Ҳаддан ташқари майпарастлиги учун замондошлари «Жаннатдан қувилган ғулом» лақабини берган шоир, буюк сўз санъаткори Ли Бай (Ли Тай-бо) VIII асрда яшаган. Тадқиқотчилар шоирнинг туғилган йилини 701 деб кўрсатадилар. Ўн ёшида шеърлар ёза бошлаган. Ўн етти-ўн саккиз ёшларини Ли Бай уйни ташлаб кетиб, Мин-шань тоғларида яшовчи бир дарвиш кулбасида яшай бошлайди.Бир неча йилдан кейин у мамлакат бўйлаб саёҳатга чиқади. Ҳатто, кейинчалик уйланиб, бола-чақали бўлганидиям у жаҳонгашталикни тарк этмади.

Унинг шуҳрати Тан сулоласининг пойтахти Чанъан шаҳрига етиб боргач, шоирни саройга таклиф этадилар. Чанъанда уч йилгача зебу зийнат ва шаън-шавкат ичида яшаганига қарамасдан, Ли Бай пойтахтни ташлаб яна Хитой бўйлаб жаҳонгашталик қилишга тушади. Унинг бу саёҳати ўн йилга чўзилади. Саёҳат давомида у буюк замондоши Ду Фу билан учрашади ва улар ўртасида дўстлик бошланади. Ли Байнинг умри охиригача давом этган бу дўстлик ҳар икки дўстнинг бир-бирига ёзган шеърий номаларда куйланган.

Шоирнинг кейинги ҳаёти фақат саёҳатларда кечмади, у қамоғу сургунларни бошдан кечирди.Ли Бай 762 йили вафот қилди.

Хитойда жуда кўп тарқалган бир афсона бор. Бу афсонага кўра Ли Бай касалдан ўлмаган эмиш, балки маст ҳолида кетаётганида сув бетида акс этган ойни ушлайман деб дарёга чўкиб кетган эмиш. Яна шундай афсона борким, гўё шоирни олиб кетиш учун осмондан малоикалар тушган эмиш. Шоир ўзи асли кўкда яшаган бўлса-да, бир гуноҳ билан ерга ҳайдалган экан, малоикалар келгандан сўнг, улар билан яна осмонга қайтган эмиш.

Ли Бай вафот этган уйнинг эгаси Ли Ян-бин шоирнинг ўлимидан сўнг қолган шеърларини эҳтиёт қилиб сақлаган. Мана шу сақланган шеърлар Ли Бонинг биринчи шеърлар тўплами сифатида дунёга чиққан.

Ли Бай поэзиясининг қадрига етувчи одамлар узоқ йиллар давомида унинг асарларини қидириб топган ва тўплаганлар. Ҳозирги вақтда буюк шоирнинг адабий адероси тахминан мингта шеър ва олтмиш олти проза асарларидан иборат.

Ли Бай поэзияси Хитой халқининг поэтик ижодиёти билан узвий равишда боғлангандир. Унинг ижодидан жой олган мифологик ва афсонавий сюжетлар, халқ фонтазияси унинг шеърларида жуда яққол жаранглайди. Кўп вақт шоир халқ поэзиясига хос ифода ва ибораларни ишлатган. Эри жангга кетган хотиннинг йиғиси ва унинг шеърларидаги бошқа шунга ўхшаш тасвирларнинг манбаи халқ қўшиқларидадир.

Ли Бай шеърлари мазмун жиҳатидан ранго-рангдир. Табиатни, ҳаёт шодликларини куйлаган шеърлар билан бир қаторда, сарой шоирларига хос мадҳияларни ҳам учратамиз, шунингдай қадим ўтмиш замондаги воқиалар кинояси билан тўлган поэмалар ҳам учрайдики, уларни фақат юксак маълумотли кишиларгина тушуниши ва баҳо бериши мумкин.
Кўпроқ шуҳрат қозонган ва халқ томонидан севилган асарлар бояги айтилган мадҳиялар ва поэмалар эмас, балки Ли Байнинг табиат гўзаллиги, улуғворлигини, дўстликни ва ҳаёт шодликларини куйловчи ёрқин, таъсирчан шеърларидир.

