Мана, қачонлардир содир бўлган, ўзим гувоҳ бўлган ва нимагадир ҳеч қачон ёдимдан чиқмайдиган ғамгин хотираларимдан бири. Ўша кунлардан бери қанчалик ғамгин, ҳаяжонли, қўрқинчли дамларни бошимдан кечирмадим. Лекин барибир, ўн-ўн икки ёшларимда мен билган Маймоқ холанинг қиёфаси бирор кун кўз олдимдан кетмаслигига ўзим ҳам ҳайрон қоламан.

Бекмурод ва Баҳодир Йўлдошев
ГИ ДЕ МОПАССАН ИЖОДИЙ МЕРОСИ ЎЗБЕКИСТОНДА

  Жaҳoн адабиётида танқидий реализм оқимннинг йирик вакилларидан бири, новелла жанрининг устаси, машҳур француз ёзувчиси Ги де Мопассан (1850-1893) ижодий меросининг Ўзбекистонда тарқала бошланганига 80 йилдан ошди. Аммо ХХ асрнинг 50-йилларига қадар Мопассан ижодини, унинг алоҳида асарларини, ҳатто ёзувчининг ўзбек тилига таржима қилинган новеллаларини таҳлил қилишга бағишланган бирорта илмий иш ёки мақола ўзбек адабиётшунослигида мавжуд эмас эди.

1950 йилда Мопассан туғилганига юз йил тўлиши муносабати билан «Қизил Ўзбекистон» (ҳозирги «Ўзбекистон овози») газетасида Н.Худцишвилининг «Ги де Мопассан» номли мақоласи ўзбек тилига таржима қилиб босилди . Бу мақолада талантли ёзувчининг ҳаёти, ижоди, яшаган даври ҳақида маълумот бериш билан бирга, унинг «Ҳаёт» романи, «Дўндиқ» ҳикояси ҳақида қисқача фикр юритилган эди.

50-йилларнинг иккинчи ярмидан бошлаб самарқандлик адабиётшунос олим Ю.Пўлатов бевосита ‘Мопассан ижоди ва унинг асарлари таржимаси муаммоларини тадқиқ этишга киришди. Унинг ана шундай ишларидан бири «Мопассан асарларининг ўзбек тилига таржимаси» деб номланган. Ю.Пўлатов бу мақоласини кейинчалик айрим ўзгаришлар билан. «Таржима санъати» тўпламида қайта нашр эттирди. Олим «Фразеологик оборотларни рус тилидан ўзбек тилига таржима қилишнинг баъзи хусусиятлари» номли мақоласида ҳам Мопассан ҳикояларининг таржимаси билан боғлиқ муаммолар ҳақида қисман сўз юритган эди. Жумладан, тадқиқотчи Мопассан асарлари таржимасида фразеологизмларни оддий сўзлар билан ўгириш ёки таржимасиз ташлаб кетиш, асар қаҳрамонларининг ҳолатига номувофиқ фразеологизмларни тўқиб чиқариш каби ҳолларга характерли мисоллар келтирган эди.

Ю.Пўлатовнинг 1963 йилда ҳимоя қилинган номзодлик диссертацияси Мопассан ижодий меросини мамлакатимизда ўрганиш соҳасида салмоқли дадил қадам бўлди. Бу тадқиқотнинг сўнгги — учинчи боби бевосита «Ги де Мопассан новеллалари ўзбек тилида» деб номланган. Мазкур боб аввалида олим Мопассан новеллаларини ўзбек тилига таржима қилиниш тарихини ёритади. Шундан сўнг диссертацияда Ги де Мопассан новеллалари таржимаси таҳлил этилади. Мазкур бобнинг муҳим жиҳати шундаки, муаллиф Мопассан асарларининг озарбайжон, қозоқ, татар, қирғиз, қорақалпоқ каби туркий тилларга қилинган таржималарини ҳам таҳлил доирасига киритади, айрим новеллалар («Туан», «Чол», «Гадо», «Дўндиқ» кабилар)нинг бир неча таржима вариантларини ўзаро қиёслайди.

Ю.Пўлатовнинг «Бадиий асарда номлар таржимаси (1967), „Асрларга туташ ҳамкорлик“ (1974), „Ўзбекистонда чет эл адабиётини ўрганишга доир“ (1975) номли рисолаларида ҳам адабий алоқалар, таржимашуносликнинг умумий масалалари билан қаторда Мопассан новеллаларига таржимасига оид қизиқарли ва мухим фикрлар келтирилган.

Адабиётшунос олим Қ.Расулов „Портрет яратиш санъатига доир“ номли мақоласида буюк санъаткорлар асарларида кишини сеҳрлаб қўядиган одамлар қиёфаси такрорланмас қилиб чизиб берилишини илмий-назарий жиҳатдан асослаш мақсадида Мопассаннинг машҳур „Дўндиқ“ ҳикоясига қайта-қайта мурожаат қилган эди .

Бу даврга келиб тадқиқотчи олим М.Холбеков умуман француз-ўзбек адабий алоқалари, жумладан Мопассан ижодини ўрганиш билан жиддий шуғуллана бошлади. 1977 йилда олимнинг „Ги де Мопассаннинг “Азизим» романи ўзбек тилида» номли мақоласи эълон қилинди. Бу мақолада И.Ғафуров томонидан 1975 йилда амалга оширилган «Азизим» романи таржимаси билан боғлиқ ҳолда Мопассан ижодий меросига, ёзувчи услуби, унннг ўзбекча таржимадаги ифодаси масалаларига оид муҳим фикрлар баён этилган.

М.Холбековнинг «Парда Турсун — француз адабиётининг таржимони» номли мақоласида Мопассанинг «Туан», «Майиблар онаси», «Сайек». «Белом халфанинг жонивори», «Чол», «Сухсирлар», «Қишлоқ судида» каби новеллалари таржимасига оид баъзи фикр-мулоҳазалар баён этилган.

Ғафур Ғулом номидаги адабиёт ва санъат нашриёти 1987 йилда буюк француз ёзувчисининг «Ҳаёт», «Азизим» романлари ва «Дўндиқ», «Асирлар», «Мадмуазель Фифи», «Оқсоч қиз саргузаштлари», „Дарбадар“, „Портда“, „Алвасти“, „Розали Прюдан“ каби новеллаларидан иборат китобини „Жаҳон адабиёти дурдоналари“ сериясида кўп минг нусхада нашр эттирди. Бу мамлакатимизда шу кунга қадар Мопассан асарлари таржимасининг энг катта нашри эди. Бу китоб М.Холбековнинг „Ги де Мопассан ижоди“ номли салмоқли мақоласи билан очилади. Мазкур мақолада Мопассан ижоди яхлит, XIX аср жаҳон адабиёти фонида таҳлил этилган, ёзувчининг инсоннинг ички дунёсини очиб берувчи, социал турмуш қирраларини реал картиналарда ёритувчи янги типдаги новеллалар яратган, „Азизим“, „Ҳаёт“ романлари эса Стендаль, Оноре де Бальзак, В.Гюго, Ж.Санд, Флобер, Э.Золя асарлари қаторидан муносиб жой олганлиги кўрсатиб берилган.

1988 йилда „Ўзбекистонда таржимачилик“ номли илмий тўплам нашр этилган эди. Бу тўпламдан З.Исомиддиновнинг Зумрад Орифжонованинг таржимонлик фаолиятини ёритувчи адабий портрет характеридаги иши ҳам ўрин олган.

М.Холбеков „Ги де Мопассан мероси Ўзбекистонда“ (таржима ва танқид тарихидан) номли мақоласида Мопассан асарларининг ўзбек тилига таржима қилиниш тарихи ва бунда П.Турсун, М.Ҳаким, Зумрад, И.Ғафуров каби таржимонларнинг маҳорати, бу таржималарда йўл қўйилган айрим қусурлар ҳақида фикр юритади. Шуниси муҳимки, мустақилллик йилларида мамлакатимизда Мопассан асарларини оригиналдан — француз тилидан ўзбекчага таржима қилиш анъанаси йўлга қўйилди. Жумладан, Ш.Минавваров, Б.Йўлдошев каби таржимонлар саъйи-ҳаракати билан Мопассаннинг „Ўлиб тирилган“, „Ёлғизлик“ каби ҳикоялари бевосита французчадан ўзбек тилига таржима қилинди.

Шунингдек Б.Эрматов XIX аср француз реалистик новеллаларининг ўзбек тилига таржималарига оид номзодлик диссертациясида ҳам Мопассан новеллалари таҳлилига алоҳида эътиборни қаратган эди.

Б.Эрматов 1991 йилда Самарқандда ўтказилган республика анжуманида „Ги де Мопассан ва ўзбек адабиёти“ деган мавзуда қизиқарли чиқиш қилган эди. Бу маъруза муаллифи Мопассан ижодининг ўзбек ҳикоячилигига таъсири ҳақида сўз юритар экан, бундай таъсирнинг ижобий томонлари билан бирга, айрим тақлидчиликка мойил ўринларини ҳам кескин танқид қилади. Яъни Б.Эрматов тўғри таъкидлаганидек, 70-80-йилларда ўзбек адабиётида Мопассанга кўр-кўрона тақлид қилиш кучайиб кетди, натижада адабиётимизда ишқ-муҳаббат, оилавий мавзуларда ёзилган харидоргир романлар, қиссалар, ҳикоялар юзага келди. Бундай асарларда муҳаббатга, ишқ-вафога ўткинчи бир ҳис, ҳайвоний бир эхтиёж сифатида қараладики, бу шарқона анъаналар руҳида тарбияланган ўзбек халқининг ахлоқий ақидаларига тамомила номувофиқдир. Бундай тақдидчиликка қарши курашиш адабиётшуносликнинг муҳим вазифаларидан бири саналади.

