари ях­ши йўлга қўйилди.

Бир мисол. Шоир Матназар Абдулҳаким олий дар­гоҳни битказиб келгач, қишлоқ мактабларининг бирида ўқитувчилик қиларкан. Рости, шу пайтгача мен уни танимасдим. Тасодифан Урганч тумани газетасида унинг арузда битилган битта мухаммасига кўзим тушди. Шеър равон ва ҳиссиётга бой эди. Суриштириб бу йигит ишлайдиган мактаб манзилини билиб, топиб келиш учун котиба қизимизни жўнатдим. Мақсадим, маъқул тушса уни Ёзувчилар уюшмаси вилоят бўлимига янги ажратилган адабий консультантлик лавозимига ишга таклиф қилишни ўйлаб қўйдим. Сал олдинроқ вилоятдаги таниқли ёзувчилардан бирига бу борада маслаҳат солдим. Режам унга ёқмади, Матназар ха­рактеридаги айрим «салбий» хусусиятларни рўкач қилиб, бу ўринга ўзи билан ишлайдиган бошқа бир ёш шоирнинг номзодини талаб даражасида қатъий таклиф қилди.

Орадан бир кун ўтиб Матназар ҳузуримга келди. Бироз суҳбатлашиб ўтирдим, шеърларидан намуналар эшитдим. Унинг гап-сўзларидан, кўзларидан истеъдод учқунларини кўргандай бўлдим. Ўзи ҳам камтар, камсуқум йигит кўринди. Шундан кейин ҳеч иккиланмай Матназарни ишга қабул қилдим.

Матназарнинг қўлтиғида доим Ҳазрат Навоийнинг «Хамса»сини кўтариб ишга келиб-кетишларини кўриб, унинг мумтоз адабиётга ихлоси зўрлигини англадим ва унга «Хамса»ни яхши ўрганишни ва ҳар куни вақт топиб шу асар борасида бир-икки соат мулоқотга тайёрланишни топширдим. Шу мақсадда бўлимдаги бошқа ишларни ўз зиммамга олиб, унинг ишини енгиллатиб қўйдим. Улуғ бобомиз ижод чашмасига киришида унга имкон яратиб беришга ҳаракат қилдим. Шу йўсинда деярли икки йилгача вақт ўтди. Биз вақт топилди дегунча хамсахонлик қилардик. У асарни яхши ўзлаштирди, биз ҳам, яъни мен ҳам анча-мунча «хамсашунос» бўлиб қолдим. Кейинчалик Матназар Навоийнинг бошқа ғазалларини «чақиш»га киришди. У Навоийни ўзлаштиргани сари, ўзининг ҳам бадиият зинапоясидан кўтарила бораётгани шундоқ сезилиб турарди. Шундай қилиб, умрининг охиригача у билан устоз-шогирдлик муносабатларимиз давом этди. Аввалига мен бироз нарсани унга ўргатган бўлсам, кўпроқ ундан ўрганишга ҳаракат қилдим. Нафақат ижодий, балки унинг оилавий-ҳаётий, иқтисодий муам­моларини ҳал этишда баҳоли қудрат ўз ҳиссамни қўшдим деб ўйлайман ва бундан қувонаман.

Мен ёшликдан билвосита ҳазрат Навоий, Огаҳий, Абдулла Қаҳҳор, Мақсуд Шайхзода, Махтумқули, Ҳамид Олимжон, Ўткир Ҳошимов, Эркин Воҳидов, Абдулла Орипов сингари адабиёт дарғаларининг ҳаётию асар­ларидан, ҳозирги замон машҳур туркман адиблари Гурбонназар Азизов, Раимбой Собиров каби адиблар ижодидан ҳаёт таълимини олдим. Айниқса, филология фанлари доктори, тилшунос домламиз О. Мадраҳимов ҳаёт тарзи менга катта сабоқ берди.

Сўнгги йиллардаги энг катта ижодий ишим «Мах­тумқули» романи бўлди. Романни ёзишга тайёр­гарлик шу мавзудаги драматик асаримни саҳнага қўйилишдан сўнг бошланди, десам хато бўлмас. Тўғри, аввал роман ёзиш ниятим йўқ эди. Лекин Махтумқулини кўп ўқирдим, асарларини мутолаа қилардим, у ҳақда кўп­гина мақолалар ёзганман, кўп суҳбатларим шу улуғ донишманд инсон тўғрисида бўларди. Унга ўхшатма қилиб қўшиқ-шеърлар ёзардим. Шоирнинг ҳаётига кириб борганим сари, унга ихлосим ошиб борди. Лекин роман ёзишдан чўчирдим. Бироқ тасаввуф илмининг устаси Махтумқули ҳақида катта асар ёзишимга кўпроқ таниқли адиб, устоз акамиз Эркин Самандар туртки бўлди. У киши ишончимга ишонч қўшди, йўлланма берди ва тез-тез эслатаверди. Миямда Махтумқули борасида 30-40 йиллик материаллар йиғилиб қолган бўлса-да, бевосита асарнинг ёзилишига роппа-роса икки йил вақт кетди. Лекин нашриёт ҳаммасини ўрганиб, китоб охирида бу муддатни 10 йил деб ёзиб қўйсак тўғри бўлар, деб маслаҳат беришди, рози бўлдим.

Роман бош ғоясини очиб беришда (ҳозирги замон ўзбек адабиётида биринчи тажриба бўлса керак) Қуръон оятлари ва ҳадислардан фойдаланиб, асар руҳиятини қадриятларимиз, гўзал урф-одатларимиз, умумбашарий қадриятлар билан бир қаторда Шўролар даврида таъқиқланган миллий маънавиятимизнинг асосий омилларидан бири – Исломий маърифат билан суғоришга ҳаракат қилинди.

Шунингдек, Махтумқули, Мужрим Обид, Киро­мий­­­лар яшаётган даврдаги мусулмонлар оиласидаги диний-маънавий тарбиянинг қай даражада эканлиги, унинг ибратомуз томонларига урғу берилди.

Махтумқули Ҳазрат Навоийни ўз устози ҳисоб­лаган, унга ихлос қўйган. Нафақат мадрасаларда, балки бутун умри бўйи устоз асарларини ўқиган, «Хамса»ни ёд билган, улардан ибрат олган. У шундай ёзади:

Ҳақиқат излаган устоз Навоий,
«Чор девон»и, «Фарҳод-Ширин», рубоий,
Заҳириддин Бобур мезонил-ойи,
Даргоҳига бориб мен Мажнун бўлсам.

Навоий билан Махтумқули ўртасида руҳий яқин­лик, фикрий боғлиқлик бор. Шу ўринда тарихга му­рожаат қилсак.

Х асрларда Тажан дарёсида қурилган «Пули хо­тин» кўприги орқали аждодларимиз қуда-андачилик, савдо-сотиқ баҳонасида бир-бирлари билан борди-келди қилишган. Кейинчалик ҳазрат Навоий ҳам шу кўприкдан Сарагтга ўтган, бу кўприкда Амир Темур, Шоҳруҳ Мирзо, Улуғбекларнинг ҳам излари қолган. Андижон, Марғилон, Самарқанд, Туркистон ва Бу­хорои шариф, Хива шаҳарларини ихтиёр этганда, бу йўллар Махтумқули оёқларига поёндоз бўлган. Шоир дейдики:

Илгимни узатсам етадир шохойи ар-ар,
Ул шайхи Фузулийга сўзим бўлса баробар.
Султон Ҳусайин, Мир Алишер дунёга даъвогар,
Фарҳод-ла Ширин, Лайли ва Мажнун диловар,
Юртларни кезиб, сийил Хуросона келибдир.

Улуғларимиз бошлаб берган устоз-шогирдлик, ру­­ҳий-маънавий иртибот анъаналари бугунги кунла­римизгача давом этиб келаётир.

Узоққа бориб ўтирмайлик, туркман халқининг маш­ҳур адиби Хидир Деряев ўзбек романчилигининг асосчиси Абдулла Қодирийни ўз устози ҳисоблаган бўлса, хоразмлик Бола бахши Абдуллаев туркман халқининг таниқли бахшиси Суяв бахшини устозим деб қўл берган. Ўзбек шоири Ғафур Ғулом билан туркман ёзувчиларининг отахони Берди Кербобоевнинг дўст­лиги, биродарлиги каби мисоллар икки халқ маъ­навиятининг муштараклигидан нишонадир.

Романни ёзишимда яна бир манба Абулғози Ба­ҳодирхоннинг «Шажараи тарокима» тарихий аса­ри руҳий таянч ва йўлланма бўлди. Инсоннинг пай­до бўлиши, Одам Ато фарзандларининг Ер юзига тарқалиши-ю илдизи бир турк халқларининг қадим тарихи, келиб чиқиши, ҳаёт тарзи борасидаги қим­матли фикр-мулоҳазалари асарни ёзишимда ниҳоят асқотди. Абулғози нафақат довюрак баҳодир, балки аждодларимиз тарихини яхши билган, тиббиёт ил­мининг нуктадони бўлиб, авлодларга кўпгина иб­ратли мерос қолдирган етук аллома ҳам бўлган. Унинг хизматлари романнинг уч-тўрт жойида тилга олинади.

