Бизни саройдай кенг ёп-ёруғ хонага итариб киритиб юборишди. Ёруғдан кўзлар қамашиб кетди, мен кўзларимни юмдим. Бир лаҳзадан сўнг назарим столга, стол ортида аллақандай қоғозларни варақлаб ўтирган фуқаро кийимидаги тўрт кимсага тушди. Бошқа маҳбуслар бир четда тўда бўлиб туришарди. Биз хонани оралаб ўтиб, уларга қўшилдик. Кўпчилигини мен танирдим, қолганлари, афтидан муҳожирлар эди.

Жан Пол Сартр
МАҲБУС

Жан Пол Сартр — француз ёзувчиси, файласуф ва публицист. Француз экзистентсиализми намояндаси. Нобел мукофоти лауреати (1964).  1941—44 йилларда Франция Қаршилик кўрсатиш ҳаракатида қатнашган. Сартрнинг сиёсий-мафкуравий қарашларидаги зиддият ва ўзгаришлар унинг «Ҳолатлар» номли 9 та китобида кўрсатилган. 1952 йил тинчлик тарафдорларининг ҳаракатига қўшилиб, колониал тузум ва ирқчиликка қарши маърузалар ўқиган. Сотсиалистик мамлакатларни қўллаб-қувватлаган. 1952 йил Венгрия воқеаларидан сўнг Сартрнинг Совет давлати ва умуман сотсиалистик мамлакатларга бўлган муносабати кескин ўзгарган.
Ўзининг нафосат ва адабиётга бағишланган «Адабиёт нима» (1947), «Бодлер» (1947), «Авлиё Жене, масхарабоз ва жафокаш» (1952) каби асарларида Сартр оз-моз бўрттириб бўлса ҳам, ёзувчининг ҳозирги замон тарихида рўй бераётган барча ҳодисалар учун жавобгар эканлигини қатъий таъкидлаб ўтган.
«Кўнгил айнаш» (1938), «Девор» (1939), «Озодлик йўллари» (1945—49), «Ёпиқ эшик ортида» (1945), «Иблис ва Худо» (1951), «Алтона маҳбуслари» (1960) каби асарларида фалсафий фикрларини ҳаётий тажриба билан, афсонани журналистларга хос бўлган реалистик қарашлар билан бирлаштиришга ҳаракат қилган.
Сартрнинг ижоди Франция ва бошқа мамлакатларнинг маънавий ҳаётига ўз таъсирини кўрсатган.

   Бизни саройдай кенг ёп-ёруғ хонага итариб киритиб юборишди. Ёруғдан кўзлар қамашиб кетди, мен кўзларимни юмдим. Бир лаҳзадан сўнг назарим столга, стол ортида аллақандай қоғозларни варақлаб ўтирган фуқаро кийимидаги тўрт кимсага тушди. Бошқа маҳбуслар бир четда тўда бўлиб туришарди. Биз хонани оралаб ўтиб, уларга қўшилдик. Кўпчилигини мен танирдим, қолганлари, афтидан муҳожирлар эди. Олдда бошлари думалоқ, бир-бирига ўхшаб кетадиган икки нафар малла соч туришарди: франтсузлар бўлса керак, деб ўйладим. Бўйи паканароғи дам-бадам шимини юлқиб қўяди – асабийлашаётир.

Шу алфозда уч соатча турдик, силлам қуриб меровланиб қолдим, бошим ғувиллай бошлади. Бироқ хона иссиқ эди, бир неча кун совуқда қолганимизданми, ҳарқалай, бу ерда жон сақласа бўларди. Соқчилар маҳбусларни битта-битта столнинг олдига олиб келишди. Ўтирган ўша тўрт кимса улардан бирма-бир исм-шарифи ва касбини сўрайди. Бошқа нарса уларни деярли қизиқтирмайди чамаси, аммо гоҳи-гоҳида: «Ўқ-дори ўғирлаганларга қўшилганмидинг?» ёки «Учинчи куни эрталаб қаерда эдинг, нима қилдинг?» дея савол бериб қўяди. Жавобини эшитиб ҳам ўтирмайди ё ўзларини эшитмаганга олади, атрофга бепарво қараб қўяди-да, кейин ёзишга тушиб кетади. Томдан байналминал бригадага хизмат қилганинг ростми, деб сўрашади. Бўйин товлашнинг фойдаси йўқ — улар аллақачон Томнинг камзул чўнтагидан ҳужжатларини олиб қўйишган. Хуандан ҳеч нима сўрашмадиям, бироқ у исмини айтган ҳамоно тез-тез бир нималарни ёзишди.

—Ўзларингга маълум, — деди Хуан, — менинг акам Хозе анархиячи. У ҳозир бу ерда йўқ. Мен сиёсат билан шуғулланмайман. Ҳеч қандай партияга аъзо эмасман.
Улар чурқ этмай ёзишарди. Хуан жим туролмади.
— Менинг гуноҳим йўқ. Бошқалар учун жавобгар бўлишни хоҳламайман.
Унинг лаблари титрарди. Соқчи унингни ўчир, деб буюрди ва уни четга олиб чиқди. Менга гал келди.
— Сизнинг исмингиз Пабло Иббиетами?
— Ҳа, — дедим мен.
Кимса қоғозга қараб олиб сўради:
— Рамон Грис қаерга яширинган?
— Билмайман.
— Уни олтинчидан ўн тўққизинчигача сиз уйингизда яшириб ўтиргансиз.
— Бекор гап.

Улар бир нималарни ёзишди, кейин соқчилар мени хонадан олиб чиқишди. Даҳлизда Том билан Хуан икки қўриқчининг орасида туришарди. Қўриқчилар бизни олдиларига солиб ҳайдаб кетишди. Йўл-йўлакай Том уларнинг биридан сўради:
— Хўш, буёғи нима бўлади энди?
— Қайси маънода? – сўради соқчи.
— Бу нимайди — сўроқми ёки суд?
— Суд.
— Тушунарли. Хўш, энди нима бўларкан?
Қўриқчи рўйхуш бермай жавоб қилди:
— Ҳукмни сизларга камерада эълон қилишади.

Уларнинг камера дегани аслида касалхонанинг ертўласи эди. Ертўла гўрдан баттар совуқ, тўрт тарафидан изиллаб изғирин елиб туради. Туни билан тишларимиз шақиллаб чиқади, кундуз куни ҳам аҳвол зиғирча ўзгаргани йўқ. Бундан олдинги беш кунни мен черков биносининг картсерида ўтказдим. — Бир кишилик турмахонага ўхшайдиган бу жой ўрта асрдан қолган тошқопнинг ўзгинаси. Ҳибсга олинганлар ҳаддан ташқари кўплигидан уларни тўғри келган кавакка тиқишарди.

Мен ўшанда тош қазноқда ётганимдан афсусланмайман: у ерда, ҳарқалай, совуқ суякни қақшатадиган даражада эмасди, фақат бир ўзим ётардим, ёлғизлик эса силлани қуритади. Ертўлада эса менинг кам деганда, шерикларим бор. Тўғри, Хуан деярли оғзини очмайди: бояқиш, қаттиқ қўрқади, устига устак ҳали жуда ёш, ниманиям гапирарди. Томнинг, аксинча, жағи тинмайди, испанчага тўн кийдириб гапиради.
Ертўлада курси ва яна тўртта ўриндиқ бор эди. Устимиздан қулфлашгач, келиб ўтирдик ва бир неча дақиқа сукут сақладик. Шундан сўнг Том гап бошлади:
— Тамом, шўримиз қуриди.
— Шундайга ўхшайди, — маъқулладим мен. — Бироқ манов гўдакка тегинишмас, ҳарқалай.
— Акаси жангари бўлса бордир, бироқ у айбдор эмас-ку.
Мен Хуанга қарадим: назаримда у бизнинг гапимизни эшитмаётган эди.
Том гапини давом эттирди:
— Уларнинг Сарагосадаги ваҳшийликларидан хабаринг борми?

Одамларни тош йўлга қатор қилиб ётқизишарканда, устидан юк машинасини ҳайдаб дазмоллашаркан. Марокашлик бир қочоқ гапириб берди. Бу билан ўқ-дорини иқтисод қилишаркан, дейди.
— Ёқилғини-чи, бензинни ким иқтисод қиларкан?
Том асабимни қўзғади: ахир, бу гапларни валдирашдан нима фойда.
— Зобитлар бўлса бу пайт қўлларини чўнтакка тиқиб, оғизларида сигарета билан йўл четида баҳузур, бориб-келиб юрармиш. Қанийди, шўринг қурғурлар бир зумда жон бериб, қутула қолса. Қаёқда! Cоатлаб вой-додлаб ётишармиш. Марокашлик айтади, дастлаб оғриқнинг зўридан товушлари чиқмай қоларкан ҳатто.
— Йўқ, бу ерда ундай қилишмайди, ишончим комил, — дедим мен, — бошқасини билмадиму бироқ ўқ-дори етарли.

Ертўлага тўртта тирқишдан ва шифтнинг чап тарафидаги шундоқ осмон кўриниб турадиган думалоқ туйнукдан ёруғ тушиб туради. Олдин бу туйнукдан ертўлага кўмир ташланган. Дарвоқе, туйнукнинг тагида, ерда майда кўмир уюми бор. Афтидан, касалхонани иситиш учун олиб келинган. Уруш бошланиб қолиб, беморларни кўчиришган, кўмир эса жойида қолган. Туйнукни бекитишни, эҳтимол, ёддан чиқариб қўйишган, гоҳи-гоҳида тепадан ёмғир томчилаб турган. Туйқусдан Томнинг жазаваси қўзиди:
— Минг лаънат! – тўнғиллади у. — Аъзойи баданим қақшаяпти. Шу етмай турганди ўзи!

У ўрнидан туриб сакрай бошлади. Сакраганида кўйлагининг ёқаси очилиб, оппоқ сержун кўкраги кўриниб кетарди. Кейин энкайиб, қўлларига таянди ва оёқларини тепага кўтариб, қайчи қила бошлади: мен унинг бўлиқ думбалари диркиллаганини кўрдим. Сирасини айтганда, Том миқтидан келган, этли эди. Беихтиёр бу сергўшт момиқ баданга ўқ ва милтиқ найзалари, худди ёғни кесаётган пичоқдай, осонгина тешиб-ёриб киришини кўз олдимга келтирдим. Агар Тош озғин бўлганида, эҳтимол, на қўл ва на оёғим борлигини сезардим. Ора-сира бир нимамни ўғирлатиб қўйгандай атрофга олазарак қарайман, камзулимни излаб тимирскиланаман ва шунда уни қайтариб беришмагани тағин ёдимга тушади. Уларнинг бу қилиғидан хафа бўлдим. Бизнинг кийим-кечагимизни шилиб олишди ва беморлар авжи саратонда кийиб юрадиган қалин иштонлар беришди. Том ўрнидан туриб, рўпарамизга келиб ўтириб олди.
— Қалай, баданинг қизидими?
— Йўғ-а, жин урсин. Нафасим тиқилиб қолди.

Соат саккизлар атрофида камерага комендант билан икки нафар аскар кириб келди. Комендантнинг қўлида рўйхат бор эди. У қўриқчилардан сўради:
— Буларнинг исм-шарифлари нимайди?
Қўриқчи жавоб қилди:
— Стейнбок, Иббиета, Мирбал.
Комендант кўзойнагини қўндириб, рўйхатга қаради.
— Стейнбок… Стейнбок… А-ҳа, мана. Сиз отишга ҳукм этилгансиз. Ҳукм эртага эрталаб ижро этилади.
У яна бир бор рўйхатга қаради:
— Анови иккаласи ҳам.
— Мумкинмас, — минғирлади Хуан. —Бу хато.
Комендант унга ажабланиб қаради:
— Исм-шарифинг?
— Хуан Мирбал.
— Ҳаммаси тўғри, отув!
— Ахир, мен ҳеч нима қилганим йўқ-ку, — тирғалди Хуан.
Комендант елкасини қисиб қўйди ва биз томонга бурилди:
— Сизлар баскмисизлар?
— Йўқ.
Комендантнинг кайфи қочди.
— Менга бу ерда учта баск ўтирибди, дейишганди-ку. Нима, менинг уларни қидиришдан бўлак ишим йўқми. Сизларга, албатта, руҳонийнинг кераги йўқдир?
Биз индамадик.
— Ҳозир олдингизга табиб келади, у белгиялик. Эрталабгача бирга бўлади сизлар билан, — деди комендант ва ҳарбийчасига хайр-хўшлашиб чиқиб кетди.
— Хўш, мен нима дегандим, — деди Том. — Олижаноблик қилишибди.
— Ҳақиқатдан, — дедим мен. — бироқ болани… нега?… Аблаҳлар!

