30 декабрь — Таниқли инглиз ёзувчиси ва шоири Редьярд Киплинг туғилган кун

Бир замонлар Симлада ҳалоллиги билан ном чиқарган камбағал судья яшаган эди. Тангри унинг пешонасига ниҳоятда сулув, соҳибжамол қиз битганди. Хушфеъл, оқкўнгил бу қиз ўзига нақадар ноёб фазилатлар ато этилганидан бехабар бўлиб, улардан қандай фойдаланиш йўлларини ҳам билмас эди. Дунёдаги барча яхши аёллар сингари бу она ҳам қизининг келажагини ўйлаб кўп безовта бўларди.

«МАУГЛИ»НИНГ ОТАСИ
Юлдуз ҲОШИМОВА

Оскар Уайльд унга “Ҳиндистон лаҳжасида сўзлашган даҳо” дея таъриф берган. Генри Жеймс бу инсонда “инглиз Бальзаки” сиймосини кўрган. Аммо дунё болалари учун бундай илтифотлару ва юксак эътирофлар (ҳатто Нобель мукофоти)нинг аҳамияти ҳам, қизиғи ҳам йўқ. Улар учун худди одамлардек сўзлашувчи жунгли ҳайвонларининг Мауглини ёлғизлатиб қўйишмагани – қизиқ!  Жасур Рикки-Тикки-Тавининг эса ҳар қандай вазиятда яқин дўсти – ногирон болакайга ёрдамга келгани – аҳамиятли!..

Ёввойи жониворларни “қўлга ўргатиб”, “гапиртирган”, Ғарб ўқувчиларига Шарқнинг сирли тропик ўрмонлари оламини очиб берган инглиз ёзувчиси ва шоири Жозеф Редьярд Киплинг 1865 йил 30 декабрда Ҳиндистоннинг Бўмбей шаҳрида дунёга келган. Эмишки, адибнинг отаси – ҳайкалтарош-декоратор Жон Локвуд Киплинг ва онаси Алиса Макдональд Англиядаги Редьярд кўли бўйида танишган, ўша ширин лаҳзалар ҳаққи-ҳурмати тўнғич фарзандларига шу исмни беришган экан.

Бомбей санъат мактаби ректори, профессор ота ҳам, унча-мунча қалам тебратиб, маҳаллий журналларда номи чиқиб қолган она ҳам фарзандлари қалбида гўдакликдан гўзаллик, санъат, адабиётга меҳр уйғотишга интиладилар. Қолаверса, болалиги Ҳиндистоннинг рангин, турфа синоатларга тўла табиати қўйнида ўтганлиги сабаб Редьярднинг шуурида ижод куртаклари жуда эрта кўз очади. Бироқ орзулар  оғушидаги беғам-беғубор болалик узоқ давом этмайди. Ҳиндистонда қўним топган аксарият инглиз оилалари каби Киплинглар ҳам иккала фарзандлари – 6 ёшли Жозеф ва унинг сингилчасини Англиядаги хусусий пансионлардан бирига жўнатадилар.

Болакай пансионнинг талабчан ва қаҳри қаттиқ бекаси Роза хонимнинг зуғумию  таъқибларидан фақат уйқусиз тунлари қочиб қутуларди. Йўқ, узоқ-узоқларга эмас, балки ўзининг хаёлий оламига! Бу оламда ҳамма – каттаю кичик, набототу ҳайвонот бир-бири билан аҳил-иноқ, ёвузлик эса албатта яхшилик қаршисида мағлуб бўларди. Пансионда ўтган ҳасратга тўла йиллардан хотиралар Киплингнинг “Қора қўзичоқ”, “Чироқ ўчди” асарларида ўз аксини топади. Адиб бу даврдан машъум хотиралардан ташқари уни бир умр қийнаган уйқусизлик касалини ҳам орттириб олади.

1878 йилда Жозеф талабаларни нуфузли ҳарбий академияларга тайёрловчи Девон билим юртига юборилади. Ушбу муассасанинг директори профессор Киплингнинг дўсти бўлибгина қолмай, адабиётнинг ашаддий мухлиси ҳам эди. Шу боис ёш талабанинг илк ижодий ишларини кўриб, уни қўллаб-қувватлашни лозим топади. Жаноб Киплингга ҳам келажакда ўғлидан яхшигина ижодкор чиқиши мумкинлигини уқтириб қўяди. Жозеф таҳсил олаётган соҳаси бўйича мутахассис бўлиши анчайин муаммо эди. Унинг кўриш қобилияти паст, бундайлар ҳарбий хизматга олинмасди. Ҳарбий бўлишдан батамом умидини узган йигитча ўн йил деганда киндик қони тўкилган диёр – Ҳиндистонга қайтади. Фарзанди  ёзган ҳикоялардан таъсирланган отаси уни Лаҳор (ҳозирда Покистон ҳудуди)да чоп этиладиган “Фуқаровий ва ҳарбий газета”га ишга жойлаб қўяди. Журналист сифатида фаолият бошлаган Киплинг кичик ҳикоялар, шеърлар ёзиб, асосан газеталарда чоп эттиради. Мухбирлик унга ҳиндистонликлар турмушини яқиндан ўрганиш, халқ орасида бўлиш имкониятини беради. Р.Киплинг инглиз тилида ижод қиларкан, болаликдан ўзига яхши таниш ҳиндий ва урду сўзлардан ҳам кенг фойдаланади. (Дарвоқе, “Маугли” эртаги бунга яққол мисол, асардаги аксарият қаҳрамонлар номлари ҳиндий тилидан олинган. Масалан, она бўри “Ракша” – ҳимоячи, “Ҳатҳи” – фил, “Бандарлог” – маймунлар тўдаси, “Балу” – айиқ, “Акела” – ягона деган маъноларни англатади).

