Саттор элбеги жанжал чиққан жойга яқинлашганида  тўпланган  оломон бўлаётган  воқеани талмовсираш ила кузатиб турар,  кечаги йигит эса қўлидаги паншахаси билан  қўшни Чироқчи овулининг  обрўли кишилардан саналмиш Дайёр махсум  ва унинг икки одамини йўл бурчагига сиқиб турарди. Элбеги асабийлашди…

Байрам АЛИ
ЗУЛМ ВА НОМУС*

   Байрам Али (Байрамали Қўлдошев) 1991 йилнинг 23 – июн куни Қашқадарё вилоятининг Қамаши туманидаги Чим қишлоғида туғилган. Илк таьлимни шу қишлоқдаги 81-умумий таьлим мактабида олган. Мактабни тугатгач, 2008-2011 йилларда Чим маиший касб-хунар коллежини битириб чиқади. Илк шеърлари ва ҳикоялари мактаб давриданоқ республика газета-журналларида эълон қилинган. Айни пайтда вилоятнинг «Дарё»газетасида мухбир сифатида фаолият бошлади. 2013 йилда “Dizayin press” нашриёти тамонидан “Болангман, дунё” номли шеър ва ҳикоялардан иборат китоби нашр этилган.

1

“Нодон, юмшоқ гапирсанг ўзидан кетади!.. — Саккиз овулни ўз ичига олган Чимсаройнинг хожаси Саттор элбегининг хаёлидан эртаси куни ҳам йигит кетмасди. – Лекин нега у бундай умидсизликка чўмди экан? Дарди нима эди.., бояқиш?”

Ҳаммасини яна бир-бир эслади.

Аввалига хизматчи келиб ўртачимлик биттаси элбеги билан учраштиришларини талаб қилаётганини айтди. “Тусига қарасингиз, тиланчи дейсиз, димоғи эса баланд қурмағурнинг”, — деди хизматчи ғазабланаётганини яширмай. Йигитни киритишганида буғдойранг юзи ловуллаб, бир қўли билан елкасини сиқиб турганидан Саттор элбеги унинг “димоғ-фироғ” учун соқчилари тамонидан бенасиба қолмаганини тушунди.

— Нима истайсан, йигит? – дея сўради.
— Одамларингиз чиқиб турсин, ўзингизга айтаман! – қўрслик билан жавоб берди йигит.

— Элбеги, асло! – хизматчи депсиниб гапга аралашди. – Ғирт ҳайвон экан бу! Ҳозиргина ташқарида иккита соқчини чилпирак қилиб ташлади! Ҳатто Мўмин полвонни кўтариб урди!

Саттор элбеги Ўртачимда кўплаб билаги ботир полвонлар борлигини яхши билар, аммо ҳузурида турган йигитда полвонлик сиёқи сезилмасди.

— Нима? – ажабсиниб қаради у. — Сен бизнинг хирсдай Мўминни йиқитдингми?
— Чўнқаймадан олди*, уккоғар! – энди хизматчининг ғазабнок овозида самимий ҳавас оҳанги ҳам жилваланди.

Соқчилар чиқиб кетишгач, улар бир фурсат сукутда қолдилар. Бу пайтда йигитнинг кўзларидаги олов ўрнини эгаллаган умидсизликдан ташрифи учун афсуслана бошлаганини пайқаш мумкин эди.

— Элбеги, сизни қашшоқликда ўсиб улғайган дейишади, ростми? – ниҳоят тилга кирди йигит.

Гап Элбегининг ҳамиятига тегди. Меҳмонга иззатини билмаётганини эслатиш учун қамчи тутишга урганган пашжаларини букиб қисирлатиб қўйди.

— Сенга савол беришга изн берилмади! Мақсадингни айт?

— Демак ор қиласиз, — ясама, заҳаролуд кулди йигит. – Қашшоқлардан, ҳатто ўз ўтмишингиздан ор қиласиз! – сўнгра нега келганини гапирмасдан эшик сари йўналар экан, элбегининг қулоғига унинг қаҳр билан айтган: – Минг лаънат ҳаммманга! Бир гўрсанлар! – деган гапи чалиниб қолди.

“Кексаяпман шекилли, мендан шаҳд кетаяпти, — ўйлади Саттор элбеги. – Йўқса ўша заҳоти тутиб ҳақорати учун тавбасига таянтириб қўймасми эдим!”

— Элбеги! – унинг хаёлларини эшик олдида туриб қичқирган ҳизматчининг ташвишли овози бузиб қўйди. -Ўртачимда жанжал чиқаётган эмиш! Чироқчилик Дайёр махсумнинг одамларини қишлоқда тутиб олиб дўппослашибди!

