Улуғ испан шоири Федерико Гарсиа Лорка 1928 йилнинг ёз ойларида Андалузиянинг гўзал қишлоқларидан бири — Тамаритда бундай деб ёзган эди: «Мислсиз Андалузия! Заҳарсиз Шарқ, ҳаракатсиз Ғарб!..» Айни шу ерда у улуғ шарқ шоирлари томон юз ўгириб: «Менинг шеъриятим қанот ёзмоқда. У учишга шай!..» — деб ўзининг энг баркамол ва сеҳрга тўла «Тамарит девони»ни битишга киришади.
Уни нафақат Андалузиянинг қадим мусулмон тарихи, шу билан бирга, Шарқ шеъриятининг оламга тенг бойлиги девон тузишга чорлайди. Лорканинг ушбу девони 12 ғазал ва 9 қасидадан иборат. Рост, бунда, «Девон» номи рамзий бўлиб, унинг ғазал ва қасидалари ҳам ташқи кўринишидан анъанавий эмас. Лекин уларнинг ботин табиати — айни шарқий. Эътиборингизга «Девон»нинг аслидан қилинган таржималардан намуналар ҳавола этаётирмиз.

Таржимон

ФЕДЕРИКО ГАРСИА ЛОРКА
“ТАМАРИТ ДЕВОНИ”ДАН
Испан тилидан Ҳамид Исмоилов таржимаси

Федерико Гарсиа Лорка (Federico Garcia Lorca) (1898.5.6, Фуэнтевакерос — 1936.19.8, Гранада яқинида) — испан шоири ва драматурги. Унинг ижоди испан халқ оғзаки ижоди анъаналарини янгича талқин этиш асосида шаклланди. «Қўшиқлар» (1927), «Лўлилар романсероси» (1928) каби асарларида оғир ва фожиали воқеа-ҳодисаларни бошидан кечирган жабрдийда кишиларга, оддий меҳнаткашларга ҳамдўстлик ва хайрихоҳлик туйғулари кучли ва ёрқин акс этган. «Шоир Нью-Йоркда» шеърлар тўплами (1935, нашри 1940), «Ажойиб кавушдўз аёл» пьесаси (1930), «Қонли тўй».(1933), «Иерма» (1934) трагедиялари ва «Бернард Альба уйи» (1936) қаҳрамонлик драмасида оддий кишиларнинг золимлар зулмига қарши нафрати ифодаланган. Гранада исёнида фашистлар томонидан отиб ўлдирилган. Асарлари ўзбек тилига ҳам таржима қилинган («Испан жандармлари ҳақида романс», «Гитара», «Театр ҳақида сўз», «Чорраҳа», «Чавандоз қўшиғи» ва б.)

КУТИЛМАГАН СЕВГИ ҒАЗАЛИ

Тушунмайди ҳеч ким зулматда —
қорнинг ҳиди нақадар мушкин.
Ҳеч ким билмас — тишларинг аро
қийнасанг ҳам сен севги қушин.

Ухлар мингта форсий чавандоз
ой нурингда йўқотиб ҳушин,
токи, қорлар рақиби — белинг
ўртар, тўрт шом ёдимга тушиб.

Ганчу ясмин аро нигоҳинг
рангсиз гиёҳ каби увишиб,
кўксимга-ми қадалди ногоҳ,
гўё истаб «абад» товушин,

«абад», «абад»: ғафлат бўстони,
абад жисминг — ўткинчи тушим,
лабларимда томиринг қони,
сенинг лабинг — ўлим оғуши…

ДАҲШАТЛИ БОРЛИҚ ҒАЗАЛИ

Истардимки, оқар сувлар қирғоқларни йўқотса,
истардимки, эркин шамол водийларисиз қолса.

Истардимки, сўқир бўлиб, қоронғида қолса тун,
қалбим эса олтин гулсиз қолаверишин бутун.

Шона-шона барглар билан Буқалар шивирлашса,
кўланкалар даҳшатидан баданлар жимирлашса.

Ярақласа яп-яланғоч бош суякнинг тишлари,
ғарқ этса ерни шохига баргларнинг сарғишлари;

Кун билан бўлган курашда келганида ҳам устун,
кўра билдим, жароҳатдан кўра ғамлироқ бу тун.

Қани энди кун ботишлар ютса яшил заҳрини,
синиқ камон йўкотганда ярадор вақт қаҳрини.

Лекин, лекин кўрсатмагил яланғочлигинг зинҳор,
чунки қора қамиш аро сен гул каби беғубор.