Ли Байнинг фавқулодда таланти унинг фикр ва кайфиятларига шу қадар гўзал либослар кийдирганки, ҳатто ҳозирги ўқувчи ҳам бу шеърларнинг ёзилганига неча аср ўтганига қарамай, завқланмасдан қола олмайди. Лекин фақат биргина гўзал шаклнинг ўзи, уларнниг содда ва нафислиги Ли Бога бунчалик ўлмас-йўқолмас шуҳрат бера олмас эдилар. Шоирнинг шеърларидаги ҳаётга нисбатан ҳайрон қоларли муҳаббат, табиат гўзалликларини ўта ингичка сезиш ва айни замонда чуқур ватанпарварона руҳ ўқувчини мафтун қилади.

Ли Бай ижоди хитой адабиётининг баланд чўққиларидан биридир. Унинг номи хитой адабиётчилари томонидан Цюй Юань ва Ду Фу номлари билан бир қаторга қўйилади. Ли Бай шеърияти учун қадимги Хитойдаги «Қўшиқлар китоби»дан бошланган қарийб икки минг йиллик поэтик анъана асос бўлиб хизмат этди.

Хитой халқи шоир Ли Байни унинг эрксеварлиги ва ватанпарварлиги учун, ёрқин образлари ва руҳий қуввати учун, фантазия бойлиги ва фикр кенглиги учун, навқиронлик ва романтик кўтаринкилиги учун қадрлайди. Романтик ва жаҳонгашта, май ва шеър ошифтаси Ли Байни Хитой тупроғида ким танимайди? Тан даврида ўтган энг ҳаётсевар шоирнинг жўшқин ижодиётини Хитойда ким яхши кўрмайди?

Хитойда, Кореяда ва Японияда Ли Байнинг шеърлари неча марталаб қайта-қайта босилган. Хитойда ҳар бир саводли одам бир неча сатр бўлса ҳам Ли Байнинг шеърини ёд билади.

ЛИ БАЙ
ШЕЪРЛАР
Миртемир таржималари

ЛУШАНЬ ТОҒИДАГИ ШАРШАРАГА ҚАРАГАНИМ

Бўз туманлар кетида ловиллар оқшом,
Қарайман олисдан бу манзарага.
Қарайман пасту баланд тоғ тизмалари
Ҳам шаршарага.

Булутли чўққилардан отилиб тушар —
Ўтиб тоғлардаги
не-не ўрмондан.
Сомон йўли узилиб
тушганга ўхшар
Худди осмондан.

ЛУШАНЬ ТОҒИДАГИ ШАРҚҚА, БЕШ ЧОЛ
ЧЎҚҚИСИГА ҚАРАГАНИМ

Беш Чол чўққисига узоқ қарайман —
Лушань тоғи, жануби-шарқ томонга.
Олтин чечак каби юксалмиш чўққи,
Кўринади боши осмонда.

Тепасига чиқсам, кўрингай жаҳон,
Қани чиқолсаму баҳралар олсам…
Кошкн шунда яшаб, сўнги сафарни
Шу чўққида тугата қолсам!

ОҚАР СУВДА

Жимир-жимир оққан сувда
Кузги тўлин ой.
Жанубдаги кўлда ором,
Сукут ва чирой.

Нилуфар-чи менга мунгли
Бир гап демоқчи.
Балки менинг кўнглимга ҳам
Мунг тўлдирмоқчи.

ТИНИҚ ДАРЁ МАҚТОВИ

Ювилади қалбим ғубордан
Тиниқ дарё қирғоқларида.
Сувларининг ранги ғалати,
Ўхшамайди минг дарёга ҳам.

Сиздан сўрай… Синьан-ку оқар
Бу эллардан кўп йироқларда,
Сув тагида ҳар майда тошни
Шундоқ аниқ кўрарми одам?

Инсон акси кўринар аниқ
Гўё тиниқ, ёрқин кўзгуда.
Қушлар акси гулдор пардада
Чизиқларнинг рангидай аён.

Маймунларнинг ғалваси фақат
Оқшом тинчин бузади жуда,
Хуноб бўлар не-не йўловчи
Ҳам ойдинда дайдувчи инсон.

БОДИ ШАҲРИДАН ЭРТАРОҚ ЧИҚҚАНИМ

Гулгун булутларнинг қоқ ўртасида —
Боди шаҳрин ташлаб кетдим мен бугун,
Юзиб бормоқдамиз дарёда жадал,
Минг фарсах ўткаймиз оқшом тушгунча.

Ҳали маймунларнинг ғала-ғовури
Қирғоқларда садо бермасдан бурун —
Олисдан қорайиб кўринган юзлаб
Тоғ орқада қолди, жадаллик шунча!