“Тағин Ўртачим” – шошиб ташқарилади Саттор элбеги.

— Ким етказди?

— Ассалому алайкум, мен, тақсир! – шунда ҳовлига кираверишда қўл қовуштириб турган киши сўз қотди. – Жанжал ҳалиям давом этаяпти. Хожам тезда бориб сизни чақириб келишимни буюрдилар.

2

   Саттор элбеги жанжал чиққан жойга яқинлашганида  тўпланган  оломон бўлаётган  воқеани талмовсираш ила кузатиб турар,  кечаги йигит эса қўлидаги паншахаси билан  қўшни Чироқчи овулининг  обрўли кишилардан саналмиш Дайёр махсум  ва унинг икки одамини йўл бурчагига сиқиб турарди. Элбеги асабийлашди. У махсумнинг Қарши бегининг айрим хуфя, чиркин ишларида қўли бўлишини яхши билганидан, анчайин ташвишда эди.

— Сиздан гинахонлик жойимиз бор, элбеги, овулингизда адолатга путр етганга ўхшайди, — элбеги келиши билан хужумга ўтди Дайёр махсум. Шу яқиндаги дарвозасиз ҳовлининг нураган деворидан бўйлаб турган бобойга ишора қиларкан, деди: – Анави шўрингқурғурни кўраяпсизми? Даргоҳимда икки йил ишлаб умр бўйи узолмайдиган қарзга ботган. Ўз истаги билан қизини никоҳимга топширмоқчи, эвазига қарзларидан қутилмоқчи эди. Мен рози бўлдим. Аммо, келишилганидек қизни олиб кетай деб одам жўнатсам, яхшиликни билмаган қиз акаси қарши чиқаяпти эмиш!

— Ёлғон! – қичқирди кечаги йигит – Файзулла. – Одам ҳам бировникида ишлаб, ҳам қарзга ботса, бу қаердан адолат бўлсин, элбеги?! Агар шундай бўлса, йигит кучим халол, имкон берсин, ўзим ишлаб узаман қарзларимизни! Синглим… Синглим ҳали гўдак-ку!!!

Йигитнинг кечаги ташрифи боисини эндигина фахмлаган Саттор элбеги ўзини унинг гапларига беэътибор кўрсатиб, Дайёр махсумга юзланди:

— Тақсир, қизда маҳрингиз бўлса, юрт бор, раият бор… Ахир уйидагилари кўнмаса, қопга тиқиб олиб кетмасангиз керак?!

Бу гапдан кейин Дайёр махсум ўзи каби қартайган отини ниқтаб элбегига яқин келди:

— Элбеги… Асли қиз ўзимга ҳам эмас. Шукур, икки хотин амал бўлиб турибди, — шивирлади, кўп улуғ ишни тиндиргандай иршайиб. – Бир замон Саид Олимхонга Қашқадарёнинг оби-зилолига чайиниб ўсган Чимсаройнинг қизларини тарифлаб, ўзим битта кўзи очилмаганидан топиб келишни ваъда бериб эдим… Қизгинани бехосдан кўриб қолдим… Агар отасининг қарзлари ўртада бўлмаганда ҳам, ўзингиз айтгандай қопга тиқиб Қаршига елтиб берган бўлардим… Хавотир олманг, қиз бир неча кундан сўнг уйига қайтади.

“Иблиснинг муллоси…” – ғижиниб ич-ичида сўкинди Саттор элбеги. Аммо… Гап чиндан Қарши беклигига бориб тақалар экан, у ўзи тамонидан гапирилган ҳар бир сўз, ҳар ҳаракатнинг ҳисоби борлигини яхши билар, вазият қанчалар қалтис эканини эса фақатгина элбегининг ўрнида бўлган одам чуқур ҳис этмоғи мумкин эди. Ҳамма дарди ичида, бу вақтда ғимирлаб қолган Файзуллага кўзи тушиб, Мўминга оҳиста буйруқ берди: “Йигитни беталофат қўлга ол-да, оламонни тарқатиб юборинглар…”

— Тақсир, шундай экан… Бизга бир кун мухлат беринг, — айтди сўнг Дайёр махсумга. – Унда фақат қизнинг ўзини жўнатсак яхши бўлмас… Биз тайёргарлигимизни кўрайлик…

3

Дайёр махсум кетгач, Саттор элбеги соқчилари тамонидан ўраб олинган қизнинг уйи қаршисида бир фурсат туриб қолди. Отининг жиловини соқчиларидан бирига тутқазиб, ҳовлига кирди. Ичкари уйда аллақандай аёлнинг қарғаниб йиғлаётгани эшитилар, кираверишдаги супада қизнинг мункиллаб қолган отаси ердан бош кўтаролмай турарди. Элбеги отада айб йўқлигини, Дайёр махсум ҳозир ўзини қандай қўлга олган бўлса, буни ҳам шундай устамонлик билан тузоққа туширганини биларди. Элбеги отага яқинлашди.