Ташла мени сайёралар тимқора қайғусига,
лекин мени айлантирма ок белинг маҳбусига.

УМИДСИЗ СЕВГИ ҒАЗАЛИ

Туннинг келгиси келмас,
чунки, сен ҳам келмадинг,
мен ҳам колдим бўлиб маст.

Боражакман мен аммо,
ҳатто чаён қуёши чақса мени доимо.
Аммо сен ҳам келасан,
туз ёмғирга тилингни тўлиб-тўлиб тутасан.

Кун ҳам келгиси келмас,
чунки, сен ҳам келмадинг,
мен ҳам колдим бўлиб маст.

Боражакман мен аммо,
бака, ўлик чиннигул каби, кутса беимо.

Аммо сен ҳам келасан,
зулматнинг лойқа туби, ҳаёт қоронғисидан.

На тун, на кун келгиси келмас,
чунки, улар ўлган сен учун,
сен-да ўлдинг мен учун абас.

МЎЪЖИЗАВИЙ СЕВГИ ҒАЗАЛИ

Севгининг қамиши, ҳўл ясмин,
сен учун ганч каби тузгами тўла
бу шўрлик дала?

Шамол ё чақириқ ғуссасин
сенгами шивирлар қорсимон
бу шўрлик осмон?

Осмону дала
кетдими, занжирин кафтимга кадаб?

Далаю осмон
кўксимнинг ярасин шилдими шу он?

ҚОЧИШ ҒАЗАЛИ

Неча бор мен денгизларда йўқолдим,
қулоқларим кесилган гулга тўла,
тилим эса — севги тўла ажалга.

Денгизларда йўколдим мен неча бор,
йўқолгандек бир неча жажжи қалбда.

Бирор тун йўққи, бахш этганда бўса,
беюз табассумларни у сезмаса,
йўқдир бирор кимса, — энди туғилгач,
ўйинларда бош суякни унутса.

Чунки манглай узра истар атиргул
бошсуякнинг тоғу тош манзарасин,
одам қўли эса, қўлидан келса,
ер остида англатар илдиз йўлин.

Йўқолгандек бир неча жажжи қалбда,
неча бор мен денгизларда йўколдим.
Тарк этиб бу сувни, мени қийнаган
нур ўлимин юриб истади қалбим.

ЮЗ ЯШАР СЕВГИ ҒАЗАЛИ

Кўчадан тепаликга қатор
ўтди тўрт хуштор.
Ҳой, ҳой, ҳой, ҳой.

Кўчанинг паст томонига зор
қайтди уч хуштор.
Ҳой, ҳой, ҳой.

Қаддин ростлаб, рақибми истар
бу икки хуштор?!
Ҳой, ҳой.

Наҳотки бир хуштор шамолдан
юзин ўгирса?!
Ҳой!

Энди бу беовоз кўчадан
юрмас ҳеч кимса.

ЧЎЗИЛГАН АЁЛ ҚАСИДАСИ

Яланғоч кўрмоқ сени — демак ерни эсламоқ.
Силлиқ ерни, чавандоз тўла ерни,
бирор қамишсиз ерни, келажакка соф шаклин
кумуш поёнлари-ла беркик сақлаган ерни.

Сени яланғоч кўрмоқ — демак заиф жисмни
қидирган тушкун ёмғир уйларини тушунмоқ
ва ё шўрлик денгиздан, безгак қийнайдиган чоғ,
баҳайбат башара-ла яноғ нурин кўрмаслик.

Жаранглар томирда қон хилватгоҳ ётоғида,
садоси — яшин эса, ханжар каби санчилар.
Лекин билолмайсан сен қайси хилватгоҳларда
бинафша ё бақанинг дили беркиниб ётар.

Сенинг қорсимон қорнинг — илдизларнинг жанг ери,
сенинг қизил лабларинг — беҳад шафақнинг гули,
ётокхонанинг сўлғин атиргупи остида
ётар ўлик қайлиқлар, навбатма-навбат бўлиб.

ФАРЁД ҚАСИДАСИ

Айвонимни ёпдим шу заҳот,
эшитгим йўқ мен доду фарёд,
аммо кулранг уйдан ташқари —
сукунатдан ташқари — фарёд.

Куйлар кўп митти фаришталар,
талай митти ит ҳам ғингшинар,
кафтим баргларига сиғар минг ғижжак.

Аммо фарёд — итнинг улуғи,
фарёд — фариштанинг улуғи,
фарёд — ғижжакнинг ҳам улуғи,
кўз ёшимга шамол ғарқ дарё —
сукунатни ағдарган фарёд.