1880-йиллар ўрталарида адиб Аллоҳободдаги “Пионер” газетаси билан имзоланган шартномага кўра, сафар очеркларини тайёрлаш учун дунё бўйлаб саёҳатга чиқади. У Бирма, Хитой, Япония, Шимолий Америка, Англия таассуротлари акс этган қайдлар билан эътиборга тушади. Ижодкорнинг илк “Департамент қўшиқлари” шеърий тўплами 1886 йилда босмадан чиқиб, шу қадар тез тарқалиб кетадики, ўша йилнинг ўзидаёқ қайта нашр этилади. Орадан икки йил ўтиб босмадан чиққан “Тоғлардан тушган оддий ҳикоялар” китоби ҳам ўқувчилар томонидан илиқ қарши олинади.

Киплинг 1887-89 йиллар оралиғида “Ҳиндистон темирйўллари кутубхонаси” туркуми учун олти-та ҳикоялар тўпламини ёзади. Сайёҳларга мўлжалланган мазкур туркум туфайли ижодкор нафақат Ҳиндистон, балки бутун Британия империяси, Европанинг бошқа давлатларида ҳам танилади. “Чироқ ўчди” романи, “Шарқ ва Ғарб ҳақида баллада”, “Ростгўй Томаснинг сўнгги қўшиғи” асарлари Киплингнинг атоқли адиб сифатида эътироф қозонишига сабаб бўлди. Лондонда ёзувчи америкалик ёш ношир Уолкотт Бейлстир билан танишиб, у билан ҳамкорликда “Наулахка” қиссаси устида иш бошлайди. Ижодий ҳамкорлик 1892  йилда қуда-андачилик ришталарига уланиб кетади – Редъярд Бейлстирнинг синглиси Каролинага уйланади. Афсуски, оилавий ҳаёт остонасига эндигина қадам қўйган ёшларнинг асал ойи дилхиралик билан кечади: Киплингнинг бор маблағи сақланадиган банк касодга учраб, келин-куёв бир чақасиз қолади. Амаллаб йўлкирага пул топган жуфтлик Шимолий Американинг Вермонт штатида яшовчи қариндошлариникига кўчиб ўтадилар. Ўша ерда икки қизалоқ – Жозефина ва Элси дунёга келади. Вермонтда адиб ўзининг энг машҳур “Жунглилар китоби”, “Иккинчи жунглилар китоби” асарларини, шунингдек, “Кўпгина эрмаклар”, “Етти денгиз”, “Жасур денгизчилар” каби тўпламларини яратади. АҚШдаги ҳаётидан кўнгли тўлмаган Киплинг 1896 йилда оиласи билан Англияга қайтиб, Европа адабий оламида унутилаёзган номи, нуфузини тиклашга уринади. Маҳаллий матбуотда мақолалари, шеър ва ҳикоялари билан фаол қатнашади. Тез орада унинг номи яна тилга тушади.

Табиатан болажон бўлган, шунинг учун ҳам беғубор асарлари билан минглаб, миллионлаб жажжи мухлисларнинг қалбига йўл топа олган Редъард Киплинг 1898 йилда ўғилли бўлганида, қувончдан боши осмонга етади. Аммо отанинг шодлиги чуқур қайғуга уланиб кетади – қизи Жозефина ўпкасини шамоллатиб, оламдан ўтади. Бу жудолик ёзувчининг ўша йилларда битилган қатор асарларида ўз аксини топган. 1901 йили нашр этилган “Ким” романи адибнинг энг яхши асари сифатида тан олинган. Унда тарки дунё қилиб, Ҳиндистон бўйлаб дарбадар кезиб юрган роҳибнинг бошидан кечирганлари акс эттирилган.

1902 йилда Киплинг Суссекс графлигида дала ҳовли харид қилиб, оиласи билан ўша ерга кўчиб ўтади. Табиатдан таскин топишга, қоғоз-қалами билан овунишга ҳаракат қилади. Болалар учун қадимги Англия тарихига оид кўплаб ҳикоялар, жумладан, “Шунчаки эртаклар”, “Гўлтепалик эльф” тўпламлари шу ерда дунёга келади.

1907 йилда Р.Киплинг “ҳикоянавис сифатидаги кузатувчанлиги, ёрқин бадиий фантазияси, пухта ғоялар ва улкан иқтидорга эгалиги учун” адабиёт йўналиши бўйича Нобель мукофотига сазовор бўлади. Дарвоқе, қаҳрамонимиз ушбу нуфузли мукофотга муносиб кўрилган биринчи инглиз адиби эди. Шу йили ижодкорга Оксфорд, Кембриж, Эдинбург ва Дарем университетларининг фахрий унвонлари ҳам топширилади. Бу пайтга келиб Редъярд Киплинг 13 жилдли ҳикоялар тўплами, тўртта роман, болалар учун учта ҳикоялар китоби, кўплаб сафар қайдлари, очерклар, мақолалар, юзлаб шеърлар муаллифи эди. Бироқ вақт ўтиб, адибнинг ижодий фаоллиги пасая бошлайди. Биринчи жаҳон урушида ёлғиз ўғлини йўқотган Киплинг рафиқаси билан биргаликда Қизил  Хоч жамиятида хизмат қилишни лозим топади.

Урушдан кейин ёзувчи кўп саёҳат қилади. 1922 йили Францияга қилган ана шундай сафарларнинг бирида Киплинг Англия қироли Георг V билан танишибгина қолмай, умрбод қадрдон дўст бўлиб қолади. Шу йилларда ёзувчи мамлакат сиёсий ҳаётида фаол қатнашади, жаҳонда кечаётган жараёнларга нисбатан муносабатини ўз асарларида акс эттиради. Гарчанд умрининг сўнгги йилларида адиб ошқозон касалидан жиддий азият чеккан бўлса-да, ижоддан тўхтамайди, бир қатор ҳикоялар тўпламини нашрдан чиқаради.