Кўринадики, ўзбек адабиётшунослигида Мопассан ижодий мероси, унинг асарлари таржимаси ҳақида бир қанча ишлар юзага келди, мамлакатимизда ўзига хос мопассаншунослик йўналиши шаклланди. Лекин амалга оширилган бу ишлар ҳозирги кунда дарёдан бир томчи бўлиб, келгусида Мопассан ижодий мероси ўзбек прозаси билан узвий муштарак ҳолда ҳозирги давр адабиётшунослиги ютуқлари контекстида янада чуқурроқ тадқиқ этилиши зарур. Бу эса умуман ўзбек адабиёти, жумладан ҳозирги ўзбек насрининг ривожига янада самарали таъсир қилишига мустаҳкам замин ҳозирлайди.

ГИ ДЕ МОПАССАН
ИККИ ҲИКОЯ

МОПАССАН (Maupassant) Ги (тўлиқ номи Анри Рене Альбер Ги) де (1850.5.8, Турвилясюр-Арк яқинидаги Миромениль қалъаси —1893.6.7, Париж) — француз ёзувчиси, Руан лицейини тугатган. 1870—71 й.ларда франко-прус урушида қатнашган, Ги де Мопассан Флобернинг шогирди, рус алиби Иван Тургеневни устоз санаб, унга бағишлаб мақолалар ёзган. Адабиётга 1880 й.да шеърлар тўплами ва «Дўндиқ» новелласи б-н кириб келган. У 6 роман,18 ҳикоялар тўплами, очерк ва пьесалар, кўплаб мақолалар ва б. асарлар муаллифи. Мопассан ижоди учун турмушни объектив тасвирлаш, тилининг содда (табиий) ва таъсирчанлиги, «ҳаётни ўзиданда ишончли тасвирлаш», қаҳрамонлар образини уларнинг характер ва хис-туйғулари орқали яратишга интилиш характерли. Мопассан маънавий қашшоқ, мунофиқ кишилар образининг бутун бир силсиласини яратган («Жавоҳирот», «Оила бағрида»,«Васиятнома» «Бочкача», «Иблис» ва б.). Унинг «Дайди», «Шкаф», «Гадой» каби новеллаларида турмуш қаърига улоқтирилган нотавонлар ҳаёти тасвирланган. Муҳаббатни мол-дунёдан иборат деб билувчи, шу боис ҳар қадамда ўзини сотишга тайёр аёллар образи «Иветта»,«Ҳаққоний тарих» ва б. асарларида маҳорат б-н чизилган. Мопассан соф муҳаббат («Ой ёғдуси», «Бахт»)ни куйлайди ва маънавий юксак оддий кишиларни қадрлайди («Симон ота», «Мартен қизалоғи»), ватанпарвар ва жасоратли инсонларни тараннум этади («Дўндиқ», «Мадмуазель Фифи», «Милон амаки»). Унинг «Ҳаёт» (1883), «Азизим» (1885), «Монт-Ориоль» (1886), «Пьер ва Жан» (1887—88) каби романларида умумбашарий мавзулар, мансабпарастлар қисмати, бойлик орттиришга хуруж қилиш юксак маҳорат билан тасвирлаб берилган. «Ўлимдек кучли» (1889), «Бизнинг қалб» (1890) романларида эса психологик руҳ кучли. «Ҳаёт»,«Азизим» романлари (Иброҳим Ғафуров таржимаси) ва бир қанча ҳикоялари ўзбек тилига таржима қилинган (Ўзбекистон Миллий энциклопедиясидан).

САДОҚАТ ҚУРБОНИ

Мана, қачонлардир содир бўлган, ўзим гувоҳ бўлган ва нимагадир ҳеч қачон ёдимдан чиқмайдиган ғамгин хотираларимдан бири. Ўша кунлардан бери қанчалик ғамгин, ҳаяжонли, қўрқинчли дамларни бошимдан кечирмадим. Лекин барибир, ўн-ўн икки ёшларимда мен билган Маймоқ холанинг қиёфаси бирор кун кўз олдимдан кетмаслигига ўзим ҳам ҳайрон қоламан.

У душанба кунлари бизникига келиб кийим-кечак, кўрпа-ёстиқларни ямаб юрадиган тикувчи кампир эди. Ота-оналарим ўша пайтлар дабдабали кўриниши туфайли «қаср» деб аталадиган қишлоқ уйларидан бирида яшашарди. Сирасини айтганда, бу «қаср» фақат томи баланд қурилган, атрофи тўрт-беш ферма билан қуршалган оддий, қадимий бинолардан бири эди. Қўрғончамиздан юз метрлар нарида бир пайтлар қизил ғиштдан қурилган, вақт ўтиши билан хиралашиб қолган черков биноси атрофида каттакон қишлоқ жойлашганди.

Ҳар душанба куни эрталаб соат олти, олти ярим орасида Маймоқ хола бизникига келиб, тўппа-тўғри чердакдаги кирхонага кўтарилар ва ишга киришарди.

У баланд бўйли, ориқдан келган, соқолли, тўғрироғи, бутун юзини ҳайрон қолдирар даражада соқолсимон мўйлар қоплаб олган аёл эди. Xудди қандайдир ақлдан озган киши аёл кийимидаги бу солдат кампирнинг юзларига атайлаб ёввойи жангал буталарини қадаб чиққандай тасаввур уйғотарди. Бундай мўйлар унинг бурнининг устида ҳам, остида ҳам, атрофида ҳам, яноқлари-ю иякларида ҳам бетартиб ўсиб ётарди. Қошлари эртаклардагидек қалин ва узун, бироқ мутлоқ оқариб кетган ва янглишиб шу ерга қўндирилган ҳўрпайган мўйловга ўхшаб кетарди .

У оқсоқланиб юрарди. Бироқ оқсоқланиши бошқа оқсоқларникига сираям ўхшамасди. У худди лангар ташлаб турган, денгиз тўлқинида чайқалаётган кема мисол оқсоқланарди. У соғ оёғи билан қадам ташлаганида, унинг суякдор қомати худди улкан тўлқин устига кўтарилаётган елканли кемани эслатар, навбатдаги қадамини ташлаганида худди жарликка қулаб тушаётгандек кўринарди. Шундай қилиб, унинг юриш тарзи менга денгизда бўрон пайти сузиб юрган кемани эслатарди. Унинг ҳеч қачон бошидан тушмайдиган оппоқ чепцаси, орқасидан осилиб турган ленталари менга гоҳ шимолдан жанубга, гоҳ жанубдан шимолга қараб уфқни кесиб ўтаётган кема елканлари бўлиб кўринарди.

Мен Маймоқ холани жуда қадрлардим. Душанба кунлари уйқудан туришим биланоқ оёқларини грелка устига қўйиб аллақачон ямоқчиликка киришган Маймоқ холамнинг ёнига, кирхона томон чопардим. Кириб боришим биланоқ у том остида жойлашган баҳайбат бу кирхонада шамоллаб қолмаслигим учун мени ҳам грелка устига ўтқазиб қўярди.
— Бу сенинг томоғингдаги қонингни тортиб олиб, оёқларингни иситади — дерди у мени ишонтириб.

Кейин у илгаксимон бармоқларини чаққон қимирлатиб, тикиш жараёнида менга турли-туман воқеаларни ҳикоя қила бошларди. Унинг қалин шишали кўзойнаклари остидаги кўзлари (қариликдан унинг кўзлари яхши кўрмай қолганди) менга жуда ҳам катта, ғайритабиий мовий ва қўшалоқ бўлиб кўринарди.

Гўдак қалбимни ҳаяжонга соладиган унинг ҳикояларидан у ҳам тақдир қисиб қўйган кўплаб аёллар сингари сахий ва олижаноб қалбли эканлигини ҳис қилардим. У ўз қисматига соддадиллик билан бутунлай кўникиб кетган аёллар хилидан эди. У менга қишлоқда рўй бераётган воқеалар, оғилхонадан қочиб кетиб, бир кун эрталаб Проспер Меренинг шамол тегирмонининг парракларига жиддий кўринишда тикилиб турган сигир ҳақида гапириб берарди. Кейин черков қўнғироқхонасига тухум қўйган товуқ ҳақида гапириб, ҳозиргача бу товуқ у ерга қандай қилиб чиққанлигининг сири очилмаганлигини, Жан-Жан Пилас ёмғирда ҳўл бўлиб қолган иштонини қуритиш учун дорга осиб қўйганида, бир йўловчи уни ўмариб кетганини ва унинг кўппаги ўғрини қишлоқдан ўн легача қувиб бориб, иштонини қайтариб олиб келганликларини сўзларди. У менга бундай оддийгина воқеаларни шунчалик қизиқарли қилиб ҳикоя қилиб берардики, улар тасаввуримда сирли ва улуғвор бир драманинг унутилмас саҳналаридек кўз олдимда жонланар ёки ҳар куни онам менга ўқиб берадиган буюк ёзувчининг моҳирона тўқилган саргузашт қиссасидек туюларди.

Душанба кунларидан бирида эрталаб яна Маймоқ холамнинг ҳикояларини мароқ билан тингладим. Кейин хизматкоримиз билан Нуарпре фермасининг орқасидаги Алле ёнғоқзорига бордик. У ёқдан қайтиб келиб яна кирхонага, Маймоқ холамнинг ёнига чиқишга қарор қилдим. Бу воқеа ҳозир худди кеча содир бўлгандек ҳамон кўз олдимдан кетмайди.

Мен кирхона эшигини очиб тикувчи кампир қўлларини ёзганича бир қўлида игна ва ип, иккинчисида менинг кўйлагимни тутганича стул олдида ағнаб ётганини кўрдим. Унинг кўк пайпоқли бир оёғи, менимча соғ оёғи бўлса керак, стул остига кириб қолган, кўзойнаги девор томонга отилиб кетган ва ўша ерда ялтираб кўриниб турарди.

Мен аллақандай қўрқувни ҳис қилиб, жон-жаҳдим билан қичқириб юбордим ва ташқарига отилдим. Бир зумда ҳамма чопиб келди ва бир неча дақиқа ўтгач, Маймоқ холам оламдан кўз юмганлиги маълум бўлди.