— Ўғлимга нима бўлади, элбеги?.. – бошини кўтармай сўради ота. Саттор элбеги жавоб бермади.
— Юринг, — деди жавоб ўрнига вазминлик ила. — Қизингизнинг олдига кирайлик.

Ота ичкари кириб элбегининг келаётганидан огоҳлантириб чиққач, Дайёр махсумни қарғаётган хотин оғзини юмиб чиқиб кетди. Элбеги кириб келганида паранжи тутган муштдиккина қиз хона бурчагида  ғужанак ўтирганча, овчидан чўчиган охудай, қалт-қалт титрарди. Саттор элбеги қиз паранжисини тузатиб олмоқчи бўлганида кўриниб кетган оппоқ билагидаги кўзмунчоқларига кўзи тушиб, кичик қизчаси Моҳина ёдига тушди…

— Исминг нима, қизим? – сўради.

Қиздан “хиқ-хиқ” дан ўзга жавоб бўлмагач, ўрнига отаси жавоб берди:
— Фазилат.

— Дайёр махсум уни қачон кўрган эди?
— Яқинда… Тақсирим мени излаб бостириб келган экан, бул… бекинишга улгурмаган…

…Қиз ёнида бир дам сукутда ўтирган элбеги кутилмаганда шошиб ҳовлидан чиқди-ю, отига миниб, қўналғаси тамон кетди…

4

Шу кунларда бирдан катталашган ой  бамисли деразанинг синган ойнаси ўрнига чизиб қўйилган суратга ўхшарди. Фазилат кўзларини деразадан олиб, ёнида ётган онасига тикди. Анча палла толеини қарғаб йиғидан тинмаган дардман онаси энди лабларини хиёл очиб уйқуга кетган, тун кўланкаси туфайли юзлари қорайиб, аллақандай қўрқинчли тусда кўринарди…

Онаси анчадан бери у ётадиган хонада ётмагич эди: наҳотки инсонлар ухлаётганида шундай қўрқинчли кўринса, ўйлади Фазилат. Кейин акасининг Дайёр махсум одамларига тўсқинлик қилиб, ҳовлига киритмаганини эслар экан, зулумот кўнглида тун қаъридаги шуъла мисоли бир ёруғлик сезиб, маюс кулимсиб қўйди. Фазилатнинг ҳали жисми-жонидан ҳам анчайин мурғакроқ бўлган хаёлотида ҳаммаси  бир туш каби бўлиб ўтар, гуё акаси Файзулла уни ҳеч қачон “Така махсум”нинг қўлига топшириб қўймайдигандай эди.

“Тақ-тақ!” – шу дам улар ётмиш уйнинг эшигини урди отаси:

-Марипа!.. Фазилат!..

Фикрини зўрға жамлаган Фазилат отасининг овозини таниб шошиб ўрнидан турди, паранжисига қўл узатаркан, онасини уйғотишга ҳаракат қилди: “Эна, отамми? Эна…”

…Мойчироқ кўтарган отаси уйга икки кишини бошлаб кирди. Уларнинг бири Саттор элбеги, иккинчиси Чимсаройда кўпчилик жодугарга менгзаб чўчийдиган — дардманларни сирли гиёхлар ёрдамида даволовчи Ҳайитгул табиб эди.

5

Дайёр махсум эртасига келганда қизнинг уйи ёнида Саттор элбегининг уч-тўрт хос одами безовталаниб турарди.

-Элбеги қани?! – сўради махсум шу ердаги мулозимдан.

Мулозим оғиз очишга улгурмай Саттор элбегининг ўзи ҳовлидан ҳапқирганча чиқиб келди:
— Тақсир, фалокат! “Келин сичқондори ичиб қўйибди!

 Дайёр махсумнинг касалтоб ранги бирдан бўзариб, беўхшов сақоли қалтираб кетди. Қаҳрланиб, шотирларидан бири ёрдамида инқиллаб-синқиллаб отидан тушаркан, Саттор элбегининг ёқасидан олмоқчи бўлди:

-Сен!.. Сен думинг билан ўйнама элбеги! Мен… Пайқаб турибман ҳаммасини!