1936 йил 18 январда Киплинг ўз дўсти – қирол Георг V дан атиги икки кун илгари дунёдан кўз юмади. У Вестминстер аббатлигидаги Шоирлар бурчагида дафн этилади. Унинг “Ўзим ҳақимда икки оғиз” биографик асари вафотидан бир йил ўтгандагина олам юзини кўради.

Редьярд Киплинг ўзининг мажоз ва рамзларга бой тили билан инглиз тили ва адабиёти хазинасини бойитишга катта ҳисса қўшган. Шундай бўлса-да, ХХ аср бошлари мунаққидлари адибни унча хушламас, ёзиш услубини ўта анъанавий, жўн деб ҳисоблар, асарларида ўша пайтларда урф бўла бошлаган модернизм йўналишининг “ҳиди”ни тополмаганлари учунми, ижодини кўп-да эътиборга лойиқ кўрмасдилар. Аммо қизиғи шундаки, адиб вафотидан кейин, аниқроғи 1943 йилда “Фейбер энд Фейбер” нашриёти томонидан янги шеърий тўплами нашр этилгач, танқидчи ва мухлисларнинг Киплинг ижодига бўлган қизиқиши қайта уйғонди. Унинг асарлари янгитдан туғилди гўё.

Аслини олганда… мунаққидлар нима деса, деяверсин! Маугли Шер-Хон устидан ғалаба қозонса, мангуст Рикки эса илон Нагни йўқ қила олса бўлгани! Бир асрдан ошибдики, жаҳон болалари каттаю кичик, одамлару ҳайвонлар бир-бири билан иноқ бўлган, ёвузлик эса албатта яхшилик олдида бош эгадиган дунё борлигига ишониб яшайдилар… Редьярд Киплинг  ўйлаб топган оламнинг борлигига, ундаги эзгуликка ишониб, вояга етадилар.

Редьярд КИПЛИНГ
МУҲАББАТ КАМОНЛАРИ

Бир замонлар Симлада ҳалоллиги билан ном чиқарган камбағал судья яшаган эди. Тангри унинг пешонасига ниҳоятда сулув, соҳибжамол қиз битганди. Хушфеъл, оқкўнгил бу қиз ўзига нақадар ноёб фазилатлар ато этилганидан бехабар бўлиб, улардан қандай фойдаланиш йўлларини ҳам билмас эди. Дунёдаги барча яхши аёллар сингари бу она ҳам қизининг келажагини ўйлаб кўп безовта бўларди.

Ана шу йилларда Симла комиссарлигида катта мансабдор бакалавр йигит ишларди. У ҳар жиҳатдан куёвликка муносиб эди-ю, фақат битта нуқсони бунга халал берарди: йигит ниҳоятда хунук, бадбашара эди. Бутун Осиёни қидириб чиққанда ҳам бунақа бесўнақай одамни топиб бўлмасди. Уни “Саггот”, “Барр-Саггот” ёки янада тўлароқ қилиб Энтони Барр Саггот деб аташарди. Хизмат борасида у Ҳиндистондаги энг ноёб ҳукумат мансабдорларидан бири саналарди. Инсон сифатида эса ишққа мубтало бўлган гориллани эслатарди.

Бу йигит мисс Бейтонга мойиллигини сездира бошлаганда миссис Бейтон қариган чоғида тақдир унга шунчалик улкан мурувват кўрсатаётганидан боши осмонга етиб, севинчдан кўз ёши тўкди. Мистер Бейтон эса юмшоқ табиатли бўлиб, сиполик билан сукут сақларди.

Комиссарнинг бойлиги олам-жаҳон эди. У катта маош олар, қизғаниш нималигини билмас, кўп от сақлар, қабул маросимлари ўтказар, бал зиёфатлари берар, умуман, мамлакатда катта нуфузга эга эди.

Мен сўзлаб бераётган воқеалар анча илгари бўлиб ўтган эди, албатта. Аммо улар Британия Ҳиндистонни забт этмасидан аввалги даврларгача узоқлаб кетмасди. Ўйлайманки, орангизда кимлардир ҳали лаун-теннис урф бўлмаган замонларни эсласа керак. Шунда ҳаммамиз крокет ўйнар эдик. Мен тасвирлаётган даврда эса, ҳатто крокет ҳам кашф этилмаган эди. У пайтларда ҳамма камондан ўқ узишга қизиқиб кетганди, 1844 йилдан бошлаб бу ўйин турига Англияда қайтадан ҳавас уйғонди, ҳатто у лаун-теннис сингари жуда оммалашиб кетди; камондан ўқ узиш ҳақида олимона баҳслар кетар ва турли-туман сержило атамалар жаранглай бошлади.

Мисс Бейтон узоқ масофадан — олтмиш ярд наридин туриб нишонга аниқ ура олар ва Симладаги “энг яхши камон отувчи” ҳисобланар эди. Йигитлар унга “Тара Деви Дианаси” деб ном қўйишганди.

Барр Саггот қурмағур Дианани ёқтириб қолганидан кейин, юқорида айтганимдек, онаси ўзида йўқ даражада шод бўлди. Китти Бейтон эса бунга жуда хотиржам қаради. Комиссарга ўхшаган нуфузли киши эътибор бера бошлаганидан барча дугоналарида ҳавас ва ҳасад уйғотиш ҳаммага ёқади, албатта, аммо у масаланинг иккинчи томонига ҳам жиддий аҳамият қаратар, йигитнинг афт-ангорини кўришга асло тоқати йўқ эди. Ҳатто у Киттига яхши кўриниш учун ўзига оро бериб, ясан-тусан қила бошлаганда ниҳоятда дарғазаб бўлиб кетарди. Йигитга беҳудага лангур — “кулранг маймун” деб лақаб қўйишмаганди. “Ўз оёқларинг остида қудратли комиссарни кўриш ёқимли, албатта”, деб кўнглидан ўтказарди Китти, аммо ҳеч қандай бойлиги йўқ бўлса ҳам қадди-қомати келишган Кеббон — отлиқ зобит билан узоқ-узоқларда сайр этиш ундан ёқимлироқ туйиларди. У Киттига ҳар жиҳатдан ёқар, қарашлари ҳам бир-бирига ниҳоятда мос тушиб қолган эди. Китти унинг дўстлари даврасида бўлишдан завқланар, у биронта ортиқча хатти-ҳаракат қилишдан ўзини тияр, ҳалол йигит бўлгани учун одоб доирасидан нарига ўтишни хаёлига ҳам келтирмасди. Барр-Сагготнинг суйкалишлари жонига тегиб кетган Китти ана шу ёқимтой йигит билан чекка-чеккага қочиб, яшириниб юришни ёқтирарди. Онаси унинг бу хатти-ҳаракатларини қаттиқ қоралар ва ҳадеб койигани-койиган эди. Китти эса:
— Онажон, ўзингиз яхши биласиз, мистер Саггот тоқат қилиб бўлмайдиган даражада бадбашара-ку! — дер эди.