Бу гапни эшитиб гўдак қалбимни қамраб олган чуқур, даҳшатли қайғуни ифодалаш учун ҳалигача сўз топа олмайман. Мен оёқларимни базўр судраганимча зинапоядан тушдим. Уйга кириб қоронғу бурчакдаги баҳайбат қадимий ором курсига ўзимни ташлаб, тиззалаб ўтириб олганимча, йиғлай бошладим. Афтидан, мен у ерда ўтириб узоқ йиғлабман, чунки тез орада қоронғулик тушганини сезиб қолдим.

Тўсатдан хонага кимлардир чироқ олиб киришди, бироқ мени сезишмади. Уларнинг овозларидан булар ота-онам ва дўхтир эканлигини сездим. Ўша заҳотиёқ чақирилган дўхтир тикувчи кампирнинг ўлими сабабларини тушунтирарди. Унинг гапларидан, тўғриси, ҳеч балони тушунмадим. Кейин дўктирни бир қадаҳ ликёр ичишга таклиф қилишди. У ўтириб олиб яна Маймоқ холам ҳақида гапира бошлади. Дўхтир айтиб берган тафсилот то умримнинг охиригача хотирамга михланиб қолган бўлса керак. Назаримда ҳозир ҳам уни сўзма-сўз такрорлаб айтиб беришим мумкин.
— Эҳ бечорагина! — гап бошлади дўхтир. — У менинг бу ерга келганимдаги биринчи мижозим эди. Чунки мен бу қишлоққа ишга келган куним унинг оёғи синган эди. Дилижондан тушиб, қўлларимни ювишга ҳам улгурмасимдан мени чақириб келишди. Унинг оёғи синган ва бу жуда-жуда хавфли эди! Ўша вақтлар у эндигина ўн саккиз ёшга тўлган ва жуда ёқимли, ҳақиқий соҳибжамл қиз эди! Бунга ҳозир ҳатто ишонгингиз ҳам келмайди. Унинг оёғи нима сабабли синганига келсак, бу сирни ҳеч кимга, ҳеч қачон айтмаганман. Буни мендан ташқари яна бир киши билади. Бироқ у аллақачон бу ерлардан кетиб қолган. Мадомики, кампир энди бу оламдан кўз юмган экан, унинг чўлоқ бўлиб қолишининг сирини айтиб бера қолай.

Ўша пайтлар бу қишлоққа ҳарбийлар каби қад-қомати келишган чиройли бир йигит ўқитувчининг ёрдамчиси бўлиб ишга келганди. Қишлоқнинг барча қизлари уни деб ақлу-ҳушларини йўқотишган, йигит ўзини улардан бирортасини назар-писанд қилмагандек тутарди. Бунга сабаб менимча уйғониб, доим чап оёғи билан турадиган қишлоқ ўқитувчиси Грабю амакининг қаттиққўллигидан қўрққанлиги бўлса керак.

Ўша кунларнинг бирида Грабю амаки бугун сизникида оламдан ўтган гўзал Гортензияни, яъни кейинчалик Маймоқ лақабини олган қизни тикув-чатув ишларини бажартириш учун уйига таклиф қилади. Ўқитувчининг ёрдамчиси гўзал қизга мулозамат қила бошлайди ва албатта бундай қўл етмас йигитнинг назар эътибори, шунча қизлар ичидан ўзини танлаши қиз бечорани қувонтириб юборади. Қисқаси, қиз уни севиб қолади ва кунлардан бир кун йигит иш тугагач, кечқурун мактаб чердаги устида илк учрашувга чиқишга унинг розилигини олади.

Кечқурун қиз ўзини уйига кетаётган қилиб кўрсатиб, зинапоядан пастга тушиш ўрнига чердакка чиқади ва ўз севгилисини кутиб похол-пичанлар орасига яширинади. Тез орада йигит ҳам чердакка чиқиб келади. У эндигина ўз қалбидаги ҳисларни тўкиб сола бошлаган пайт, чердак эшиги очилиб, остонада қаҳри қаттиқ мактаб ўқитувчиси пайдо бўлади.
— Бу ерда нима қилаяпсиз, Сижисбер? — дейди у.
— Похол устида ётиб бироз дам олмоқчийдим, жаноб Грабю, — дейди қўлга тушганлигини ҳис қилган ёш ўқитувчи бутунлай ўзини йўқотиб.

Чердак жуда катта, кенг ва қоронғи эди.
— Боринг, яширининг, тезроқ яширининг, аксинча мени ишдан ҳайдашади, — дейди йигит шивирлаб, қўрқиб кетган қизни ичкарига итариб.
— Демак, бу ерда ёлғиз ўзингизми? — сўрайди ўқитувчи, шивир-шивирни илғаб.
— Ҳа, жаноб Грабю, ёлғизман.
— Йўқ, ёлғиз эмассиз, ким биландир шивирлашдингиз!
— Гапим рост, жаноб Грабю, бу ерда бир ўзимман.
— Буни ҳозир текшириб кўрамиз, — эътироз билдирибди ўқитувчи ва эшикни ташқарисидан қулфлаб, шам олиб келиш учун пастга тушиб кетипти.

Шунда қуён юрак йигит, бундайлар жуда кўп учраб туради, бутунлай эс-ҳушини йўқотиб қўйибди.
— Тезроқ яширинсангиз-чи, сизни бу ердан топа олмасликлари учун бутунлай қорангизни ўчиринг. Сизни деб бир умрга бурда нонимдан айрилиб қоламан. Сиз.. сиз менинг мартабамни йўққа чиқарасиз. Тезроқ йўқ бўлинг, — дебди у бутунлай қаҳрга миниб.

Бу пайт эшик қулфига калит солинаётганлиги эшитилибди.

Гортензия эса кўча томонга қараган туйнук дарча томонга чопиб борибди.
— У кетганидан кейин кўчага чиқиб менга ёрдам беринг, — дебди у секин ва қатъий овозда.

Кейин тезлик билан дарчани очиб, ўзини кўчага отибди.

Грабю амаки чердакда ёрдамчисидан бошқа ҳеч кимни топа олмай, ҳайрон бўлганича чиқиб кетибди.

Орадан чорак соатлар ўтгач, ҳузуримга Сижисбер югуриб келиб барча гапларни айтиб берди. Бечора қиз девор ёнида ётар, ўрнидан тура олмасди. Ахир у баланд чердакдан йиқилиб тушганди-да!

Ёмғир шивалаб ёғарди. Шўрлик қизни уйимга олиб келдим. Унинг ўнг оёғи уч жойидан синган, суяк парчалари оёқ терисини ёриб чиқиб кетганди. У бир оғиз ҳам зорланмас, фақат ҳайратланарли шикастнафаслик билан «ўзимдан бўлди, ўзимдан бўлди!» дея такрорларди холос.

Мен унинг қариндошларини чақириб, қизга раҳмим келганидан уни отлари олиб қочган экипаж уйим ёнида уриб кетди, деб ёлғон тўқидим. Менга ишонишди ва жандармлар бир ой давомида бахциз ҳодисага сабабчи бўлган экипаж ҳайдовчисини беҳуда қидиришди.

Бўлган гап шу. Бу аёл олий даражада тарихий жасорат кўрсата оладиган қаҳрамонлар хилидан эканлигига ишончим комил. Бу унинг умридаги ягона ва охирги муҳаббати эди. У бокиралигича оламдан кўз юмди. Бу жафокаш аёл, худонинг энг мўмин бандаси ва ўз садоқатининг бегуноҳ қурбони бўлди. У билан чексиз фахрланаман , акс ҳолда умримда ҳеч кимга айтмаган бу сирни сизга айтиб бермаган бўлардим. Нима учунлигини ўзингиз тушунасиз.

Дўхтир гапини тугатди. Онам унсиз йиғларди. Отам ҳам бир нарсалар дегандек бўлди, кейин ҳаммаси чиқиб кетишди.

Мен ҳамон тиззалаб оромкурси устида ўтирганимча ҳиққиллаб йиғлардим. Қулоғимга зинапоя томондан оғир қадам ва туртиниш товушлари эшитилди.

Афтидан Маймоқ холамнинг жасадини олиб тушишмоқда эдилар…

Француз тилидан  Абдумурод Кўчибоев таржимаси

МУРДАНИНГ ҚЎЛИ

Бир куни кечқурун, бундан саккиз ой муқаддам, дўстимиз Луи Р.нинг хонасига бир кеча собиқ синфдошлар йиғилдик. Пунш ичдик, чекдик, адабиёт ва рассомлик санъати ҳақида гап сотдик, одатда ёшларнинг гурунгларида айтиладиган ҳазил-мутойибалар бўлди. Бир пайт туйқусдан эшик ланг очилиб, болаликдаги бир дўстим хонага қуюндай бостириб кирди.
— Хўш, қани ким айтади, мен ҳозир қаердан келдим, — қичқирди у.
— Гаров ўйнашим мумкин, Мабилдан! — деди кимдир.
— Йўқ, кўринишингдан кайфинг чоғ, ҳарқалай, бирор жойдан қарзга пул ундиргансан ё бувангни дафн этиб қайтдингми? Ҳа, топдим, соатингни гаровга қўйгансан, мўлжалингдаги нархда, — деди бошқаси.
— Менингча, сен жиндай отгансан, — деди учинчиси. —Луиникидаги пуншнинг ҳидини олиб, томоғингни яна ҳўллагинг келиб қолган.
— Йўқ, тополмадинглар, мен П.дан келдим. Нормандиядаги П.дан. Бир ҳафта бўлдим у ерда, мана ўзим билан бирга биродаримниям олиб келдим, рухсат этинг, жаноблар, уни сизга таништирай!