Қайғуси зўридан лом-мим деб оғиз очолмаган Саттор элбеги эса Дайёр махсумни уй тамон бошлашга уринди. Махсум қари жонига оғирлик қилаётган қаҳр-ғазабидан қақшаб-қалтираб уйга кириб борганида Фазилат чиндан ҳам тўшакда икки букилиб ихраниб ётар, бошида ота-онаси ва ялмоғиз сифат яна бир кампир турарди. Дайёр махсум Фазилатнинг қон қочган очиқ юзларига бақрайиб тикилиб қолган пайти қиз бир ўқчиб зардоб тусли бир нарса қайт қилиб юборди-ю, махсум хонадан қочиб чиқди. Саттор элбегининг ёнига бориб сўмрайганча қотди. Бироз ўтиб, ичкаридан қизнинг жувонмарг кетганини билдирадиган фарёдлар кела бошлади.

– Ҳаммасига сен ва акаси айбдор! – Саттор элбегига қарата панжаларини нуқиб удағайлади Дайёр махсум. – Сенлар бўлмаганингда қизни кечаёқ олиб кетган бўлардим! Топ қизнинг акасини менга, элбеги! Жавоб беради! Қаршининг зиндонида чиритаман мен уни!

6

Файзуллани Дайёр махсумнинг талабига кўра Чимсаройликлар кўзи олдида калтаклаш учун олиб чиқишди. Безовта одамлар нималар бўлаётганини тузук-қуруқ англаб етмас, воқеадан хабардор айрим кишилар ҳам йигитга қилинаётган хўрликнинг асл сабабини қарздорликнинг бадали, деб ўйлашарди.

Файзуллани эса шу тобда қаҳр ва нафратдан бўлак ҳамма туйғулар тарк этган, синглиси Фазилатнинг ўлими хабари унга  шу даражада қаттиқ зарба бўлиб теккан эдики, энди бошқа ҳар қандай куч  таъсир қила билмасдай эди.

Мўмин полвон қўлида ичига танга тиқиб ясалган дарра билан яқинлашаркан, унинг оғзига латта тишлатиб қўйди.

-Кечиргил, эрйигит! Асли бу тахлит қасос олишни орзуламаган эдим…

Файзулла оғзидаги латтани туфлаб ташлади.

7

Номозшомга яқин кичик карвон Қарши тарафга қараб йўл олди. Саттор элбеги, баттолнинг кўнгли юмшарми деган пинхоний ўйда, базм уюштириб, Дайёр махсумни ўрис виносига тўйдирган, сархушликка берилган махсум эса ахдидан қайтиш ўрнига калтаклар зарбидан қонга беланган оёқ-қўллари боғлиқ Файзуллани олиб, Қаршига куннинг шу палласида отланиб қолган эди. Ниҳоят бунга Саттор элбеги ҳам монелик қилмади. Аммо Дайёр махсум сафар тайёргарлигини кўраётган бир пайтда хос соқчиси Мўминни Қарши йўлига отлантириб юборди.

Кутилганидай, “олий ҳакам”га топширилажак маҳкум билан бирга Қарши беги учун Саттор элбегидан ундирилган совғаларни ҳам ортмоқлаган кичик карвон Қарши чулида тўхтаб тонг оттиришга мажбур бўлди. Бирламчи, тунда шаҳар дарвозасидан кириш мушкуллик туғдиради, иккиламчи… ҳар нечук, тақводор одам сархўш аҳволда бекнинг одамларига йўлиқмагани маъқул.

Айни шуни кутиб карвонни олисларда кўздан қочирмай келаётган Мўмин полвон Файзулла боғлоғлиқ ётган аравага пусиб келди.

– Торт қўлингни! – Мўмин келиб қўлини ечаётганда уни кураги билан силтаб ташлади Файзулла. – Эндими?! Синглимнинг қотилларидан нажот топишга хоҳишим йўқ!

– Синглинг тирик! – Мўмин паст гапиришга ишора қилди. – Хавфсиз ёқларга олиб кетишинг учун сени кутаяпти!
– Алаҳлама, баччағар!..

– Полвон сўзим! Ўшанда у ўлмаган эди, бари ясама. Элбегининг режаси эди. Аммо сенинг ўлжага айланишингни биз кутмагандик.

…Файзулланинг ғойиб бўлганини энг биринчи пешоб қилиш учун уйғонган Дайёр махсум билди. Бу вақтда осмондаги барча юлдузлар чиқиш қилган, ёришиб бораётган даштда бир отга мингашган икки суворийнинг чанги ҳам қолмаган эди.

*Ҳикояга Т. Боймировнинг “Чим – фидоий инсонлар юрти” китобидаги воқеа асос қилиб олинди.
*Чўнқайма – маҳаллий курашда қўлланиладиган  усуллардан бири.