КЕЧАСИ НЮЧЖУ ҚОЯСИ ТАГИДА ҚАЙИҒИМНИ БОҒЛАБ,
ЎТМИШНИ ЭСЛАГАНИМ

Қадим қоя тагида боғладим қайиқ,
Кеча бирам гўзалу бирам ярқироқ,
Ойдинда тўлқинлар ҳам ёрқин ва ёйиқ,
Бу кеча генерал Се йўқ эди бироқ.

Ахир мен ҳам шеърлар ўқий олардим,
Афсус, аммо, эшита олмас у ҳозир…
Кеча ўтиб бормоқда беҳуда ва жим,
Заранг ўз баргларини тўкмоқда бир-бир…

ҚИШ КУНИ ТОҒДАГИ
ЭСКИ ҚЎНАЛҒАМГА ҚАЙТИБ КЕЛГАНИМ

Толғин кўзларимдаги
Ёшни артмадим ҳали,
Тўралик тўнимдан
Чангларни қоқмадим ҳали.

Чулғабди тол новдалар,
Кўринмас ёлғиз сўқмоқ,
Беғубор, баланд кўкда
Қорли тоғлар ярқирар.

Барглар хазон бўлибди,
Ер гувиллар бемажол.
Табиатнинг ўзидай —
Булутлар ҳам турғун, лол.

Бамбук ўсибди қалин,
Нуқул бачки чулғабди.
Қадимги дарахт бўлса,
Чириб, сойга қулабди.

Қайдандир югурар ит,
Ҳадеб вовиллар, қаранг.
Деворларни мох босмиш,
Чанг босмиш сарғиш-кулранг.

Вайрона ошхонамдан
Учиб чиқди қирғовул.
Қийшиқ томда бир қари
Маймун йиғларди нуқул.

Қушлар қоқ бутоқларда
Ўтирар жим, қўшиқсиз.
Таниш арча тагида
Йиртқичлардан сўқмоқ — из.

Китобларга қарайман,
Куя ебди беомон.
Тўшагимнинг тагида
Ғимирлар қари сичқон.

Тўғри яшашим даркор —
Балки бўлғум донишманд?
Табиат, ҳаёт, инсон —
Шу хаёллар этди банд.

Бундан кетишдан кўра,
Тўғри келса, айтайин,
Гўрга кетганим дуруст,
Мангу чириб кетайин!..

  Haddan tashqari mayparastligi uchun zamondoshlari «Jannatdan quvilgan g’ulom» laqabini bergan shoir, buyuk so’z san’atkori Li Bay (Li Tay-bo) VIII asrda yashagan. Tadqiqotchilar shoirning tug’ilgan yilini 701 deb ko’rsatadilar. O’n yoshida she’rlar yoza boshlagan. O’n yetti-o’n sakkiz yoshlarini Li Bay uyni tashlab ketib, Min-shan` tog’larida yashovchi bir darvish kulbasida yashay boshlaydi.Bir necha yildan keyin u mamlakat bo’ylab sayohatga chiqadi. Hatto, keyinchalik uylanib, bola-chaqali bo’lganidiyam u jahongashtalikni tark etmadi.

Uning shuhrati Tan sulolasining poytaxti Chan’an shahriga yetib borgach, shoirni saroyga taklif etadilar. Chan’anda uch yilgacha zebu ziynat va sha’n-shavkat ichida yashaganiga qaramasdan, Li Bay poytaxtni tashlab yana Xitoy bo’ylab jahongashtalik qilishga tushadi. Uning bu sayohati o’n yilga cho’ziladi. Sayohat davomida u buyuk zamondoshi Du Fu bilan uchrashadi va ular o’rtasida do’stlik boshlanadi. Li Bayning umri oxirigacha davom etgan bu do’stlik har ikki do’stning bir-biriga yozgan she’riy nomalarda kuylangan.

Shoirning keyingi hayoti faqat sayohatlarda kechmadi, u qamog’u surgunlarni boshdan kechirdi.Li Bay 762 yili vafot qildi.

Xitoyda juda ko’p tarqalgan bir afsona bor. Bu afsonaga ko’ra Li Bay kasaldan o’lmagan emish, balki mast holida ketayotganida suv betida aks etgan oyni ushlayman deb daryoga cho’kib ketgan emish. Yana shunday afsona borkim, go’yo shoirni olib ketish uchun osmondan maloikalar tushgan emish. Shoir o’zi asli ko’kda yashagan bo’lsa-da, bir gunoh bilan yerga haydalgan ekan, maloikalar kelgandan so’ng, ular bilan yana osmonga qaytgan emish.