— Иложимиз қанча, жон қизим, Худо уни шундай яратган-да! — эътироз билдирарди онаси. — Уни ерга уравериш яхши эмас, кўникиб кетасан. Онаизорингнинг гапига қулоқ сол, у сенга фақат яхшиликни раво кўради. Ақлингни йиғ. Урф-одатларимизни оёқ ости қилма.

Шунда Китти урф-одатлар, фикр-андиша, комиссар ва никоҳ ҳақида ўз қарашларини куюниб баён этишга киришарди. Мистер Бейтон индамас, у сабр-тоқатли, ювош одам эди.

Мавсум охирлай бошлаганда, қулай пайт келди, деб ҳисоблаган Барр-Саггот ўзининг ташкилотчилик салоҳиятини намойиш қиладиган ажойиб бир режа ишлаб чиқди. У камондан ўқ узиш бўйича совринли мусобақа ўтказишини эълон қилди. Унда фақат аёллар иштирок этишар, совринга ёқут кўзли узук қўйилгани ҳаммага маълум бўлди.

Масофа олтмиш ярд, ўқлар сони ўттиз олтита қилиб белгиланди.

Барча Симла аҳолиси таклиф қилинган, дарахтлар остига ноз-неъматга тўла столлар қўйилганди.

Яшил духоба ғилофга солинган ва ҳаммага кўринарли жойга осиб қўйилган ёқут кўзли узук қуёш нурларида товланарди.

Мисс Бейтоннинг қаттиқ ҳаяжонланаётгани сезилиб турарди. У навқирон Кеббон билан бирга отда келди, йигит ҳам қаттиқ ҳаяжонланган, хафа эди. Ранги учган, асабий ва хомуш Китти узукка анча вақт тикилиб турди. Барр-Саггот яхши кийинган, аммо одатдагидан кўра сўхтаси совуқ ва ёқимсиз қиёфада эди.

Миссис Бейтон қудратли комиссарнинг бўлажак қайнонаси сифатида танишларига такаббурона кулимсираб назар соларди. Мусобақа бошланди. Хонимлар, мусобақа иштирокчилари белгиланган жойларни эгалладилар, томошабинлар уларнинг атрофида ярим доира ясаб туришди.

Камондан ўқ отиш мусобақасини кўришдан зерикарлироқ нарса йўқ. Ўқлар узилди, қуёш водийни тарк этиб, дарахтларнинг барглари кечки ёқимли шамолда шилдирай бошлагунча камонбозлик тинмади. Одамлар қачон мисс Бейтон ўқ узиб, совринни қўлга киритишини орзиқиб кутишарди. Мисс Бейтон рўйхатнинг охирига ёзилган эди. Рақиблар уқувсизлик билан отишар, узук комиссар билан бирга, ҳеч шубҳасиз Киттига тегиши аниқ бўлиб қолганди.

Мансабдор комиссар ўз қўли билан қизга ўқ-ёйни узатди. У олдинга чиқди, узукка кўз ташлади ва биринчи отилган ўқ нишоннинг қоқ ўртасига тегди.

Ёш Кеббоннинг ранги оқарди, Барр-Саггот эса зўрма-зўраки илжайишга уринди. Китти унинг юз ифодасини кўргач, Кеббон турган тарафга кўз ташлаб, билинар-билинмас бош ирғади ва нигоҳини яна ўқ-ёйга қаратди.

Чамаси, мен кейин юз берган воқеаларни батафсил тасвирлай олмайман. Шунда ҳеч ким кутмаган воқеа юз берди.

Мисс Бейтон жуда моҳир мерган эди. У ниҳоятда диққат-эътибор билан ўқни камон ипига жойлади, шошилмай нишонни мўлжаллади, кифтини келиштириб ўқни узди… Аммо ўқ духоба ғилофга эмас, оқ тугунчага бориб тегди. Шу тарзда оқ тугунчага бешта ўқ санчилди.

Барр-Саггот кўкариб кетди. Китти узукка эга чиқа олмади. Шунда ёш, хунуккина қизнинг овози эшитилди: “Мен ютган бўлсам керак!”

Миссис Бейтон ўзини тутолмасдан йиғлаб юборди. Китти ўзига ярашмаган хурсанд қиёфада ўқ узди ва ўз жойига бориб турди. Барр-Саггот узукни хунук қизнинг қизғимтир қўлига топширар экан, ўзини ёқимтой ва мамнун кўрсатишга ҳаракат қилди. Ниҳоятда ноқулай, ўнғайсиз аҳвол юзага келди. Ҳамма кетишга ва Киттини онаси билан орани очиқ қилиши учун уларни ёлғиз қолдиришга шошилар эди.

Аммо уни бу ердан Кеббон олиб кетди. Бошқа гапларни айтиб ўтиришга ҳам арзимайди.