Маълумки, ХIХ аср Хоразм адабий ҳаёти тарихи мумтоз адабиётимизнинг гуллаб-яшнаган даврига тўғ­ри келади. Бу даврда Хива шаҳри маданий-адабий ҳаётнинг марказида даврининг етук алломалари Му­­­нис ва Огаҳийлар ўзларидан ўчмас тарихий ва адабий мерос қолдирганлар. Бу давр мактаби ав­вало Шермуҳаммад Мунис (1778-1829) номи билан боғлиқлигини айтиш лозим. Мунис вафотидан кейинги Хоразм адабий мактаби бевосита Огаҳий ва Феруз номи билан боғлиқдир. Огаҳийнинг ижоди ХIХ аср ўзбек адабиётидаги нодир ҳодиса, Хоразм адабий муҳитида эса унинг юксак босқичи сифатида қимматлироқдир. Шоир ижодий-илмий мероси бой ва ранг-баранг бўлиб, кенг кўлами ва мазмунан теранлиги билан кишини ҳайратга солади. Айтиш мумкинки, Навоийдан кейин адабиётимиз тарихида бунчалик кўламдор ва бадиий юксак ижод илк бор вужудга келди.

Сўнгги йилларда Огаҳий ҳаёти ва ижодий мероси кенг ўрганилмоқда. Кўпгина салмоқли тадқиқотлар пайдо бўлди. Шоирнинг 6 жилдлик асарлар мажмуаси нашрдан чиқарилди. Шу жумладан, мен ҳам 5 йил муқаддам Огаҳийга бағишлаб «Тахт ва бахт» деб аталган тарихий саҳна асаримни ёздим ва у иккинчи жилд «Сайланма»мдан ўрин олди.

Албатта, шу пайтгача ёзилган китоблар ва саҳна асарларининг ҳаммасидан ҳам кўнглим тўлади, деб айтолмайман. Бироқ шунисидан бахтиёрманки, истиқлол йилларида, яъни бу эркинлик берган им­кониятдан баҳоли қудрат фойдаланишга ҳаракат қилиб келяпман. Мустақиллигимизнинг беш йил­лиги олдидан вилоятимиз ижодкорлари би­лан мамлакатимизни бош­дан-оёқ айланиб чиқиш ташаб­бусини кўтардим ва шу мақсадда махсус бир ярим ойлик сафарга отландик. Сафар таассуротлари «Хо­размдан Ўзбекистон бўйлаб» рукни остида республика матбуоти, телевидение ва радиоларда кенг ёритиб берилди. Натижада, ўзбек адабиётида унутилаётган «Саёҳатнома» жанри қайта тикланди. Менинг назм ва насрда битилган «Жоним фидо» номли сафарнома китобим дунёга келди. Бу китобда мустақиллигимизнинг ҳали тетапоя даврида халқимиз томонидан эришилган тарихий ютуқлар ва бу муқаддас йўлдаги айрим ечимини кутиб турган муаммолар ўз аксини топди.

Сўнгги йилларда насрий асарларим билан бир­га драматургия соҳасида ҳам маълум ютуқларга эриш­­дим, деб ўйлайман. Абдулла Қаҳҳор но­ми­даги республика сатира театри ижодий жамоаси томонидан саҳналаштирилган ва бугунги кунгача саҳ­надан тушмай, театр мухлисларини хурсанд қи­либ келаётган «Бугуннинг шум боласи», Сирдарё театрида саҳналаштирилган «Тўй» спектакли, Хоразм вилоят театри саҳналарида қўйилган «Махтумқули», «Қасам ва виждон», «Айбдорлар» пьесалари бунга яққол мисол бўла олади. Бу асарларнинг кўпчилиги Республика телевидениеси ва радиоси орқали бир неча бора халқимизга намойиш қилинди.

Ижодий изланишларим давомида Марказий Осиё халқлари ҳаётини яқиндан ўрганишга ҳаракат қилдим. Бу мақсадда туркман ёзувчилари Берди Кер­бобоев, Товшон Эсенова, Ашир Назаров, Раимбой Собиров, Хонкелди Қорабоев, қорақалпоқ халқининг севимли адиблари Ибройим Юсупов, Тўлепберген Қайипбергенов, қозоқ шоираси Олтинсоч Жаганова, тожик шоираси Зулфия Атойи каби таниқли адиб­лар билан бир қанча мулоқотларда бўлдим. Қар­дош ижодкор дўстларимизнинг шеърларини, асар­ларини ўзбек тилига таржима қилдим. Жумладан, тожикистонлик таниқли шоира Зулфия Атойи, мумтоз туркман адабиёти вакилларидан Камина ва Сейидий, Туркманистон халқ шоирлари, Махтумқули номидаги Давлат мукофоти совриндорлари Гурбонназар Ази­зов, Карим Қурбоннапасов ва бошқаларнинг бир қан­ча шеъларини туркман тилидан ўзбекчага таржима қилиб, турли газета ва журналларда, китобларда чоп эттирдим.

Дарҳақиқат, умрим китоб ва китобот ишлари ичида кечмоқда. Мен бундан нолимайман. Яратганнинг бу неъмати учун ҳар қанча шук­рона этсам оз. Кўнглимда ҳали яна бир талай ижодий режаларим, орзуларим бор. Бу эзгу ишларни амалга оширишимда Ўзидан мадад сўраб қоламан.

М: “Ёшлик” журнали, 2011 йил, 7-сон

Қурбон Муҳаммадризо
ШЕЪРЛАР

БЎЛМАҒАЙ

Гул юзингга мендин ўзга мен каби зор бўлмағай,
Кўзларингга кўзларимдин ўзга хуммор бўлмағай.

Дилбарим, гулгун юзингни тенгладимми гулга мен,
Роҳати васлингдин ортиқ балки гулзор бўлмағай.

Бошласам бахт боғига ушлаб қўлингдин ёнма-ён,
Ўртамизда ўзга бир дил ишқи девор бўлмағай.

Дилгинангни бевафолиқ шевасидин қил йироқ,
Ажралиб сендин, кўзимга кенг жаҳон тор бўлмағай.

Гулюзим, рашку хусумат қилмагай қалбларни муз,
Ўртада иғво ташувчи балки ағёр бўлмағай.

Учрашиб қолганда кўзлар, кўз юмиб ўтсанг магар,
Ҳеч киши мендек на соғу ҳамки бемор бўлмағай.

Истаги Қурбоннинг, ишқи кезмагай ҳеч дарбадар,
Ўзгага сен дил бериб, бу ташна қалб хор бўлмағай.

МЕНДАН ҚОЧИБ

Кўргизиб худройлиғ, ёр кетдику мендан қочиб,
Эргашиб, воҳ, соясига кетди жон тандан қочиб.

Энди жоним ўзига жононни ром қилмас эса,
Кетмоғим афзал эмасму жону жонондан қочиб?

Йўл тўсиб жоним изимдадир чекдим афғон ва дер:
“Афсус, одам ҳам кетарми шаккаристондан қочиб?”

Бир умр дийдорига мафтунлигинг етмасмиди,
Топғайсен бахтни бу янглиғ қайда, сен ондан қочиб?

Сенчи, ушшоқлар амри Қайсни кўр, Фарҳодни кўр,
Ёрга етмоқлик доғи бўлғонми ҳижрондан қочиб?

Англагил, малҳамдурур азоби ёр дил дардига,
Сен – ошиқ, сабр эту кетма роҳатижондан қочиб.

Воҳки, Қурбон, кетмоғинг мумкин, вале, жондан кечиб,
Лек, бошни қайга урарсан офатижондан қочиб?

МАШРАБ ҒАЗАЛИГА МУХАММАС

Тинглангиз сўзим, бўлиб чин севгига иқрор сиз,
Қай ошиқ айлар бардош кўзлари хумморсиз,
Сайрамас танбур, ахир, булбул бўлиб, гар ёрсиз,
Мен нечук юргум бу ғурбатхонада дилдорсиз,
Умр эрмасдур ошиқинг бир лаҳза бўлса ёрсиз.

Сувсиз ул жилға қақраб қолғуси, тоққа қаранг,
Офтобсиз бўлмағай ул боғи фирдавс лоларанг,
Иштиёқи бўлмағон одами гўё гунг-гаранг,
Меҳнату роҳатга ҳў қилган кишилардин сўранг,
Ҳам илме сийнага жо бўлмади такрорсиз.

Бир тасодиф бирла тош кўнгилга дилни боғладим,
Ишқдин қалбим қатига меҳригиёҳ жойладим,
Бошима ёғди жафо, лек ондин “вой-вой”ладим,
Дарбадар бўлдим жаҳонни кўп томоша айладим,
Ҳеч гулни кўрмадим оламда бўлғай хорсиз.

Севдиму билмай, дўстлар, энди қолдим не куна,
Ишқ келиб ўз ханжарини босди, найлай, кўксима,
Қайғуриб бул ҳолатимға, ошнолар дер, ўксима,
Кўнгил олдирғон кишилардин саволотим муна,
Деди ҳар ким кўнгил олди, ул эмас озорсиз.

Ишқ ўти тағи оловланди десам, бир кун ўтар,
Кун сори гирдоби оташ бор вужудимни қучар,
Оҳ, Оллоҳ, қалбдаги бул муддаони ким ечар,
Кимёни толиби бўлган киши жондан кечар,
Ҳеч ганже кўрмадим оламда бўлғай морсиз.

Боғима келмасмикин меҳрин сочиб ул гул, десам,
Ҳажр ўтиға бор ниҳоя, йиғлама булбул, десам,
Зор этиб қўймас сени ул сочлари сунбул, десам,
Учрамай кетди ўшал маҳвашга рози дил, десам,
Топмадим дилдорими ёлғуз даме ағёрсиз.

Ёр азобига сабр-бардош бергувчи тош сар қани,
Меҳрингга меҳри билан берган жавоб дилдор қани,
Бир куни ўлдирғуси бул жаврлар, Қурбон сани,
Машрабо, вақти надоматдур, биродарлар қани,
Истиқомат қилма дунёда пари рухсорсиз.