Бу гапни мен адолат туйғусидан келиб чиқиб айтгандим, аслида эса кўнглимда бу йигитчага нисбатан зиғирча меҳр йўқ эди. Унинг юзи сип-силлиқ эди, ўлим ваҳмидан башараси таниб бўлмас даражада ўзгариб кетди. Уч кун бурун у бошқача, мўртгина бир ўсмир эди – бундай болалар ёқимтой бўлишади, бироқ энди у тўкилиб-тугаб бораётган эски харобага ўхшаб қолган, назаримда тирик қўйиб юборишган тақдирда ҳам умрининг охиригача шундай хароб аҳволда қоларди. Умуман, болакайни аяшгани маъқул эди, бироқ шафқат туйғуси баттар нафратимни қўзғади, боз устига, йигитчани жиним суймасди.
Хуан бошқа оғиз очмади, ранг-рўйи бўздай оқариб кетди: қўллари, юзи кўкарди. Бақрайган шокосадай кўзларини ерга қадаб олди. Том кўнгилчан эди, боланинг қўлидан олиб, раҳмдиллик қилмоқчи бўлди, бироқ у жон-жаҳди билан силтанди, юзи буришиб кетди.
— Тинч қўй уни, — дедим Томга. — Кўрмаяпсанми, ҳозир у портлайди.

Том гапимга истамайроқ қулоқ солди: унинг болакайни эркалагиси келаётганди — бу билан ўз қисматини унутишга уринарди. Иккаласи ҳам менинг ғазабимни алангалатди. Олдинлари мен ўлим ҳақида ҳеч ўйламаганман — бунга сабаб бўлмаган, бироқ энди ўзимни ажал кутиб турганини ўйлашдан бошқа иш қолмаган эди.
— Менга қара, — сўради Том, – сен улардан бирортасини гумдон қилганмисан ҳеч?
Мен гапирмадим. Том августнинг бошидан бери олтитасини қандай отиб ўлдирганини таърифлай кетди. У бошимизга тушиб турган кўргуликни хаёлига келтирмас ва буни истамаётганини ҳам мен жуда аниқ сезиб турардим. Қолаверса, қандай фожеа рўй берганини ўзим ҳам ҳали чуқур англаб етмагандим, бироқ жон таслим қилаётиб азоб чекишимни ўйлардим, чўғдай ўқлар ёмғири баданимни тешиб кетаётганини ҳис қилардим. Аммо бунинг юз беражак фожеага ҳеч қандай боғлиқ жойи йўқ эди. Ҳаяжонланмасам ҳам бўларди: фожеанинг моҳиятига етиш учун вақт сероб – олдинда бутун бир оқшом турибди. Том кутилмаганда жимиб қолди. Мен кўз қирим билан қарадим ва унинг ҳам ранг-рўйи бўзарганини кўрдим. У афтодаҳол қиёфада эди ва миямда: «Ана, бошланяпти!» деган фикр ярқ этди.

Шом қуйилиб келарди, тирқишлардаги, туйнукдаги нур хира тортиб қолди. Туйнукдан юлдузларга кўзим тушди: тун совуқ, осмон очиқ эди.
Ешик очилиб, ертўлага икки қўриқчи кирди. Уларнинг ортидан оқ сариқдан келган белгияча ҳарбий кийимда бир киши кирди. У бизлар билан саломлашиб, шундай деди:
—Мен табибман. Ҳозирги қайғули вазиятда сизлар билан бирга бўламан.
Унинг овози ёқимли, зиёлиларга хос эди. Мен ундан сўрадим:
—Нима мақсадда?
—Мен сизнинг хизматингиздаман. Қўлимдан келадиган ҳамма нарсани қилишга тайёрман, шояд, сўнгги соатларингизни бироз бўлса-да енгиллатишга кўмаклашсам.
—Нега атай бизнинг олдимизга келдингиз? Госпиталда беморлар кўп-ку.
— Мени шу ерга жўнатишди, — деди у мужмал жавоб қилиб ва шу нафасдаёқ шошиб қўшиб қўйди: — Чекасизларми? Менда сигарета бор, ҳатто сигара ҳам.

У бизларга инглиз сигареталарини ва гаванна сигараларини чўзди, биз рад этдик. Мен унга синчиклаб қарадим, у бесаранжон бўла бошлади. Шунда унга айтдим:
—Сиз бу ерга раҳм-шавқат кўрсатай деб келганингиз йўқ, тўғрими. Сизни танидим. Мени қўлга олишган куни казарма ҳовлисида кўргандим сизни. Фалангчилар билан бирга эдингиз.
Мен унга юрагимни буткул тўкиб-солмоқчи эдим, бироқ ҳайронман, нимадир бунга монелик қилди: туйқусдан белгиялик мени қизиқтирмай қўйганди. Авваллари мен бировга ёпишсам, тутган жойимни осонликча қўйиб юбормасдим. Айни чоғда ўз-ўзидан гапиришга иштиёқ йўқолди. Мен елкамни қисиб, кўзларимни олиб қочдим. Бир неча дақиқадан сўнг бошимни кўтардим ва белгиялик мени қизиқувчанлик билан кузатаётганини пайқадим. Қўриқчилар ўтириб олишди. Бесўнақай Педро зерикканидан нима қиларини билмайди, ора-сира ухлаб қолмаслик учун, бошини силкиб қўяди.
—Чироқ келтирайми? – кутилмаганда сўради Педро.

Белгиялик бош ирғаб розилик билдирди ва мен бу доно ҳам товуқмиялардан бўлса керак, деб ўйладим, бироқ барибир у жоҳилга ўхшамасди. Совуқ кўк кўзларига қараб туриб, ҳарқалай, у ақли ноқисларни даволаса ажабмас, деган фикрга бордим. Педро бир зумда керосин чироқ кўтариб келди ва уни ўриндиқнинг четига қўйди. Чироқ хира ёритарди, аммо бу зим-зиё қоронғудан кўра тузукроқ эди. Чунки биз ҳалигача зулматда ўтиргандик. Мен шипдаги чироқдан тушган ёруғ доирага узоқ тикилдим. Афсунлангандай термулиб қолдим. Туйқусдан ҳаммаси кўздан йўқолди, ёруғ доира сўнди. Мен ҳушимга келиб, гўё елкамдан оғир юк босаётгандай титраб кетдим. Йўқ, бу қўрқув эмас, ўлим ҳақидаги машъум хаёл ҳам эмас. Бу туйғунинг номи йўқ эди. Ёноқларим ловуллаб ёнар, бошим оғриқдан зирқирарди.

Мен совуқдан жунжикдим, шерикларимга қарадим. Том кафтлари билан юзини бекитиб ўтирарди, мен унинг оппоқ семиз ўмганини кўрдим. Кичкина Хуаннинг аҳволи баттар ёмонлашган эди: унинг оғзи ярми очиқ, бурун катаклари пирпирарди. Белгиялик унинг ёнига борди ва елкасига қўлини қўйди: афтидан, у болакайга далда бермоқчи эди, бироқ унинг кўзлари ҳамон совуқ боқарди. Хуан қилт этмади. Белгиялик унинг билагини учта бармоғи орасига олиб сиқиб ушлади, умидсизлиги юзидан билиниб турса-да, у бироз ортга, менга орқасини ўгирмоқчи бўлиб тисланди. Мен бўйимни чўзиб қараб, унинг чўнтагидан соатни олганини ва қўлини қўйиб юбормай, соатга тикилиб турганини кўрдим. Кейин у орқароққа четланди, Хуаннинг қўли шалвираб тушди. Белгиялик деворга суянди, бироз туриб нимадир ёдига тушгандай шошилиб ён дафтарчасини чиқарди-да ёза бошлади. «Қанжиқ! – дедим ичимда қоним қайнаб. — Менинг томирларимниям бир ушлаб кўрсин-чи, башарасини бузиб ташлайман!» У менга яқинлашмади, бироқ бошимни кўтарганимда кўзларим кўзига тушди. Мен тик қараб туравердим. Қандайдир синиқ овоз билан у менга деди:
—Сезмаяпсизми, бу ер совуқ?
Ҳақиқатан ҳам у совқотаётганди: юзи кўкариб кетган.
—Йўқ, мен совқотаётганим йўқ, — дедим.

Бироқ у мендан совуқ нигоҳини узмади. Шу лаҳзада мен гап нимадалигини пайқадим. Қўлим билан юзимни силадим: юзимни чиппа тер босган эди. Яхлаб ётган бу ертўлада, қишнинг қаҳратон палласида, тағин тўрт томондан изғирин изиллаб турган бир пайтда вужудимдан тер қуйилиб оқарди. Сочларимни ушлаб кўрдим: жиққа ҳўл. Эгнимдаги кўйлагимни сиқса бўларди, у баданимга ёпишиб кетганди. Қарийб бир соатдан бери мени тер босаётган экан, мен эса буни сезмабман. Ҳайвон — белгиялик буни кўриб турган. У юзимдан реза-реза тер томчилаётганини кузатган ва: мана, қўрқувнинг аломати, ўлим даҳшатининг оқибати, деб ўйлаган бўлиши мумкин. У ўзини баркамол инсондай ҳис этган ва озод одам қатори шунчаки совқотаётганидан ғурурланган. Ўрнимдан туриб унинг тумшуғига мушт туширгим келди. Бироқ ўрнимдан турган дамда вужудимни чулғаган номус ва ғазаб туйғуси қаёққадир йўқолди, мен буткул ҳафсаласизлик билан ўриндиққа чўкдим. Чўнтагимдан дастрўмолни олиб бўйнимни артиб, шу билан қаноатланган бўлдим. Энди сочларимдан тер оқаётганини сездим, бу ёқимсиз ҳол эди. Шундан сўнг артинмай қўя қолдим: дастрўмолча жиққа ҳўл бўлиб қолган, тер эса қуйилиб келарди. Орқаларимга оққан тердан шимим ўриндиққа ёпишиб қолди.

Шунда туйқусдан кичкина Хуан гапириб қолди:
— Сиз табибмисиз?
— Ҳа, — деди белгиялик.
— Айтинг-чи… бу… ўшанда қаттиқ оғрийдими… узоқ давом этадими?
— Қайси бу… ўшанда… Йўқ, жуда тез ўтиб кетади, — деди белгиялик меҳрибон оҳангда. Кўринишидан у пул тўлаган беморни тинчлантираётган докторга ўхшарди.
— Мен эшитган эдимки… менга айтишганди… баъзан… биринчи
марта отишганда… чиқмайди деб.
Белгиялик бош чайқади:
— Агарда биринчи марта отганда ўқлар дарҳол ўлдирадиган аъзоларга тегмаса шундай бўлади.
— Унда милтиқларни яна ўқлашиб, қайта мўлжалга олишадими? — У овозини бироз пасайтириб, хириллаган товушда қўшиб қўйди: — Бунинг учун вақт керак-да, а?

Хуанни жисмоний оғриқнинг азоби қўрқувга соларди: унинг ёшида бу табиий, албатта. Мен эса бу ҳақда ўйламасдим, баданимдан қуйилаётган тер ҳам оғриқ азобидан қўрққанимдан эмас. Мен ўрнимдан туриб кўмир уюми томон юрдим. Том сесканди ва менга қаҳрланиб қаради: оёғимдаги бошмоқларимнинг ғичирлаши унинг ғашини келтирди. Наҳотки менинг юзим ҳам шундай оқариб кетган бўлса, деб ўйладим.
Осмон чиройли эди, мен ўтирган бурчакка ёруғ тушмасди. Бироқ энди ҳаммаси бошқача: бурун черковнинг картсерида ўтирганимда хоҳлаган пайтда осмоннинг бир парчасини кўра олардим ва бу ҳар сафар хаёлимда турли хотираларни уйғотарди. Тонг маҳали, осмон ёрқин зангори ва тубсиз бўлиб кўринган чоғлар Атлантика қирғоқларидаги чўмиладиган жойларни тасаввур қилардим. Чошгоҳда, қуёш тик тепага келганда Севил қаҳвахонаси хотирамда жонланар, у ерда мен мансанил ҳўплаб, анчоус ва зайтун меваларидан тамадди қилган эдим. Тушдан сўнг, устимга кўланка тушганди, улкан стадионнинг тенг ярмини қоплаган қуюқ соя кўз олдимга келар, одатда майдоннинг қолган ярмини қуёш нури чўлғаб ётарди; шу зайл — кафтдек осмон парчасига термулиб, ернигина кўришга маҳкумлигим менга алам қиларди. Бироқ ҳозир мен осмонга лоқайд қарардим: осмон парчаси хотирамни мутлақо безовта қилмасди. Бу ҳолат ўзимга маъқул туюларди. Жойимга қайтиб, Томнинг ёнига келиб ўтирдим. Жим ўтирдик.