ШОХЛАР ҚАСИДАСИ

Тамаритнинг дарахтзорида
келиб кутар қўрғошин итлар —
майин шохлар эгилган
чоғи ўз-ўзича синар деб улар.

Тамаритнинг олмаси эса,
меваларин оқизиб йиғлар.
«Оҳ»ларини ютгунча булбул,
чанг кўтариб, қирғовул елар.

Лекин шохлар барибир қувноқ,
ўзимиздек барибир шохлар.
Эртасига карахт бўлгандек,
ёмғирларда миқ этмай ухлар.

Икки водий муккадан тушиб,
куз келишин кутар сув ила.
Фил қадамин ташласа оқшом,
титрар дарахт, уни фил била.

Тамаритнинг дарахтзорида
тунги юзли кумуш болалар
менинг шохим эгилган чоғи
ўз-ўзича синар деб ўйлар.

ИМКОНСИЗ ҚЎЛ ҚАСИДАСИ

Кўлдан бошқа ҳеч бир нарса истамам,
мумкин бўлса, ярадор бўлсин бу қўл.
Қўлдан бошқа ҳеч бир нарса истамам,
ўтса ҳамки, бесут минглаб кеча-шом.

Бўлган эди рангсиз оҳак нилуфар,
бўлган эди бир қуш дилимга ошиқ,
бўлган эди менинг ўткинч тунимда
ойга қадам қўймоқни ман этган соқчи.

Ушбу кўлдан бошқа нарса истамам,
кун ёғида оқдир ажал чойшабим,
ушбу қўлдан бошқа нарса истамам,
ўлимим ҳам қанотларин ёзган чоғ.

Ўтди-кетди қолган бутун бир борлиқ,
номсиз аянч, давом этар сайёра.
Бошқа экан бутун борлиқ, ғам ели
баргни ташлаб қушлар билан овора.

АТИРГУЛ ҚАСИДАСИ

Атиргулим
қидирмади шафақдек ўлим.
Ўз шохида, деярли мангу,
қидирди у бошқа бир йўлин.

Атиргулим
қидирмади на кўланка, на билим.
Туш ва тўш аро чегарада
қидирди у бошқа бир йўлин.

Атиргулим
қидирмади бошқа атиргул.
Фалакларда, қимир этмасдан,
қидирди у фақат ўзга йўл.

Манба: «Шарқ юлдузи» журнали, 8/1989

Ulug’ ispan shoiri Federiko Garsia Lorka 1928 yilning yoz oylarida Andaluziyaning go’zal qishloqlaridan biri — Tamaritda bunday deb yozgan edi: «Mislsiz Andaluziya! Zaharsiz Sharq, harakatsiz G’arb!..» Ayni shu yerda u ulug’ sharq shoirlari tomon yuz o’girib: «Mening she’riyatim qanot yozmoqda. U uchishga shay!..» — deb o’zining eng barkamol va sehrga to’la «Tamarit devoni»ni bitishga kirishadi.
Uni nafaqat Andaluziyaning qadim musulmon tarixi, shu bilan birga, Sharq she’riyatining olamga teng boyligi devon tuzishga chorlaydi. Lorkaning ushbu devoni 12 g’azal va 9 qasidadan iborat. Rost, bunda, «Devon» nomi ramziy bo’lib, uning g’azal va qasidalari ham tashqi ko’rinishidan an’anaviy emas. Lekin ularning botin tabiati — ayni sharqiy. E’tiboringizga «Devon»ning aslidan qilingan tarjimalardan namunalar havola etayotirmiz.

Tarjimon

FEDERIKO GARSIA LORKA
“TAMARIT DEVONI”DAN
Ispan tilidan Hamid Ismoilov tarjimasi

Federiko Garsia Lorka (Federico Garcia Lorca) (1898.5.6, Fuentevakeros — 1936.19.8, Granada yaqinida) — ispan shoiri va dramaturgi. Uning ijodi ispan xalq og’zaki ijodi an’analarini yangicha talqin etish asosida shakllandi. «Qo’shiqlar» (1927), «Lo’lilar romanserosi» (1928) kabi asarlarida og’ir va fojiali voqea-hodisalarni boshidan kechirgan jabrdiyda kishilarga, oddiy mehnatkashlarga hamdo’stlik va xayrixohlik tuyg’ulari kuchli va yorqin aks etgan. «Shoir N`yu-Yorkda» she’rlar to’plami (1935, nashri 1940), «Ajoyib kavushdo’z ayol» p`esasi (1930), «Qonli to’y».(1933), «Ierma» (1934) tragediyalari va «Bernard Al`ba uyi» (1936) qahramonlik dramasida oddiy kishilarning zolimlar zulmiga qarshi nafrati ifodalangan. Granada isyonida fashistlar tomonidan otib o’ldirilgan. Asarlari o’zbek tiliga ham tarjima qilingan («Ispan jandarmlari haqida romans», «Gitara», «Teatr haqida so’z», «Chorraha», «Chavandoz qo’shig’i» va b.)