06/2016

Bayram ALI
ZULM VA NOMUS*

   Bayram Ali (Bayramali Qo’ldoshev) 1991 yilning 23 – iyun kuni Qashqadaryo viloyatining Qamashi tumanidagi Chim qishlog’ida tug’ilgan. Ilk ta`limni shu qishloqdagi 81-umumiy ta`lim maktabida olgan. Maktabni tugatgach, 2008-2011 yillarda Chim maishiy kasb-xunar kollejini bitirib chiqadi. Ilk she’rlari va hikoyalari maktab davridanoq respublika gazeta-jurnallarida e’lon qilingan. Ayni paytda viloyatning «Daryo»gazetasida muxbir sifatida faoliyat boshladi. 2013 yilda “Dizayin press” nashriyoti tamonidan “Bolangman, dunyo” nomli she’r va hikoyalardan iborat kitobi nashr etilgan.

1

“Nodon, yumshoq gapirsang o’zidan ketadi!.. — Sakkiz ovulni o’z ichiga olgan Chimsaroyning xojasi Sattor elbegining xayolidan ertasi kuni ham yigit ketmasdi. – Lekin nega u bunday umidsizlikka cho’mdi ekan? Dardi nima edi.., boyaqish?”

Hammasini yana bir-bir esladi.

Avvaliga xizmatchi kelib o’rtachimlik bittasi elbegi bilan uchrashtirishlarini talab qilayotganini aytdi. “Tusiga qarasingiz tilanchi deysiz, dimog’i esa baland qurmag’urning”, — dedi xizmatchi g’azablanayotganini yashirmay. Yigitni kiritishganida bug’doyrang yuzi lovullab, bir qo’li bilan yelkasini siqib turganidan Sattor elbegi uning “dimog’-firog’” uchun soqchilari tamonidan benasiba qolmaginini tushundi.

— Nima istaysan, yigit? – deya so’radi.
— Odamlaringiz chiqib tursin, o’zingizga aytaman! – qo’rslik bilan javob berdi yigit.

— Elbegi, aslo! – xizmatchi depsinib gapga aralashdi. – G’irt hayvon ekan bu! Hozirgina tashqarida ikkita soqchini chilpirak qilib tashladi! Hatto Mo’min polvonni ko’tarib urdi!

Sattor elbegi O’rtachimda ko’plab bilagi botir polvonlar borligini yaxshi bilar, ammo huzurida turgan yigitda polvonlik siyoqi sezilmasdi.

— Nima? – ajabsinib qaradi u. — Sen bizning xirsday Mo’minni yiqitdingmi?
— Cho’nqaymadan oldi*, ukkog’ar! – endi xizmatchining g’azabnok ovozida samimiy havas ohangi ham jilvalandi.

Soqchilar chiqib ketishgach, ular bir fursat sukutda qoldilar. Bu paytda yigitning ko’zlaridagi olov o’rnini egallagan umidsizlikdan tashrifi uchun afsuslana boshlaganini payqash mumkin edi.

— Elbegi, sizni qashshoqlikda o’sib ulg’aygan deyishadi, rostmi? – nihoyat tilga kirdi yigit.

Gap Elbegining hamiyatiga tegdi. Mehmonga izzatini bilmayotganini eslatish uchun qamchi tutishga urgangan pashjalarini bukib qisirlatib qo’ydi.

— Senga savol berishga izn berilmadi! Maqsadingni ayt?

— Demak or qilasiz, — yasama, zaharolud kuldi yigit. – Qashshoqlardan, hatto o’z o’tmishingizdan or qilasiz! – so’ngra nega kelganini gapirmasdan eshik sari yo’nalar ekan, elbegining qulog’iga uning qahr bilan aytgan: – Ming la’nat hammmanga! Bir go’rsanlar! – degan gapi chalinib qoldi.

“Keksayapman shekilli, mendan shahd ketayapti, — o’yladi Sattor elbegi. – Yo’qsa o’sha zahoti tutib haqorati uchun tavbasiga tayantirib qo’ymasmi edim!”

— Elbegi! – uning xayollarini eshik oldida turib qichqirgan hizmatchining tashvishli ovozi buzib qo’ydi. -O’rtachimda janjal chiqayotgan emish! Chiroqchilik Dayyor maxsumning odamlarini qishloqda tutib olib do’pposlashibdi!

“Tag’in O’rtachim” – shoshib tashqariladi Sattor elbegi.

— Kim yetkazdi?