Рус тилидан  Ортиқбой Абдуллаев таржимаси

Bir zamonlar Simlada halolligi bilan nom chiqargan kambag’al sud`ya yashagan edi. Tangri uning peshonasiga nihoyatda suluv, sohibjamol qiz bitgandi. Xushfe’l, oqko’ngil bu qiz o’ziga naqadar noyob fazilatlar ato etilganidan bexabar bo’lib, ulardan qanday foydalanish yo’llarini ham bilmas edi. Dunyodagi barcha yaxshi ayollar singari bu ona ham qizining kelajagini o’ylab ko’p bezovta bo’lardi.

«MAUGLI»NING OTASI
Yulduz HOSHIMOVA

Oskar Uayld unga “Hindiston lahjasida so’zlashgan daho” deya ta’rif bergan. Genri Jeyms bu insonda “ingliz Balzaki” siymosini ko’rgan. Ammo dunyo bolalari uchun bunday iltifotlaru va yuksak e’tiroflar (hatto Nobel mukofoti)ning ahamiyati ham, qizig’i ham yo’q. Ular uchun xuddi odamlardek so’zlashuvchi jungli hayvonlarining Mauglini yolg’izlatib qo’yishmagani – qiziq! Jasur Rikki-Tikki-Tavining esa har qanday vaziyatda yaqin do’sti – nogiron bolakayga yordamga kelgani – ahamiyatli!..

Yovvoyi jonivorlarni “qo’lga o’rgatib”, “gapirtirgan”, G’arb o’quvchilariga Sharqning sirli tropik o’rmonlari olamini ochib bergan ingliz yozuvchisi va shoiri Jozef Redyard Kipling 1865 yil 30 dekabrda Hindistonning Bo’mbey shahrida dunyoga kelgan. Emishki, adibning otasi – haykaltarosh-dekorator Jon Lokvud Kipling va onasi Alisa Makdonal`d Angliyadagi Red`yard ko’li bo’yida tanishgan, o’sha shirin lahzalar haqqi-hurmati to’ng’ich farzandlariga shu ismni berishgan ekan.

Bombey san’at maktabi rektori, professor ota ham, uncha-muncha qalam tebratib, mahalliy jurnallarda nomi chiqib qolgan ona ham farzandlari qalbida go’daklikdan go’zallik, san’at, adabiyotga mehr uyg’otishga intiladilar. Qolaversa, bolaligi Hindistonning rangin, turfa sinoatlarga to’la tabiati qo’ynida o’tganligi sabab Red`yardning shuurida ijod kurtaklari juda erta ko’z ochadi. Biroq orzular og’ushidagi beg’am-beg’ubor bolalik uzoq davom etmaydi. Hindistonda qo’nim topgan aksariyat ingliz oilalari kabi Kiplinglar ham ikkala farzandlari – 6 yoshli Jozef va uning singilchasini Angliyadagi xususiy pansionlardan biriga jo’natadilar.

Bolakay pansionning talabchan va qahri qattiq bekasi Roza xonimning zug’umiyu ta’qiblaridan faqat uyqusiz tunlari qochib qutulardi. Yo’q, uzoq-uzoqlarga emas, balki o’zining xayoliy olamiga! Bu olamda hamma – kattayu kichik, nabototu hayvonot bir-biri bilan ahil-inoq, yovuzlik esa albatta yaxshilik qarshisida mag’lub bo’lardi. Pansionda o’tgan hasratga to’la yillardan xotiralar Kiplingning “Qora qo’zichoq”, “Chiroq o’chdi” asarlarida o’z aksini topadi. Adib bu davrdan mash’um xotiralardan tashqari uni bir umr qiynagan uyqusizlik kasalini ham orttirib oladi.

1878 yilda Jozef talabalarni nufuzli harbiy akademiyalarga tayyorlovchi Devon bilim yurtiga yuboriladi. Ushbu muassasaning direktori professor Kiplingning do’sti bo’libgina qolmay, adabiyotning ashaddiy muxlisi ham edi. Shu bois yosh talabaning ilk ijodiy ishlarini ko’rib, uni qo’llab-quvvatlashni lozim topadi. Janob Kiplingga ham kelajakda o’g’lidan yaxshigina ijodkor chiqishi mumkinligini uqtirib qo’yadi. Jozef tahsil olayotgan sohasi bo’yicha mutaxassis bo’lishi anchayin muammo edi. Uning ko’rish qobiliyati past, bundaylar harbiy xizmatga olinmasdi. Harbiy bo’lishdan batamom umidini uzgan yigitcha o’n yil deganda kindik qoni to’kilgan diyor – Hindistonga qaytadi. Farzandi yozgan hikoyalardan ta’sirlangan otasi uni Lahor (hozirda Pokiston hududi)da chop etiladigan “Fuqaroviy va harbiy gazeta”ga ishga joylab qo’yadi. Jurnalist sifatida faoliyat boshlagan Kipling kichik hikoyalar, she’rlar yozib, asosan gazetalarda chop ettiradi. Muxbirlik unga hindistonliklar turmushini yaqindan o’rganish, xalq orasida bo’lish imkoniyatini beradi. R.Kipling ingliz tilida ijod qilarkan, bolalikdan o’ziga yaxshi tanish hindiy va urdu so’zlardan ham keng foydalanadi. (Darvoqe, “Maugli” ertagi bunga yaqqol misol, asardagi aksariyat qahramonlar nomlari hindiy tilidan olingan. Masalan, ona bo’ri “Raksha” – himoyachi, “Hathi” – fil, “Bandarlog” – maymunlar to’dasi, “Balu” – ayiq, “Akela” – yagona degan ma’nolarni anglatadi).