KUTILMAGAN SEVGI G’AZALI

Tushunmaydi hech kim zulmatda —
qorning hidi naqadar mushkin.
Hech kim bilmas — tishlaring aro
qiynasang ham sen sevgi qushin.

Uxlar mingta forsiy chavandoz
oy nuringda yo’qotib hushin,
toki, qorlar raqibi — beling
o’rtar, to’rt shom yodimga tushib.

Ganchu yasmin aro nigohing
rangsiz giyoh kabi uvishib,
ko’ksimga-mi qadaldi nogoh,
go’yo istab «abad» tovushin,

«abad», «abad»: g’aflat bo’stoni,
abad jisming — o’tkinchi tushim,
lablarimda tomiring qoni,
sening labing — o’lim og’ushi…

DAHSHATLI BORLIQ G’AZALI

Istardimki, oqar suvlar qirg’oqlarni yo’qotsa,
istardimki, erkin shamol vodiylarisiz qolsa.

Istardimki, so’qir bo’lib, qorong’ida qolsa tun,
qalbim esa oltin gulsiz qolaverishin butun.

Shona-shona barglar bilan Buqalar shivirlashsa,
ko’lankalar dahshatidan badanlar jimirlashsa.

Yaraqlasa yap-yalang’och bosh suyakning tishlari,
g’arq etsa yerni shoxiga barglarning sarg’ishlari;

Kun bilan bo’lgan kurashda kelganida ham ustun,
ko’ra bildim, jarohatdan ko’ra g’amliroq bu tun.

Qani endi kun botishlar yutsa yashil zahrini,
siniq kamon yo’kotganda yarador vaqt qahrini.

Lekin, lekin ko’rsatmagil yalang’ochliging zinhor,
chunki qora qamish aro sen gul kabi beg’ubor.

Tashla meni sayyoralar timqora qayg’usiga,
lekin meni aylantirma ok beling mahbusiga.

UMIDSIZ SEVGI G’AZALI

Tunning kelgisi kelmas,
chunki, sen ham kelmading,
men ham koldim bo’lib mast.

Borajakman men ammo,
hatto chayon quyoshi chaqsa meni doimo.
Ammo sen ham kelasan,
tuz yomg’irga tilingni to’lib-to’lib tutasan.

Kun ham kelgisi kelmas,
chunki, sen ham kelmading,
men ham koldim bo’lib mast.

Borajakman men ammo,
baka, o’lik chinnigul kabi, kutsa beimo.

Ammo sen ham kelasan,
zulmatning loyqa tubi, hayot qorong’isidan.

Na tun, na kun kelgisi kelmas,
chunki, ular o’lgan sen uchun,
sen-da o’lding men uchun abas.

MO»JIZAVIY SEVGI G’AZALI

Sevgining qamishi, ho’l yasmin,
sen uchun ganch kabi tuzgami to’la
bu sho’rlik dala?

Shamol yo chaqiriq g’ussasin
sengami shivirlar qorsimon
bu sho’rlik osmon?

Osmonu dala
ketdimi, zanjirin kaftimga kadab?

Dalayu osmon
ko’ksimning yarasin shildimi shu on?

QOCHISH G’AZALI

Necha bor men dengizlarda yo’qoldim,
quloqlarim kesilgan gulga to’la,
tilim esa — sevgi to’la ajalga.

Dengizlarda yo’koldim men necha bor,
yo’qolgandek bir necha jajji qalbda.

Biror tun yo’qqi, baxsh etganda bo’sa,
beyuz tabassumlarni u sezmasa,
yo’qdir biror kimsa, — endi tug’ilgach,
o’yinlarda bosh suyakni unutsa.

Chunki manglay uzra istar atirgul
boshsuyakning tog’u tosh manzarasin,
odam qo’li esa, qo’lidan kelsa,
yer ostida anglatar ildiz yo’lin.

Yo’qolgandek bir necha jajji qalbda,
necha bor men dengizlarda yo’koldim.
Tark etib bu suvni, meni qiynagan
nur o’limin yurib istadi qalbim.