КОМИЛ ХОРАЗМИЙ ҒАЗАЛИГА МУХАММАС

Ашк эмас ул тўккани ишқ ҳажрида дурдона шамъ,
Бўлмади ҳушёр даме, ким бор ҳаёт мастона шамъ,
Ўт олиб оқмишки ерга бағри дона-дона шамъ,
Бўлмаса гар бир парининг ишқида девона шамъ,
Нега ҳар тун ўртанур то субҳ ёна-ёна шамъ?

Кимга айтсин дардин, излаб топмаса сирдошини,
Лол туриб, ёнган тили бирла ялар кўзёшини,
Оғалар, фаҳм айлангизким, сиз онинг бардошини,
Баски, ишқ ичра эрур собитқадамким, бошини –
Кессалар ҳар неча тебранмай турар мардона шамъ.

Минг хаёллар бирла бедор ахтарурмен кулбасин,
Гўиё маъшуқ бўлиб моҳ, айланар ер теграсин,
Аммо ул сангдил назар илмас ёниқ бул телбасин,
Кўрса ҳар маҳфил аро кўнглим жамоли шуъласин,
Айланур парвоз этиб кўрган каби парвона шамъ.

Аҳли ишққа яхшиликни ихтиёр этмоқ учун,
Биз каби мастонани бир бор хумор этмоқ учун,
Хизматин айлаб кўнгилни бахтиёр этмоқ учун,
Келса гар мажлисға, бошиға нисор этмоқ учун,
Оқизур ҳар тун дури ашкини дона-дона шамъ.

Майли, ёнсин жисмим ўтқа, майли, ишқ зор айласин,
Майли, аҳбоб айласин ор, майли, ағёр сўйласин,
Майли, Қурбон бу жаҳонни этсин инкор, кўрмасин,
Равшани этмас машъали хуршид Комил кулбасин,
Топмаса гар оразингдин бу қаро вайрона шамъ.

ЧИНОР
Карим Гурбоннепесовдан

Турибсан-а, савлатингга гердайиб,
Майли мақтан, гердай қанча истасанг.
Аммо бунча гердайишдан, кошкийди,
Маъни йўқлигини бир оз англасанг.

Тўғридир, бугунча зўр савлатинг бор,
Вақт етиб, умрингга ясалса якун,
Бугунги қоматинг, “улуғворлигинг”,
Бор шуҳратинг билан тугар бус-бутун.

Ҳатто ёнбошингдан ўтган ҳар бир кас,
Абадий яшашга даъво қилолмас.
Улар ҳам оламни тарк этгач, кейин
Вақт синовидан балки ўтолмас.

Лекин сен бугунча бўлсанг-да кўркам,
Сўнг ўтгач кун-ойлар, ўтгач асрлар,
Ўсиб-улғайганинг сенинг шу жойда,
Ўйлайман, эсламас келган насллар.

Турибсан-а, савлатингга гердайиб,
Майли мақтан, гердай, неча истасанг.
Аммо бунча гердайишдан, кошкийди,
Маъни йўқлигини бир оз англасанг.

Туркманчадан Қурбон Муҳаммадризо таржимаси

   Umrim kitob va kitobot ishlari ichida kechmoqda. Men bundan nolimayman. Yaratganning bu ne’mati uchun har qancha shuk­rona etsam oz. Ko‘nglimda hali yana bir talay ijodiy rejalarim, orzularim bor. Bu ezgu ishlarni amalga oshirishimda O‘zidan madad so‘rab qolaman.

YETTI GUJUMNING BIRI
Yangiboy QO‘CHQOROV
Yozuvchi, O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan madaniyat xodimi

Yigirmanchi asrning so‘nggi choragida Xorazmda yetti oqsoqol adib, yetti azim gujum – Yunus Yusupov, Jumaniyoz Sharipov, Egam Rahim, Rahim Bekniyoz, Do‘stjon Matjon, Fozil Zohid, Ne’mat Solayevlar turli janrlardagi tosh bosadigan asarlari bilan tilga tushgan edilar. Yunus Yusupov quyma, o‘ynoqi g‘azallari va tarixiy dramalari, Jumaniyoz Sharipov tarixiy romanlari, mumtoz she’riyatdan qilgan tarjimalari, adabiy maqolalari, Egam Rahim davr ruhini aks ettirgan she’r va dostonlari, Rahim Bekniyoz tabiat mavzusidagi hikoya va qissalari, Do‘stjon Matjon bolalarga atalgan shirin she’r va dostonlari, Fozil Zohid lirik she’rlari, hajviyalari, esselari, Ne’mat Solayev hujjatli qissalari, zamonaviy mavzudagi dramalari, esselari bilan keng kitobxonlar ommasining mehrini qozongan edilar.

Yigirma birinchi asrning birinchi choragida ham Xorazmda yetti peshqadam adib – Erkin Samandar, Ollobergan Po‘lat, Oshiq Erkin, Qurbon Muhammadrizo, Qo‘zi Davlat, Komil Avaz, Omon Matjonlar she’riyat, nasr, dramaturgiya, badiiy tarjima va badiiy publitsistika sohasida nozik didli kitobxon e’tirofiga musharraf bo‘lmoqdalar. Erkin Samandarning jozibali she’rlari, dostonlari, dramalari, romanlari, Ollobergan Po‘latning bolalarga atalgan quvnoq she’rlari, balladalari, dostonlari, Oshiq Erkinning qo‘shiqqa aylangan she’rlari, dostonlari, qissalari, tarjimalari, Qurbon Muhammadrizoning falsafiy she’rlari, dostonlari, dramalari, romanlari, Qo‘zi Davlatning muhabbat mavzuidagi g‘azallari, qissalari, romanlari, Komil Avazning teran she’rlari, dramalari, romanlari, esselari, Omon Matjonning millionlab yuraklarda aksu sado bergan she’rlari, dostonlari, tarjimalarisiz nainki bugungi Xorazm adabiy muhiti, balki bugungi milliy adabiyotimizni tasavvur etib bo‘lmaydi. Bu o‘rinda ajoyib asarlari bilan oramizda yashayotgan Jabbor Jumaniyozov, Ro‘zimat Otayev, Matnazar Abdulhakim, Bibisora Otayeva, Ullibibi Otayeva, Rustam Nazar, Jumaboy Matyoqubovlarni eslab o‘tish joizdir. Bugun Xorazm adabiy muhitida shoir va nosirlardan Sotim Avaz, Otabek Ismoilov, Ismoil Olloberganov, Jumanazar Yusupov, Bahrom Ro‘zimuhammad, Boltaboy Bekmetov, Gavhar Ibodullayeva faol ijod qilmoqdalar.

Maqoladan kutilgan bosh maqsadga ko‘chadigan bo‘lsak, bu fayziyob bog‘da, bu muattar gulshanda Qurbon Muhammadrizo degan tomirlari kubrolar va rabg‘uziylarning tabarruk tuprog‘idan kuch, butoqlari munislar va ogahiylar miroblik qilgan novvotrang arnalar suvidan quvvat olgan gujum bor. Iste’dodli shoir, iqtidorli nosir, mohir dramaturg, taniqli tarjimon, hozirjavob publitsist Qurbon Muhammadrizo1938 yilning 18 fevralida Turkmaniston Respublikasi Toshhovuz viloyati Toshhovuz tumanining Jomliqal’a qishlog‘ida tug‘ildi. Otasi G‘ulommirzo Matrizoyev “Sotsializm” kolxozida agronom, volidasi Anajon Rahim qizi pillakor edi. Bo‘lg‘usi adib 1957 yili Toshhovuz shahridagi 5-son o‘rta maktabni, 1962 yili Xorazm davlat pedagogika institutini bitirdi. Keyin chorak asr Xorazm televideniyesi va radiosida oddiy muharrirlikdan rahbar pog‘onasigacha bo‘lgan barcha pillapoyalarni birma-bir bosib o‘tdi. Televideniyeda uning birinchi, dadil qadamlarini ko‘rgan ustozi Qodir Matjon “Senda drama yozish qobiliyati bor. Shu sohada o‘zingni bir sinab ko‘rgin!” deb maslahat beradi. Va navqiron Qurbonboy “G‘urbatda G‘arib yoxud Mahtumquli” dramasini yozadi. Bu haqda muallifning o‘zi “Yoshlik” jurnalida bosilgan maqolasida shunday deb yozadi: “Talabalik yillarimda esga oladigan voqealar juda ko‘p bo‘ldi. Ana shunday tarixiy hodisalardan biri institutning oxirgi bos¬qichida o‘qib yurgan vaqtlarimda sodir bo‘lgandi. Xorazmga atoqli shoir Maqsud Shayxzoda keldi. U uchrashuv anjumanida Jaloliddin haqidagi dramasidan parcha o‘qib berdi. Bu ijodiy uchrashuv menda juda katta taassurot qoldirgan. Shu paytgacha yozmoqchi bo‘lib yurganim, Maxtumquli haqidagi dramani qo¬g‘ozga tushirish istagi kuchaydi. Ko‘z oldimda dono, tug‘yonga to‘la Maxtumquli bo‘y tiklab, kecha-yu kunduz o‘tgan davron dolg‘alari to‘g‘risida gapira boshladi. Natijada 1964 yilda tarixiy-badiiy “Maxtumquli” musiqali dramasi paydo bo‘ldi. U paytlarda asarni sahnaga olib chiqish uchun res¬publika madaniyat vazirligidan ruxsatnoma olish kerak edi. Baxtli tasodifni qarangki, o‘sha paytda ulkan adabiyotshunos olim, filologiya fanlari dok¬tori Matyoqub Qo‘shjonov muhim bir ish bilan Xorazmga tashrif buyurgan edi. Uning kelishi mening jonimga oro kirdi. Olim drama matni bilan tanishgach, asarga ijobiy taqriz yozib berdi.” Ammo bu bilan pyesaga yo‘l ochilmadi. Yosh dramaturg institutda bo‘lg‘usi professor Hamdam Abdullayev bilan birga o‘qigan edi. Do‘sti “Hazrat Navoiy Nizomiy bolidan halvo pishirgan bo‘lsa, sen ustoz Berdi Kerboboyevning shinnisidan novvot qaynatmoqqa chog‘lanibsan. To‘g‘ri Ashxobodga jo‘nayver. U yoqdan tavsiya olmasang, ruxsat tegmaydi!” dedi. Berdi Murodovich pyesa qo‘lyozmasini o‘qib, unga oq fotiha va Ogahiy teatriga tavsiya yozib beradi. Shu tariqa 1966 yili o‘zbek teatrida o‘z “Mahtumquli”si sahna yuzini ko‘radi. Shundan keyin avtor “Munozara davom etadi” (1981), “Qasam va vijdon” (1983), “Aybdorlar” (1985), “Sotqinning qabri” (turkman tilida, 1991), “Bugunning shum bolasi” (1996), “To‘y”, “So‘nggi shart yoxud zahri qotil”, “Dorul hikma”, “Taxt va baxt”, “Fig‘on”, “Zanjir”, “Oltin topgan qullar” pyesalarini yozib, ular mamlakatimizning turli teatrlarida sahnalashtirildi. “Mahtumquli” pyesasi esa talantli rejissyor Jo‘rabek Ro‘zmetov tomonidan 2013 yilda Ogahiy nomidagi musiqali drama teatrida qayta sahna yuzini ko‘rdi. Qurbon Muhammadrizoning barcha dramatik asarlari, hoh u tarixiy, hoh zamonaviy mavzuda bo‘lsin, haqiqat va jaholat, adolat va zulm, sadoqat va xiyonat, yaxshilik va riyo orasidagi kurashni personajlarning hayotiy holatlarida ifodalaydi. Ularning bir qanchasi musiqali dramalar sifatida tomoshabinlar e’tiborini qozondi. Chunki Qurbon Muhammadrizo teran, falsafiy nuqtai nazarga ega lirik qahramonli quyma she’rlar va epik dostonlarning muallifidir.