— Assalomu alaykum, men, taqsir! – shunda hovliga kiraverishda qo’l qovushtirib turgan kishi so’z qotdi. – Janjal haliyam davom etayapti. Xojam tezda borib sizni chaqirib kelishimni buyurdilar.

2

  Sattor elbegi janjal chiqqan joyga yaqinlashganida  to’plangan  olomon bo’layotgan  voqeani talmovsirash ila kuzatib turar,  kechagi yigit esa qo’lidagi panshaxasi bilan  qo’shni Chiroqchi ovulining  obro’li kishilardan sanalmish Dayyor maxsum  va uning ikki odamini yo’l burchagiga siqib turardi. Elbegi asabiylashdi. U maxsumning Qarshi begining ayrim xufya, chirkin ishlarida qo’li bo’lishini yaxshi bilganidan, anchayin tashvishda edi.

— Sizdan ginaxonlik joyimiz bor, elbegi, ovulingizda adolatga putr yetganga o’xshaydi, — elbegi kelishi bilan xujumga o’tdi Dayyor maxsum. Shu yaqindagi darvozasiz hovlining nuragan devoridan bo’ylab turgan boboyga ishora qilarkan, dedi: – Anavi sho’ringqurg’urni ko’rayapsizmi? Dargohimda ikki yil ishlab umr bo’yi uzolmaydigan qarzga botgan. O’z istagi bilan qizini nikohimga topshirmoqchi, evaziga qarzlaridan qutilmoqchi edi. Men rozi bo’ldim. Ammo, kelishilganidek qizni olib ketay deb odam jo’natsam, yaxshilikni bilmagan qiz akasi qarshi chiqayapti emish!

— Yolg’on! – qichqirdi kechagi yigit – Fayzulla. – Odam ham birovnikida ishlab, ham qarzga botsa, bu qaerdan adolat bo’lsin, elbegi?! Agar shunday bo’lsa, yigit kuchim xalol, imkon bersin, o’zim ishlab uzaman qarzlarimizni! Singlim… Singlim hali go’dak-ku!!!

Yigitning kechagi tashrifi boisini endigina faxmlagan Sattor elbegi o’zini uning gaplariga bee’tibor ko’rsatib, Dayyor maxsumga yuzlandi:

— Taqsir, qizda mahringiz bo’lsa, yurt bor, raiyat bor… Axir uyidagilari ko’nmasa, qopga tiqib olib ketmasangiz kerak?!

Bu gapdan keyin Dayyor maxsum o’zi kabi qartaygan otini niqtab elbegiga yaqin keldi:

— Elbegi… Asli qiz o’zimga ham emas. Shukur, ikki xotin amal bo’lib turibdi, — shivirladi, ko’p ulug’ ishni tindirganday irshayib. – Bir zamon Said Olimxonga Qashqadaryoning obi-ziloliga chayinib o’sgan Chimsaroyning qizlarini tariflab, o’zim bitta ko’zi ochilmaganidan topib kelishni va’da berib edim… Qizginani bexosdan ko’rib qoldim… Agar otasining qarzlari o’rtada bo’lmaganda ham, o’zingiz aytganday qopga tiqib Qarshiga yeltib bergan bo’lardim… Xavotir olmang, qiz bir necha kundan so’ng uyiga qaytadi.

“Iblisning mullosi…” – g’ijinib ich-ichida so’kindi Sattor elbegi. Ammo… Gap chindan Qarshi bekligiga borib taqalar ekan, u o’zi tamonidan gapirilgan har bir so’z, har harakatning hisobi borligini yaxshi bilar, vaziyat qanchalar qaltis ekanini esa faqatgina elbegining o’rnida bo’lgan odam chuqur his etmog’i mumkin edi. Hamma dardi ichida, bu vaqtda g’imirlab qolgan Fayzullaga ko’zi tushib, Mo’minga ohista buyruq berdi: “Yigitni betalofat qo’lga ol-da, olamonni tarqatib yuboringlar…”

— Taqsir, shunday ekan… Bizga bir kun muxlat bering, — aytdi so’ng Dayyor maxsumga. – Unda faqat qizning o’zini jo’natsak yaxshi bo’lmas… Biz tayyorgarligimizni ko’raylik…

3

Dayyor maxsum ketgach, Sattor elbegi soqchilari tamonidan o’rab olingan qizning uyi qarshisida bir fursat turib qoldi. Otining jilovini soqchilaridan biriga tutqazib, hovliga kirdi. Ichkari uyda allaqanday ayolning qarg’anib yig’layotgani eshitilar, kiraverishdagi supada qizning munkillab qolgan otasi yerdan bosh ko’tarolmay turardi. Elbegi otada ayb yo’qligini, Dayyor maxsum hozir o’zini qanday qo’lga olgan bo’lsa, buni ham shunday ustamonlik bilan tuzoqqa tushirganini bilardi. Elbegi otaga yaqinlashdi.