Бироздан сўнг у синиқ овозда гапира бошлади. У гапирмай туролмасди: товушини чиқариб гапиргандагина ўзининг тириклигига ишонч ҳосил қиларди. Афтидан, тескари қараб ўтирган бўлса-да, менга гапирди чоғи. У менинг башарамга қарашга чўчирди, юзимни тер босган, рангу қутим ўчган, тупроқдай: энди биз бир-биримизга жуда ўхшардик, биримиз бошқамизни ойнадагидай аниқ акс эттирардик. У белгияликка — тирик одамга қаради.
—Буни тушунишга сенинг қурбинг етадими? – сўради у. — Меники етмайди.
Мен ҳам синиқ овозда гапира бошладим ва унга ўхшаб белгияликка қарадим.
—Нимани айтаяпсан?
—Ҳадемай бошимизга тушадиган кўргуликни. Ҳечам ақлимга сиғдиролмаяпман — нима бўларкан.
Мен Томдан ғалати ҳид анқиётганини сездим. Афтидан, ҳидларни одатдагидан кўра ўткирроқ сеза бошлагандим. Унга заҳарханда қилдим:
—Куюнма, ҳадемай тушуниб оласан.
Бироқ у ўша зайлда давом этди:
—Йўқ, бу ақлга сиғмайди. Мен охиригача туриб беришни хоҳлайман, бироқ мен… жуда бўлмаганда билишим керак… Демак, шундай… бироздан кейин бизни ҳовлига олиб чиқишади. Бу ифлослар рўпарамизда саф тортишади. Сенинг-ча, улар нечта бўлиши мумкин?
—Билмайман, бешта бўлар, балки саккизта. Бундан кўпмас.
—Майли, саккизта бўла қолсин. Уларга: «Нишонга олинг!» деб қичқиришади. Мен ўзимга ўқталган саккизта милтиқни кўриб турибман. Деворга суянмоқчи бўламан, кифтимни деворга тирайман, жон-жаҳдим билан қапишиб олишга уринаман, худди тушда — босинқирагандай девор мени итаради. Буларнинг барини мен кўз олдимга келтираяпман. Билсайдинг, қанчалар аниқ тасаввур қилаётганимни!
—Биламан, — дедим.—Мен ҳам сенчалик тасаввур қила оламан.
—Ҳарқалай, жуда қаттиқ оғриса керак. Ахир, улар башарамизнинг абжағини чиқариб ташлаш учун тўғри кўзимизга, оғзимизга отишади,—унинг овози аламли тус олди.—Мен танамдаги яраларни ҳис этаяпман, бир соатдан бери бошим, бўйним зирқираб оғрияпти. Бу одатдаги оғриқ эмас, ундан баттар: бу эрта тонгда мен ҳис этадиган оғриқ. Хўш, ундан кейин нима бўлади?

Томнинг нима демоқчи бўлаётганини жуда яхши англаб турардим, бироқ унинг буни пайқаб қолишини истамасдим. Аъзойи баданимда у айтаётган оғриқни ҳис этдим, оғриқ майда яра-чақалардай, чандиқдай бутун танамга ёйилган эди. Мен бунга кўниколмадим, бироқ Томга ўхшаб жиддий аҳамият ҳам бериб ўтирмадим.
—Ундан кейинми? — қаҳрим қўзиб сўрадим. —Ундан кейин сени қурт-қумурсқалар ейди.
Бу гапларимдан сўнг у ўзига-ўзи гапира бошлади, бироқ белгияликдан кўзини узмади. Белгияликнинг гўё қулоғи том битган, ҳеч нимани эшитмаётганга ўхшарди. Унинг бу ердалиги сабабини мен тушунардим: бизнинг ўй-хаёлларимиз белгияликни қизиқтирмасди, у бизнинг ҳали ҳаёт барқ уриб турган, бироқ ўлим талвасасига тушган танамизни назорат қилиш учун келганди.
—Худди тушингда босинқирагандай, — давом этди Том. —Бир нимани ўйламоқчи бўласан, хаёлинг ҳам жойида, фикрлай бошлайсан, яна бир дақиқадан сўнг тубига етадигандайсан, бироқ кейин ҳаммаси қаёққадир ғойиб бўлади, йўқолади. Ўзимга ўзим: «Кейин-чи? Кейин ҳеч нима қолмайди», дейман. Бироқ бунинг нималигини мен тушунмайман. Гоҳо шундай туюладики, мен қарийб ҳаммасига тушуниб етдим… бироқ шу лаҳзада бари барбод бўлади, оғриқ, ўқлар… милтиқларнинг қаторасига отаётгани кўз олдимга келади. Мен материалистман, қасам ичишим мумкин, менга ишон, ақлим жойида, бироқ ҳушимни сира йиғиб ололмаяпман. Кўзимга ўзимнинг жонсиз жасадим кўринаяпти, бу унча қийин эмас, аммо кўриб турган Менман, мурдага қараб турган кўзлар ҳам Менинг кўзларим. Энди ўзимни ҳеч нимани кўрмаётганимга, эшитмаётганимга ишонтирмоқчи бўлаяпман, ҳаёт эса давом этаверади. Бироқ бизлар бемалол фикрлаш учун яратилмаганмиз. Биласанми, бир неча оқшом киприк қоқмай тонгларни оттирганман, ниманидир кутганман. Бироқ эрта тонгда бизни кутаётган кўргулик, Пабло, буткул бошқа нарса. У орқадан келаётир, унга қарши туришнинг ҳеч бир иложи йўқ.
—Ўчир, — дедим мен унга.—Балки олдингга руҳонийни чақириш керакдир?
У жим бўлди… Орадан бироз ўтгач, Том менинг қўлимдан ушлаб, чет термулиб турган кўйи деди:
—Пабло, мен ўзимдан ўзим сўрайман… ҳар дақиқада ўзимдан сўрайман: наҳотки биз изсиз йўқ бўлиб кетсак?

Мен қўлимни тортиб олдим ва унинг юзига қараб:
—Оёғингнинг остига қарасанг-чи, чўчқа, — дедим.
Унинг оёқлари тагида кўлмак пайдо бўлган, иштонидан томчилар томчилаб турарди.
—Бу нима? – дея минғирлади у ҳушини йўқотиб.
—Иштонингни ҳўллаб қўйибсан, — дедим мен.
—Ёлғон! — қичқирди у. —Ёлғон! Мен ҳеч нимани сезмаяпман.
Юзида мунофиқона ҳамдардлик билан белгиялик бизга яқинлашди.
—Ўзингизни ёмон ҳис этаяпсизми?
Том жавоб қилмади. Белгиялик чурқ этмай кўлмакка қараб турарди. —Билмайман нега бундай бўлганини. —Томнинг овози қаҳрли тус олди. —Бироқ мен қўрқмайман. Қасам ичиб айтаман, қўрқмайман!
Белгиялик гапирмади. Том ўрнидан туриб, чоптиргани бурчакка қараб кетди. Қайтиб келиб, тугмаларини қадаб, яна курсига чўкди ва шундан сўнг қайта оғзини очмади. Белгиялик ўзининг ёзув-чизувларига киришди.
Бир маҳал туйқусдан белгияликнинг миясига ғалати фикр келди шекилли:
— Дўстларим, — деди у. —Мен ўзимга шундай бир вазифани олмоқчиман, агар ҳарбий маҳкама қарши бўлмаса, албатта. Сизга ўзингиз қадрлайдиган одамларга бир неча сўз айтиш учун имкон бермоқчиман…
Том минғиллади:
—Менинг ҳеч кимим йўқ.
Мен индамадим. Том бир дақиқа кутиб турди-да, кейин қизиқсиниб сўради:
—Сен Кончага бирор гап айтиб қолишни истамайсанми?
—Йўқ.

Бундай гапларга бардошим етмасди. Бироқ ўзимдан бошқа ҳеч кимни айбдор ҳам қилолмасдим: мен кеча Томга, айтмаслигим керак эди-ю, аммо Конча ҳақида гапиргандим. Мен Конча билан бир йил турдим. Кеча у билан беш дақиқа учрашиш учун қўлимни чопиб ташлашларигаям рози эдим. Томга Конча ҳақда гапирганимнинг сабаби ҳам шу: бу туйғуни тиядиган куч менда йўқ эди. Ҳозир эса уни ҳатто қучоқлашга ҳам хоҳишим йўқ: мен ўзимнинг танамдан жирканардим, чунки баданим туссиз-кулранг, шилимшиқ бўлиб қолган. Ўлимим ҳақида эшитиб Конча йиғлайди, бир неча ой ҳаётдан безиб юради. Мен барибир ўлишим керак бўлган одамман. Унинг чиройли, майин кўзларини эсладим: у менга қараганида вужудимга нимадир қуюларди. Бироқ энди бундай бўлмайди, тамом: энди қарагани билан нигоҳи менгача етиб келмайди. Мен ёлғизман энди.
Белгиялик чўнтагидан соатини чиқариб қаради:
— Уч ярим, — деди у.
Қанжиқ, атай айтди буни! Том ўтирган жойида қалқиб тушди — биз алаҳсиб вақтнинг ўтаётганини унутган эдик, тун қора пардаси билан бизни чалғитган эди, мен оқшом қачондан бошланганини эслай олмадим.
Кичкина Хуан товуш чиқара бошлади. У қўлларини сермаб, қичқирди:
—Мен ўлишни хоҳламайман, ўлишни хоҳламайман!

У қўлларини олдинга чўзганча ертўлани айланиб югурди ва юзтубан йиқилиб ётган жойида фарёд чека бошлади. Том хира тортиб қолган кўзлари билан унга қаради: Хуанни юпатишга унинг хоҳиши йўқлиги шундоқ сезилиб турарди. Бунинг ҳожати ҳам йўқ: болакай биздан кўра кўпроқ шовқин солаётган бўлса-да, бироқ биз чекаётган ғам-алам уникидан кам эмас эди. У худди жон талвасасига тушган беморга ўхшарди. Биз эса ундан-да баттар аҳволда эдик.

У йиғларди, мен унинг ўзига ачинаётганини кўриб турардим, бироқ бу дамда у ўлим ҳақида ўйламасди. Мен ҳам йиғлаб юборай дедим, ўзимнинг уволлигимдан кўнглим бузилди. Бироқ шу пайт бошқа бир ҳолат юз берди: мен болакайга қарадим, унинг силкинаётган озғин елкаларига кўзим тушди ва юрагимда ғайриинсоний туйғу бош кўтарди — мен на ўзимга ва бошқа бировга шафқат қилмайдиган ҳолатда эдим. Ўзимга ўзим: сен мардларча ўлишинг керак, дедим.

Том ўрнидан қўзғалди, у шипдаги туйнукнинг шундоқ тагида, ёришиб келаётган осмонга қараб турарди. Мен эса ичимда: мардларча ўлиш керак, мардларча, дея таъкидлар, бошқа ҳеч нимани ўйламасдим. Бироқ белгиялик соатни эслатганидан бери вақтнинг тез ўтаётганини ҳис этдим. Том гапирганда ҳали қоронғи эди:
—Ешитаяпсанми? – деди у.
—Ҳа.
Ҳовлидан оёқ товушлари эшитилди.
—Бало борми уларга қоронғида сандирақлаб! Ахир, бизларни қоронғида чиқариб отишмаса керак-ку.
Бир дақиқадан сўнг жимлик чўкди. Мен Томга:
—Ёришяпти, — дедим.
Педро жунжикиб ўрнидан турди ва орқасига ўгирилиб:
—Итдай совқотдим, — деди.
Ертўлани ғира-шира ёруғлик қоплади. Қулоғимизга узоқдан ўқ товушлари эшитилди.
—Бошланаяпти, — дедим Томга. —Чамамда, улар буни орқа тарафдаги ҳовлида қилишяпти.
Том белгияликдан сигарет сўради. Мен ўзимни тийдим: чекиш ҳам, ичиш ҳам кўнгилга сиғмасди. Шу дақиқадан бошлаб улар тинимсиз отишди.
—Тушундингми? – деди Том.

У яна нимадир демоқчи бўлди, бироқ айтмади, эшикка қаради. Эшик очилиб, тўрт нафар аскар билан лейтенант кириб келди. Том қўлидаги сигаретни тушириб юборди.
—Стейнбок?
Том жавоб бермади. Педро у ўтирган тарафга имо қилди.
—Хуан Мирбал?
—Ана у, курсида ўтирган.
—Турилсин! — бақирди лейтенант.
Хуан қилт этмади. Икки аскар уни қўлтиғидан олиб, турғазиб қўйди. Бироқ қўйиб юборишлари билан Хуан қулаб тушди. Аскарлар саросималаниб қолишди.
—Бундайларни энди кўраётганим йўқ, — деди лейтенант. —Кўтариб боришга тўғри келади, ҳечқиси йўқ, ҳаммаси рисоладагидай бўлади.
У бурилиб Томга буюрди:
— Чиқ!