У шу сўзларни айтиб чўнтагидан териси шилинган одам қўлини чиқарди. Қўл ниҳоятда қўрқинчли эди: қоп-қора қуриб қолган бармоқлари узун, майишиб кетганга ўхшарди. Фавқулодда бақувват мушакларнинг юқори ва қуйи қисмида шилинмай қолган, пергаментга ўхшаб кетадиган тери парчалари тарам-тарам, бармоқларининг учидан сарғимтир ўткир тирноқлар туртиб чиқиб турарди. Бу манзарадан шундоққина жиноятнинг ҳиди анқирди.
—Тасаввур қилинг, — ҳикоя қила бошлади дўстим, — яқинда вилоятга донғи кетган бир қари жодугарнинг қўқир-сўқирларини сотишди. Жодугар ҳар ҳафтанинг шанбасида супургисига миниб, жинлар базмига отланар, жодугарлик билан шуғулланар экан: сигирларга кинна солганида жониворларнинг сути кўм-кўк кўкариб, думлари худди авлиё Антонийнинг надиминикидай тиккасига буралиб кетаркан. Ўша қари алвасти мана шу қўлга жуда меҳр қўйган экан.

Унинг айтишича, бу қўл ўзининг қонуний хотинини боши билан қудуққа ташлаб юборгани (дарвоқе, буни шахсан мен жиноят деб ҳисоблайман) ва бунгача ўзларини никоҳлаган руҳонийни жомнинг арқонига осиб ўлдиргани учун 1736 йили қатл этилган донғи кетган бир каллакесарга мансуб эмиш. Ана шу қўшалоқ жасоратни амалга оширганидан сўнг бу муттаҳам беҳад оғир жиноятларга қўл уради, ўзининг хийла қисқа ва айни пайтда саргузаштларга тўлиб-тошган умри мобайнида юзлаб сайёҳларни шилади, монастирда йигирматача руҳонийни тутунга қамаб бўғиб ўлдиради, аёллар монастирини ҳарамга айлантиради.
— Нима қилмоқчисан бу жирканч матоҳни? – деб сўрадик биз.
— Ҳе, жин урсин, ижарачиларни бир қўрқитай. Буни мен эшикнинг қўнғироғига дастак қилиб бойлаб қўяман.
— Дўстим, — деди новча, тепса тебранмас инглиз Генри Смит, — кўп ҳовлиқаверма, менимча, бу қўл янгича усулда консерваланган гўшт, холос. Мен сенга ундан шўрва қайнатишни маслаҳат бераман.
— Ҳазилни бас қилинглар, жаноблар! — деди ширакайф талаба-табиб сиполик билан норози оҳангда. — Сен эса, Пер, менинг оқилона маслаҳатимга қулоқ осгин-да майитнинг бу аъзосини масиҳчасига дафн этгин, акс ҳолда эгаси қўлини қидириб сенга йўлиқади: боз устига, қўлнинг эгаси манфур одатини такрорласа ҳам ажаб эмас, ахир, ўзинг биласан-ку «тарки одат — амри маҳол».
— Ҳа, тарки одат — амри маҳол! Ичган — тағин ичади! Қани олдик! – дея қувватлади уй эгаси ва талабага катта қадаҳни тўлатиб пунш қуйди. У қадаҳни бир кўтаришда бўшатди-ю, кайфи ошиб столнинг тагига қулаб тушди, хонада қийқириқ кўтарилди. Пер қадаҳни кўтариб, мулозамат қилгандай қўлга хийла энгашиб, деди:
— Сенинг эганг билан бўлажак учрашув учун ичаман!

Шундан сўнг суҳбатимиз бошқа мавзуга кўчди ва орадан кўп ўтмай ҳамма уй-уйига тарқалди.

Эртаси куни, соат иккиларда мен Пер яшайдиган уйнинг олдидан ўтаётиб, бирров кирдим.
— Хўш, қалайсан? – деб сўрадим ундан.
— Зўр, — деди у.
— Қўл қаерда?
— Қўлми? Нима кўзинг тушмадими, кеча кечқурун уйга кираётиб қўнғироқнинг ипига осиб қўйгандим. Ҳа, тасаввур қиласанми, аллақандай телба ярим оқшом қўнғироқни роса жиринглатса бўладими, ҳарқалай, кимдир биров бебошлик қилди чоғи, мен кимсан, деб чақирдим, ҳеч ким жавоб бермади, кейин тўшакка чўзилиб қотиб ухлаб қолибман.

Шу пайт қўнғироқ жиринглади. Бу уйнинг хўжайини — қўпол, ёқимсиз бир нусха эди. У хонага тумтайганча кириб келди, ҳатто ҳол сўрашни ҳам ўзига эп кўрмади.
— Ҳурматли жаноб, — деди у дўстимга, — бу ўлимтикни дарҳол йўқотишга рухсат этинг, акс ҳолда сизни хонадан чиқариб юборишга мажбурман.
— Марҳаматли жаноб, — фавқулодда жиддий оҳангда жавоб берди Пер. — Сиз қўлни ҳақорат қилдингиз, ахир, у бунга муносиб иш қилгани йўқ-ку. Билиб қўйинг, бу қўл бағоят ахлоқли инсонга мансубдир.

Хўжайин бурилиб, хайрлашмасдан чиқиб кетди. Пер унинг ортидан бориб қўнғироқдан қўлни ечиб олди ва уни тўшагининг устидаги қўнғироқ ипига илдириб қўйди.
— Мана шу ерда тургани маъқул, — деди у. — Бу қўл худди тирранчалар: «Биродарлар, ўлишга тўғри келади», деганларидай, ҳар оқшом уйқу олдидан мени жиддий фикрларга ундайди.

У билан бир соатча ўтириб, уйга қайтдим. Кечаси уйқум қочди, ҳаяжонландим, асабим бузилди, бот-бот босинқираб уйғониб кетдим. Бир маҳал аллаким бош учимда қаққайиб тургандай туюлди, ваҳима босди, ўрнимдан ирғиб турдим, кароватнинг тагига қарадим, шкафни очдим. Ниҳоят, соат олтилар эди чамаси, кўзим илинибди, бироқ эшик шунақанги ваҳимали тақилласа бўладими, тўшакдан сапчиб туриб кетдим. Тақиллатган дўстимнинг хизматкори экан, ярим яланғоч, ранг-рўйи докадай, жағи-жағига тегмайди, аъзойи бадани қалтирайди.
— Ў, жаноб! — хитоб қилди у йиғламоқдан бери бўлиб, — шўрлик хўжайинимни ўлдириб қўйишди!

Апил-тапил кийиниб, Пернинг уйига югурдим. Тумонат одам, ҳамма ҳар томонга зир югурган, рўй берган фожеани ҳар ким ўзича тўқиб-бичиб изоҳлар, ҳаяжондан бўғилиб баҳслашарди. Оломоннинг орасини ёриб ўтиб, дўстим ётадиган хонага бир амаллаб етдим: эшикни ичкаридан бекитиб олишган экан, кимлигимни айтгандан сўнг киритишди. Тўрт нафар политсия ходими хонанинг ўртасида қўлларида ёзув дафтарчалари, бор нарсаларни бирма-бир синчиклаб кузатишар, ора-сира шивирлашиб дафтарчаларига бир нарсаларни ёзиб қўйишарди: икки нафар табиб беҳуш ётган Пернинг бошида гаплашиб турарди. Пер тирик эди, афт-ангоридан от ҳуркади, башараси аянчли тусда, кўзлари косасидан ирғиб чиққан, кенгайиб кетган қорачиқлари кўзга кўринмайдиган аллақандай ёвуз махлуққа қарагандай даҳшатга тушиб бақрайиб қотиб қолган, бармоқлари эса қаттиқ сиқилганидан мушт бўлиб тошдай қотган. Гавдаси иягигача чойшаб билан ёпиб қўйилган. Мен уни ўмганидан олиб кўтардим, шунда томоғига чуқур ботиб кетган беш панжанинг изига кўзим тушди. Кўйлагига томган бир неча томчи қон қизариб турарди. Шу дақиқада мени бир нарса ҳайратга солди: фавқулодда кўзим унинг тўшаги устида осилиб турган қўнғироқнинг ипига тушди, кеча шу ипга дўстим боғлаб қўйган териси шилинган қўл йўқ эди! Балки кўрганлар қўрқмасин деб докторлар қўлни ечиб олишгандир. Ахир, унга тасодифан кўзи тушган одамнинг юраги чиқиб кетиши турган гап. Қўлнинг қаерга дафн этилганини сўраб ўтирмадим.

Энди эртаси куни газетада бу машъум жиноят ҳақида политсиянинг эълон қилган хулосасини жамики тафсилотлари билан келтирай.

Мана, мен газетада ўқиган хабар:

«Ёш, машҳур норманд сулоласидан бирига мансуб талаба йигит Пер Б. кеч оқшом даҳшатли ёвузлик қурбони бўлди. У кечқурун, соат ўнлар чамаси, ётоғига қайтган ва хизматкори Бовенга рухсат бериб чарчаганини, ухламоқчи эканини айтган. Тун яримлаб қолган бир маҳалда қўнғироқнинг аянчли жаранглашидан уйғониб кетади. Юрагини ҳовучлаб ўрнидан тез туради-ю шамни ёқиб бироз кутади. Қўнғироқ овози бир дақиқа тинади, бироқ тағин узундан узоқ жаранглайди: ўтакаси ёрилгудай қўрқувга тушган хизматкор қоровулга югуради. Қоровул политсияга чопади, ярим соат ичида етиб келган политсия эшикни синдириб ичкарига киради.

Улар хонага киришганда аянчли манзарага дуч келишади, мебеллар тўнтариб ташланган, кийим-кечаклар сочилиб ётарди. Буни кўрган политсиячилар жиноятчи билан унинг қурбони ўртасида аёвсиз жанг бўлган, деган фикрга келишади. Хонанинг ўртасида ёш йигит Пер Б. беҳуш чалқанча ётарди.

Унинг бадани титраб турар, юзида қони йўқ, қорачиқлари ваҳимадан кенгайиб кетган. Дарҳол бу ерга чақирилган доктор Бурдонинг фикрича, босқинчи кучли, бармоқлари узун ва чайир бўлган, чунки милтиқдан отилган ўқларнинг изидай беш панжа Пернинг гарданида нақ тешиб ўтиб, мушт бўлиб маҳкам сиқилган. Қотилнинг шахси ва жиноятга алоқадор бирорта далил топилгани йўқ».