— O’g’limga nima bo’ladi, elbegi?.. – boshini ko’tarmay so’radi ota. Sattor elbegi javob bermadi.
— Yuring, — dedi javob o’rniga vazminlik ila. — Qizingizning oldiga kiraylik.

Ota ichkari kirib elbegining kelayotganidan ogohlantirib chiqqach, Dayyor maxsumni qarg’ayotgan xotin og’zini yumib chiqib ketdi. Elbegi kirib kelganida paranji tutgan mushtdikkina qiz xona burchagida g’ujanak o’tirgancha, ovchidan cho’chigan oxuday, qalt-qalt titrardi. Sattor elbegi qiz paranjisini tuzatib olmoqchi bo’lganida ko’rinib ketgan oppoq bilagidagi ko’zmunchoqlariga ko’zi tushib, kichik qizchasi Mohina yodiga tushdi…

— Isming nima, qizim? – so’radi.

Qizdan “xiq-xiq” dan o’zga javob bo’lmagach, o’rniga otasi javob berdi:
— Fazilat.

— Dayyor maxsum uni qachon ko’rgan edi?
— Yaqinda… Taqsirim meni izlab bostirib kelgan ekan, bul… bekinishga ulgurmagan…

…Qiz yonida bir dam sukutda o’tirgan elbegi kutilmaganda shoshib hovlidan chiqdi-yu, otiga minib, qo’nalg’asi tamon ketdi…

4

Shu kunlarda birdan kattalashgan oy bamisli derazaning singan oynasi o’rniga chizib qo’yilgan suratga o’xshardi. Fazilat ko’zlarini derazadan olib, yonida yotgan onasiga tikdi. Ancha palla toleini qarg’ab yig’idan tinmagan dardman onasi endi lablarini xiyol ochib uyquga ketgan, tun ko’lankasi tufayli yuzlari qorayib, allaqanday qo’rqinchli tusda ko’rinardi…

Onasi anchadan beri u yotadigan xonada yotmagich edi: nahotki insonlar uxlayotganida shunday qo’rqinchli ko’rinsa, o’yladi Fazilat. Keyin akasining Dayyor maxsum odamlariga to’sqinlik qilib, hovliga kiritmaganini eslar ekan, zulumot ko’nglida tun qa’ridagi shu’la misoli bir yorug’lik sezib, mayus kulimsib qo’ydi. Fazilatning hali jismi-jonidan ham anchayin murg’akroq bo’lgan xayolotida hammasi bir tush kabi bo’lib o’tar, guyo akasi Fayzulla uni hech qachon “Taka maxsum”ning qo’liga topshirib qo’ymaydiganday edi.

“Taq-taq!” – shu dam ular yotmish uyning eshigini urdi otasi:

-Maripa!.. Fazilat!..

Fikrini zo’rg’a jamlagan Fazilat otasining ovozini tanib shoshib o’rnidan turdi, paranjisiga qo’l uzatarkan, onasini uyg’otishga harakat qildi: “Ena, otammi? Ena…”

…Moychiroq ko’targan otasi uyga ikki kishini boshlab kirdi. Ularning biri Sattor elbegi, ikkinchisi Chimsaroyda ko’pchilik jodugarga mengzab cho’chiydigan — dardmanlarni sirli giyoxlar yordamida davolovchi Hayitgul tabib edi.

5

Dayyor maxsum ertasiga kelganda qizning uyi yonida Sattor elbegining uch-to’rt xos odami bezovtalanib turardi.

-Elbegi qani?! – so’radi maxsum shu yerdagi mulozimdan.

Mulozim og’iz ochishga ulgurmay Sattor elbegining o’zi hovlidan hapqirgancha chiqib keldi:
— Taqsir, falokat! “Kelin sichqondori ichib qo’yibdi!

Dayyor maxsumning kasaltob rangi birdan bo’zarib, beo’xshov saqoli qaltirab ketdi. Qahrlanib, shotirlaridan biri yordamida inqillab-sinqillab otidan tusharkan, Sattor elbegining yoqasidan olmoqchi bo’ldi:

-Sen!.. Sen duming bilan o’ynama elbegi! Men… Payqab turibman hammasini!