Том икки нафар аскар қуршовида ташқарига чиқди. Қолган икки аскар Хуанни қўлтиғидан олиб уларнинг ортидан чиқишди. Хуаннинг ҳуши ўзида эди, кўзлари шокосадай, ёноқларидан кўз ёшлари оқиб турарди. Мен эшикка қараб қадам ташлагандим, лейтенант тўхтатди:
—Иббиета сизмисиз?
—Ҳа.
—Кутишингизга тўғри келади. Бироздан сўнг келишади сиз учун.
Шундай деб у ҳам чиқди. Унинг ортидан белгиялик ва икки соқчи чиқишди. Бир ўзим қолдим. Нималар бўлаётганини тушунолмасдим, менга қолса, улар ҳаммасини тезроқ ҳал қилиб қўя қолишгани тузук эди. Милтиқнинг қарсиллаган товуши эшитилиб турар, оралиқдаги танаффус жуда қисқа эди. Уввос солиб бақиргим, сочларимни юлгим келарди. Бироқ тишимни тишимга босиб, қўлларимни чўнтакларимга тиқдим: бардош қилиш керак. Бир соатдан кейин мени олиб чиқиш учун келишди ва биринчи қаватдаги кичкина хонага бошлаб боришди, бу ердан сигарет ҳиди анқир, хона ичи дим, нафасим буғилиб қолаёзди. Хонада икки нафар зобит оромкурсиларда ястаниб, чекиб ўтиришарди, тиззаларида ёйилган қоғозлар бор эди.
— Сенинг исм-шарифинг Иббиетами?
— Ҳа.
— Рамон Грис қаерга яширинган?
— Билмайман.

Мени сўроқ қилаётгани семиз, пакана зобит эди. Унинг кўзлари ойнак тагидан менга қаттиқ тикилиб турарди.
—Яқинроқ кел, — деди у.
Мен яқинроқ бордим. У ўрнидан турди ва менга кўзини тешиб юборгудай қадаб, шунақа қарадики, бу қараши билан мени гўё дўзах азобига гирифтор қилмоқчидай эди. Кейин у қўлимни қайира бошлади. Бу билан менга азоб бермоқчи эмас, балки шунчаки кўнглини ёзмоқчи: ўзининг ҳукмдорлардан эканини ҳис этгиси келарди. У юзини юзимга яққин олиб келди, димоғимга оғзидан анқиётган сассиқ ҳид урилди. Бу бир даққиқача давом этди ва мен ўзимни кулгидан зўрға тийиб қолдим. Ҳадемай ўладиган одамни чўчитиш учун бу кифоя қилмасди, унинг кўрсатган ҳунари анчайин ночор ҳаракат эди. Кейин у кўкрагимдан итариб юборди ва бориб жойига ўтирди.
—Ё сен отиласан ёки у. Агар унинг қаердалигини айтсанг тирик қоласан.
Бу кимсалар ҳам бўйинларидаги бўйинбоғу, оёқларида ялтироқ этиклари билан бир куни ажалга рўпара келишлари аниқ. Тўғри, мендан кейин, бироқ орадан кўп ўтмай шундай бўлади. Улар қўлларидаги қоғозларга ёзилган аллақандай исмларга белги қўяр, одамлар ортидан тозидай қувар, уларни тутиб қамар ёки отиб ташларди. Испаниянинг келажаги ва бошқа кўп нарсалар ҳақида уларнинг ўзларининг қарашлари бор эди. Аҳмоқона фаолликлари, елиб-югуришлари эса менинг ғашимни келтирарди ва кулгили туюларди: ақлдан озган бу телбанома нусхаларнинг ўрнида бўлишни ҳечам хоҳламасдим.

Пакана бақалоқ мендан кўзини узмасди, бот-бот этигининг қўнжига қамчи билан уриб қўярди. Бу қилиғи билан ўзининг йиртқич ҳайвончалик бераҳм эканини бошқаларга уқтириб қўймоқчи бўларди.
—Хўш, тушундингми?
—Гриснинг ҳозир қаердалигини билмайман, — жавоб қилдим мен, —еҳтимол Мадриддадир.
Бошқа бир зобит керишиб қўлини кўтарди. Бу эринчоқ ҳаракат ҳам ҳисоб-китобли эди.

Мен уларнинг зимдан тайёрлашган ўйинларини жуда яхши сезиб турардим ва бундай ўйинлардан ҳузурланадиганларнинг борлигидан ҳайратга тушардим.
—Ўйлаб кўришинг учун чорак соат муҳлат берамиз, — деди у, — ечинадиган хонага олиб чиқинглар уни, ўн беш дақиқадан кейин олиб киринглар. Агар тихирлик қилса, жойида отиб ташланглар.

Бу қанжиқлар нима қилишаётганини яхши билишарди: тун бўйи мени куттиришди, кейин ертўлада бир соат ёлғиз сақлашди, Хуан билан Томни отиб ташлагунча кутдим, энди эса мени ечинадиган хонага қамаб қўйишмоқчи—улар бу ўйинни кеча ўйлаб топишган. Асаби дош беролмайди, синади деб ўйлашган. Бироқ улар янглишади. Демак, улар мени Грис яширинган жойни билади, деб ишонишаётир. Грис шаҳардан тўрт километр наридаги амакиваччаларининг уйига яширинган. Уни сотиб қўймаслигимга ишончим комил, фақат қийноққа солиб азоблашмаса бўлгани (афтидан, улар бу ҳақда ўйлаб ҳам кўришмаган). Булар бари менга кундай равшан, қолаверса, мен ҳаммасидан совиб бўлдим. Бироқ айни дамда мен нега ўзимни бундай тутаётганимни билгим келарди: нега мен бошқача бўлолмаяпман, деб ўйладим. Нега итдай ўлиб кетишим керак, нима учун энди Рамон Грисни сотмаслигим керак? Хўш, нега? Ахир, мен Рамонни ҳурмат қилмай қўйдим-ку. Унга ҳурматим, биродарлик туйғуларим ўша оқшом барҳам топган эди-ку: Кончага муҳаббатим яшашга иштиёқим — бари ўша оқшом тугаб битди-ку! Тўғри, шунгача мен Гриссни доим қадрлаб келганман, у мард одам эди. Не бўлса-да унинг учун қурбон бўлишни бўйнимга олган эдим: унинг ҳаёти мен учун ўзимникидан азизроқ эди, аслида, ҳар қандай ҳаётнинг, тирикликнинг сариқ чақалик қадри йўқ. Ахир, одамни деворга тираб қўйиб юз-кўзига ўқ ёғдиришса, отиб ўлдиришса — бу мен бўламанми ё Роман Грисми ёки бошқа бировми — тирикликда маъни қолмайди: ҳаммаси аҳамиятини буткул йўқотди. Аммо мен ҳозир тирикман, Роман Грисни сотиб жонимни сақлаб қолсам бўлади, бироқ буни қилмаяпман. Эшакларча қайсарлигим ўзимга қизиқ туюларди. «Шу қадар аҳмоқ бўламан-ми!», деб ўйладим. Бу ўйдан, ҳатто, кайфиятим озроқ кўтарилди ҳам. Кейин улар мени ўша тор хонага бошлаб боришди. Оёқларимнинг орасидан каламуш югуриб ўтди, буям менга қизиқ туюлди. Мен соқчилардан бирига ўгирилиб:
—Қара, каламуш, — дедим.

Соқчи жавоб қилмади. Унинг башараси тунд, чамамда бўлаётган воқеаларни у ўта жиддий қабул қилаётган эди. Хохолаб кулгим келди, ўзимни тутдим: агар бир кулишга тушсам ўзимни тўхтатолмайман, деб қўрқдим. Соқчининг мўйлови бор эди. Мен унга:
—Мўйловингни қириб ташла, тентак, — дедим.
Тирик одамнинг бетини тук босгани менга кулгили туюлди. Соқчи ҳафсаласизлик билан кетимга бир тепди, мен жим бўлдим.
—Хўш, — деди бақалоқ. — Ўйлаб кўрдингми?

Мен унга камёб ҳашаротга қарагандай сохта қизиқувчанлик билан қарадим ва:
—Ҳа, мен унинг қаердалигини биламан, — дедим. —Грис қабристонга яширинган. Бирор лаҳаднинг ичида ёки қоровулнинг уйчасида бўлиши керак.
Кел, охирида буларни бир лақиллатай, дедим-да. Ҳовлиқиб милтиқларини кўтариб бақириб-чақиришларини, тўрт тарафга чопқилашларини кўриб маза қилгим келди. Чиндан ҳам улар ўтирган жойларидан учиб туришди.
—Кеттик! Молис, лейтенант Лопесдан ўн беш киши олинг!
—Агар алдамаётган бўлсанг, — деди бақалоқ, — мен ваъдамда тураман. Бироқ бизни лақиллатган бўлсанг, билиб қўй, соғ қолмайсан.

У чиқиб кетди. Мен соқчилар қуршовида ўтирган жойимда қолдим. Ора-сира кулиб қўяман: уларнинг қабристонда изғишиб, тўрт тарафга аланглаб чопқилаб юришгани кўз олдимдан ўтади. Ҳарқалай жуда ақлли иш қилдим, деб ўйладим. Қабр тошларини кўтариб, лаҳадларнинг ичига қараб оввора-ю сарсон бўлишаётганини тасаввур қилиб ҳузурландим. Орадан бир ярим соатча вақт ўтди, бақалоқ қайтиб келди. Энди мени отиб ташлашга буйруқ берса керак, деб ўйладим. Қолганлар, афтидан, қабристонда қолишганди. Бироқ зобит менга тикилиб қаради. Башарасидан аҳмоқ бўлганини англатадиган аломатлар сезилмади.
—Уни катта ҳовлига олиб чиқинглар, ўша жойдагиларга қўшинглар, — деди у. — Жангдан сўнг унинг тақдирини трибуна ҳал қилади.
Мен унинг гапларини яхши англолмадим. Ундан сўрадим:
—Нима, мени отишмайдими?
—Умуман олганда, ҳозир отишмайди. Қолаверса, бу энди менинг вазифамга кирмайди.
Нима бўлаётганига ақлим етмасди.
—Нега энди? – дедим ҳайрон бўлиб.

У гапирмади, елкаларини учирди, холос. Аскарлар мени олиб чиқиб кетишди. Катта ҳовлида юз чоқли маҳбус: қариялар, болалар тўдалашиб туришарди. Нима бўлаётганига ақлим етмай, ҳовли ўртасидаги гулзор атрофида санқий бошладим. Чошгоҳда бизни ошхонага олиб киришди. Икки-уч киши мен билан гаплашмоқчи бўлди. Афтидан, бизлар таниш эдик, бироқ мен орага гап қўшмадим: қаерданман, нималар бўляпти—тушунолмаётгандим. Кечқурун ҳовлига яна бир тўда маҳбусларни ҳайдаб киритишди. Улар орасида новвой Гарсиани танидим. У мени кўриб қичқирди:
— Омадинг бор сенинг. Тирик кўраман деб ўйламагандим.
— Улар мени отувга ҳукм қилишди, — дедим мен, — кейин бу фикрдан қайтишди. Нега бундай қилишди, билмайман.
— Мени соат иккида ушлашди, — деди Гариас.
— Нима учун?

Гариас сиёсат билан шуғулланмасди.
—Ҳеч тушунолмайман, — деди Гариас, —улар ўзларига ўхшаб фикр юритмайдиганларнинг ҳаммасини тутишаяпти.
У овозини пасайтириб:
—Грисни қўлга туширишди, — деди.
Мен сесканиб кетдим.
—Қачон?
—Бугун эрталаб. Ўзи аҳмоқлик қилди-да. Чоршанба куни жаҳл устида укаси билан уришиб қолиб, унинг уйидан чиқиб кетди. Яширинишга ёрдам берадиган сонмингта эди, бироқ у ҳеч кимга зиёним тегмасин, деди чамаси.

Менга: «Ибиетанинг уйига яширинсам бўларди, бироқ уни ҳибсга олишибди, қабристонга бекинаман», деди.
—Қабристонга?!
—Ҳа. Аҳмоқлик қилди. Бугун эрталаб улар қабристонни босишди. У қоровулнинг уйчасида экан, ўраб олишди. Грис қаршилик кўрсатишга уринди, бироқ улар Грисни отиб ўлдиришди.
—Қабристонда-я?!
Кўз олдим қоронғулашиб юз тубан йиқилдим. Овозим борича шунақа қаҳ-қаҳ уриб тўхтовсиз кулардимки, кўзларимдан ёш тирқирарди.