Shoirning birinchi she’rlar to‘plami — “Gul va ko‘ngil” 1992 yili “Xorazm” nashriyotida 5 ming nusxada chop etildi. Muqimiy hazratlarining “Sayohatnoma”si ta’sirida yozilgan “Jonim fido” nomli safarnomasi 1996 yili yuqorida qayd qilingan nashriyotda bosildi. Aynan shu nashriyot 2001 yili shoirning “Zulmatga nur”(“Zardusht”) dostonini o‘quvchilar hukmiga havola qildi. Doston kitobxonlar tomonidan ham, munaqqidlar tomonidan ham iliq kutib olindi. Qurbon Muhammadrizo she’riyati uyg‘oq, bedor va kurashchan she’riyat.

Qurbon Muhammadrizo 1993 yili “Xorazm” nashriyotida “Falakning gardishi” nomli qissasini e’lon qilgan edi. Keyingi o‘n yil ichida yanada yirikroq roman janriga qo‘l urib, bu ishga boshi bilan sho‘ng‘ib ketdi. Shu olijanob sa’y-harakatlar mahsuli sifatida 2010 yili “Xorazm” nashriyotida adibning to‘ng‘ich romani “Mahtumquli” chop etildi. “So‘nggi yillardagi eng katta ijodiy ishim “Max¬tumquli” romani bo‘ldi. – deydi muallif. — Romanni yozishga tayyor¬garlik shu mavzudagi dramatik asarimni sahnaga qo‘yilishdan so‘ng boshlandi, desam xato bo‘lmas. To‘g‘ri, avval roman yozish niyatim yo‘q edi. Lekin Maxtumqulini ko‘p o‘qirdim, asarlarini mutolaa qilardim, u haqda ko‘p¬gina maqolalar yozganman, ko‘p suhbatlarim shu ulug‘ donishmand inson to‘g‘risida bo‘lardi. Unga o‘xshatma qilib qo‘shiq-she’rlar yozardim. Shoirning hayotiga kirib borganim sari, unga ixlosim oshib bordi. Lekin roman yozishdan cho‘chirdim. Biroq tasavvuf ilmining ustasi Maxtumquli haqida katta asar yozishimga ko‘proq taniqli adib, ustoz akamiz Erkin Samandar turtki bo‘ldi. U kishi ishonchimga ishonch qo‘shdi, yo‘llanma berdi va tez-tez eslataverdi. Miyamda Maxtumquli borasida 30-40 yillik materiallar yig‘ilib qolgan bo‘lsa-da, bevosita asarning yozilishiga roppa-rosa ikki yil vaqt ketdi.” Bu nasriy polotno 2012 yili Toshkentdagi “Chashma-print” nashriyotida ikkinchi bora bosildi.

2018 yilning 7 fevralida Mehmonqul Islomqulov, Ahmadjon Meliboyev, Qozoqboy Yo‘ldoshev, Zuhriddin Isomiddinov, Marat Azimov, Ozod Mo‘min, Abdunabi Boyqo‘ziyev, Muhammad Ismoil, Baxtiyor Karimov, Farhod Normatovlardan iborat adabiyot va madaniyat vakillari abadiy do‘st Qozog‘iston zaminida, tabarruk Turkiston tuprog‘ida bo‘lib, aziz ustozimiz, atoqli adibimiz, taniqli tarjimon va noshir, qator davlat mukofotlari sohibi bo‘lgan Nosir Fozilov xotirasiga bag‘ishlangan ma’rakada qatnashdik. Ustozning rafiqasi Muborak aya, o‘g‘li Xondamir Fozilov bizga hamrohlik qilishdi. Qozog‘istonlik adiblar Sobit Do‘sanov, Qulbek Yergo‘bek, Abdurahim Pratov, Ernazar Ro‘zimatov va boshqalar bilan baliqlar suvga kirgandek samimiy suhbatlashdik. Shunda ular “Mana, xuddi Mirtemir, Turob To‘la, Nosir Fozilovdek Turkistonga kindik qoni tomgan Sa’dulla Siyoyev hazrat Yassaviy haqida ajoyib roman yozdi. Sizlarda buyuk Abu Rayhon Beruniy haqida roman yozildimi?” deb so‘rashdi. Men “Xorazmda Qurbon Muhammadrizo degan kamtar, kamsuqum, mehnatkash adib bor. Beruniy haqidagi dilogiyasi yaqindagina bosmadan chiqdi!” dedim.

Darvoqe, Qurbon Muhammadrizoning Abu Rayhon Beruniy haqidagi “Omonat tuhfa” romani 2015 yili “Xorazm” nashriyotida chop etildi. 2017 yili esa Toshkentdagi “Noshirlik yog‘dusi” nashriyoti “Omonat tuhfa”ni va uning ikkinchi jildi “Sinov sahnasi”ni kitobxonlarga tuhfa qildi. Dilogiya tandirdan uzilar-uzilmas ustoz adib atoqli hofiz Komiljon Otaniyozov hayoti va ijodiga bag‘ishlangan romanni yozishga kirishdi va u 2017 yili “Muhabbat olamining bulbuli” nomi bilan Toshkentdagi “Turonzaminziyo” nashriyotida bosildi.

Romandan olingan quyidagi parcha uning g‘oyaviy-badiiy xususiyatlarini yaqqol ko‘rsatib turibdi: “Sehrli ovoz madaniyat uyining qalin va baland devorlari osha qadimiy shaharning bugungi kungacha saqlanib qolgan hilvatli qal’a devorlariga urilib, aks sado berib yangrayotganday tuyuldi. Zalda faqat Komiljon Otaniyozov va uning ashaddiy muhlislari ajratib bo‘lmas bir butunlikni tashkil qilgan edi. Tomoshabinlar xonanda ovozining har bir avjiga, har bir mavjiga o‘ziga yarasha, qirg‘oqqa urilgan to‘lqinlardek alohida bir “guvvildi” bilan javob berishardi. Ovoz esa borgan sari kuy bilan, o‘sha “guvvildi” bilan eshilib, quyunday aylanib-aylanib, samolarda parvoz qilardi. Tovush Komiljonning og‘zidan chiqyaptimi, va yo bir quloqdan tuzilgan musiqa asboblarining shiddatkor taronalaridan taralyaptimi, bilib bo‘lmasdi. Zal endi odatiy qarsakni chetga surib,ashulaning,har bir nolishning avjida “jon!”, ”hoy, borakallo“ kabi shirin luqmalar bilan qo‘shiqqa jo‘r bo‘lardi. Bundan ilhomlangan mug‘anniy ovozini tag‘in erkin qo‘yib, ochib yuborardi…”

Adib atoqli hofizni o‘z zamoni, o‘z zamondoshlari bilan uyg‘un holda, hayotning baland-past nuqtalaridan voz kechmagan holda tasvirlagan. Eng muhimi romandagi Komiljon xalq uchun yashagan, xalq uchun kuylagan, hayotini xalqqa baxsh etgan obraz. Alloh bergan iste’dodini insoniy muhabbat, mehru vafoni tarannum etishga sarflaydi. Bu yo‘lda qoqiladi, yiqiladi, zarbalar yeydi. Ammo san’atga sadoqatini biror daqiqa unutmaydi.