Li Bay vafot etgan uyning egasi Li Yan-bin shoirning o’limidan so’ng qolgan she’rlarini ehtiyot qilib saqlagan. Mana shu saqlangan she’rlar Li Boning birinchi she’rlar to’plami sifatida dunyoga chiqqan.

Li Bay poeziyasining qadriga yetuvchi odamlar uzoq yillar davomida uning asarlarini qidirib topgan va to’plaganlar. Hozirgi vaqtda buyuk shoirning adabiy aderosi taxminan mingta she’r va oltmish olti proza asarlaridan iborat.

Li Bay poeziyasi Xitoy xalqining poetik ijodiyoti bilan uzviy ravishda bog’langandir. Uning ijodidan joy olgan mifologik va afsonaviy syujetlar, xalq fontaziyasi uning she’rlarida juda yaqqol jaranglaydi. Ko’p vaqt shoir xalq poeziyasiga xos ifoda va iboralarni ishlatgan. Eri jangga ketgan xotinning yig’isi va uning she’rlaridagi boshqa shunga o’xshash tasvirlarning manbai xalq qo’shiqlaridadir.

Li Bay she’rlari mazmun jihatidan rango-rangdir. Tabiatni, hayot shodliklarini kuylagan she’rlar bilan bir qatorda, saroy shoirlariga xos madhiyalarni ham uchratamiz, shuningday qadim o’tmish zamondagi voqialar kinoyasi bilan to’lgan poemalar ham uchraydiki, ularni faqat yuksak ma’lumotli kishilargina tushunishi va baho berishi mumkin.
Ko’proq shuhrat qozongan va xalq tomonidan sevilgan asarlar boyagi aytilgan madhiyalar va poemalar emas, balki Li Bayning tabiat go’zalligi, ulug’vorligini, do’stlikni va hayot shodliklarini kuylovchi yorqin, ta’sirchan she’rlaridir.

Li Bayning favqulodda talanti uning fikr va kayfiyatlariga shu qadar go’zal liboslar kiydirganki, hatto hozirgi o’quvchi ham bu she’rlarning yozilganiga necha asr o’tganiga qaramay, zavqlanmasdan qola olmaydi. Lekin faqat birgina go’zal shaklning o’zi, ularnnig sodda va nafisligi Li Boga bunchalik o’lmas-yo’qolmas shuhrat bera olmas edilar. Shoirning she’rlaridagi hayotga nisbatan hayron qolarli muhabbat, tabiat go’zalliklarini o’ta ingichka sezish va ayni zamonda chuqur vatanparvarona ruh o’quvchini maftun qiladi.

Li Bay ijodi xitoy adabiyotining baland cho’qqilaridan biridir. Uning nomi xitoy adabiyotchilari tomonidan Syuy Yuan` va Du Fu nomlari bilan bir qatorga qo’yiladi. Li Bay she’riyati
uchun qadimgi Xitoydagi «Qo’shiqlar kitobi»dan boshlangan qariyb ikki ming yillik poetik an’ana asos bo’lib xizmat etdi.

Xitoy xalqi shoir Li Bayni uning erksevarligi va vatanparvarligi uchun, yorqin obrazlari va ruhiy quvvati uchun, fantaziya boyligi va fikr kengligi uchun, navqironlik va romantik ko’tarinkiligi uchun qadrlaydi. Romantik va jahongashta, may va she’r oshiftasi Li Bayni Xitoy tuprog’ida kim tanimaydi? Tan davrida o’tgan eng hayotsevar shoirning jo’shqin ijodiyotini Xitoyda kim yaxshi ko’rmaydi?

Xitoyda, Koreyada va Yaponiyada Li Bayning she’rlari necha martalab qayta-qayta bosilgan. Xitoyda har bir savodli odam bir necha satr bo’lsa ham Li Bayning she’rini yod biladi.

LI BAY
SHE’RLAR
Mirtemir tarjimalari

LUSHAN` TOG’IDAGI SHARSHARAGA QARAGANIM

Bo’z tumanlar ketida lovillar oqshom,
Qarayman olisdan bu manzaraga.
Qarayman pastu baland tog’ tizmalari
Ham sharsharaga.

Bulutli cho’qqilardan otilib tushar —
O’tib tog’lardagi
ne-ne o’rmondan.
Somon yo’li uzilib
tushganga o’xshar
Xuddi osmondan.