Рус тилидан Аҳмад Отабой таржимаси

Jan-Pol SARTR
MAHBUS

Jan-Pol Sartr (Jean-Paul Charles Aymard Sartre) (1905-1980) – fransuz adibi, faylasufi, esseisti. Yevropa adabiyoti va falsafasida ekzis­tensializm oqimi asoschilaridan. Nobel mukofoti laureati (1964). Ikkinchi jahon urushi yillarida Fransiya Qarshilik ko‘rsatish harakatining faol ishtirokchilaridan bo‘lgan. O‘z g‘oyalarini “Tan modern” (“Yangi zamon”) jurnali ochib, targ‘ib etgan. Uning “Borliq va hechlik” (1945), “Ekzistensializm – gumanizm” (1946), “Ahvollar” (10 jild) (1947-1976) singari asarlari Yevropa falsafasi taraqqiyotida juda chuqur iz qoldirdi. U ko‘proq tarix oqimida borayotgan insonning o‘zi va o‘zgalar oldidagi mas’uliyatini batafsil tadqiq etdi.
Sartr – XX asr dunyo adabiyotining eng yirik namoyandalaridan biri. Uning “Erkinlik yo‘llarida” tetralogiyasiga kirgan “Yetuklik”, “Kechiktirish”, “Yurakdagi o‘lim”, bundan tashqari “Aynish”, “So‘z”, “Freyd”, “Flober” singari asarlari mashhur. O‘tkir dramatizm to‘la pyesalari hamon dunyo sahnalarida muvaffaqiyat bilan o‘ynaladi. Ekzistensializm – tiriklik falsafasi, degani bo‘lib, Sartr shu falsafaning inson shaxsi va borlig‘i bilan bog‘liq teran va murakkab qirralari haqida fikr yuritdi. Uning ilk bora o‘zbekcha tarjimada diqqatingizga havola qilinayotgan “Devor”hikoyasi 30-yillarda Ispaniyada ro‘y bergan g‘alayonli voqealarga bag‘ishlanadi. Adib favqulodda vaziyatlarda inson o‘zini qanday tutishi bilan bog‘liq dramatik holatlarni yuksak mahorat bilan yoritadi.

Bizni saroyday keng yop-yorug‘ xonaga itarib kiritib yuborishdi. Yorug‘dan ko‘zlar qamashib ketdi, men ko‘zlarimni yumdim. Bir lahzadan so‘ng nazarim stolga, stol ortida allaqanday qog‘ozlarni varaqlab o‘tirgan fuqaro kiyimidagi to‘rt kimsaga tushdi. Boshqa mahbuslar bir chetda to‘da bo‘lib turishardi. Biz xonani oralab o‘tib, ularga qo‘shildik. Ko‘pchiligini men tanirdim, qolganlari, aftidan muhojirlar edi. Oldda boshlari dumaloq, bir-biriga o‘xshab ketadigan ikki nafar malla soch turishardi: frantsuzlar bo‘lsa kerak, deb o‘yladim. Bo‘yi pakanarog‘i dam-badam shimini yulqib qo‘yadi – asabiylashayotir.

Shu alfozda uch soatcha turdik, sillam qurib merovlanib qoldim, boshim g‘uvillay boshladi. Biroq xona issiq edi, bir necha kun sovuqda qolganimizdanmi, harqalay, bu yerda jon saqlasa bo‘lardi. Soqchilar mahbuslarni bitta-bitta stolning oldiga olib kelishdi. O‘tirgan o‘sha to‘rt kimsa ulardan birma-bir ism-sharifi va kasbini so‘raydi. Boshqa narsa ularni deyarli qiziqtirmaydi chamasi, ammo gohi-gohida: «O‘q-dori o‘g‘irlaganlarga qo‘shilganmiding?» yoki «Uchinchi kuni ertalab qayerda eding, nima qilding?» deya savol berib qo‘yadi. Javobini eshitib ham o‘tirmaydi yo o‘zlarini eshitmaganga oladi, atrofga beparvo qarab qo‘yadi-da, keyin yozishga tushib ketadi. Tomdan baynalminal brigadaga xizmat qilganing rostmi, deb so‘rashadi. Bo‘yin tovlashning foydasi yo‘q — ular allaqachon Tomning kamzul cho‘ntagidan hujjatlarini olib qo‘yishgan. Xuandan hech nima so‘rashmadiyam, biroq u ismini aytgan hamono tez-tez bir nimalarni yozishdi.

—O‘zlaringga ma’lum, — dedi Xuan, — mening akam Xoze anarxiyachi. U hozir bu yerda yo‘q. Men siyosat bilan shug‘ullanmayman. Hech qanday partiyaga a’zo emasman.
Ular churq etmay yozishardi. Xuan jim turolmadi.
— Mening gunohim yo‘q. Boshqalar uchun javobgar bo‘lishni xohlamayman.
Uning lablari titrardi. Soqchi uningni o‘chir, deb buyurdi va uni chetga olib chiqdi. Menga gal keldi.
— Sizning ismingiz Pablo Ibbiyetami?
— Ha, — dedim men.
Kimsa qog‘ozga qarab olib so‘radi:
— Ramon Gris qayerga yashiringan?
— Bilmayman.
— Uni oltinchidan o‘n to‘qqizinchigacha siz uyingizda yashirib o‘tirgansiz.
— Bekor gap.

Ular bir nimalarni yozishdi, keyin soqchilar meni xonadan olib chiqishdi. Dahlizda Tom bilan Xuan ikki qo‘riqchining orasida turishardi. Qo‘riqchilar bizni oldilariga solib haydab ketishdi. Yo‘l-yo‘lakay Tom ularning biridan so‘radi:
— Xo‘sh, buyog‘i nima bo‘ladi endi?
— Qaysi ma’noda? – so‘radi soqchi.
— Bu nimaydi — so‘roqmi yoki sud?
— Sud.
— Tushunarli. Xo‘sh, endi nima bo‘larkan?
Qo‘riqchi ro‘yxush bermay javob qildi:
— Hukmni sizlarga kamerada e’lon qilishadi.

Ularning kamera degani aslida kasalxonaning yerto‘lasi edi. Yerto‘la go‘rdan battar sovuq, to‘rt tarafidan izillab izg‘irin yelib turadi. Tuni bilan tishlarimiz shaqillab chiqadi, kunduz kuni ham ahvol zig‘ircha o‘zgargani yo‘q. Bundan oldingi besh kunni men cherkov binosining kartserida o‘tkazdim. — Bir kishilik turmaxonaga o‘xshaydigan bu joy o‘rta asrdan qolgan toshqopning o‘zginasi. Hibsga olinganlar haddan tashqari ko‘pligidan ularni to‘g‘ri kelgan kavakka tiqishardi.

Men o‘shanda tosh qaznoqda yotganimdan afsuslanmayman: u yerda, harqalay, sovuq suyakni qaqshatadigan darajada emasdi, faqat bir o‘zim yotardim, yolg‘izlik esa sillani quritadi. Yerto‘lada esa mening kam deganda, sheriklarim bor. To‘g‘ri, Xuan deyarli og‘zini ochmaydi: boyaqish, qattiq qo‘rqadi, ustiga ustak hali juda yosh, nimaniyam gapirardi. Tomning, aksincha, jag‘i tinmaydi, ispanchaga to‘n kiydirib gapiradi.
Yerto‘lada kursi va yana to‘rtta o‘rindiq bor edi. Ustimizdan qulflashgach, kelib o‘tirdik va bir necha daqiqa sukut saqladik. Shundan so‘ng Tom gap boshladi:
— Tamom, sho‘rimiz quridi.
— Shundayga o‘xshaydi, — ma’qulladim men. — Biroq manov go‘dakka teginishmas, harqalay.
— Akasi jangari bo‘lsa bordir, biroq u aybdor emas-ku.
Men Xuanga qaradim: nazarimda u bizning gapimizni eshitmayotgan edi.
Tom gapini davom ettirdi:
— Ularning Saragosadagi vahshiyliklaridan xabaring bormi?

Odamlarni tosh yo‘lga qator qilib yotqizisharkanda, ustidan yuk mashinasini haydab dazmollasharkan. Marokashlik bir qochoq gapirib berdi. Bu bilan o‘q-dorini iqtisod qilisharkan, deydi.
— Yoqilg‘ini-chi, benzinni kim iqtisod qilarkan?
Tom asabimni qo‘zg‘adi: axir, bu gaplarni valdirashdan nima foyda.
— Zobitlar bo‘lsa bu payt qo‘llarini cho‘ntakka tiqib, og‘izlarida sigareta bilan yo‘l chetida bahuzur, borib-kelib yurarmish. Qaniydi, sho‘ring qurg‘urlar bir zumda jon berib, qutula qolsa. Qayoqda! Coatlab voy-dodlab yotisharmish. Marokashlik aytadi, dastlab og‘riqning zo‘ridan tovushlari chiqmay qolarkan hatto.
— Yo‘q, bu yerda unday qilishmaydi, ishonchim komil, — dedim men, — boshqasini bilmadimu biroq o‘q-dori yetarli.

Yerto‘laga to‘rtta tirqishdan va shiftning chap tarafidagi shundoq osmon ko‘rinib turadigan dumaloq tuynukdan yorug‘ tushib turadi. Oldin bu tuynukdan yerto‘laga ko‘mir tashlangan. Darvoqe, tuynukning tagida, yerda mayda ko‘mir uyumi bor. Aftidan, kasalxonani isitish uchun olib kelingan. Urush boshlanib qolib, bemorlarni ko‘chirishgan, ko‘mir esa joyida qolgan. Tuynukni bekitishni, ehtimol, yoddan chiqarib qo‘yishgan, gohi-gohida tepadan yomg‘ir tomchilab turgan. Tuyqusdan Tomning jazavasi qo‘zidi:
— Ming la’nat! – to‘ng‘illadi u. — A’zoyi badanim qaqshayapti. Shu yetmay turgandi o‘zi!

U o‘rnidan turib sakray boshladi. Sakraganida ko‘ylagining yoqasi ochilib, oppoq serjun ko‘kragi ko‘rinib ketardi. Keyin enkayib, qo‘llariga tayandi va oyoqlarini tepaga ko‘tarib, qaychi qila boshladi: men uning bo‘liq dumbalari dirkillaganini ko‘rdim. Sirasini aytganda, Tom miqtidan kelgan, etli edi. Beixtiyor bu sergo‘sht momiq badanga o‘q va miltiq nayzalari, xuddi yog‘ni kesayotgan pichoqday, osongina teshib-yorib kirishini ko‘z oldimga keltirdim. Agar Tosh ozg‘in bo‘lganida, ehtimol, na qo‘l va na oyog‘im borligini sezardim. Ora-sira bir nimamni o‘g‘irlatib qo‘yganday atrofga olazarak qarayman, kamzulimni izlab timirskilanaman va shunda uni qaytarib berishmagani tag‘in yodimga tushadi. Ularning bu qilig‘idan xafa bo‘ldim. Bizning kiyim-kechagimizni shilib olishdi va bemorlar avji saratonda kiyib yuradigan qalin ishtonlar berishdi. Tom o‘rnidan turib, ro‘paramizga kelib o‘tirib oldi.
— Qalay, badaning qizidimi?
— Yo‘g‘-a, jin ursin. Nafasim tiqilib qoldi.

Soat sakkizlar atrofida kameraga komendant bilan ikki nafar askar kirib keldi. Komendantning qo‘lida ro‘yxat bor edi. U qo‘riqchilardan so‘radi:
— Bularning ism-shariflari nimaydi?
Qo‘riqchi javob qildi:
— Steynbok, Ibbiyeta, Mirbal.
Komendant ko‘zoynagini qo‘ndirib, ro‘yxatga qaradi.
— Steynbok… Steynbok… A-ha, mana. Siz otishga hukm etilgansiz. Hukm ertaga ertalab ijro etiladi.
U yana bir bor ro‘yxatga qaradi:
— Anovi ikkalasi ham.
— Mumkinmas, — ming‘irladi Xuan. —Bu xato.
Komendant unga ajablanib qaradi:
— Ism-sharifing?
— Xuan Mirbal.
— Hammasi to‘g‘ri, otuv!
— Axir, men hech nima qilganim yo‘q-ku, — tirg‘aldi Xuan.
Komendant yelkasini qisib qo‘ydi va biz tomonga burildi:
— Sizlar baskmisizlar?
— Yo‘q.
Komendantning kayfi qochdi.
— Menga bu yerda uchta bask o‘tiribdi, deyishgandi-ku. Nima, mening ularni qidirishdan bo‘lak ishim yo‘qmi. Sizlarga, albatta, ruhoniyning keragi yo‘qdir?
Biz indamadik.
— Hozir oldingizga tabib keladi, u belgiyalik. Ertalabgacha birga bo‘ladi sizlar bilan, — dedi komendant va harbiychasiga xayr-xo‘shlashib chiqib ketdi.
— Xo‘sh, men nima degandim, — dedi Tom. — Olijanoblik qilishibdi.
— Haqiqatdan, — dedim men. — biroq bolani… nega?… Ablahlar!

Bu gapni men adolat tuyg‘usidan kelib chiqib aytgandim, aslida esa ko‘nglimda bu yigitchaga nisbatan zig‘ircha mehr yo‘q edi. Uning yuzi sip-silliq edi, o‘lim vahmidan basharasi tanib bo‘lmas darajada o‘zgarib ketdi. Uch kun burun u boshqacha, mo‘rtgina bir o‘smir edi – bunday bolalar yoqimtoy bo‘lishadi, biroq endi u to‘kilib-tugab borayotgan eski xarobaga o‘xshab qolgan, nazarimda tirik qo‘yib yuborishgan taqdirda ham umrining oxirigacha shunday xarob ahvolda qolardi. Umuman, bolakayni ayashgani ma’qul edi, biroq shafqat tuyg‘usi battar nafratimni qo‘zg‘adi, boz ustiga, yigitchani jinim suymasdi.
Xuan boshqa og‘iz ochmadi, rang-ro‘yi bo‘zday oqarib ketdi: qo‘llari, yuzi ko‘kardi. Baqraygan shokosaday ko‘zlarini yerga qadab oldi. Tom ko‘ngilchan edi, bolaning qo‘lidan olib, rahmdillik qilmoqchi bo‘ldi, biroq u jon-jahdi bilan siltandi, yuzi burishib ketdi.
— Tinch qo‘y uni, — dedim Tomga. — Ko‘rmayapsanmi, hozir u portlaydi.