Qayg’usi zo’ridan lom-mim deb og’iz ocholmagan Sattor elbegi esa Dayyor maxsumni uy tamon boshlashga urindi. Maxsum qari joniga og’irlik qilayotgan qahr-g’azabidan qaqshab-qaltirab uyga kirib borganida Fazilat chindan ham to’shakda ikki bukilib ixranib yotar, boshida ota-onasi va yalmog’iz sifat yana bir kampir turardi. Dayyor maxsum Fazilatning qon qochgan ochiq yuzlariga baqrayib tikilib qolgan payti qiz bir o’qchib zardob tusli bir narsa qayt qilib yubordi-yu, maxsum xonadan qochib chiqdi. Sattor elbegining yoniga borib so’mraygancha qotdi. Biroz o’tib, ichkaridan qizning juvonmarg ketganini bildiradigan faryodlar kela boshladi.

– Hammasiga sen va akasi aybdor! – Sattor elbegiga qarata panjalarini nuqib udag’ayladi Dayyor maxsum. – Senlar bo’lmaganingda qizni kechayoq olib ketgan bo’lardim! Top qizning akasini menga, elbegi! Javob beradi! Qarshining zindonida chiritaman men uni!

6

Fayzullani Dayyor maxsumning talabiga ko’ra Chimsaroyliklar ko’zi oldida kaltaklash uchun olib chiqishdi. Bezovta odamlar nimalar bo’layotganini tuzuk-quruq anglab yetmas, voqeadan xabardor ayrim kishilar ham yigitga qilinayotgan xo’rlikning asl sababini qarzdorlikning badali, deb o’ylashardi.

Fayzullani esa shu tobda qahr va nafratdan bo’lak hamma tuyg’ular tark etgan, singlisi Fazilatning o’limi xabari unga shu darajada qattiq zarba bo’lib tekkan ediki, endi boshqa har qanday kuch ta’sir qila bilmasday edi.

Mo’min polvon qo’lida ichiga tanga tiqib yasalgan darra bilan yaqinlasharkan, uning og’ziga latta tishlatib qo’ydi.

-Kechirgil, eryigit! Asli bu taxlit qasos olishni orzulamagan edim…

Fayzulla og’zidagi lattani tuflab tashladi.

7

Nomozshomga yaqin kichik karvon Qarshi tarafga qarab yo’l oldi. Sattor elbegi, battolning ko’ngli yumsharmi degan pinxoniy o’yda, bazm uyushtirib, Dayyor maxsumni o’ris vinosiga to’ydirgan, sarxushlikka berilgan maxsum esa axdidan qaytish o’rniga kaltaklar zarbidan qonga belangan oyoq-qo’llari bog’liq Fayzullani olib, Qarshiga kunning shu pallasida otlanib qolgan edi. Nihoyat bunga Sattor elbegi ham monelik qilmadi. Ammo Dayyor maxsum safar tayyorgarligini ko’rayotgan bir paytda xos soqchisi Mo’minni Qarshi yo’liga otlantirib yubordi.

Kutilganiday, “oliy hakam”ga topshirilajak mahkum bilan birga Qarshi begi uchun Sattor elbegidan undirilgan sovg’alarni ham ortmoqlagan kichik karvon Qarshi chulida to’xtab tong ottirishga majbur bo’ldi. Birlamchi, tunda shahar darvozasidan kirish mushkullik tug’diradi, ikkilamchi… har nechuk, taqvodor odam sarxo’sh ahvolda bekning odamlariga yo’liqmagani ma’qul.

Ayni shuni kutib karvonni olislarda ko’zdan qochirmay kelayotgan Mo’min polvon Fayzulla bog’log’liq yotgan aravaga pusib keldi.

– Tort qo’lingni! – Mo’min kelib qo’lini yechayotganda uni kuragi bilan siltab tashladi Fayzulla. – Endimi?! Singlimning qotillaridan najot topishga xohishim yo’q!

– Singling tirik! – Mo’min past gapirishga ishora qildi. – Xavfsiz yoqlarga olib ketishing uchun seni kutayapti!
– Alahlama, bachchag’ar!..

– Polvon so’zim! O’shanda u o’lmagan edi, bari yasama. Elbegining rejasi edi. Ammo sening o’ljaga aylanishingni biz kutmagandik.

…Fayzullaning g’oyib bo’lganini eng birinchi peshob qilish uchun uyg’ongan Dayyor maxsum bildi. Bu vaqtda osmondagi barcha yulduzlar chiqish qilgan, yorishib borayotgan dashtda bir otga mingashgan ikki suvoriyning changi ham qolmagan edi.

*Hikoyaga T. Boymirovning “Chim – fidoiy insonlar yurti” kitobidagi voqea asos qilib olindi.
*Cho’nqayma – mahalliy kurashda qo’llaniladigan usullardan biri.

06/2016