1880-yillar o’rtalarida adib Allohoboddagi “Pioner” gazetasi bilan imzolangan shartnomaga ko’ra, safar ocherklarini tayyorlash uchun dunyo bo’ylab sayohatga chiqadi. U Birma, Xitoy, Yaponiya, Shimoliy Amerika, Angliya taassurotlari aks etgan qaydlar bilan e’tiborga tushadi. Ijodkorning ilk “Departament qo’shiqlari” she’riy to’plami 1886 yilda bosmadan chiqib, shu qadar tez tarqalib ketadiki, o’sha yilning o’zidayoq qayta nashr etiladi. Oradan ikki yil o’tib bosmadan chiqqan “Tog’lardan tushgan oddiy hikoyalar” kitobi ham o’quvchilar tomonidan iliq qarshi olinadi.

Kipling 1887-89 yillar oralig’ida “Hindiston temiryo’llari kutubxonasi” turkumi uchun olti-ta hikoyalar to’plamini yozadi. Sayyohlarga mo’ljallangan mazkur turkum tufayli ijodkor nafaqat Hindiston, balki butun Britaniya imperiyasi, Yevropaning boshqa davlatlarida ham taniladi. “Chiroq o’chdi” romani, “Sharq va G’arb haqida ballada”, “Rostgo’y Tomasning so’nggi qo’shig’i” asarlari Kiplingning atoqli adib sifatida e’tirof qozonishiga sabab bo’ldi. Londonda yozuvchi amerikalik yosh noshir Uolkott Beylstir bilan tanishib, u bilan hamkorlikda “Naulaxka” qissasi ustida ish boshlaydi. Ijodiy hamkorlik 1892 yilda quda-andachilik rishtalariga ulanib ketadi – Red’yard Beylstirning singlisi Karolinaga uylanadi. Afsuski, oilaviy hayot ostonasiga endigina qadam qo’ygan yoshlarning asal oyi dilxiralik bilan kechadi: Kiplingning bor mablag’i saqlanadigan bank kasodga uchrab, kelin-kuyov bir chaqasiz qoladi. Amallab yo’lkiraga pul topgan juftlik Shimoliy Amerikaning Vermont shtatida yashovchi qarindoshlarinikiga ko’chib o’tadilar. O’sha yerda ikki qizaloq – Jozefina va Elsi dunyoga keladi. Vermontda adib o’zining eng mashhur “Junglilar kitobi”, “Ikkinchi junglilar kitobi” asarlarini, shuningdek, “Ko’pgina ermaklar”, “Etti dengiz”, “Jasur dengizchilar” kabi to’plamlarini yaratadi. AQShdagi hayotidan ko’ngli to’lmagan Kipling 1896 yilda oilasi bilan Angliyaga qaytib, Yevropa adabiy olamida unutilayozgan nomi, nufuzini tiklashga urinadi. Mahalliy matbuotda maqolalari, she’r va hikoyalari bilan faol qatnashadi. Tez orada uning nomi yana tilga tushadi.

Tabiatan bolajon bo’lgan, shuning uchun ham beg’ubor asarlari bilan minglab, millionlab jajji muxlislarning qalbiga yo’l topa olgan Redyard Kipling 1898 yilda o’g’illi bo’lganida, quvonchdan boshi osmonga yetadi. Ammo otaning shodligi chuqur qayg’uga ulanib ketadi – qizi Jozefina o’pkasini shamollatib, olamdan o’tadi. Bu judolik yozuvchining o’sha yillarda bitilgan qator asarlarida o’z aksini topgan. 1901 yili nashr etilgan “Kim” romani adibning eng yaxshi asari sifatida tan olingan. Unda tarki dunyo qilib, Hindiston bo’ylab darbadar kezib yurgan rohibning boshidan kechirganlari aks ettirilgan.

1902 yilda Kipling Susseks grafligida dala hovli xarid qilib, oilasi bilan o’sha yerga ko’chib o’tadi. Tabiatdan taskin topishga, qog’oz-qalami bilan ovunishga harakat qiladi. Bolalar uchun qadimgi Angliya tarixiga oid ko’plab hikoyalar, jumladan, “Shunchaki ertaklar”, “Go’ltepalik el`f” to’plamlari shu yerda dunyoga keladi.

1907 yilda R.Kipling “hikoyanavis sifatidagi kuzatuvchanligi, yorqin badiiy fantaziyasi, puxta g’oyalar va ulkan iqtidorga egaligi uchun” adabiyot yo’nalishi bo’yicha Nobel` mukofotiga sazovor bo’ladi. Darvoqe, qahramonimiz ushbu nufuzli mukofotga munosib ko’rilgan birinchi ingliz adibi edi. Shu yili ijodkorga Oksford, Kembrij, Edinburg va Darem universitetlarining faxriy unvonlari ham topshiriladi. Bu paytga kelib Red’yard Kipling 13 jildli hikoyalar to’plami, to’rtta roman, bolalar uchun uchta hikoyalar kitobi, ko’plab safar qaydlari, ocherklar, maqolalar, yuzlab she’rlar muallifi edi. Biroq vaqt o’tib, adibning ijodiy faolligi pasaya boshlaydi. Birinchi jahon urushida yolg’iz o’g’lini yo’qotgan Kipling rafiqasi bilan birgalikda Qizil Xoch jamiyatida xizmat qilishni lozim topadi.

Urushdan keyin yozuvchi ko’p sayohat qiladi. 1922 yili Frantsiyaga qilgan ana shunday safarlarning birida Kipling Angliya qiroli Georg V bilan tanishibgina qolmay, umrbod qadrdon do’st bo’lib qoladi. Shu yillarda yozuvchi mamlakat siyosiy hayotida faol qatnashadi, jahonda kechayotgan jarayonlarga nisbatan munosabatini o’z asarlarida aks ettiradi. Garchand umrining so’nggi yillarida adib oshqozon kasalidan jiddiy aziyat chekkan bo’lsa-da, ijoddan to’xtamaydi, bir qator hikoyalar to’plamini nashrdan chiqaradi.