Tom gapimga istamayroq quloq soldi: uning bolakayni erkalagisi kelayotgandi — bu bilan o‘z qismatini unutishga urinardi. Ikkalasi ham mening g‘azabimni alangalatdi. Oldinlari men o‘lim haqida hech o‘ylamaganman — bunga sabab bo‘lmagan, biroq endi o‘zimni ajal kutib turganini o‘ylashdan boshqa ish qolmagan edi.
— Menga qara, — so‘radi Tom, – sen ulardan birortasini gumdon qilganmisan hech?
Men gapirmadim. Tom avgustning boshidan beri oltitasini qanday otib o‘ldirganini ta’riflay ketdi. U boshimizga tushib turgan ko‘rgulikni xayoliga keltirmas va buni istamayotganini ham men juda aniq sezib turardim. Qolaversa, qanday fojea ro‘y berganini o‘zim ham hali chuqur anglab yetmagandim, biroq jon taslim qilayotib azob chekishimni o‘ylardim, cho‘g‘day o‘qlar yomg‘iri badanimni teshib ketayotganini his qilardim. Ammo buning yuz berajak fojeaga hech qanday bog‘liq joyi yo‘q edi. Hayajonlanmasam ham bo‘lardi: fojeaning mohiyatiga yetish uchun vaqt serob – oldinda butun bir oqshom turibdi. Tom kutilmaganda jimib qoldi. Men ko‘z qirim bilan qaradim va uning ham rang-ro‘yi bo‘zarganini ko‘rdim. U aftodahol qiyofada edi va miyamda: «Ana, boshlanyapti!» degan fikr yarq etdi.

Shom quyilib kelardi, tirqishlardagi, tuynukdagi nur xira tortib qoldi. Tuynukdan yulduzlarga ko‘zim tushdi: tun sovuq, osmon ochiq edi.
Yeshik ochilib, yerto‘laga ikki qo‘riqchi kirdi. Ularning ortidan oq sariqdan kelgan belgiyacha harbiy kiyimda bir kishi kirdi. U bizlar bilan salomlashib, shunday dedi:
—Men tabibman. Hozirgi qayg‘uli vaziyatda sizlar bilan birga bo‘laman.
Uning ovozi yoqimli, ziyolilarga xos edi. Men undan so‘radim:
—Nima maqsadda?
—Men sizning xizmatingizdaman. Qo‘limdan keladigan hamma narsani qilishga tayyorman, shoyad, so‘nggi soatlaringizni biroz bo‘lsa-da yengillatishga ko‘maklashsam.
—Nega atay bizning oldimizga keldingiz? Gospitalda bemorlar ko‘p-ku.
— Meni shu yerga jo‘natishdi, — dedi u mujmal javob qilib va shu nafasdayoq shoshib qo‘shib qo‘ydi: — Chekasizlarmi? Menda sigareta bor, hatto sigara ham.

U bizlarga ingliz sigaretalarini va gavanna sigaralarini cho‘zdi, biz rad etdik. Men unga sinchiklab qaradim, u besaranjon bo‘la boshladi. Shunda unga aytdim:
—Siz bu yerga rahm-shavqat ko‘rsatay deb kelganingiz yo‘q, to‘g‘rimi. Sizni tanidim. Meni qo‘lga olishgan kuni kazarma hovlisida ko‘rgandim sizni. Falangchilar bilan birga edingiz.
Men unga yuragimni butkul to‘kib-solmoqchi edim, biroq hayronman, nimadir bunga monelik qildi: tuyqusdan belgiyalik meni qiziqtirmay qo‘ygandi. Avvallari men birovga yopishsam, tutgan joyimni osonlikcha qo‘yib yubormasdim. Ayni chog‘da o‘z-o‘zidan gapirishga ishtiyoq yo‘qoldi. Men yelkamni qisib, ko‘zlarimni olib qochdim. Bir necha daqiqadan so‘ng boshimni ko‘tardim va belgiyalik meni qiziquvchanlik bilan kuzatayotganini payqadim. Qo‘riqchilar o‘tirib olishdi. Beso‘naqay Pedro zerikkanidan nima qilarini bilmaydi, ora-sira uxlab qolmaslik uchun, boshini silkib qo‘yadi.
—Chiroq keltiraymi? – kutilmaganda so‘radi Pedro.

Belgiyalik bosh irg‘ab rozilik bildirdi va men bu dono ham tovuqmiyalardan bo‘lsa kerak, deb o‘yladim, biroq baribir u johilga o‘xshamasdi. Sovuq ko‘k ko‘zlariga qarab turib, harqalay, u aqli noqislarni davolasa ajabmas, degan fikrga bordim. Pedro bir zumda kerosin chiroq ko‘tarib keldi va uni o‘rindiqning chetiga qo‘ydi. Chiroq xira yoritardi, ammo bu zim-ziyo qorong‘udan ko‘ra tuzukroq edi. Chunki biz haligacha zulmatda o‘tirgandik. Men shipdagi chiroqdan tushgan yorug‘ doiraga uzoq tikildim. Afsunlanganday termulib qoldim. Tuyqusdan hammasi ko‘zdan yo‘qoldi, yorug‘ doira so‘ndi. Men hushimga kelib, go‘yo yelkamdan og‘ir yuk bosayotganday titrab ketdim. Yo‘q, bu qo‘rquv emas, o‘lim haqidagi mash’um xayol ham emas. Bu tuyg‘uning nomi yo‘q edi. Yonoqlarim lovullab yonar, boshim og‘riqdan zirqirardi.

Men sovuqdan junjikdim, sheriklarimga qaradim. Tom kaftlari bilan yuzini bekitib o‘tirardi, men uning oppoq semiz o‘mganini ko‘rdim. Kichkina Xuanning ahvoli battar yomonlashgan edi: uning og‘zi yarmi ochiq, burun kataklari pirpirardi. Belgiyalik uning yoniga bordi va yelkasiga qo‘lini qo‘ydi: aftidan, u bolakayga dalda bermoqchi edi, biroq uning ko‘zlari hamon sovuq boqardi. Xuan qilt etmadi. Belgiyalik uning bilagini uchta barmog‘i orasiga olib siqib ushladi, umidsizligi yuzidan bilinib tursa-da, u biroz ortga, menga orqasini o‘girmoqchi bo‘lib tislandi. Men bo‘yimni cho‘zib qarab, uning cho‘ntagidan soatni olganini va qo‘lini qo‘yib yubormay, soatga tikilib turganini ko‘rdim. Keyin u orqaroqqa chetlandi, Xuanning qo‘li shalvirab tushdi. Belgiyalik devorga suyandi, biroz turib nimadir yodiga tushganday shoshilib yon daftarchasini chiqardi-da yoza boshladi. «Qanjiq! – dedim ichimda qonim qaynab. — Mening tomirlarimniyam bir ushlab ko‘rsin-chi, basharasini buzib tashlayman!» U menga yaqinlashmadi, biroq boshimni ko‘targanimda ko‘zlarim ko‘ziga tushdi. Men tik qarab turaverdim. Qandaydir siniq ovoz bilan u menga dedi:
—Sezmayapsizmi, bu yer sovuq?
Haqiqatan ham u sovqotayotgandi: yuzi ko‘karib ketgan.
—Yo‘q, men sovqotayotganim yo‘q, — dedim.

Biroq u mendan sovuq nigohini uzmadi. Shu lahzada men gap nimadaligini payqadim. Qo‘lim bilan yuzimni siladim: yuzimni chippa ter bosgan edi. Yaxlab yotgan bu yerto‘lada, qishning qahraton pallasida, tag‘in to‘rt tomondan izg‘irin izillab turgan bir paytda vujudimdan ter quyilib oqardi. Sochlarimni ushlab ko‘rdim: jiqqa ho‘l. Egnimdagi ko‘ylagimni siqsa bo‘lardi, u badanimga yopishib ketgandi. Qariyb bir soatdan beri meni ter bosayotgan ekan, men esa buni sezmabman. Hayvon — belgiyalik buni ko‘rib turgan. U yuzimdan reza-reza ter tomchilayotganini kuzatgan va: mana, qo‘rquvning alomati, o‘lim dahshatining oqibati, deb o‘ylagan bo‘lishi mumkin. U o‘zini barkamol insonday his etgan va ozod odam qatori shunchaki sovqotayotganidan g‘ururlangan. O‘rnimdan turib uning tumshug‘iga musht tushirgim keldi. Biroq o‘rnimdan turgan damda vujudimni chulg‘agan nomus va g‘azab tuyg‘usi qayoqqadir yo‘qoldi, men butkul hafsalasizlik bilan o‘rindiqqa cho‘kdim. Cho‘ntagimdan dastro‘molni olib bo‘ynimni artib, shu bilan qanoatlangan bo‘ldim. Endi sochlarimdan ter oqayotganini sezdim, bu yoqimsiz hol edi. Shundan so‘ng artinmay qo‘ya qoldim: dastro‘molcha jiqqa ho‘l bo‘lib qolgan, ter esa quyilib kelardi. Orqalarimga oqqan terdan shimim o‘rindiqqa yopishib qoldi.

Shunda tuyqusdan kichkina Xuan gapirib qoldi:
— Siz tabibmisiz?
— Ha, — dedi belgiyalik.
— Ayting-chi… bu… o‘shanda qattiq og‘riydimi… uzoq davom etadimi?
— Qaysi bu… o‘shanda… Yo‘q, juda tez o‘tib ketadi, — dedi belgiyalik mehribon ohangda. Ko‘rinishidan u pul to‘lagan bemorni tinchlantirayotgan doktorga o‘xshardi.
— Men eshitgan edimki… menga aytishgandi… ba’zan… birinchi
marta otishganda… chiqmaydi deb.
Belgiyalik bosh chayqadi:
— Agarda birinchi marta otganda o‘qlar darhol o‘ldiradigan a’zolarga tegmasa shunday bo‘ladi.
— Unda miltiqlarni yana o‘qlashib, qayta mo‘ljalga olishadimi? — U ovozini biroz pasaytirib, xirillagan tovushda qo‘shib qo‘ydi: — Buning uchun vaqt kerak-da, a?

Xuanni jismoniy og‘riqning azobi qo‘rquvga solardi: uning yoshida bu tabiiy, albatta. Men esa bu haqda o‘ylamasdim, badanimdan quyilayotgan ter ham og‘riq azobidan qo‘rqqanimdan emas. Men o‘rnimdan turib ko‘mir uyumi tomon yurdim. Tom seskandi va menga qahrlanib qaradi: oyog‘imdagi boshmoqlarimning g‘ichirlashi uning g‘ashini keltirdi. Nahotki mening yuzim ham shunday oqarib ketgan bo‘lsa, deb o‘yladim.
Osmon chiroyli edi, men o‘tirgan burchakka yorug‘ tushmasdi. Biroq endi hammasi boshqacha: burun cherkovning kartserida o‘tirganimda xohlagan paytda osmonning bir parchasini ko‘ra olardim va bu har safar xayolimda turli xotiralarni uyg‘otardi. Tong mahali, osmon yorqin zangori va tubsiz bo‘lib ko‘ringan chog‘lar Atlantika qirg‘oqlaridagi cho‘miladigan joylarni tasavvur qilardim. Choshgohda, quyosh tik tepaga kelganda Sevil qahvaxonasi xotiramda jonlanar, u yerda men mansanil ho‘plab, anchous va zaytun mevalaridan tamaddi qilgan edim. Tushdan so‘ng, ustimga ko‘lanka tushgandi, ulkan stadionning teng yarmini qoplagan quyuq soya ko‘z oldimga kelar, odatda maydonning qolgan yarmini quyosh nuri cho‘lg‘ab yotardi; shu zayl — kaftdek osmon parchasiga termulib, yernigina ko‘rishga mahkumligim menga alam qilardi. Biroq hozir men osmonga loqayd qarardim: osmon parchasi xotiramni mutlaqo bezovta qilmasdi. Bu holat o‘zimga ma’qul tuyulardi. Joyimga qaytib, Tomning yoniga kelib o‘tirdim. Jim o‘tirdik.