Q. Muhammadrizo Ayyomiy – Yunus Yusupov, Orzu – Yangiboy Xudoyberganovdek oqsoqol adiblar duosini oldi. Natijada 1981 yili Qurbon Muhammadrizo Yozuvchilar uyushmasi a’zoligiga qabul qilindi. Oradan bir necha oy o‘tgach, uyushmaning o‘sha chog‘dagi rahbari Sarvar Olimjonovich Azimovning nazariga tushib, viloyat bo‘limi rahbari lavozimiga tayinlandi. Bu yerda u atoqli adib bo‘lish bilan birga bir qancha ajoyib ijodkorlarning muruvvatli murabbiysi sifatida ham dong taratdi. Uning quyidagi o‘z so‘zlari buning dalili bo‘la oladi. “Shoir Matnazar Abdulhakim oliy dar¬gohni bitkazib kelgach, qishloq maktablarining birida o‘qituvchilik qilarkan. Rosti, shu paytgacha men uni tanimasdim. Tasodifan Urganch tumani gazetasida uning aruzda bitilgan bitta muxammasiga ko‘zim tushdi. She’r ravon va hissiyotga boy edi. Surishtirib bu yigit ishlaydigan maktab manzilini bilib, topib kelish uchun kotiba qizimizni jo‘natdim. Maqsadim, ma’qul tushsa uni Yozuvchilar uyushmasi viloyat bo‘limiga yangi ajratilgan adabiy konsultantlik lavozimiga ishga taklif qilishni o‘ylab qo‘ydim. Sal oldinroq viloyatdagi taniqli yozuvchilardan biriga bu borada maslahat soldim. Rejam unga yoqmadi, Matnazar xa¬rakteridagi ayrim “salbiy” xususiyatlarni ro‘kach qilib, bu o‘ringa o‘zi bilan ishlaydigan boshqa bir yosh shoirning nomzodini talab darajasida qat’iy taklif qildi. Oradan bir kun o‘tib Matnazar huzurimga keldi. Biroz suhbatlashib o‘tirdim, she’rlaridan namunalar eshitdim. Uning gap-so‘zlaridan, ko‘zlaridan iste’dod uchqunlarini ko‘rganday bo‘ldim. O‘zi ham kamtar, kamsuqum yigit ko‘rindi. Shundan keyin hech ikkilanmay Matnazarni ishga qabul qildim. Matnazarning qo‘ltig‘ida doim Hazrat Navoiyning “Xamsa”sini ko‘tarib ishga kelib-ketishlarini ko‘rib, uning mumtoz adabiyotga ixlosi zo‘rligini angladim va unga “Xamsa”ni yaxshi o‘rganishni va har kuni vaqt topib shu asar borasida bir-ikki soat muloqotga tayyorlanishni topshirdim. Shu maqsadda bo‘limdagi boshqa ishlarni o‘z zimmamga olib, uning ishini yengillatib qo‘ydim. Ulug‘ bobomiz ijod chashmasiga kirishida unga imkon yaratib berishga harakat qildim. Shu yo‘sinda deyarli ikki yilgacha vaqt o‘tdi. Biz vaqt topildi deguncha xamsaxonlik qilardik. U asarni yaxshi o‘zlashtirdi, biz ham, ya’ni men ham ancha-muncha “xamsashunos” bo‘lib qoldim. Keyinchalik Matnazar Navoiyning boshqa g‘azallarini “chaqish”ga kirishdi. U Navoiyni o‘zlashtirgani sari, o‘zining ham badiiyat zinapoyasidan ko‘tarila borayotgani shundoq sezilib turardi. Shunday qilib, umrining oxirigacha u bilan ustoz-shogirdlik munosabatlarimiz davom etdi. Avvaliga men biroz narsani unga o‘rgatgan bo‘lsam, ko‘proq undan o‘rganishga harakat qildim. Nafaqat ijodiy, balki uning oilaviy-hayotiy, iqtisodiy muam¬molarini hal etishda baholi qudrat o‘z hissamni qo‘shdim deb o‘ylayman va bundan quvonaman.”

Haqiqatan ham keyinchalik Matnazar Abdulhakim turkiy xalqlar adabiyotida ko‘zga ko‘rinarli qalamkashlardan biriga aylandi. Xorazmda ayni kunlarda akademik Matyoqub Qo‘shchonov va taniqli shoir Egam Rahimning 100, Qurbon Muhammadrizo va Qo‘zi Davlatning 80, Matnazar Abdulhakim va Ullibibi Otayevaning 70 yillik tavallud sanalari nishonlanmoqda. Sakson yoshda sara so‘z terayotgan Qurbonboy og‘aning “O‘qituvchi” nashriyotida chop etilgan saylanmasi “Yurak titraganda deb nomlanadi. Adib faqat yurak titraganda, qalb junbishga kelganda, dil o‘z amrini berganda qo‘liga qalam oladi. U shu qadar kamtarki, aksariyat kitoblari o‘z imkoniyatlaridan kelib chiqib, nashr etilgan. Bir qanchasiga ko‘p yillik nafaqa pullarini sarflagan. Endi davlatimiz badiiy adabiyotga, uni yaratguvchi zahmatkashlarga alohida e’tibor bermoqda, qalam haqi masalalarini muvofiqlashtirmoqda. Demak asl oltin hech qachon zanglamaganidek, ajoyib adib Qurbon Muhammadrizoning professional darajada yozilgan asarlari o‘z kitobxoniga to‘liq yetib boradigan kunlar yaqin qoldi!

Qurbon Muhammadrizo
MUSHTARAK TUYG‘ULAR JILOSI

Qurbon Muhammadrizo 1938 yil 18 fevralda tug‘ilgan. Xorazm Davlat pedagogika institutining tarix-filologiya fakultetini tamomlagan. Dast­labki faoliyatini o‘qituvchilikdan boshlagan. So‘ngra Xorazm radiosida muxbir, televideniyesida muharrir, bosh muharrir va rais vazifalarida faoliyat olib borgan. Shuningdek, 1982-86 yillarda O‘zbekiston yozuvchilari uyushmasining viloyat bo‘­limi rahbari bo‘lib xizmat qilgan. Shu yillar davomida adibning “Gul va ko‘ngil”, “Yurak titraganda”, “Xorazmda bir go‘zal bor” she’riy to‘plamlari, “Falakning gardishi”, “Nurli izlar” qissa va publitsistik asarlari nashr etilgan. So‘nggi yillarda “Maxtumquli” romani, “Nazm daftari” va o‘nlab dramatik asarlarni o‘zida jamlagan “Saylanma”si chop etilgan. Oilali, yetti nafar farzandi bor va o‘nlab nevara-chevaralarning sevikli bobosidir.

Mening bolaligim otam G‘ulommirza va ammam Gulsum ona (ammamni men “ona” derdim) ta’lim-tarbiyasi ostida kechdi. Otam ma’rifatli, ziyoli kishi edi. U kishi ilk ta’limni Mashhadda olgandilar. Eski o‘zbek yozuvi va fors tilini mukammal bilardi. Sho‘rolar davrida zamonga boqib, kolxozda hosilot bo‘lib ishlardi. Biroq otam san’atni, adabiyotni ni­hoyatda qadrlardi, sevardi. She’riyat mulkining sultoni hazrat Navoiyni, turkman mutafakkir shoiri, tasavvuf ilmining bilimdoni Maxtumquli, So‘fi Allohyor, Mullanafas kabi shoirlarning she’rlarini yoddan aytardi va ba’zan ma’rifiy suhbatlarda do‘st-birodarlariga sharhlab berardi. Qur’oni karimning aksariyat suralarini yod bilardi. “Oshiq G‘arib va Shohsanam”, “Tohir va Zuhro”, “Go‘ro‘g‘li” kabi dos­tonlarning oshig‘i edi. Maxtumquli asarlarini eski arabcha kulliyotidan o‘qirdi.

Dadamiz biz, (ayniqsa men) biron-bir chakki, no­o‘rin ish qilib qo‘ysak yoki xato qilgudek bo‘lsak, oldiga chaqirardi-da, shapaloq yoki tanbeh o‘rniga Navoiydan, Fuzuliydan, Maxtumqulidan shu xatoga taalluqli bir bayt yoki to‘rtlik keltirib izza qilardi. Masalan, akamiz mol-dunyo, mansabga sal qiziqib ketganida, u davramizda o‘tirganida kesatibroq Maxtumqulidan tubandagi to‘rtlikni keltirgandi:

Dunyoda ming tanob bog‘laring bo‘lsa,
Ot-yarog‘ asbobu shaylaring bo‘lsa,
Arja-arja to‘la mollaring bo‘lsa,
Foydasi yo‘q. Tashlab-tashlab ketarsan…

Otamdagi adabiyotga bo‘lgan muhabbat menga ham o‘z ta’sirini o‘tkazdi. 7-sinfda o‘qib yurgan kez­la­rimdayoq she’r mashq qila boshladim. 8-sinfda “Ana xolos” degan kichik bir pyesa yozdim. Bu pyesa maktabda sahnalashtirildi. Undagi bosh qahramonni ham o‘zim ijro etdim. Kichik-kichik bu urinishlar meni katta adabiyotga yetaklab keldi.