YUZ YASHAR SEVGI G’AZALI

Ko’chadan tepalikga qator
o’tdi to’rt xushtor.
Hoy, hoy, hoy, hoy.

Ko’chaning past tomoniga zor
qaytdi uch xushtor.
Hoy, hoy, hoy.

Qaddin rostlab, raqibmi istar
bu ikki xushtor?!
Hoy, hoy.

Nahotki bir xushtor shamoldan
yuzin o’girsa?!
Hoy!

Endi bu beovoz ko’chadan
yurmas hech kimsa.

CHO’ZILGAN AYOL QASIDASI

Yalang’och ko’rmoq seni — demak yerni eslamoq.
Silliq yerni, chavandoz to’la yerni,
biror qamishsiz yerni, kelajakka sof shaklin
kumush poyonlari-la berkik saqlagan yerni.

Seni yalang’och ko’rmoq — demak zaif jismni
qidirgan tushkun yomg’ir uylarini tushunmoq
va yo sho’rlik dengizdan, bezgak qiynaydigan chog’,
bahaybat bashara-la yanog’ nurin ko’rmaslik.

Jaranglar tomirda qon xilvatgoh yotog’ida,
sadosi — yashin esa, xanjar kabi sanchilar.
Lekin bilolmaysan sen qaysi xilvatgohlarda
binafsha yo baqaning dili berkinib yotar.

Sening qorsimon qorning — ildizlarning jang yeri,
sening qizil lablaring — behad shafaqning guli,
yotokxonaning so’lg’in atirgupi ostida
yotar o’lik qayliqlar, navbatma-navbat bo’lib.

FARYOD QASIDASI

Ayvonimni yopdim shu zahot,
eshitgim yo’q men dodu faryod,
ammo kulrang uydan tashqari —
sukunatdan tashqari — faryod.

Kuylar ko’p mitti farishtalar,
talay mitti it ham g’ingshinar,
kaftim barglariga sig’ar ming g’ijjak.

Ammo faryod — itning ulug’i,
faryod — farishtaning ulug’i,
faryod — g’ijjakning ham ulug’i,
ko’z yoshimga shamol g’arq daryo —
sukunatni ag’dargan faryod.

SHOXLAR QASIDASI

Tamaritning daraxtzorida
kelib kutar qo’rg’oshin itlar —
mayin shoxlar egilgan
chog’i o’z-o’zicha sinar deb ular.

Tamaritning olmasi esa,
mevalarin oqizib yig’lar.
«Oh»larini yutguncha bulbul,
chang ko’tarib, qirg’ovul yelar.

Lekin shoxlar baribir quvnoq,
o’zimizdek baribir shoxlar.
Ertasiga karaxt bo’lgandek,
yomg’irlarda miq etmay uxlar.

Ikki vodiy mukkadan tushib,
kuz kelishin kutar suv ila.
Fil qadamin tashlasa oqshom,
titrar daraxt, uni fil bila.

Tamaritning daraxtzorida
tungi yuzli kumush bolalar
mening shoxim egilgan chog’i
o’z-o’zicha sinar deb o’ylar.

IMKONSIZ QO’L QASIDASI

Ko’ldan boshqa hech bir narsa istamam,
mumkin bo’lsa, yarador bo’lsin bu qo’l.
Qo’ldan boshqa hech bir narsa istamam,
o’tsa hamki, besut minglab kecha-shom.

Bo’lgan edi rangsiz ohak nilufar,
bo’lgan edi bir qush dilimga oshiq,
bo’lgan edi mening o’tkinch tunimda
oyga qadam qo’ymoqni man etgan soqchi.

Ushbu ko’ldan boshqa narsa istamam,
kun yog’ida oqdir ajal choyshabim,
ushbu qo’ldan boshqa narsa istamam,
o’limim ham qanotlarin yozgan chog’.

O’tdi-ketdi qolgan butun bir borliq,
nomsiz ayanch, davom etar sayyora.
Boshqa ekan butun borliq, g’am yeli
bargni tashlab qushlar bilan ovora.

ATIRGUL QASIDASI

Atirgulim
qidirmadi shafaqdek o’lim.
O’z shoxida, deyarli mangu,
qidirdi u boshqa bir yo’lin.

Atirgulim
qidirmadi na ko’lanka, na bilim.
Tush va to’sh aro chegarada
qidirdi u boshqa bir yo’lin.

Atirgulim
qidirmadi boshqa atirgul.
Falaklarda, qimir etmasdan,
qidirdi u faqat o’zga yo’l.

Manba: «Sharq yulduzi» jurnali, 8/1989