Birozdan so‘ng u siniq ovozda gapira boshladi. U gapirmay turolmasdi: tovushini chiqarib gapirgandagina o‘zining tirikligiga ishonch hosil qilardi. Aftidan, teskari qarab o‘tirgan bo‘lsa-da, menga gapirdi chog‘i. U mening basharamga qarashga cho‘chirdi, yuzimni ter bosgan, rangu qutim o‘chgan, tuproqday: endi biz bir-birimizga juda o‘xshardik, birimiz boshqamizni oynadagiday aniq aks ettirardik. U belgiyalikka — tirik odamga qaradi.
—Buni tushunishga sening qurbing yetadimi? – so‘radi u. — Meniki yetmaydi.
Men ham siniq ovozda gapira boshladim va unga o‘xshab belgiyalikka qaradim.
—Nimani aytayapsan?
—Hademay boshimizga tushadigan ko‘rgulikni. Hecham aqlimga sig‘dirolmayapman — nima bo‘larkan.
Men Tomdan g‘alati hid anqiyotganini sezdim. Aftidan, hidlarni odatdagidan ko‘ra o‘tkirroq seza boshlagandim. Unga zaharxanda qildim:
—Kuyunma, hademay tushunib olasan.
Biroq u o‘sha zaylda davom etdi:
—Yo‘q, bu aqlga sig‘maydi. Men oxirigacha turib berishni xohlayman, biroq men… juda bo‘lmaganda bilishim kerak… Demak, shunday… birozdan keyin bizni hovliga olib chiqishadi. Bu ifloslar ro‘paramizda saf tortishadi. Sening-cha, ular nechta bo‘lishi mumkin?
—Bilmayman, beshta bo‘lar, balki sakkizta. Bundan ko‘pmas.
—Mayli, sakkizta bo‘la qolsin. Ularga: «Nishonga oling!» deb qichqirishadi. Men o‘zimga o‘qtalgan sakkizta miltiqni ko‘rib turibman. Devorga suyanmoqchi bo‘laman, kiftimni devorga tirayman, jon-jahdim bilan qapishib olishga urinaman, xuddi tushda — bosinqiraganday devor meni itaradi. Bularning barini men ko‘z oldimga keltirayapman. Bilsayding, qanchalar aniq tasavvur qilayotganimni!
—Bilaman, — dedim.—Men ham senchalik tasavvur qila olaman.
—Harqalay, juda qattiq og‘risa kerak. Axir, ular basharamizning abjag‘ini chiqarib tashlash uchun to‘g‘ri ko‘zimizga, og‘zimizga otishadi,—uning ovozi alamli tus oldi.—Men tanamdagi yaralarni his etayapman, bir soatdan beri boshim, bo‘ynim zirqirab og‘riyapti. Bu odatdagi og‘riq emas, undan battar: bu erta tongda men his etadigan og‘riq. Xo‘sh, undan keyin nima bo‘ladi?

Tomning nima demoqchi bo‘layotganini juda yaxshi anglab turardim, biroq uning buni payqab qolishini istamasdim. A’zoyi badanimda u aytayotgan og‘riqni his etdim, og‘riq mayda yara-chaqalarday, chandiqday butun tanamga yoyilgan edi. Men bunga ko‘nikolmadim, biroq Tomga o‘xshab jiddiy ahamiyat ham berib o‘tirmadim.
—Undan keyinmi? — qahrim qo‘zib so‘radim. —Undan keyin seni qurt-qumursqalar yeydi.
Bu gaplarimdan so‘ng u o‘ziga-o‘zi gapira boshladi, biroq belgiyalikdan ko‘zini uzmadi. Belgiyalikning go‘yo qulog‘i tom bitgan, hech nimani eshitmayotganga o‘xshardi. Uning bu yerdaligi sababini men tushunardim: bizning o‘y-xayollarimiz belgiyalikni qiziqtirmasdi, u bizning hali hayot barq urib turgan, biroq o‘lim talvasasiga tushgan tanamizni nazorat qilish uchun kelgandi.
—Xuddi tushingda bosinqiraganday, — davom etdi Tom. —Bir nimani o‘ylamoqchi bo‘lasan, xayoling ham joyida, fikrlay boshlaysan, yana bir daqiqadan so‘ng tubiga yetadigandaysan, biroq keyin hammasi qayoqqadir g‘oyib bo‘ladi, yo‘qoladi. O‘zimga o‘zim: «Keyin-chi? Keyin hech nima qolmaydi», deyman. Biroq buning nimaligini men tushunmayman. Goho shunday tuyuladiki, men qariyb hammasiga tushunib yetdim… biroq shu lahzada bari barbod bo‘ladi, og‘riq, o‘qlar… miltiqlarning qatorasiga otayotgani ko‘z oldimga keladi. Men materialistman, qasam ichishim mumkin, menga ishon, aqlim joyida, biroq hushimni sira yig‘ib ololmayapman. Ko‘zimga o‘zimning jonsiz jasadim ko‘rinayapti, bu uncha qiyin emas, ammo ko‘rib turgan Menman, murdaga qarab turgan ko‘zlar ham Mening ko‘zlarim. Endi o‘zimni hech nimani ko‘rmayotganimga, eshitmayotganimga ishontirmoqchi bo‘layapman, hayot esa davom etaveradi. Biroq bizlar bemalol fikrlash uchun yaratilmaganmiz. Bilasanmi, bir necha oqshom kiprik qoqmay tonglarni ottirganman, nimanidir kutganman. Biroq erta tongda bizni kutayotgan ko‘rgulik, Pablo, butkul boshqa narsa. U orqadan kelayotir, unga qarshi turishning hech bir iloji yo‘q.
—O‘chir, — dedim men unga.—Balki oldingga ruhoniyni chaqirish kerakdir?
U jim bo‘ldi… Oradan biroz o‘tgach, Tom mening qo‘limdan ushlab, chet termulib turgan ko‘yi dedi:
—Pablo, men o‘zimdan o‘zim so‘rayman… har daqiqada o‘zimdan so‘rayman: nahotki biz izsiz yo‘q bo‘lib ketsak?

Men qo‘limni tortib oldim va uning yuziga qarab:
—Oyog‘ingning ostiga qarasang-chi, cho‘chqa, — dedim.
Uning oyoqlari tagida ko‘lmak paydo bo‘lgan, ishtonidan tomchilar tomchilab turardi.
—Bu nima? – deya ming‘irladi u hushini yo‘qotib.
—Ishtoningni ho‘llab qo‘yibsan, — dedim men.
—Yolg‘on! — qichqirdi u. —Yolg‘on! Men hech nimani sezmayapman.
Yuzida munofiqona hamdardlik bilan belgiyalik bizga yaqinlashdi.
—O‘zingizni yomon his etayapsizmi?
Tom javob qilmadi. Belgiyalik churq etmay ko‘lmakka qarab turardi. —Bilmayman nega bunday bo‘lganini. —Tomning ovozi qahrli tus oldi. —Biroq men qo‘rqmayman. Qasam ichib aytaman, qo‘rqmayman!
Belgiyalik gapirmadi. Tom o‘rnidan turib, choptirgani burchakka qarab ketdi. Qaytib kelib, tugmalarini qadab, yana kursiga cho‘kdi va shundan so‘ng qayta og‘zini ochmadi. Belgiyalik o‘zining yozuv-chizuvlariga kirishdi.
Bir mahal tuyqusdan belgiyalikning miyasiga g‘alati fikr keldi shekilli:
— Do‘stlarim, — dedi u. —Men o‘zimga shunday bir vazifani olmoqchiman, agar harbiy mahkama qarshi bo‘lmasa, albatta. Sizga o‘zingiz qadrlaydigan odamlarga bir necha so‘z aytish uchun imkon bermoqchiman…
Tom ming‘illadi:
—Mening hech kimim yo‘q.
Men indamadim. Tom bir daqiqa kutib turdi-da, keyin qiziqsinib so‘radi:
—Sen Konchaga biror gap aytib qolishni istamaysanmi?
—Yo‘q.

Bunday gaplarga bardoshim yetmasdi. Biroq o‘zimdan boshqa hech kimni aybdor ham qilolmasdim: men kecha Tomga, aytmasligim kerak edi-yu, ammo Koncha haqida gapirgandim. Men Koncha bilan bir yil turdim. Kecha u bilan besh daqiqa uchrashish uchun qo‘limni chopib tashlashlarigayam rozi edim. Tomga Koncha haqda gapirganimning sababi ham shu: bu tuyg‘uni tiyadigan kuch menda yo‘q edi. Hozir esa uni hatto quchoqlashga ham xohishim yo‘q: men o‘zimning tanamdan jirkanardim, chunki badanim tussiz-kulrang, shilimshiq bo‘lib qolgan. O‘limim haqida eshitib Koncha yig‘laydi, bir necha oy hayotdan bezib yuradi. Men baribir o‘lishim kerak bo‘lgan odamman. Uning chiroyli, mayin ko‘zlarini esladim: u menga qaraganida vujudimga nimadir quyulardi. Biroq endi bunday bo‘lmaydi, tamom: endi qaragani bilan nigohi mengacha yetib kelmaydi. Men yolg‘izman endi.
Belgiyalik cho‘ntagidan soatini chiqarib qaradi:
— Uch yarim, — dedi u.
Qanjiq, atay aytdi buni! Tom o‘tirgan joyida qalqib tushdi — biz alahsib vaqtning o‘tayotganini unutgan edik, tun qora pardasi bilan bizni chalg‘itgan edi, men oqshom qachondan boshlanganini eslay olmadim.
Kichkina Xuan tovush chiqara boshladi. U qo‘llarini sermab, qichqirdi:
—Men o‘lishni xohlamayman, o‘lishni xohlamayman!

U qo‘llarini oldinga cho‘zgancha yerto‘lani aylanib yugurdi va yuztuban yiqilib yotgan joyida faryod cheka boshladi. Tom xira tortib qolgan ko‘zlari bilan unga qaradi: Xuanni yupatishga uning xohishi yo‘qligi shundoq sezilib turardi. Buning hojati ham yo‘q: bolakay bizdan ko‘ra ko‘proq shovqin solayotgan bo‘lsa-da, biroq biz chekayotgan g‘am-alam unikidan kam emas edi. U xuddi jon talvasasiga tushgan bemorga o‘xshardi. Biz esa undan-da battar ahvolda edik.

U yig‘lardi, men uning o‘ziga achinayotganini ko‘rib turardim, biroq bu damda u o‘lim haqida o‘ylamasdi. Men ham yig‘lab yuboray dedim, o‘zimning uvolligimdan ko‘nglim buzildi. Biroq shu payt boshqa bir holat yuz berdi: men bolakayga qaradim, uning silkinayotgan ozg‘in yelkalariga ko‘zim tushdi va yuragimda g‘ayriinsoniy tuyg‘u bosh ko‘tardi — men na o‘zimga va boshqa birovga shafqat qilmaydigan holatda edim. O‘zimga o‘zim: sen mardlarcha o‘lishing kerak, dedim.

Tom o‘rnidan qo‘zg‘aldi, u shipdagi tuynukning shundoq tagida, yorishib kelayotgan osmonga qarab turardi. Men esa ichimda: mardlarcha o‘lish kerak, mardlarcha, deya ta’kidlar, boshqa hech nimani o‘ylamasdim. Biroq belgiyalik soatni eslatganidan beri vaqtning tez o‘tayotganini his etdim. Tom gapirganda hali qorong‘i edi:
—Yeshitayapsanmi? – dedi u.
—Ha.
Hovlidan oyoq tovushlari eshitildi.
—Balo bormi ularga qorong‘ida sandiraqlab! Axir, bizlarni qorong‘ida chiqarib otishmasa kerak-ku.
Bir daqiqadan so‘ng jimlik cho‘kdi. Men Tomga:
—Yorishyapti, — dedim.
Pedro junjikib o‘rnidan turdi va orqasiga o‘girilib:
—Itday sovqotdim, — dedi.
Yerto‘lani g‘ira-shira yorug‘lik qopladi. Qulog‘imizga uzoqdan o‘q tovushlari eshitildi.
—Boshlanayapti, — dedim Tomga. —Chamamda, ular buni orqa tarafdagi hovlida qilishyapti.
Tom belgiyalikdan sigaret so‘radi. Men o‘zimni tiydim: chekish ham, ichish ham ko‘ngilga sig‘masdi. Shu daqiqadan boshlab ular tinimsiz otishdi.
—Tushundingmi? – dedi Tom.

U yana nimadir demoqchi bo‘ldi, biroq aytmadi, eshikka qaradi. Eshik ochilib, to‘rt nafar askar bilan leytenant kirib keldi. Tom qo‘lidagi sigaretni tushirib yubordi.
—Steynbok?
Tom javob bermadi. Pedro u o‘tirgan tarafga imo qildi.
—Xuan Mirbal?
—Ana u, kursida o‘tirgan.
—Turilsin! — baqirdi leytenant.
Xuan qilt etmadi. Ikki askar uni qo‘ltig‘idan olib, turg‘azib qo‘ydi. Biroq qo‘yib yuborishlari bilan Xuan qulab tushdi. Askarlar sarosimalanib qolishdi.
—Bundaylarni endi ko‘rayotganim yo‘q, — dedi leytenant. —Ko‘tarib borishga to‘g‘ri keladi, hechqisi yo‘q, hammasi risoladagiday bo‘ladi.
U burilib Tomga buyurdi:
— Chiq!