1936 yil 18 yanvarda Kipling o’z do’sti – qirol Georg V dan atigi ikki kun ilgari dunyodan ko’z yumadi. U Vestminster abbatligidagi Shoirlar burchagida dafn etiladi. Uning “O’zim haqimda ikki og’iz” biografik asari vafotidan bir yil o’tgandagina olam yuzini ko’radi.

Red`yard Kipling o’zining majoz va ramzlarga boy tili bilan ingliz tili va adabiyoti xazinasini boyitishga katta hissa qo’shgan. Shunday bo’lsa-da, XX asr boshlari munaqqidlari adibni uncha xushlamas, yozish uslubini o’ta an’anaviy, jo’n deb hisoblar, asarlarida o’sha paytlarda urf bo’la boshlagan modernizm yo’nalishining “hidi”ni topolmaganlari uchunmi, ijodini ko’p-da e’tiborga loyiq ko’rmasdilar. Ammo qizig’i  shundaki, adib vafotidan keyin, aniqrog’i 1943 yilda “Feyber end Feyber” nashriyoti tomonidan yangi she’riy to’plami nashr etilgach, tanqidchi va muxlislarning Kipling ijodiga bo’lgan qiziqishi qayta uyg’ondi. Uning asarlari yangitdan tug’ildi go’yo.

Aslini olganda… munaqqidlar nima desa, deyaversin! Maugli Sher-Xon ustidan g’alaba qozonsa, mangust Rikki esa ilon Nagni yo’q qila olsa bo’lgani! Bir asrdan oshibdiki, jahon bolalari kattayu kichik, odamlaru hayvonlar bir-biri bilan inoq bo’lgan, yovuzlik esa albatta yaxshilik oldida bosh egadigan dunyo borligiga ishonib yashaydilar… Red`yard Kipling o’ylab topgan olamning borligiga, undagi ezgulikka ishonib, voyaga yetadilar.

Redyard KIPLING
MUHABBAT KAMONLARI

Bir zamonlar Simlada halolligi bilan nom chiqargan kambag’al sud`ya yashagan edi. Tangri uning peshonasiga nihoyatda suluv, sohibjamol qiz bitgandi. Xushfe’l, oqko’ngil bu qiz o’ziga naqadar noyob fazilatlar ato etilganidan bexabar bo’lib, ulardan qanday foydalanish yo’llarini ham bilmas edi. Dunyodagi barcha yaxshi ayollar singari bu ona ham qizining kelajagini o’ylab ko’p bezovta bo’lardi.

Ana shu yillarda Simla komissarligida katta mansabdor bakalavr yigit ishlardi. U har jihatdan kuyovlikka munosib edi-yu, faqat bitta nuqsoni bunga xalal berardi: yigit nihoyatda xunuk, badbashara edi. Butun Osiyoni qidirib chiqqanda ham bunaqa beso’naqay odamni topib bo’lmasdi. Uni “Saggot”, “Barr-Saggot” yoki yanada to’laroq qilib Entoni Barr Saggot deb atashardi. Xizmat borasida u Hindistondagi eng noyob hukumat mansabdorlaridan biri sanalardi. Inson sifatida esa ishqqa mubtalo bo’lgan gorillani eslatardi.

Bu yigit miss Beytonga moyilligini sezdira boshlaganda missis Beyton qarigan chog’ida taqdir unga shunchalik ulkan muruvvat ko’rsatayotganidan boshi osmonga yetib, sevinchdan ko’z yoshi to’kdi.Mister Beyton esa yumshoq tabiatli bo’lib, sipolik bilan sukut saqlardi.

Komissarning boyligi olam-jahon edi. U katta maosh olar, qizg’anish nimaligini bilmas, ko’p ot saqlar, qabul marosimlari o’tkazar, bal ziyofatlari berar, umuman, mamlakatda katta nufuzga ega edi.

Men so’zlab berayotgan voqealar ancha ilgari bo’lib o’tgan edi, albatta. Ammo ular Britaniya Hindistonni zabt etmasidan avvalgi davrlargacha uzoqlab ketmasdi. O’ylaymanki, orangizda kimlardir hali laun-tennis urf bo’lmagan zamonlarni eslasa kerak. Shunda hammamiz kroket o’ynar edik. Men tasvirlayotgan davrda esa, hatto kroket ham kashf etilmagan edi. U paytlarda hamma kamondan o’q uzishga qiziqib ketgandi, 1844 yildan boshlab bu o’yin turiga Angliyada qaytadan havas uyg’ondi, hatto u laun-tennis singari juda ommalashib ketdi; kamondan o’q uzish haqida olimona bahslar ketar va turli-tuman serjilo atamalar jaranglay boshladi.

Miss Beyton uzoq masofadan — oltmish yard naridin turib nishonga aniq ura olar va Simladagi “eng yaxshi kamon otuvchi” hisoblanar edi. Yigitlar unga “Tara Devi Dianasi” deb nom qo’yishgandi.

Barr Saggot qurmag’ur Dianani yoqtirib qolganidan keyin, yuqorida aytganimdek, onasi o’zida yo’q darajada shod bo’ldi. Kitti Beyton esa bunga juda xotirjam qaradi. Komissarga o’xshagan nufuzli kishi e’tibor bera boshlaganidan barcha dugonalarida havas va hasad uyg’otish hammaga yoqadi, albatta, ammo u masalaning ikkinchi tomoniga ham jiddiy ahamiyat qaratar, yigitning aft-angorini ko’rishga aslo toqati yo’q edi. Hatto u Kittiga yaxshi ko’rinish uchun o’ziga oro berib, yasan-tusan qila boshlaganda nihoyatda darg’azab bo’lib ketardi. Yigitga behudaga langur — “kulrang maymun” deb laqab qo’yishmagandi. “O’z oyoqlaring ostida qudratli komissarni ko’rish yoqimli, albatta”, deb ko’nglidan o’tkazardi Kitti, ammo hech qanday boyligi yo’q bo’lsa ham qaddi-qomati kelishgan Kebbon — otliq zobit bilan uzoq-uzoqlarda sayr etish undan yoqimliroq tuyilardi. U Kittiga har jihatdan yoqar, qarashlari ham bir-biriga nihoyatda mos tushib qolgan edi. Kitti uning do’stlari davrasida bo’lishdan zavqlanar, u bironta ortiqcha xatti-harakat qilishdan o’zini tiyar, halol yigit bo’lgani uchun odob doirasidan nariga o’tishni xayoliga ham keltirmasdi. Barr-Saggotning suykalishlari joniga tegib ketgan Kitti ana shu yoqimtoy yigit bilan chekka-chekkaga qochib, yashirinib yurishni yoqtirardi. Onasi uning bu xatti-harakatlarini qattiq qoralar va hadeb koyigani-koyigan edi. Kitti esa:
— Onajon, o’zingiz yaxshi bilasiz, mister Saggot toqat qilib bo’lmaydigan darajada badbashara-ku! — der edi.