Эртаси куни шу газетада тағин шундай хабар чиқди:

«Кеча хабар қилганимиздек, оғир жиноятнинг қурбони бўлган жаноб Пер Б. доктор Бурдонинг икки соат мобайнидаги саъй-ҳаракатлари туфайли ўзига келди. Ҳозирча жабрланувчининг ҳаёти хавф остида эмас, бироқ ақл-ҳуши жиддий ташвиш туғдираётир, ҳануз босқинчидан бирор-бир нишона топилгани йўқ».

Ҳа, шўрлик дўстим ақлдан озиб қолди, етти ойча уни йўқлаб, касалхонага бориб, кўриб турдим, аммо Пер ўзига келмади. У жинниларча жавраган пайтда оғзидан пойинтар-сойинтар сўзлар чиқарди, миясига елимдай ёпишган аллақандай фикр мудом уни азобларди: гўё уни арвоҳ тиндирмай таъқиб қиларди. Бир куни Пернинг аҳволи оғирлашиб қолди, деб хабар келди, тезда етиб бордим, мен борганда дўстим жон талвасасида эди. Шундан сўнг у икки соатча қимир этмай ётди. Бир пайт кутилмаганда кароватдан сакраб турди-да, тутқаноғи тутиб, чинқира бошлади: «Йўқот уни! Йўқот! У мени бўғаяпти! Дод! Ёрдам беринглар! Ёрдам!…». Пер фарёд чекиб жон талвасасида хонанинг ичини икки бор айланиб югурди-да, ўртага юз тубан қулади.

Бояқиш етим эди, жасадни оила аъзолари дафн этилган норманд қишлоқчаси П.га олиб бориш менга юкланди. Ўшанда, Луи Р.нинг уйида пунш ичиб, собиқ синфдошлар билан улфатчилик қилиб ўтирганимизда Пер мана шу қишлоқдан келган, бизга териси шилинган қўлни кўрсатган эди. Унинг жасадини қўрғошин тобутга солдик.

Орадан тўрт кун ўтиб, унинг биринчи муаллими кекса кашиш билан қабр қазиётган жойда айланиб юргандик. Ҳаво очиқ, жуда ажойиб кун эди, мовий осмонда офтоб чарақлаб турибди. Болалигимизда неча маротаба маймунжон терган юлғунзорда қушлар чуғурлашарди. Ҳар гал панжарали тўсиқни ёқалаб бориб, ўзимизга маълум майдоннинг этагидаги камбағаллар дафн қилинадиган жойдаги девор тирқишидан кирганимиз ёдимга тушди. Ҳар сафар оғиз-бурнимиз маймунжондан қорайиб уйга қайтардик. Буталарга термуламан: шохларда маймунжон сероб, беихтиёр бир бутани узиб олиб, оғзимга солдим. Кашиш дуолар китобини очди ва минғирлаб ўқий бошлади, хиёбоннинг нариги бошидан ерга урилаётган белкуракнинг зарби эшитилиб турибди: гўрковлар қабр қазишаётир. Тўсатдан улар бизни чақириб қолишди, кашиш китобини ёпди ва биз нима гаплигини билиш учун бордик. Маълум бўлишича, гўрковлар қабр қазиётиб, бир тобутга дуч келишибди. Белкуракнинг зарбидан тобутнинг қопқоғи очилиб қолибди. Бир барваста жасаднинг скелетини кўрдик, скелет чалқанча ётар, бўм-бўш кўз косалари билан бизга ўқрайиб тургандай туюлди. Кўнглим беҳузур бўлди, негадир қўрқиб кетдим.
— Ана холос! — хитоб қилди гўрковлардан бири. — Қаранглар, бу жўмарднинг панжалари кесилган-ку!

Шундай деб скелетнинг ёнбошида турган қуриб қолган бармоқсиз билак суягини кўтариб бизга узатди.
— У менга ўқрайиб қараётганга ўхшайди, — деб кулди бошқа бир гўрков, — ҳозир томоғимдан олади, қўлимни топиб бер, дейди.
— Азизларим, — деди кашиш, —марҳумнинг оромини бузманг, бекитинг тобутни: биродаримиз бечора Пер учун бошқа жойдан гўр қазамиз.

Эртаси куни маросимлар тугади ва мен бехосдан хокини безовта қилганимиз — ўша панжалари кесилган марҳумнинг руҳига дуо ўқиб қўйишни сўраб кекса кашишга эллик франк бериб, Парижга жўнаб кетдим.

Аҳмад Отабой таржимаси

GI DE MOPASSAN
IKKI HIKOYA

 MOPASSAN (Maupassant) Gi (to’liq nomi Anri Rene Al`ber Gi) de (1850.5.8,  Turvilyasyur-Ark yaqinidagi Miromenil` qal’asi —1893.6.7, Parij) — frantsuz yozuvchisi, Ruan litseyini tugatgan. 1870—71 y.larda franko-prus urushida qatnashgan, Gi de Mopassan Floberning shogirdi, rus alibi Ivan Turgenevni ustoz sanab, unga bag’ishlab maqolalar yozgan. Adabiyotga 1880 y.da she’rlar to’plami va «Do’ndiq» novellasi b-n kirib kelgan. U 6 roman,18 hikoyalar to’plami, ocherk va p`esalar, ko’plab maqolalar va b. asarlar muallifi. Mopassan ijodi uchun turmushni ob’ektiv tasvirlash, tilining sodda (tabiiy) va ta’sirchanligi, «hayotni o’zidanda ishonchli tasvirlash», qahramonlar obrazini ularning xarakter va xis-tuyg’ulari orqali yaratishga intilish xarakterli. Mopassan ma’naviy qashshoq, munofiq kishilar obrazining butun bir silsilasini yaratgan («Javohirot», «Oila bag’rida»,«Vasiyatnoma» «Bochkacha», «Iblis» va b.). Uning «Daydi», «Shkaf», «Gadoy» kabi novellalarida turmush qa’riga uloqtirilgan notavonlar hayoti tasvirlangan. Muhabbatni mol-dunyodan iborat deb biluvchi, shu bois har qadamda o’zini sotishga tayyor ayollar obrazi «Ivetta»,«Haqqoniy tarix» va b. asarlarida mahorat b-n chizilgan. Mopassan sof muhabbat («Oy yog’dusi», «Baxt»)ni kuylaydi va ma’naviy yuksak oddiy kishilarni qadrlaydi («Simon ota», «Marten qizalog’i»), vatanparvar va jasoratli insonlarni tarannum etadi («Do’ndiq», «Madmuazel` Fifi», «Milon amaki»). Uning «Hayot» (1883), «Azizim» (1885), «Mont-Oriol`» (1886), «P`er va Jan» (1887—88) kabi romanlarida umumbashariy mavzular, mansabparastlar qismati, boylik orttirishga xuruj qilish yuksak mahorat bilan tasvirlab berilgan. «O’limdek kuchli» (1889), «Bizning qalb» (1890) romanlarida esa psixologik ruh kuchli. «Hayot»,«Azizim» romanlari (Ibrohim G’afurov tarjimasi) va bir qancha hikoyalari o’zbek tiliga tarjima qilingan (O’zbekiston Milliy entsiklopediyasidan).