O‘rta maktabni tamomlab, Xorazm Davlat pe­da­­­­­gogika institutining o‘zbek tili va adabiyoti fa­kultetiga o‘qishga kirdim. Talabalik yillarimda es­­­­ga oladigan voqealar juda ko‘p bo‘ldi. Ana shunday tarixiy hodisalardan biri institutning oxirgi bos­qichida o‘qib yurgan vaqtlarimda sodir bo‘lgandi. Xorazmga atoqli shoir Maqsud Shayxzoda keldi. U uchrashuv anjumanida Jaloliddin haqidagi dra­masidan parcha o‘qib berdi. Bu ijodiy uchrashuv menda juda katta taassurot qoldirgan. Shu paytgacha yozmoqchi bo‘lib yurganim, Maxtumquli haqidagi dramani qo­g‘ozga tushirish istagi kuchaydi. Ko‘z oldimda dono, tug‘yonga to‘la Maxtumquli bo‘y tiklab, kecha-yu kunduz o‘tgan davron dolg‘alari to‘g‘risida gapira boshladi. Natijada 1964 yilda tarixiy-badiiy “Maxtumquli” musiqali dramasi paydo bo‘ldi.

U paytlarda asarni sahnaga olib chiqish uchun res­publika madaniyat vazirligidan ruxsatnoma olish kerak edi. Baxtli tasodifni qarangki, o‘sha paytda ulkan adabiyotshunos olim, filologiya fanlari dok­tori Matyoqub Qo‘shjonov muhim bir ish bilan Xorazmga tashrif buyurgan edi. Uning kelishi mening jonimga oro kirdi.

Olim drama matni bilan tanishgach, asarga ijobiy taqriz yozib berdi. Ammo bu kafolat ham yetarli bo‘l­madi, vazirlikdagilar yana bahona topishdi. Max­tumquli haqida turkman xalqining taniqli oqso­qo­li, Turkmaniston Yozuvchilari uyushmasi raisi, mash­hur adib Berdi Kerboboyev ham drama yozgan ekan, shu kishidan ruxsatnoma olish zarur deb aytishdi. Noiloj, Ashxobodga, Berdi og‘a huzuriga otlandim. Asarni uyushma kotibi Ashir Nazarov olib qoldi. Uni Berdi og‘aga topshirishini, u kishi ikki kundan so‘ng kelishini aytdi.

Xullas, ikki kundan so‘ng atoqli insonning oldiga hayajon bilan kirdim. Ne ajabki, Berdi Murodovich meni eski qadrdonlardek kutib oldi, bir piyola choy quyib berdi. Yozuvchining gap-so‘zlaridan qo‘lyozmani o‘qib chiqqanligi ma’lum bo‘ldi. Asarni varaqlab chiqar ekan, “Qoyil, juda «go‘vi” (zo‘r degani) drama asari bo‘liptir» deya menga oq fotiha berdi. “Asarni turkmanchaga o‘girtirib olib kelsang, Mullanafas nomidagi drama teatrida sahnalashtirardik”, dedi va bu vazifani u turkmanistonlik mashhur dramaturg Tovshon Esenova zimmasiga yuklashini aytdi. Shun­dan keyin asarning original ekanligi, ahamiyati va uni sahnalashtirish maqsadga muvofiqligi ta’­kidlangan xatga imzo qo‘yib berdi. Va nihoyat, bu asar 1966 yilda Ogahiy nomidagi Xorazm viloyat teatri ijodiy jamoasi tomonidan muvaffaqiyatli sahnalashtirildi. Bu musiqali drama keyinchalik respublikamizning ko‘pgina viloyatlari sahnalarida, Turkmaniston, Qoraqalpog‘istonda namoyish etildi, Respublika radiosining “Oltin fondi”dan joy ol­di.

1981 yilning oxirlarida meni O‘zbekiston Yozuv­chilari uyushmasiga a’zolikka qabul qilishdi. Bu vaqtlarda uyushmaning Xorazm viloyat bo‘limi mas’ul kotibi Rahim Bekniyozov o‘z arizasiga ko‘ra qarilik pensiyasiga chiqqan ekan. Qizig‘i shundaki, Yozuvchilar uyushmasining o‘sha vaqtdagi raisi shu kunning o‘zidayoq meni mas’ul kotiblik vazifasiga o‘tkazish borasida taklif kiritdi. Uyushma Prezidiumi a’zolari tak­lifni ma’qullashdi.

Rais juda uddaburon, ishning ko‘zini biladigan, ijodkorlarning takliflari bilan hisoblashadigan, iloji boricha ularga kerak bo‘lsa ham moddiy, ham ma’naviy yordamini ayamaydigan rahbar edi. U ki­shining ishga kelishi bilan Yozuvchilar uyushmasi qad tikladi, joylardagi obro‘si oshdi, viloyat rah­barlarining tak­liflariga ko‘ra bo‘limlar yangi shtat­lar (konsultant, tarjimon shtatlari) bilan to‘l­dirildi, Do‘rmondagi ijod uyi navbati bilan viloyatdagi ijodkorlarni ham bag‘riga oldi. Bu g‘am­xo‘rliklar juda ham yaxshi natija bera boshladi.

Albatta, yangi vazifa o‘z navbatida menga yangi kuch-quvvat va mas’uliyat yuklagan edi. Viloyatda ko‘p­gina ijodkor yoshlarni tarbiyalash, ularga ustozlik qilishdek savobli ishlarni boshlab yubordik. O‘ndan ortiq yosh iste’dod egalari uyushma a’zoligiga qa­bul qilindi. Betakror iste’dod sohibi, yetuk shoir, mohir tarjimon Matnazar Abdulhakim, Res­pub­likaga tanilgan shoirlar Otabek Ismoilov, Gav­har Ibodullayeva, Sotim Avaz, Rustam Nazar, Is­­moil Ollaberganov, adabiyotshunos olimlar Ham­­­dam Abdullayev, Nurmamat Qabulovlar shular jumlasidandir. Ustoz-shogirdlik munosabatlari yax­shi yo‘lga qo‘yildi.

Bir misol. Shoir Matnazar Abdulhakim oliy dar­gohni bitkazib kelgach, qishloq maktablarining birida o‘qituvchilik qilarkan. Rosti, shu paytgacha men uni tanimasdim. Tasodifan Urganch tumani gazetasida uning aruzda bitilgan bitta muxammasiga ko‘zim tushdi. She’r ravon va hissiyotga boy edi. Surishtirib bu yigit ishlaydigan maktab manzilini bilib, topib kelish uchun kotiba qizimizni jo‘natdim. Maqsadim, ma’qul tushsa uni Yozuvchilar uyushmasi viloyat bo‘limiga yangi ajratilgan adabiy konsultantlik lavozimiga ishga taklif qilishni o‘ylab qo‘ydim. Sal oldinroq viloyatdagi taniqli yozuvchilardan biriga bu borada maslahat soldim. Rejam unga yoqmadi, Matnazar xa­rakteridagi ayrim “salbiy” xususiyatlarni ro‘kach qilib, bu o‘ringa o‘zi bilan ishlaydigan boshqa bir yosh shoirning nomzodini talab darajasida qat’iy taklif qildi.

Oradan bir kun o‘tib Matnazar huzurimga keldi. Biroz suhbatlashib o‘tirdim, she’rlaridan namunalar eshitdim. Uning gap-so‘zlaridan, ko‘zlaridan iste’dod uchqunlarini ko‘rganday bo‘ldim. O‘zi ham kamtar, kamsuqum yigit ko‘rindi. Shundan keyin hech ikkilanmay Matnazarni ishga qabul qildim.

Matnazarning qo‘ltig‘ida doim Hazrat Navoiyning “Xamsa”sini ko‘tarib ishga kelib-ketishlarini ko‘rib, uning mumtoz adabiyotga ixlosi zo‘rligini angladim va unga “Xamsa”ni yaxshi o‘rganishni va har kuni vaqt topib shu asar borasida bir-ikki soat muloqotga tayyorlanishni topshirdim. Shu maqsadda bo‘limdagi boshqa ishlarni o‘z zimmamga olib, uning ishini yengillatib qo‘ydim. Ulug‘ bobomiz ijod chashmasiga kirishida unga imkon yaratib berishga harakat qildim. Shu yo‘sinda deyarli ikki yilgacha vaqt o‘tdi. Biz vaqt topildi deguncha xamsaxonlik qilardik. U asarni yaxshi o‘zlashtirdi, biz ham, ya’ni men ham ancha-muncha “xamsashunos” bo‘lib qoldim. Keyinchalik Matnazar Navoiyning boshqa g‘azallarini “chaqish”ga kirishdi. U Navoiyni o‘zlashtirgani sari, o‘zining ham badiiyat zinapoyasidan ko‘tarila borayotgani shundoq sezilib turardi. Shunday qilib, umrining oxirigacha u bilan ustoz-shogirdlik munosabatlarimiz davom etdi. Avvaliga men biroz narsani unga o‘rgatgan bo‘lsam, ko‘proq undan o‘rganishga harakat qildim. Nafaqat ijodiy, balki uning oilaviy-hayotiy, iqtisodiy muam­molarini hal etishda baholi qudrat o‘z hissamni qo‘shdim deb o‘ylayman va bundan quvonaman.

Men yoshlikdan bilvosita hazrat Navoiy, Ogahiy, Abdulla Qahhor, Maqsud Shayxzoda, Maxtumquli, Hamid Olimjon, O‘tkir Hoshimov, Erkin Vohidov, Abdulla Oripov singari adabiyot darg‘alarining hayotiyu asar­laridan, hozirgi zamon mashhur turkman adiblari Gurbonnazar Azizov, Raimboy Sobirov kabi adiblar ijodidan hayot ta’limini oldim. Ayniqsa, filologiya fanlari doktori, tilshunos domlamiz O. Madrahimov hayot tarzi menga katta saboq berdi.