LUSHAN` TOG’IDAGI SHARQQA, BESH CHOL
CHO’QQISIGA QARAGANIM

Besh Chol cho’qqisiga uzoq qarayman —
Lushan` tog’i, janubi-sharq tomonga.
Oltin chechak kabi yuksalmish cho’qqi,
Ko’rinadi boshi osmonda.

Tepasiga chiqsam, ko’ringay jahon,
Qani chiqolsamu bahralar olsam…
Koshkn shunda yashab, so’ngi safarni
Shu cho’qqida tugata qolsam!

OQAR SUVDA

Jimir-jimir oqqan suvda
Kuzgi to’lin oy.
Janubdagi ko’lda orom,
Sukut va chiroy.

Nilufar-chi menga mungli
Bir gap demoqchi.
Balki mening ko’nglimga ham
Mung to’ldirmoqchi.

TINIQ DARYO MAQTOVI

Yuviladi qalbim g’ubordan
Tiniq daryo qirg’oqlarida.
Suvlarining rangi g’alati,
O’xshamaydi ming daryoga ham.

Sizdan so’ray… Sin`an-ku oqar
Bu ellardan ko’p yiroqlarda,
Suv tagida har mayda toshni
Shundoq aniq ko’rarmi odam?

Inson aksi ko’rinar aniq
Go’yo tiniq, yorqin ko’zguda.
Qushlar aksi guldor pardada
Chiziqlarning rangiday ayon.

Maymunlarning g’alvasi faqat
Oqshom tinchin buzadi juda,
Xunob bo’lar ne-ne yo’lovchi
Ham oydinda dayduvchi inson.

BODI SHAHRIDAN ERTAROQ CHIQQANIM

Gulgun bulutlarning qoq o’rtasida —
Bodi shahrin tashlab ketdim men bugun,
Yuzib bormoqdamiz daryoda jadal,
Ming farsax o’tkaymiz oqshom tushguncha.

Hali maymunlarning g’ala-g’ovuri
Qirg’oqlarda sado bermasdan burun —
Olisdan qorayib ko’ringan yuzlab
Tog’ orqada qoldi, jadallik shuncha!

KECHASI NYUCHJU QOYASI TAGIDA QAYIG’IMNI BOG’LAB,
O’TMISHNI ESLAGANIM

Qadim qoya tagida bog’ladim qayiq,
Kecha biram go’zalu biram yarqiroq,
Oydinda to’lqinlar ham yorqin va yoyiq,
Bu kecha general Se yo’q edi biroq.

Axir men ham she’rlar o’qiy olardim,
Afsus, ammo, eshita olmas u hozir…
Kecha o’tib bormoqda behuda va jim,
Zarang o’z barglarini to’kmoqda bir-bir…

QISH KUNI TOG’DAGI
ESKI QO’NALG’AMGA QAYTIB KELGANIM

Tolg’in ko’zlarimdagi
Yoshni artmadim hali,
To’ralik to’nimdan
Changlarni qoqmadim hali.

Chulg’abdi tol novdalar,
Ko’rinmas yolg’iz so’qmoq,
Beg’ubor, baland ko’kda
Qorli tog’lar yarqirar.

Barglar xazon bo’libdi,
Yer guvillar bemajol.
Tabiatning o’ziday —
Bulutlar ham turg’un, lol.

Bambuk o’sibdi qalin,
Nuqul bachki chulg’abdi.
Qadimgi daraxt bo’lsa,
Chirib, soyga qulabdi.

Qaydandir yugurar it,
Hadeb vovillar, qarang.
Devorlarni mox bosmish,
Chang bosmish sarg’ish-kulrang.

Vayrona oshxonamdan
Uchib chiqdi qirg’ovul.
Qiyshiq tomda bir qari
Maymun yig’lardi nuqul.

Qushlar qoq butoqlarda
O’tirar jim, qo’shiqsiz.
Tanish archa tagida
Yirtqichlardan so’qmoq — iz.

Kitoblarga qarayman,
Kuya yebdi beomon.
To’shagimning tagida
G’imirlar qari sichqon.

To’g’ri yashashim darkor —
Balki bo’lg’um donishmand?
Tabiat, hayot, inson —
Shu xayollar etdi band.

Bundan ketishdan ko’ra,
To’g’ri kelsa, aytayin,
Go’rga ketganim durust,
Mangu chirib ketayin!..