SADOQAT QURBONI

Mana, qachonlardir sodir bo‘lgan, o‘zim guvoh bo‘lgan va nimagadir hech qachon yodimdan chiqmaydigan g‘amgin xotiralarimdan biri. O‘sha kunlardan beri qanchalik g‘amgin, hayajonli, qo‘rqinchli damlarni boshimdan kechirmadim. Lekin baribir, o‘n-o‘n ikki yoshlarimda men bilgan Maymoq xolaning qiyofasi biror kun ko‘z oldimdan ketmasligiga o‘zim ham hayron qolaman.
U dushanba kunlari biznikiga kelib kiyim-kechak, ko‘rpa-yostiqlarni yamab yuradigan tikuvchi kampir edi. Ota-onalarim o‘sha paytlar dabdabali ko‘rinishi tufayli «qasr» deb ataladigan qishloq uylaridan birida yashashardi. Sirasini aytganda, bu «qasr» faqat tomi baland qurilgan, atrofi to‘rt-besh ferma bilan qurshalgan oddiy, qadimiy binolardan biri edi. Qo‘rg‘onchamizdan yuz metrlar narida bir paytlar qizil g‘ishtdan qurilgan, vaqt o‘tishi bilan xiralashib qolgan cherkov binosi atrofida kattakon qishloq joylashgandi.
Har dushanba kuni ertalab soat olti, olti yarim orasida Maymoq xola biznikiga kelib, to‘ppa-to‘g‘ri cherdakdagi kirxonaga ko‘tarilar va ishga kirishardi.
U baland bo‘yli, oriqdan kelgan, soqolli, to‘g‘rirog‘i, butun yuzini hayron qoldirar darajada soqolsimon mo‘ylar qoplab olgan ayol edi. Xuddi qandaydir aqldan ozgan kishi ayol kiyimidagi bu soldat kampirning yuzlariga ataylab yovvoyi jangal butalarini qadab chiqqanday tasavvur uyg‘otardi. Bunday mo‘ylar uning burnining ustida ham, ostida ham, atrofida ham, yanoqlari-yu iyaklarida ham betartib o‘sib yotardi. Qoshlari ertaklardagidek qalin va uzun, biroq mutloq oqarib ketgan va yanglishib shu yerga qo‘ndirilgan ho‘rpaygan mo‘ylovga o‘xshab ketardi .
U oqsoqlanib yurardi. Biroq oqsoqlanishi boshqa oqsoqlarnikiga sirayam o‘xshamasdi. U xuddi langar tashlab turgan, dengiz to‘lqinida chayqalayotgan kema misol oqsoqlanardi. U sog‘ oyog‘i bilan qadam tashlaganida, uning suyakdor qomati xuddi ulkan to‘lqin ustiga ko‘tarilayotgan yelkanli kemani eslatar, navbatdagi qadamini tashlaganida xuddi jarlikka qulab tushayotgandek ko‘rinardi. Shunday qilib, uning yurish tarzi menga dengizda bo‘ron payti suzib yurgan kemani eslatardi. Uning hech qachon boshidan tushmaydigan oppoq cheptsasi, orqasidan osilib turgan lentalari menga goh shimoldan janubga, goh janubdan shimolga qarab ufqni kesib o‘tayotgan kema yelkanlari bo‘lib ko‘rinardi.
Men Maymoq xolani juda qadrlardim. Dushanba kunlari uyqudan turishim bilanoq oyoqlarini grelka ustiga qo‘yib allaqachon yamoqchilikka kirishgan Maymoq xolamning yoniga, kirxona tomon chopardim. Kirib borishim bilanoq u tom ostida joylashgan bahaybat bu kirxonada shamollab qolmasligim uchun meni ham grelka ustiga o‘tqazib qo‘yardi.
— Bu sening tomog‘ingdagi qoningni tortib olib, oyoqlaringni isitadi — derdi u meni ishontirib.
Keyin u ilgaksimon barmoqlarini chaqqon qimirlatib, tikish jarayonida menga turli-tuman voqealarni hikoya qila boshlardi. Uning qalin shishali ko‘zoynaklari ostidagi ko‘zlari (qarilikdan uning ko‘zlari yaxshi ko‘rmay qolgandi) menga juda ham katta, g‘ayritabiiy moviy va qo‘shaloq bo‘lib ko‘rinardi.
Go‘dak qalbimni hayajonga soladigan uning hikoyalaridan u ham taqdir qisib qo‘ygan ko‘plab ayollar singari saxiy va olijanob qalbli ekanligini his qilardim. U o‘z qismatiga soddadillik bilan butunlay ko‘nikib ketgan ayollar xilidan edi. U menga qishloqda ro‘y berayotgan voqealar, og‘ilxonadan qochib ketib, bir kun ertalab Prosper Merening shamol tegirmonining parraklariga jiddiy ko‘rinishda tikilib turgan sigir haqida gapirib berardi. Keyin cherkov qo‘ng‘iroqxonasiga tuxum qo‘ygan tovuq haqida gapirib, hozirgacha bu tovuq u yerga qanday qilib chiqqanligining siri ochilmaganligini, Jan-Jan Pilas yomg‘irda ho‘l bo‘lib qolgan ishtonini quritish uchun dorga osib qo‘yganida, bir yo‘lovchi uni o‘marib ketganini va uning ko‘ppagi o‘g‘rini qishloqdan o‘n legacha quvib borib, ishtonini qaytarib olib kelganliklarini so‘zlardi. U menga bunday oddiygina voqealarni shunchalik qiziqarli qilib hikoya qilib berardiki, ular tasavvurimda sirli va ulug‘vor bir dramaning unutilmas sahnalaridek ko‘z oldimda jonlanar yoki har kuni onam menga o‘qib beradigan buyuk yozuvchining mohirona to‘qilgan sarguzasht qissasidek tuyulardi.
Dushanba kunlaridan birida ertalab yana Maymoq xolamning hikoyalarini maroq bilan tingladim. Keyin xizmatkorimiz bilan Nuarpre fermasining orqasidagi Alle yong‘oqzoriga bordik. U yoqdan qaytib kelib yana kirxonaga, Maymoq xolamning yoniga chiqishga qaror qildim. Bu voqea hozir xuddi kecha sodir bo‘lgandek hamon ko‘z oldimdan ketmaydi.
Men kirxona eshigini ochib tikuvchi kampir qo‘llarini yozganicha bir qo‘lida igna va ip, ikkinchisida mening ko‘ylagimni tutganicha stul oldida ag‘nab yotganini ko‘rdim. Uning ko‘k paypoqli bir oyog‘i, menimcha sog‘ oyog‘i bo‘lsa kerak, stul ostiga kirib qolgan, ko‘zoynagi devor tomonga otilib ketgan va o‘sha yerda yaltirab ko‘rinib turardi.
Men allaqanday qo‘rquvni his qilib, jon-jahdim bilan qichqirib yubordim va tashqariga otildim. Bir zumda hamma chopib keldi va bir necha daqiqa o‘tgach, Maymoq xolam olamdan ko‘z yumganligi ma’lum bo‘ldi.
Bu gapni eshitib go‘dak qalbimni qamrab olgan chuqur, dahshatli qayg‘uni ifodalash uchun haligacha so‘z topa olmayman. Men oyoqlarimni bazo‘r sudraganimcha zinapoyadan tushdim. Uyga kirib qorong‘u burchakdagi bahaybat qadimiy orom kursiga o‘zimni tashlab, tizzalab o‘tirib olganimcha, yig‘lay boshladim. Aftidan, men u yerda o‘tirib uzoq yig‘labman, chunki tez orada qorong‘ulik tushganini sezib qoldim.
To‘satdan xonaga kimlardir chiroq olib kirishdi, biroq meni sezishmadi. Ularning ovozlaridan bular ota-onam va do‘xtir ekanligini sezdim. O‘sha zahotiyoq chaqirilgan do‘xtir tikuvchi kampirning o‘limi sabablarini tushuntirardi. Uning gaplaridan, to‘g‘risi, hech baloni tushunmadim. Keyin do‘ktirni bir qadah likyor ichishga taklif qilishdi. U o‘tirib olib yana Maymoq xolam haqida gapira boshladi. Do‘xtir aytib bergan tafsilot to umrimning oxirigacha xotiramga mixlanib qolgan bo‘lsa kerak. Nazarimda hozir ham uni so‘zma-so‘z takrorlab aytib berishim mumkin.
— Eh bechoragina! — gap boshladi do‘xtir. — U mening bu yerga kelganimdagi birinchi mijozim edi. Chunki men bu qishloqqa ishga kelgan kunim uning oyog‘i singan edi. Dilijondan tushib, qo‘llarimni yuvishga ham ulgurmasimdan meni chaqirib kelishdi. Uning oyog‘i singan va bu juda-juda xavfli edi! O‘sha vaqtlar u endigina o‘n sakkiz yoshga to‘lgan va juda yoqimli, haqiqiy sohibjaml qiz edi! Bunga hozir hatto ishongingiz ham kelmaydi. Uning oyog‘i nima sababli singaniga kelsak, bu sirni hech kimga, hech qachon aytmaganman. Buni mendan tashqari yana bir kishi biladi. Biroq u allaqachon bu yerlardan ketib qolgan. Madomiki, kampir endi bu olamdan ko‘z yumgan ekan, uning cho‘loq bo‘lib qolishining sirini aytib bera qolay.
O‘sha paytlar bu qishloqqa harbiylar kabi qad-qomati kelishgan chiroyli bir yigit o‘qituvchining yordamchisi bo‘lib ishga kelgandi. Qishloqning barcha qizlari uni deb aqlu-hushlarini yo‘qotishgan, yigit o‘zini ulardan birortasini nazar-pisand qilmagandek tutardi. Bunga sabab menimcha uyg‘onib, doim chap oyog‘i bilan turadigan qishloq o‘qituvchisi Grabyu amakining qattiqqo‘lligidan qo‘rqqanligi bo‘lsa kerak.
O‘sha kunlarning birida Grabyu amaki bugun siznikida olamdan o‘tgan go‘zal Gortenziyani, ya’ni keyinchalik Maymoq laqabini olgan qizni tikuv-chatuv ishlarini bajartirish uchun uyiga taklif qiladi. O‘qituvchining yordamchisi go‘zal qizga mulozamat qila boshlaydi va albatta bunday qo‘l yetmas yigitning nazar e’tibori, shuncha qizlar ichidan o‘zini tanlashi qiz bechorani quvontirib yuboradi. Qisqasi, qiz uni sevib qoladi va kunlardan bir kun yigit ish tugagach, kechqurun maktab cherdagi ustida ilk uchrashuvga chiqishga uning roziligini oladi.
Kechqurun qiz o‘zini uyiga ketayotgan qilib ko‘rsatib, zinapoyadan pastga tushish o‘rniga cherdakka chiqadi va o‘z sevgilisini kutib poxol-pichanlar orasiga yashirinadi. Tez orada yigit ham cherdakka chiqib keladi. U endigina o‘z qalbidagi hislarni to‘kib sola boshlagan payt, cherdak eshigi ochilib, ostonada qahri qattiq maktab o‘qituvchisi paydo bo‘ladi.
— Bu yerda nima qilayapsiz, Sijisber? — deydi u.
— Poxol ustida yotib biroz dam olmoqchiydim, janob Grabyu, — deydi qo‘lga tushganligini his qilgan yosh o‘qituvchi butunlay o‘zini yo‘qotib.
Cherdak juda katta, keng va qorong‘i edi.
— Boring, yashirining, tezroq yashirining, aksincha meni ishdan haydashadi, — deydi yigit shivirlab, qo‘rqib ketgan qizni ichkariga itarib.
— Demak, bu yerda yolg‘iz o‘zingizmi? — so‘raydi o‘qituvchi, shivir-shivirni ilg‘ab.
— Ha, janob Grabyu, yolg‘izman.
— Yo‘q, yolg‘iz emassiz, kim bilandir shivirlashdingiz!
— Gapim rost, janob Grabyu, bu yerda bir o‘zimman.
— Buni hozir tekshirib ko‘ramiz, — e’tiroz bildiribdi o‘qituvchi va eshikni tashqarisidan qulflab, sham olib kelish uchun pastga tushib ketipti.
Shunda quyon yurak yigit, bundaylar juda ko‘p uchrab turadi, butunlay es-hushini yo‘qotib qo‘yibdi.
— Tezroq yashirinsangiz-chi, sizni bu yerdan topa olmasliklari uchun butunlay qorangizni o‘chiring. Sizni deb bir umrga burda nonimdan ayrilib qolaman. Siz.. siz mening martabamni yo‘qqa chiqarasiz. Tezroq yo‘q bo‘ling, — debdi u butunlay qahrga minib.
Bu payt eshik qulfiga kalit solinayotganligi eshitilibdi.
Gortenziya esa ko‘cha tomonga qaragan tuynuk darcha tomonga chopib boribdi.
— U ketganidan keyin ko‘chaga chiqib menga yordam bering, — debdi u sekin va qat’iy ovozda.
Keyin tezlik bilan darchani ochib, o‘zini ko‘chaga otibdi.
Grabyu amaki cherdakda yordamchisidan boshqa hech kimni topa olmay, hayron bo‘lganicha chiqib ketibdi.
Oradan chorak soatlar o‘tgach, huzurimga Sijisber yugurib kelib barcha gaplarni aytib berdi. Bechora qiz devor yonida yotar, o‘rnidan tura olmasdi. Axir u baland cherdakdan yiqilib tushgandi-da!
Yomg‘ir shivalab yog‘ardi. Sho‘rlik qizni uyimga olib keldim. Uning o‘ng oyog‘i uch joyidan singan, suyak parchalari oyoq terisini yorib chiqib ketgandi. U bir og‘iz ham zorlanmas, faqat hayratlanarli shikastnafaslik bilan «o‘zimdan bo‘ldi, o‘zimdan bo‘ldi!» deya takrorlardi xolos.
Men uning qarindoshlarini chaqirib, qizga rahmim kelganidan uni otlari olib qochgan ekipaj uyim yonida urib ketdi, deb yolg‘on to‘qidim. Menga ishonishdi va jandarmlar bir oy davomida baxtsiz hodisaga sababchi bo‘lgan ekipaj haydovchisini behuda qidirishdi.
Bo‘lgan gap shu. Bu ayol oliy darajada tarixiy jasorat ko‘rsata oladigan qahramonlar xilidan ekanligiga ishonchim komil. Bu uning umridagi yagona va oxirgi muhabbati edi. U bokiraligicha olamdan ko‘z yumdi. Bu jafokash ayol, xudoning eng mo‘min bandasi va o‘z sadoqatining begunoh qurboni bo‘ldi. U bilan cheksiz faxrlanaman , aks holda umrimda hech kimga aytmagan bu sirni sizga aytib bermagan bo‘lardim. Nima uchunligini o‘zingiz tushunasiz.
Do‘xtir gapini tugatdi. Onam unsiz yig‘lardi. Otam ham bir narsalar degandek bo‘ldi, keyin hammasi chiqib ketishdi.
Men hamon tizzalab oromkursi ustida o‘tirganimcha hiqqillab yig‘lardim. Qulog‘imga zinapoya tomondan og‘ir qadam va turtinish tovushlari eshitildi.
Aftidan Maymoq xolamning jasadini olib tushishmoqda edilar…