So‘nggi yillardagi eng katta ijodiy ishim “Max­tumquli” romani bo‘ldi. Romanni yozishga tayyor­garlik shu mavzudagi dramatik asarimni sahnaga qo‘yilishdan so‘ng boshlandi, desam xato bo‘lmas. To‘g‘ri, avval roman yozish niyatim yo‘q edi. Lekin Maxtumqulini ko‘p o‘qirdim, asarlarini mutolaa qilardim, u haqda ko‘p­gina maqolalar yozganman, ko‘p suhbatlarim shu ulug‘ donishmand inson to‘g‘risida bo‘lardi. Unga o‘xshatma qilib qo‘shiq-she’rlar yozardim. Shoirning hayotiga kirib borganim sari, unga ixlosim oshib bordi. Lekin roman yozishdan cho‘chirdim. Biroq tasavvuf ilmining ustasi Maxtumquli haqida katta asar yozishimga ko‘proq taniqli adib, ustoz akamiz Erkin Samandar turtki bo‘ldi. U kishi ishonchimga ishonch qo‘shdi, yo‘llanma berdi va tez-tez eslataverdi. Miyamda Maxtumquli borasida 30-40 yillik materiallar yig‘ilib qolgan bo‘lsa-da, bevosita asarning yozilishiga roppa-rosa ikki yil vaqt ketdi. Lekin nashriyot hammasini o‘rganib, kitob oxirida bu muddatni 10 yil deb yozib qo‘ysak to‘g‘ri bo‘lar, deb maslahat berishdi, rozi bo‘ldim.

Roman bosh g‘oyasini ochib berishda (hozirgi zamon o‘zbek adabiyotida birinchi tajriba bo‘lsa kerak) Qur’on oyatlari va hadislardan foydalanib, asar ruhiyatini qadriyatlarimiz, go‘zal urf-odatlarimiz, umumbashariy qadriyatlar bilan bir qatorda Sho‘rolar davrida ta’qiqlangan milliy ma’naviyatimizning asosiy omillaridan biri – Islomiy ma’rifat bilan sug‘orishga harakat qilindi.

Shuningdek, Maxtumquli, Mujrim Obid, Kiro­miy­­­lar yashayotgan davrdagi musulmonlar oilasidagi diniy-ma’naviy tarbiyaning qay darajada ekanligi, uning ibratomuz tomonlariga urg‘u berildi.

Maxtumquli Hazrat Navoiyni o‘z ustozi hisob­lagan, unga ixlos qo‘ygan. Nafaqat madrasalarda, balki butun umri bo‘yi ustoz asarlarini o‘qigan, “Xamsa”ni yod bilgan, ulardan ibrat olgan. U shunday yozadi:

Haqiqat izlagan ustoz Navoiy,
“Chor devon”i, “Farhod-Shirin”, ruboiy,
Zahiriddin Bobur mezonil-oyi,
Dargohiga borib men Majnun bo‘lsam.

Navoiy bilan Maxtumquli o‘rtasida ruhiy yaqin­lik, fikriy bog‘liqlik bor. Shu o‘rinda tarixga mu­rojaat qilsak.

X asrlarda Tajan daryosida qurilgan “Puli xo­tin” ko‘prigi orqali ajdodlarimiz quda-andachilik, savdo-sotiq bahonasida bir-birlari bilan bordi-keldi qilishgan. Keyinchalik hazrat Navoiy ham shu ko‘prikdan Saragtga o‘tgan, bu ko‘prikda Amir Temur, Shohruh Mirzo, Ulug‘beklarning ham izlari qolgan. Andijon, Marg‘ilon, Samarqand, Turkiston va Bu­xoroi sharif, Xiva shaharlarini ixtiyor etganda, bu yo‘llar Maxtumquli oyoqlariga poyondoz bo‘lgan. Shoir deydiki:

Ilgimni uzatsam yetadir shoxoyi ar-ar,
Ul shayxi Fuzuliyga so‘zim bo‘lsa barobar.
Sulton Husayin, Mir Alisher dunyoga da’vogar,
Farhod-la Shirin, Layli va Majnun dilovar,
Yurtlarni kezib, siyil Xurosona kelibdir.

Ulug‘larimiz boshlab bergan ustoz-shogirdlik, ru­­hiy-ma’naviy irtibot an’analari bugungi kunla­rimizgacha davom etib kelayotir.

Uzoqqa borib o‘tirmaylik, turkman xalqining mash­hur adibi Xidir Deryayev o‘zbek romanchiligining asoschisi Abdulla Qodiriyni o‘z ustozi hisoblagan bo‘lsa, xorazmlik Bola baxshi Abdullayev turkman xalqining taniqli baxshisi Suyav baxshini ustozim deb qo‘l bergan. O‘zbek shoiri G‘afur G‘ulom bilan turkman yozuvchilarining otaxoni Berdi Kerboboyevning do‘st­ligi, birodarligi kabi misollar ikki xalq ma’­naviyatining mushtarakligidan nishonadir.

Romanni yozishimda yana bir manba Abulg‘ozi Ba­hodirxonning “Shajarai tarokima” tarixiy asa­ri ruhiy tayanch va yo‘llanma bo‘ldi. Insonning pay­do bo‘lishi, Odam Ato farzandlarining Yer yuziga tarqalishi-yu ildizi bir turk xalqlarining qadim tarixi, kelib chiqishi, hayot tarzi borasidagi qim­matli fikr-mulohazalari asarni yozishimda nihoyat asqotdi. Abulg‘ozi nafaqat dovyurak bahodir, balki ajdodlarimiz tarixini yaxshi bilgan, tibbiyot il­mining nuktadoni bo‘lib, avlodlarga ko‘pgina ib­ratli meros qoldirgan yetuk alloma ham bo‘lgan. Uning xizmatlari romanning uch-to‘rt joyida tilga olinadi.

Ma’lumki, XIX asr Xorazm adabiy hayoti tarixi mumtoz adabiyotimizning gullab-yashnagan davriga to‘g‘­ri keladi. Bu davrda Xiva shahri madaniy-adabiy hayotning markazida davrining yetuk allomalari Mu­­­nis va Ogahiylar o‘zlaridan o‘chmas tarixiy va adabiy meros qoldirganlar. Bu davr maktabi av­valo Shermuhammad Munis (1778-1829) nomi bilan bog‘liqligini aytish lozim. Munis vafotidan keyingi Xorazm adabiy maktabi bevosita Ogahiy va Feruz nomi bilan bog‘liqdir. Ogahiyning ijodi XIX asr o‘zbek adabiyotidagi nodir hodisa, Xorazm adabiy muhitida esa uning yuksak bosqichi sifatida qimmatliroqdir. Shoir ijodiy-ilmiy merosi boy va rang-barang bo‘lib, keng ko‘lami va mazmunan teranligi bilan kishini hayratga soladi. Aytish mumkinki, Navoiydan keyin adabiyotimiz tarixida bunchalik ko‘lamdor va badiiy yuksak ijod ilk bor vujudga keldi.

So‘nggi yillarda Ogahiy hayoti va ijodiy merosi keng o‘rganilmoqda. Ko‘pgina salmoqli tadqiqotlar paydo bo‘ldi. Shoirning 6 jildlik asarlar majmuasi nashrdan chiqarildi. Shu jumladan, men ham 5 yil muqaddam Ogahiyga bag‘ishlab “Taxt va baxt” deb atalgan tarixiy sahna asarimni yozdim va u ikkinchi jild “Saylanma”mdan o‘rin oldi.

Albatta, shu paytgacha yozilgan kitoblar va sahna asarlarining hammasidan ham ko‘nglim to‘ladi, deb aytolmayman. Biroq shunisidan baxtiyormanki, istiqlol yillarida, ya’ni bu erkinlik bergan im­koniyatdan baholi qudrat foydalanishga harakat qilib kelyapman. Mustaqilligimizning besh yil­ligi oldidan viloyatimiz ijodkorlari bi­lan mamlakatimizni bosh­dan-oyoq aylanib chiqish tashab­busini ko‘tardim va shu maqsadda maxsus bir yarim oylik safarga otlandik. Safar taassurotlari “Xo­razmdan O‘zbekiston bo‘ylab” rukni ostida respublika matbuoti, televideniye va radiolarda keng yoritib berildi. Natijada, o‘zbek adabiyotida unutilayotgan “Sayohatnoma” janri qayta tiklandi. Mening nazm va nasrda bitilgan “Jonim fido” nomli safarnoma kitobim dunyoga keldi. Bu kitobda mustaqilligimizning hali tetapoya davrida xalqimiz tomonidan erishilgan tarixiy yutuqlar va bu muqaddas yo‘ldagi ayrim yechimini kutib turgan muammolar o‘z aksini topdi.

So‘nggi yillarda nasriy asarlarim bilan bir­ga dramaturgiya sohasida ham ma’lum yutuqlarga erish­­dim, deb o‘ylayman. Abdulla Qahhor no­mi­dagi respublika satira teatri ijodiy jamoasi tomonidan sahnalashtirilgan va bugungi kungacha sah­nadan tushmay, teatr muxlislarini xursand qi­lib kelayotgan “Bugunning shum bolasi”, Sirdaryo teatrida sahnalashtirilgan “To‘y” spektakli, Xorazm viloyat teatri sahnalarida qo‘yilgan “Maxtumquli”, “Qasam va vijdon”, “Aybdorlar” pyesalari bunga yaqqol misol bo‘la oladi. Bu asarlarning ko‘pchiligi Respublika televideniyesi va radiosi orqali bir necha bora xalqimizga namoyish qilindi.