Tom ikki nafar askar qurshovida tashqariga chiqdi. Qolgan ikki askar Xuanni qo‘ltig‘idan olib ularning ortidan chiqishdi. Xuanning hushi o‘zida edi, ko‘zlari shokosaday, yonoqlaridan ko‘z yoshlari oqib turardi. Men eshikka qarab qadam tashlagandim, leytenant to‘xtatdi:
—Ibbiyeta sizmisiz?
—Ha.
—Kutishingizga to‘g‘ri keladi. Birozdan so‘ng kelishadi siz uchun.
Shunday deb u ham chiqdi. Uning ortidan belgiyalik va ikki soqchi chiqishdi. Bir o‘zim qoldim. Nimalar bo‘layotganini tushunolmasdim, menga qolsa, ular hammasini tezroq hal qilib qo‘ya qolishgani tuzuk edi. Miltiqning qarsillagan tovushi eshitilib turar, oraliqdagi tanaffus juda qisqa edi. Uvvos solib baqirgim, sochlarimni yulgim kelardi. Biroq tishimni tishimga bosib, qo‘llarimni cho‘ntaklarimga tiqdim: bardosh qilish kerak. Bir soatdan keyin meni olib chiqish uchun kelishdi va birinchi qavatdagi kichkina xonaga boshlab borishdi, bu yerdan sigaret hidi anqir, xona ichi dim, nafasim bug‘ilib qolayozdi. Xonada ikki nafar zobit oromkursilarda yastanib, chekib o‘tirishardi, tizzalarida yoyilgan qog‘ozlar bor edi.
— Sening ism-sharifing Ibbiyetami?
— Ha.
— Ramon Gris qayerga yashiringan?
— Bilmayman.

Meni so‘roq qilayotgani semiz, pakana zobit edi. Uning ko‘zlari oynak tagidan menga qattiq tikilib turardi.
—Yaqinroq kel, — dedi u.
Men yaqinroq bordim. U o‘rnidan turdi va menga ko‘zini teshib yuborguday qadab, shunaqa qaradiki, bu qarashi bilan meni go‘yo do‘zax azobiga giriftor qilmoqchiday edi. Keyin u qo‘limni qayira boshladi. Bu bilan menga azob bermoqchi emas, balki shunchaki ko‘nglini yozmoqchi: o‘zining hukmdorlardan ekanini his etgisi kelardi. U yuzini yuzimga yaqqin olib keldi, dimog‘imga og‘zidan anqiyotgan sassiq hid urildi. Bu bir daqqiqacha davom etdi va men o‘zimni kulgidan zo‘rg‘a tiyib qoldim. Hademay o‘ladigan odamni cho‘chitish uchun bu kifoya qilmasdi, uning ko‘rsatgan hunari anchayin nochor harakat edi. Keyin u ko‘kragimdan itarib yubordi va borib joyiga o‘tirdi.
—Yo sen otilasan yoki u. Agar uning qayerdaligini aytsang tirik qolasan.
Bu kimsalar ham bo‘yinlaridagi bo‘yinbog‘u, oyoqlarida yaltiroq etiklari bilan bir kuni ajalga ro‘para kelishlari aniq. To‘g‘ri, mendan keyin, biroq oradan ko‘p o‘tmay shunday bo‘ladi. Ular qo‘llaridagi qog‘ozlarga yozilgan allaqanday ismlarga belgi qo‘yar, odamlar ortidan toziday quvar, ularni tutib qamar yoki otib tashlardi. Ispaniyaning kelajagi va boshqa ko‘p narsalar haqida ularning o‘zlarining qarashlari bor edi. Ahmoqona faolliklari, yelib-yugurishlari esa mening g‘ashimni keltirardi va kulgili tuyulardi: aqldan ozgan bu telbanoma nusxalarning o‘rnida bo‘lishni hecham xohlamasdim.

Pakana baqaloq mendan ko‘zini uzmasdi, bot-bot etigining qo‘njiga qamchi bilan urib qo‘yardi. Bu qilig‘i bilan o‘zining yirtqich hayvonchalik berahm ekanini boshqalarga uqtirib qo‘ymoqchi bo‘lardi.
—Xo‘sh, tushundingmi?
—Grisning hozir qayerdaligini bilmayman, — javob qildim men, —yehtimol Madriddadir.
Boshqa bir zobit kerishib qo‘lini ko‘tardi. Bu erinchoq harakat ham hisob-kitobli edi.

Men ularning zimdan tayyorlashgan o‘yinlarini juda yaxshi sezib turardim va bunday o‘yinlardan huzurlanadiganlarning borligidan hayratga tushardim.
—O‘ylab ko‘rishing uchun chorak soat muhlat beramiz, — dedi u, — yechinadigan xonaga olib chiqinglar uni, o‘n besh daqiqadan keyin olib kiringlar. Agar tixirlik qilsa, joyida otib tashlanglar.

Bu qanjiqlar nima qilishayotganini yaxshi bilishardi: tun bo‘yi meni kuttirishdi, keyin yerto‘lada bir soat yolg‘iz saqlashdi, Xuan bilan Tomni otib tashlaguncha kutdim, endi esa meni yechinadigan xonaga qamab qo‘yishmoqchi—ular bu o‘yinni kecha o‘ylab topishgan. Asabi dosh berolmaydi, sinadi deb o‘ylashgan. Biroq ular yanglishadi. Demak, ular meni Gris yashiringan joyni biladi, deb ishonishayotir. Gris shahardan to‘rt kilometr naridagi amakivachchalarining uyiga yashiringan. Uni sotib qo‘ymasligimga ishonchim komil, faqat qiynoqqa solib azoblashmasa bo‘lgani (aftidan, ular bu haqda o‘ylab ham ko‘rishmagan). Bular bari menga kunday ravshan, qolaversa, men hammasidan sovib bo‘ldim. Biroq ayni damda men nega o‘zimni bunday tutayotganimni bilgim kelardi: nega men boshqacha bo‘lolmayapman, deb o‘yladim. Nega itday o‘lib ketishim kerak, nima uchun endi Ramon Grisni sotmasligim kerak? Xo‘sh, nega? Axir, men Ramonni hurmat qilmay qo‘ydim-ku. Unga hurmatim, birodarlik tuyg‘ularim o‘sha oqshom barham topgan edi-ku: Konchaga muhabbatim yashashga ishtiyoqim — bari o‘sha oqshom tugab bitdi-ku! To‘g‘ri, shungacha men Grissni doim qadrlab kelganman, u mard odam edi. Ne bo‘lsa-da uning uchun qurbon bo‘lishni bo‘ynimga olgan edim: uning hayoti men uchun o‘zimnikidan azizroq edi, aslida, har qanday hayotning, tiriklikning sariq chaqalik qadri yo‘q. Axir, odamni devorga tirab qo‘yib yuz-ko‘ziga o‘q yog‘dirishsa, otib o‘ldirishsa — bu men bo‘lamanmi yo Roman Grismi yoki boshqa birovmi — tiriklikda ma’ni qolmaydi: hammasi ahamiyatini butkul yo‘qotdi. Ammo men hozir tirikman, Roman Grisni sotib jonimni saqlab qolsam bo‘ladi, biroq buni qilmayapman. Eshaklarcha qaysarligim o‘zimga qiziq tuyulardi. «Shu qadar ahmoq bo‘laman-mi!», deb o‘yladim. Bu o‘ydan, hatto, kayfiyatim ozroq ko‘tarildi ham. Keyin ular meni o‘sha tor xonaga boshlab borishdi. Oyoqlarimning orasidan kalamush yugurib o‘tdi, buyam menga qiziq tuyuldi. Men soqchilardan biriga o‘girilib:
—Qara, kalamush, — dedim.

Soqchi javob qilmadi. Uning basharasi tund, chamamda bo‘layotgan voqealarni u o‘ta jiddiy qabul qilayotgan edi. Xoxolab kulgim keldi, o‘zimni tutdim: agar bir kulishga tushsam o‘zimni to‘xtatolmayman, deb qo‘rqdim. Soqchining mo‘ylovi bor edi. Men unga:
—Mo‘ylovingni qirib tashla, tentak, — dedim.
Tirik odamning betini tuk bosgani menga kulgili tuyuldi. Soqchi hafsalasizlik bilan ketimga bir tepdi, men jim bo‘ldim.
—Xo‘sh, — dedi baqaloq. — O‘ylab ko‘rdingmi?

Men unga kamyob hasharotga qaraganday soxta qiziquvchanlik bilan qaradim va:
—Ha, men uning qayerdaligini bilaman, — dedim. —Gris qabristonga yashiringan. Biror lahadning ichida yoki qorovulning uychasida bo‘lishi kerak.
Kel, oxirida bularni bir laqillatay, dedim-da. Hovliqib miltiqlarini ko‘tarib baqirib-chaqirishlarini, to‘rt tarafga chopqilashlarini ko‘rib maza qilgim keldi. Chindan ham ular o‘tirgan joylaridan uchib turishdi.
—Kettik! Molis, leytenant Lopesdan o‘n besh kishi oling!
—Agar aldamayotgan bo‘lsang, — dedi baqaloq, — men va’damda turaman. Biroq bizni laqillatgan bo‘lsang, bilib qo‘y, sog‘ qolmaysan.

U chiqib ketdi. Men soqchilar qurshovida o‘tirgan joyimda qoldim. Ora-sira kulib qo‘yaman: ularning qabristonda izg‘ishib, to‘rt tarafga alanglab chopqilab yurishgani ko‘z oldimdan o‘tadi. Harqalay juda aqlli ish qildim, deb o‘yladim. Qabr toshlarini ko‘tarib, lahadlarning ichiga qarab ovvora-yu sarson bo‘lishayotganini tasavvur qilib huzurlandim. Oradan bir yarim soatcha vaqt o‘tdi, baqaloq qaytib keldi. Endi meni otib tashlashga buyruq bersa kerak, deb o‘yladim. Qolganlar, aftidan, qabristonda qolishgandi. Biroq zobit menga tikilib qaradi. Basharasidan ahmoq bo‘lganini anglatadigan alomatlar sezilmadi.
—Uni katta hovliga olib chiqinglar, o‘sha joydagilarga qo‘shinglar, — dedi u. — Jangdan so‘ng uning taqdirini tribuna hal qiladi.
Men uning gaplarini yaxshi anglolmadim. Undan so‘radim:
—Nima, meni otishmaydimi?
—Umuman olganda, hozir otishmaydi. Qolaversa, bu endi mening vazifamga kirmaydi.
Nima bo‘layotganiga aqlim yetmasdi.
—Nega endi? – dedim hayron bo‘lib.

U gapirmadi, yelkalarini uchirdi, xolos. Askarlar meni olib chiqib ketishdi. Katta hovlida yuz choqli mahbus: qariyalar, bolalar to‘dalashib turishardi. Nima bo‘layotganiga aqlim yetmay, hovli o‘rtasidagi gulzor atrofida sanqiy boshladim. Choshgohda bizni oshxonaga olib kirishdi. Ikki-uch kishi men bilan gaplashmoqchi bo‘ldi. Aftidan, bizlar tanish edik, biroq men oraga gap qo‘shmadim: qayerdanman, nimalar bo‘lyapti—tushunolmayotgandim. Kechqurun hovliga yana bir to‘da mahbuslarni haydab kiritishdi. Ular orasida novvoy Garsiani tanidim. U meni ko‘rib qichqirdi:
— Omading bor sening. Tirik ko‘raman deb o‘ylamagandim.
— Ular meni otuvga hukm qilishdi, — dedim men, — keyin bu fikrdan qaytishdi. Nega bunday qilishdi, bilmayman.
— Meni soat ikkida ushlashdi, — dedi Garias.
— Nima uchun?

Garias siyosat bilan shug‘ullanmasdi.
—Hech tushunolmayman, — dedi Garias, —ular o‘zlariga o‘xshab fikr yuritmaydiganlarning hammasini tutishayapti.
U ovozini pasaytirib:
—Grisni qo‘lga tushirishdi, — dedi.
Men seskanib ketdim.
—Qachon?
—Bugun ertalab. O‘zi ahmoqlik qildi-da. Chorshanba kuni jahl ustida ukasi bilan urishib qolib, uning uyidan chiqib ketdi. Yashirinishga yordam beradigan sonmingta edi, biroq u hech kimga ziyonim tegmasin, dedi chamasi.

Menga: «Ibiyetaning uyiga yashirinsam bo‘lardi, biroq uni hibsga olishibdi, qabristonga bekinaman», dedi.
—Qabristonga?!
—Ha. Ahmoqlik qildi. Bugun ertalab ular qabristonni bosishdi. U qorovulning uychasida ekan, o‘rab olishdi. Gris qarshilik ko‘rsatishga urindi, biroq ular Grisni otib o‘ldirishdi.
—Qabristonda-ya?!
Ko‘z oldim qorong‘ulashib yuz tuban yiqildim. Ovozim boricha shunaqa qah-qah urib to‘xtovsiz kulardimki, ko‘zlarimdan yosh tirqirardi.

Rus tilidan Ahmad Otaboy tarjimasi