Fransuz tilidan Abdumurod Ko‘chiboyev tarjimasi

MURDANING QO’LI

Bir kuni kechqurun, bundan sakkiz oy muqaddam, do‘stimiz Lui R.ning xonasiga bir kecha sobiq sinfdoshlar yig‘ildik. Punsh ichdik, chekdik, adabiyot va rassomlik san’ati haqida gap sotdik, odatda yoshlarning gurunglarida aytiladigan hazil-mutoyibalar bo‘ldi. Bir payt tuyqusdan eshik lang ochilib, bolalikdagi bir do‘stim xonaga quyunday bostirib kirdi.
— Xo‘sh, qani kim aytadi, men hozir qaerdan keldim, — qichqirdi u.
— Garov o‘ynashim mumkin, Mabildan! — dedi kimdir.
— Yo‘q, ko‘rinishingdan kayfing chog‘, harqalay, biror joydan qarzga pul undirgansan yo buvangni dafn etib qaytdingmi? Ha, topdim, soatingni garovga qo‘ygansan, mo‘ljalingdagi narxda, — dedi boshqasi.
— Meningcha, sen jinday otgansan, — dedi uchinchisi. —Luinikidagi punshning hidini olib, tomog‘ingni yana ho‘llaging kelib qolgan.
— Yo‘q, topolmadinglar, men P.dan keldim. Normandiyadagi P.dan. Bir hafta bo‘ldim u yerda, mana o‘zim bilan birga birodarimniyam olib keldim, ruxsat eting, janoblar, uni sizga tanishtiray!
U shu so‘zlarni aytib cho‘ntagidan terisi shilingan odam qo‘lini chiqardi. Qo‘l nihoyatda qo‘rqinchli edi: qop-qora qurib qolgan barmoqlari uzun, mayishib ketganga o‘xshardi. Favqulodda baquvvat mushaklarning yuqori va quyi qismida shilinmay qolgan, pergamentga o‘xshab ketadigan teri parchalari taram-taram, barmoqlarining uchidan sarg‘imtir o‘tkir tirnoqlar turtib chiqib turardi. Bu manzaradan shundoqqina jinoyatning hidi anqirdi.
—Tasavvur qiling, — hikoya qila boshladi do‘stim, — yaqinda viloyatga dong‘i ketgan bir qari jodugarning qo‘qir-so‘qirlarini sotishdi. Jodugar har haftaning shanbasida supurgisiga minib, jinlar bazmiga otlanar, jodugarlik bilan shug‘ullanar ekan: sigirlarga kinna solganida jonivorlarning suti ko‘m-ko‘k ko‘karib, dumlari xuddi avliyo Antoniyning nadiminikiday tikkasiga buralib ketarkan. O‘sha qari alvasti mana shu qo‘lga juda mehr qo‘ygan ekan.
Uning aytishicha, bu qo‘l o‘zining qonuniy xotinini boshi bilan quduqqa tashlab yuborgani (darvoqe, buni shaxsan men jinoyat deb hisoblayman) va bungacha o‘zlarini nikohlagan ruhoniyni jomning arqoniga osib o‘ldirgani uchun 1736 yili qatl etilgan dong‘i ketgan bir kallakesarga mansub emish. Ana shu qo‘shaloq jasoratni amalga oshirganidan so‘ng bu muttaham behad og‘ir jinoyatlarga qo‘l uradi, o‘zining xiyla qisqa va ayni paytda sarguzashtlarga to‘lib-toshgan umri mobaynida yuzlab sayyohlarni shiladi, monastirda yigirmatacha ruhoniyni tutunga qamab bo‘g‘ib o‘ldiradi, ayollar monastirini haramga aylantiradi.
— Nima qilmoqchisan bu jirkanch matohni? – deb so‘radik biz.
— He, jin ursin, ijarachilarni bir qo‘rqitay. Buni men eshikning qo‘ng‘irog‘iga dastak qilib boylab qo‘yaman.
— Do‘stim, — dedi novcha, tepsa tebranmas ingliz Genri Smit, — ko‘p hovliqaverma, menimcha, bu qo‘l yangicha usulda konservalangan go‘sht, xolos. Men senga undan sho‘rva qaynatishni maslahat beraman.
— Hazilni bas qilinglar, janoblar! — dedi shirakayf talaba-tabib sipolik bilan norozi ohangda. — Sen esa, Per, mening oqilona maslahatimga quloq osgin-da mayitning bu a’zosini masihchasiga dafn etgin, aks holda egasi qo‘lini qidirib senga yo‘liqadi: boz ustiga, qo‘lning egasi manfur odatini takrorlasa ham ajab emas, axir, o‘zing bilasan-ku «tarki odat — amri mahol».
— Ha, tarki odat — amri mahol! Ichgan — tag‘in ichadi! Qani oldik! – deya quvvatladi uy egasi va talabaga katta qadahni to‘latib punsh quydi. U qadahni bir ko‘tarishda bo‘shatdi-yu, kayfi oshib stolning tagiga qulab tushdi, xonada qiyqiriq ko‘tarildi. Per qadahni ko‘tarib, mulozamat qilganday qo‘lga xiyla engashib, dedi:
— Sening egang bilan bo‘lajak uchrashuv uchun ichaman!
Shundan so‘ng suhbatimiz boshqa mavzuga ko‘chdi va oradan ko‘p o‘tmay hamma uy-uyiga tarqaldi.
Ertasi kuni, soat ikkilarda men Per yashaydigan uyning oldidan o‘tayotib, birrov kirdim.
— Xo‘sh, qalaysan? – deb so‘radim undan.
— Zo‘r, — dedi u.
— Qo‘l qaerda?
— Qo‘lmi? Nima ko‘zing tushmadimi, kecha kechqurun uyga kirayotib qo‘ng‘iroqning ipiga osib qo‘ygandim. Ha, tasavvur qilasanmi, allaqanday telba yarim oqshom qo‘ng‘iroqni rosa jiringlatsa bo‘ladimi, harqalay, kimdir birov beboshlik qildi chog‘i, men kimsan, deb chaqirdim, hech kim javob bermadi, keyin to‘shakka cho‘zilib qotib uxlab qolibman.
Shu payt qo‘ng‘iroq jiringladi. Bu uyning xo‘jayini — qo‘pol, yoqimsiz bir nusxa edi. U xonaga tumtaygancha kirib keldi, hatto hol so‘rashni ham o‘ziga ep ko‘rmadi.
— Hurmatli janob, — dedi u do‘stimga, — bu o‘limtikni darhol yo‘qotishga ruxsat eting, aks holda sizni xonadan chiqarib yuborishga majburman.
— Marhamatli janob, — favqulodda jiddiy ohangda javob berdi Per. — Siz qo‘lni haqorat qildingiz, axir, u bunga munosib ish qilgani yo‘q-ku. Bilib qo‘ying, bu qo‘l bag‘oyat axloqli insonga mansubdir.
Xo‘jayin burilib, xayrlashmasdan chiqib ketdi. Per uning ortidan borib qo‘ng‘iroqdan qo‘lni yechib oldi va uni to‘shagining ustidagi qo‘ng‘iroq ipiga ildirib qo‘ydi.
— Mana shu yerda turgani ma’qul, — dedi u. — Bu qo‘l xuddi tirranchalar: «Birodarlar, o‘lishga to‘g‘ri keladi», deganlariday, har oqshom uyqu oldidan meni jiddiy fikrlarga undaydi.
U bilan bir soatcha o‘tirib, uyga qaytdim. Kechasi uyqum qochdi, hayajonlandim, asabim buzildi, bot-bot bosinqirab uyg‘onib ketdim. Bir mahal allakim bosh uchimda qaqqayib turganday tuyuldi, vahima bosdi, o‘rnimdan irg‘ib turdim, karovatning tagiga qaradim, shkafni ochdim. Nihoyat, soat oltilar edi chamasi, ko‘zim ilinibdi, biroq eshik shunaqangi vahimali taqillasa bo‘ladimi, to‘shakdan sapchib turib ketdim. Taqillatgan do‘stimning xizmatkori ekan, yarim yalang‘och, rang-ro‘yi dokaday, jag‘i-jag‘iga tegmaydi, a’zoyi badani qaltiraydi.
— O‘, janob! — xitob qildi u yig‘lamoqdan beri bo‘lib, — sho‘rlik xo‘jayinimni o‘ldirib qo‘yishdi!