Ijodiy izlanishlarim davomida Markaziy Osiyo xalqlari hayotini yaqindan o‘rganishga harakat qildim. Bu maqsadda turkman yozuvchilari Berdi Ker­boboyev, Tovshon Esenova, Ashir Nazarov, Raimboy Sobirov, Xonkeldi Qoraboyev, qoraqalpoq xalqining sevimli adiblari Ibroyim Yusupov, To‘lepbergen Qayipbergenov, qozoq shoirasi Oltinsoch Jaganova, tojik shoirasi Zulfiya Atoyi kabi taniqli adib­lar bilan bir qancha muloqotlarda bo‘ldim. Qar­dosh ijodkor do‘stlarimizning she’rlarini, asar­larini o‘zbek tiliga tarjima qildim. Jumladan, tojikistonlik taniqli shoira Zulfiya Atoyi, mumtoz turkman adabiyoti vakillaridan Kamina va Seyidiy, Turkmaniston xalq shoirlari, Maxtumquli nomidagi Davlat mukofoti sovrindorlari Gurbonnazar Azi­zov, Karim Qurbonnapasov va boshqalarning bir qan­cha she’larini turkman tilidan o‘zbekchaga tarjima qilib, turli gazeta va jurnallarda, kitoblarda chop ettirdim.

Darhaqiqat, umrim kitob va kitobot ishlari ichida kechmoqda. Men bundan nolimayman. Yaratganning bu ne’mati uchun har qancha shuk­rona etsam oz. Ko‘nglimda hali yana bir talay ijodiy rejalarim, orzularim bor. Bu ezgu ishlarni amalga oshirishimda O‘zidan madad so‘rab qolaman.

M: “Yoshlik” jurnali, 2011 yil, 7-son

Qurbon Muhammadrizo
SHE’RLAR

BO‘LMAG‘AY

Gul yuzingga mendin o‘zga men kabi zor bo‘lmag‘ay,
Ko‘zlaringga ko‘zlarimdin o‘zga xummor bo‘lmag‘ay.

Dilbarim, gulgun yuzingni tengladimmi gulga men,
Rohati vaslingdin ortiq balki gulzor bo‘lmag‘ay.

Boshlasam baxt bog‘iga ushlab qo‘lingdin yonma-yon,
O‘rtamizda o‘zga bir dil ishqi devor bo‘lmag‘ay.

Dilginangni bevafoliq shevasidin qil yiroq,
Ajralib sendin, ko‘zimga keng jahon tor bo‘lmag‘ay.

Gulyuzim, rashku xusumat qilmagay qalblarni muz,
O‘rtada ig‘vo tashuvchi balki ag‘yor bo‘lmag‘ay.

Uchrashib qolganda ko‘zlar, ko‘z yumib o‘tsang magar,
Hech kishi mendek na sog‘u hamki bemor bo‘lmag‘ay.

Istagi Qurbonning, ishqi kezmagay hech darbadar,
O‘zgaga sen dil berib, bu tashna qalb xor bo‘lmag‘ay.

MЕNDAN QOCHIB

Ko‘rgizib xudroylig‘, yor ketdiku mendan qochib,
Ergashib, voh, soyasiga ketdi jon tandan qochib.

Endi jonim o‘ziga jononni rom qilmas esa,
Ketmog‘im afzal emasmu jonu jonondan qochib?

Yo‘l to‘sib jonim izimdadir chekdim afg‘on va der:
“Afsus, odam ham ketarmi shakkaristondan qochib?”

Bir umr diydoriga maftunliging yetmasmidi,
Topg‘aysen baxtni bu yanglig‘ qayda, sen ondan qochib?

Senchi, ushshoqlar amri Qaysni ko‘r, Farhodni ko‘r,
Yorga yetmoqlik dog‘i bo‘lg‘onmi hijrondan qochib?

Anglagil, malhamdurur azobi yor dil dardiga,
Sen – oshiq, sabr etu ketma rohatijondan qochib.

Vohki, Qurbon, ketmog‘ing mumkin, vale, jondan kechib,
Lek, boshni qayga urarsan ofatijondan qochib?

MASHRAB G‘AZALIGA MUXAMMAS

Tinglangiz so‘zim, bo‘lib chin sevgiga iqror siz,
Qay oshiq aylar bardosh ko‘zlari xummorsiz,
Sayramas tanbur, axir, bulbul bo‘lib, gar yorsiz,
Men nechuk yurgum bu g‘urbatxonada dildorsiz,
Umr ermasdur oshiqing bir lahza bo‘lsa yorsiz.

Suvsiz ul jilg‘a qaqrab qolg‘usi, toqqa qarang,
Oftobsiz bo‘lmag‘ay ul bog‘i firdavs lolarang,
Ishtiyoqi bo‘lmag‘on odami go‘yo gung-garang,
Mehnatu rohatga ho‘ qilgan kishilardin so‘rang,
Ham ilme siynaga jo bo‘lmadi takrorsiz.

Bir tasodif birla tosh ko‘ngilga dilni bog‘ladim,
Ishqdin qalbim qatiga mehrigiyoh joyladim,
Boshima yog‘di jafo, lek ondin “voy-voy”ladim,
Darbadar bo‘ldim jahonni ko‘p tomosha ayladim,
Hech gulni ko‘rmadim olamda bo‘lg‘ay xorsiz.

Sevdimu bilmay, do‘stlar, endi qoldim ne kuna,
Ishq kelib o‘z xanjarini bosdi, naylay, ko‘ksima,
Qayg‘urib bul holatimg‘a, oshnolar der, o‘ksima,
Ko‘ngil oldirg‘on kishilardin savolotim muna,
Dedi har kim ko‘ngil oldi, ul emas ozorsiz.

Ishq o‘ti tag‘i olovlandi desam, bir kun o‘tar,
Kun sori girdobi otash bor vujudimni quchar,
Oh, Olloh, qalbdagi bul muddaoni kim yechar,
Kimyoni tolibi bo‘lgan kishi jondan kechar,
Hech ganje ko‘rmadim olamda bo‘lg‘ay morsiz.

Bog‘ima kelmasmikin mehrin sochib ul gul, desam,
Hajr o‘tig‘a bor nihoya, yig‘lama bulbul, desam,
Zor etib qo‘ymas seni ul sochlari sunbul, desam,
Uchramay ketdi o‘shal mahvashga rozi dil, desam,
Topmadim dildorimi yolg‘uz dame ag‘yorsiz.

Yor azobiga sabr-bardosh berguvchi tosh sar qani,
Mehringga mehri bilan bergan javob dildor qani,
Bir kuni o‘ldirg‘usi bul javrlar, Qurbon sani,
Mashrabo, vaqti nadomatdur, birodarlar qani,
Istiqomat qilma dunyoda pari ruxsorsiz.

KOMIL XORAZMIY G‘AZALIGA MUXAMMAS

Ashk emas ul to‘kkani ishq hajrida durdona sham’,
Bo‘lmadi hushyor dame, kim bor hayot mastona sham’,
O‘t olib oqmishki yerga bag‘ri dona-dona sham’,
Bo‘lmasa gar bir parining ishqida devona sham’,
Nega har tun o‘rtanur to subh yona-yona sham’?

Kimga aytsin dardin, izlab topmasa sirdoshini,
Lol turib, yongan tili birla yalar ko‘zyoshini,
Og‘alar, fahm aylangizkim, siz oning bardoshini,
Baski, ishq ichra erur sobitqadamkim, boshini –
Kessalar har necha tebranmay turar mardona sham’.

Ming xayollar birla bedor axtarurmen kulbasin,
Go‘iyo ma’shuq bo‘lib moh, aylanar yer tegrasin,
Ammo ul sangdil nazar ilmas yoniq bul telbasin,
Ko‘rsa har mahfil aro ko‘nglim jamoli shu’lasin,
Aylanur parvoz etib ko‘rgan kabi parvona sham’.

Ahli ishqqa yaxshilikni ixtiyor etmoq uchun,
Biz kabi mastonani bir bor xumor etmoq uchun,
Xizmatin aylab ko‘ngilni baxtiyor etmoq uchun,
Kelsa gar majlisg‘a, boshig‘a nisor etmoq uchun,
Oqizur har tun duri ashkini dona-dona sham’.

Mayli, yonsin jismim o‘tqa, mayli, ishq zor aylasin,
Mayli, ahbob aylasin or, mayli, ag‘yor so‘ylasin,
Mayli, Qurbon bu jahonni etsin inkor, ko‘rmasin,
Ravshani etmas mash’ali xurshid Komil kulbasin,
Topmasa gar orazingdin bu qaro vayrona sham’.

CHINOR
Karim Gurbonnepesovdan

Turibsan-a, savlatingga gerdayib,
Mayli maqtan, gerday qancha istasang.
Ammo buncha gerdayishdan, koshkiydi,
Ma’ni yo‘qligini bir oz anglasang.

To‘g‘ridir, buguncha zo‘r savlating bor,
Vaqt yetib, umringga yasalsa yakun,
Bugungi qomating, “ulug‘vorliging”,
Bor shuhrating bilan tugar bus-butun.

Hatto yonboshingdan o‘tgan har bir kas,
Abadiy yashashga da’vo qilolmas.
Ular ham olamni tark etgach, keyin
Vaqt sinovidan balki o‘tolmas.

Lekin sen buguncha bo‘lsang-da ko‘rkam,
So‘ng o‘tgach kun-oylar, o‘tgach asrlar,
O‘sib-ulg‘ayganing sening shu joyda,
O‘ylayman, eslamas kelgan nasllar.

Turibsan-a, savlatingga gerdayib,
Mayli maqtan, gerday, necha istasang.
Ammo buncha gerdayishdan, koshkiydi,
Ma’ni yo‘qligini bir oz anglasang.

Turkmanchadan Qurbon Muhammadrizo tarjimasi