— Ilojimiz qancha, jon qizim, Xudo uni shunday yaratgan-da! — e’tiroz bildirardi onasi. — Uni yerga uraverish yaxshi emas, ko’nikib ketasan. Onaizoringning gapiga quloq sol, u senga faqat yaxshilikni ravo ko’radi. Aqlingni yig’. Urf-odatlarimizni oyoq osti qilma.

Shunda Kitti urf-odatlar, fikr-andisha, komissar va nikoh haqida o’z qarashlarini kuyunib bayon etishga kirishardi. Mister Beyton indamas, u sabr-toqatli, yuvosh odam edi.

Mavsum oxirlay boshlaganda, qulay payt keldi, deb hisoblagan Barr-Saggot o’zining tashkilotchilik salohiyatini namoyish qiladigan ajoyib bir reja ishlab chiqdi. U kamondan o’q uzish bo’yicha sovrinli musobaqa o’tkazishini e’lon qildi. Unda faqat ayollar ishtirok etishar, sovringa yoqut ko’zli uzuk qo’yilgani hammaga ma’lum bo’ldi.

Masofa oltmish yard, o’qlar soni o’ttiz oltita qilib belgilandi.

Barcha Simla aholisi taklif qilingan, daraxtlar ostiga noz-ne’matga to’la stollar qo’yilgandi.

Yashil duxoba g’ilofga solingan va hammaga ko’rinarli joyga osib qo’yilgan yoqut ko’zli uzuk quyosh nurlarida tovlanardi.

Miss Beytonning qattiq hayajonlanayotgani sezilib turardi. U navqiron Kebbon bilan birga otda keldi, yigit ham qattiq hayajonlangan, xafa edi. Rangi uchgan, asabiy va xomush Kitti uzukka ancha vaqt tikilib turdi. Barr-Saggot yaxshi kiyingan, ammo odatdagidan ko’ra so’xtasi sovuq va yoqimsiz qiyofada edi.

Missis Beyton qudratli komissarning bo’lajak qaynonasi sifatida tanishlariga takabburona kulimsirab nazar solardi. Musobaqa boshlandi. Xonimlar, musobaqa ishtirokchilari belgilangan joylarni egalladilar, tomoshabinlar ularning atrofida yarim doira yasab turishdi.

Kamondan o’q otish musobaqasini ko’rishdan zerikarliroq narsa yo’q. O’qlar uzildi, quyosh vodiyni tark etib, daraxtlarning barglari kechki yoqimli shamolda shildiray boshlaguncha kamonbozlik tinmadi. Odamlar qachon miss Beyton o’q uzib, sovrinni qo’lga kiritishini orziqib kutishardi. Miss Beyton ro’yxatning oxiriga yozilgan edi. Raqiblar uquvsizlik bilan otishar, uzuk komissar bilan birga, hech shubhasiz Kittiga tegishi aniq bo’lib qolgandi.

Mansabdor komissar o’z qo’li bilan qizga o’q-yoyni uzatdi. U oldinga chiqdi, uzukka ko’z tashladi va birinchi otilgan o’q nishonning qoq o’rtasiga tegdi.

Yosh Kebbonning rangi oqardi, Barr-Saggot esa zo’rma-zo’raki iljayishga urindi. Kitti uning yuz ifodasini ko’rgach, Kebbon turgan tarafga ko’z tashlab, bilinar-bilinmas bosh irg’adi va nigohini yana o’q-yoyga qaratdi.

Chamasi, men keyin yuz bergan voqealarni batafsil tasvirlay olmayman. Shunda hech kim kutmagan voqea yuz berdi.

Miss Beyton juda mohir mergan edi. U nihoyatda diqqat-e’tibor bilan o’qni kamon ipiga joyladi, shoshilmay nishonni mo’ljalladi, kiftini kelishtirib o’qni uzdi… Ammo o’q duxoba g’ilofga emas, oq tugunchaga borib tegdi. Shu tarzda oq tugunchaga beshta o’q sanchildi.

Barr-Saggot ko’karib ketdi. Kitti uzukka ega chiqa olmadi. Shunda yosh, xunukkina qizning ovozi eshitildi: “Men yutgan bo’lsam kerak!”

Missis Beyton o’zini tutolmasdan yig’lab yubordi. Kitti o’ziga yarashmagan xursand qiyofada o’q uzdi va o’z joyiga borib turdi. Barr-Saggot uzukni xunuk qizning qizg’imtir qo’liga topshirar ekan, o’zini yoqimtoy va mamnun ko’rsatishga harakat qildi. Nihoyatda noqulay, o’ng’aysiz ahvol yuzaga keldi. Hamma ketishga va Kittini onasi bilan orani ochiq qilishi uchun ularni yolg’iz qoldirishga shoshilar edi.

Ammo uni bu yerdan Kebbon olib ketdi. Boshqa gaplarni aytib o’tirishga ham arzimaydi.

Rus tilidan  Ortiqboy Abdullaev tarjimasi