Apil-tapil kiyinib, Perning uyiga yugurdim. Tumonat odam, hamma har tomonga zir yugurgan, ro‘y bergan fojeani har kim o‘zicha to‘qib-bichib izohlar, hayajondan bo‘g‘ilib bahslashardi. Olomonning orasini yorib o‘tib, do‘stim yotadigan xonaga bir amallab yetdim: eshikni ichkaridan bekitib olishgan ekan, kimligimni aytgandan so‘ng kiritishdi. To‘rt nafar politsiya xodimi xonaning o‘rtasida qo‘llarida yozuv daftarchalari, bor narsalarni birma-bir sinchiklab kuzatishar, ora-sira shivirlashib daftarchalariga bir narsalarni yozib qo‘yishardi: ikki nafar tabib behush yotgan Perning boshida gaplashib turardi. Per tirik edi, aft-angoridan ot hurkadi, basharasi ayanchli tusda, ko‘zlari kosasidan irg‘ib chiqqan, kengayib ketgan qorachiqlari ko‘zga ko‘rinmaydigan allaqanday yovuz maxluqqa qaraganday dahshatga tushib baqrayib qotib qolgan, barmoqlari esa qattiq siqilganidan musht bo‘lib toshday qotgan. Gavdasi iyagigacha choyshab bilan yopib qo‘yilgan. Men uni o‘mganidan olib ko‘tardim, shunda tomog‘iga chuqur botib ketgan besh panjaning iziga ko‘zim tushdi. Ko‘ylagiga tomgan bir necha tomchi qon qizarib turardi. Shu daqiqada meni bir narsa hayratga soldi: favqulodda ko‘zim uning to‘shagi ustida osilib turgan qo‘ng‘iroqning ipiga tushdi, kecha shu ipga do‘stim bog‘lab qo‘ygan terisi shilingan qo‘l yo‘q edi! Balki ko‘rganlar qo‘rqmasin deb doktorlar qo‘lni yechib olishgandir. Axir, unga tasodifan ko‘zi tushgan odamning yuragi chiqib ketishi turgan gap. Qo‘lning qaerga dafn etilganini so‘rab o‘tirmadim.
Endi ertasi kuni gazetada bu mash’um jinoyat haqida politsiyaning e’lon qilgan xulosasini jamiki tafsilotlari bilan keltiray.
Mana, men gazetada o‘qigan xabar:
«Yosh, mashhur normand sulolasidan biriga mansub talaba yigit Per B. kech oqshom dahshatli yovuzlik qurboni bo‘ldi. U kechqurun, soat o‘nlar chamasi, yotog‘iga qaytgan va xizmatkori Bovenga ruxsat berib charchaganini, uxlamoqchi ekanini aytgan. Tun yarimlab qolgan bir mahalda qo‘ng‘iroqning ayanchli jaranglashidan uyg‘onib ketadi. Yuragini hovuchlab o‘rnidan tez turadi-yu shamni yoqib biroz kutadi. Qo‘ng‘iroq ovozi bir daqiqa tinadi, biroq tag‘in uzundan uzoq jaranglaydi: o‘takasi yorilguday qo‘rquvga tushgan xizmatkor qorovulga yuguradi. Qorovul politsiyaga chopadi, yarim soat ichida yetib kelgan politsiya eshikni sindirib ichkariga kiradi.
Ular xonaga kirishganda ayanchli manzaraga duch kelishadi, mebellar to‘ntarib tashlangan, kiyim-kechaklar sochilib yotardi. Buni ko‘rgan politsiyachilar jinoyatchi bilan uning qurboni o‘rtasida ayovsiz jang bo‘lgan, degan fikrga kelishadi. Xonaning o‘rtasida yosh yigit Per B. behush chalqancha yotardi.
Uning badani titrab turar, yuzida qoni yo‘q, qorachiqlari vahimadan kengayib ketgan. Darhol bu yerga chaqirilgan doktor Burdoning fikricha, bosqinchi kuchli, barmoqlari uzun va chayir bo‘lgan, chunki miltiqdan otilgan o‘qlarning iziday besh panja Perning gardanida naq teshib o‘tib, musht bo‘lib mahkam siqilgan. Qotilning shaxsi va jinoyatga aloqador birorta dalil topilgani yo‘q».
Ertasi kuni shu gazetada tag‘in shunday xabar chiqdi:
«Kecha xabar qilganimizdek, og‘ir jinoyatning qurboni bo‘lgan janob Per B. doktor Burdoning ikki soat mobaynidagi sa’y-harakatlari tufayli o‘ziga keldi. Hozircha jabrlanuvchining hayoti xavf ostida emas, biroq aql-hushi jiddiy tashvish tug‘dirayotir, hanuz bosqinchidan biror-bir nishona topilgani yo‘q».
Ha, sho‘rlik do‘stim aqldan ozib qoldi, yetti oycha uni yo‘qlab, kasalxonaga borib, ko‘rib turdim, ammo Per o‘ziga kelmadi. U jinnilarcha javragan paytda og‘zidan poyintar-soyintar so‘zlar chiqardi, miyasiga yelimday yopishgan allaqanday fikr mudom uni azoblardi: go‘yo uni arvoh tindirmay ta’qib qilardi. Bir kuni Perning ahvoli og‘irlashib qoldi, deb xabar keldi, tezda yetib bordim, men borganda do‘stim jon talvasasida edi. Shundan so‘ng u ikki soatcha qimir etmay yotdi. Bir payt kutilmaganda karovatdan sakrab turdi-da, tutqanog‘i tutib, chinqira boshladi: «Yo‘qot uni! Yo‘qot! U meni bo‘g‘ayapti! Dod! Yordam beringlar! Yordam!…». Per faryod chekib jon talvasasida xonaning ichini ikki bor aylanib yugurdi-da, o‘rtaga yuz tuban quladi.
Boyaqish yetim edi, jasadni oila a’zolari dafn etilgan normand qishloqchasi P.ga olib borish menga yuklandi. O‘shanda, Lui R.ning uyida punsh ichib, sobiq sinfdoshlar bilan ulfatchilik qilib o‘tirganimizda Per mana shu qishloqdan kelgan, bizga terisi shilingan qo‘lni ko‘rsatgan edi. Uning jasadini qo‘rg‘oshin tobutga soldik.
Oradan to‘rt kun o‘tib, uning birinchi muallimi keksa kashish bilan qabr qaziyotgan joyda aylanib yurgandik. Havo ochiq, juda ajoyib kun edi, moviy osmonda oftob charaqlab turibdi. Bolaligimizda necha marotaba maymunjon tergan yulg‘unzorda qushlar chug‘urlashardi. Har gal panjarali to‘siqni yoqalab borib, o‘zimizga ma’lum maydonning etagidagi kambag‘allar dafn qilinadigan joydagi devor tirqishidan kirganimiz yodimga tushdi. Har safar og‘iz-burnimiz maymunjondan qorayib uyga qaytardik. Butalarga termulaman: shoxlarda maymunjon serob, beixtiyor bir butani uzib olib, og‘zimga soldim. Kashish duolar kitobini ochdi va ming‘irlab o‘qiy boshladi, xiyobonning narigi boshidan yerga urilayotgan belkurakning zarbi eshitilib turibdi: go‘rkovlar qabr qazishayotir. To‘satdan ular bizni chaqirib qolishdi, kashish kitobini yopdi va biz nima gapligini bilish uchun bordik. Ma’lum bo‘lishicha, go‘rkovlar qabr qaziyotib, bir tobutga duch kelishibdi. Belkurakning zarbidan tobutning qopqog‘i ochilib qolibdi. Bir barvasta jasadning skeletini ko‘rdik, skelet chalqancha yotar, bo‘m-bo‘sh ko‘z kosalari bilan bizga o‘qrayib turganday tuyuldi. Ko‘nglim behuzur bo‘ldi, negadir qo‘rqib ketdim.
— Ana xolos! — xitob qildi go‘rkovlardan biri. — Qaranglar, bu jo‘mardning panjalari kesilgan-ku!
Shunday deb skeletning yonboshida turgan qurib qolgan barmoqsiz bilak suyagini ko‘tarib bizga uzatdi.
— U menga o‘qrayib qarayotganga o‘xshaydi, — deb kuldi boshqa bir go‘rkov, — hozir tomog‘imdan oladi, qo‘limni topib ber, deydi.
— Azizlarim, — dedi kashish, —marhumning oromini buzmang, bekiting tobutni: birodarimiz bechora Per uchun boshqa joydan go‘r qazamiz.
Ertasi kuni marosimlar tugadi va men bexosdan xokini bezovta qilganimiz — o‘sha panjalari kesilgan marhumning ruhiga duo o‘qib qo‘yishni so‘rab keksa kashishga ellik frank berib, Parijga jo‘nab ketdim.

Ahmad OTABOY tarjimasi