Бугунги адабиётшунослик адабий матнга жуда яқин келди. Бу мавзудаги муҳокамалар тиниқлик ва аниқлик томон ўзгарди: энди товуш ва ранглар, структура ва семиотик белгилар, матн ва интермант устида фикрлашиш даври-мавриди бошланди…

БИР ТОВУШ ТАШВИШИ
Баҳодир КАРИМ
филология фанлари доктори

Бугунги адабиётшунослик адабий матнга жуда яқин келди. Бу мавзудаги муҳокамалар тиниқлик ва аниқлик томон ўзгарди: энди товуш ва ранглар, структура ва семиотик белгилар, матн ва интермант устида фикрлашиш даври-мавриди бошланди. Аслида, филолог мутахассис учун бағоят муҳташам объект саналган адабий матн майда унсурлар йиғиндисидан бино бўлади.

“Алиф”ми ёки “айн”?

Аввал шеър матнига эътибор бермаган эканман. Яқинда бир жуфт хонанда ижросида Махтумқули билан Дурди шоир ўртасидаги “Хабар бер — Шундайдир” айтишувини эшитдим. Овоз яхши, мусиқа ёқимли, саволларга жавоблар ҳам маънили.

Аммо хонандалардан бирининг: “У нимадир бир-биридан аълодир?” саволига иккинчиси: “У ой-кундир бир-биридан аълодир”, деган жавоби мени ўйлантирди. Махтумқули ҳазратларининг ўзбек тилида босилган тўртта таржима китобини қўлга олиб қиёсладим. Ўтган асрнинг 60-йилларида Жуманиёз Шарипов таржимасидаги бир товуш сакталиги кейинги барча таржималарга айнан кўчиб ўтибди. Ҳолбуки…

Беихтиёр туркман тилидаги нашр­ларига қизиқиб, эсимни танигандан бери отамдан эшитиб юрган шеърнинг аслини изладим. Топдим: Махтумқулининг 1957 йили Ашхободда босилган китоби 398-бетида, 1992 йилда чиққан уч жилдли шеърлар китобининг 1-жилди 214-бетида, мустақиллик даврида — 2013 йили чоп этилган икки жилдли асарлари тўпламининг 1-жилди 121-122-бетларида. Ўқидим:

— О нэмедир, дервезесиз галадыр?
О нэмедир, пенжиресиз бинадыр?
О нэмедир, бир-бириден аладыр?”
Шахыр болса, шондан бизе хабар бер!

— Ол кўнгилдир, дервезесиз галадыр,
Ол габырдыр, пенжиресиз бинадыр,
Ол Ай-Гундур, бир-бириден аладыр,
Бизден салам болсун, жовап шейледир.

Мавзу муҳокамаси учун ушбу банд­ларнинг учинчи, яъни таржима матнидаги “У нимадир бир-биридан аълодир?” — “У ой-кундир бир-биридан аълодир” мисралар муҳим. Ой-кундан нечук аъло бўлсин? Бу “аъло”лик қандай маънога эга? Зўрма-зўраки шарҳ­ланса, дейлик, “ой-кун бир-биридан яхши бўлади”, деган маъно чиқади ва бу маъно бир мунча мужмал. Махтумқули ўқувчи англаши қийин бўлган бундай мажҳул, пала-партиш мисралар ёзган эмас. Гап ой(месяц) ва кун(день)­нинг “аъло” деган сифати устидами ёки осмондаги Ой билан Кун-Қуёшнинг бир-биридан нимадир “олиши”га доир ҳаракат хусусидами?

Бизнингча, шоир шеърида вақт маъносидаги ой-кун ёки осмондаги Ой билан Қуёшнинг бир-биридан аълолигини назарда тутаётгани йўқ. Туркманлар “маъзур”ни “магзур”, “маълумот”­ни “маглумат” дейишади. “Аълодир” туркманчада “агладыр” тарзида ёзилади. Юқоридаги матнда эса сўз қурилиши бундоқ эмас.

Ушбу қиёс ва асос-далил билан ҳам кўнгил тўлмади. 1983 йилда босилган Махтумқули шеърларининг арабий имлодаги танқидий матнига қарашнинг имкони топилди. Араб тилига асосланган имлода “аълодир” ва “аладир” сўзлари таркиби “айн” ҳарфи эвазига фарқланади. Хўш, “аъло” бўлса, бу сўз “айн” иштирокида ёзилиши керак эди. Китобни варақладим. 470-бет: эски арабий ёзувдаги “аладир” ён-верида “айн” топилмади. Иккиланишлар тарқаб, ишонч қатъийлашди. Махтумқули ҳазратлари ой-куннинг бир-биридан аъло ёки яхши-ёмонлигидан баҳс юритмаётгани ойдинлашди.

Мулоҳаза шуки, ушбу мисранинг тўғри таржимаси “У Ой-Кундир бир-биридан оладир” тарзида бўлиб, бундаги тушунча вақтга эмас, осмондаги Ой ва Қуёш жисмларига оид. Фикр оқими Ойнинг Қуёшдан нур олиши томон йўналтирилса, шеърдаги маъно “аъло”лик қатнашган мавҳумликдан кўра мантиқан чуқурлашади ва мисра асл матнга мослашади.

Хуллас, янги нашрларда шоирнинг “Хабар бер — Шундайдир” шеъри таржимасидаги “аълодир” сўзи бир товуш эвазига ўнгланиши лозим. Шунда хатога йўл қўйилмайди.

“Сод”ми ёки “се”?

Маълумки, араб тилидан ўзлашган сўзлар таркибидаги айрим товушлар бугунги имлода битта ҳарф шакли билан ифода этилади. Дейлик, “зе”, “зот”, “зо” учун биргина “з” ҳарфи, “то”, “те” учун битта “т”, шунингдек, “син”, “сод”, “се” товушлари учун ёлғиз “с” ҳарфи қабул қилинган.

Арабчадан ўзлашган бундай товушлар қатнашган сўзлар изоҳида баъзан чалкашликлар келиб чиққани кузатилди. “Проза” маъносини англатувчи “наср” сўзи билан боғлиқ шундай муаммо учради. “Наср”(проза)ни изоҳлашда у “арабча сўздан олинган бўлиб, “кўмак”, “зафар”, “ёрдам” маъноларини билдириши” таъкидланибди. Атаманинг истилоҳий изоҳига эътироз йўқ, бироқ сўз луғавий тарафдан бир товуш эвазига ислоҳга муҳтож. Чунки араб тилида уч турли “с” (“сод”, “се”, “син”) билан ёзиладиган учта “наср” сўзи уч хил маънони англатади. Агар “насрун” “сод” билан ёзилса “ёрдам, кўмак”, “соқов се” билан ёзилса “сочиш, сочиб ташлаш”, агар “син” билан ёзилса “бургут” деган маъноларни билдиради. Шу сабаб “проза”га муқобил “наср”ни луғавий жиҳатдан “кўмак, ёрдам” тарзида эмас, балки “сочиш, сочилган” деб тушунтириш тўғри бўлади.

Шунингдек, изоҳли ёки энциклопедик луғатларда ўзбек тилига араб ва форс тилидан ўзлашган айрим сўзларнинг арабий имлодаги оригинал шаклини қўшиб ёзиш маъно чалкашликларини бартараф қилишга ёрдам беради.

“Ы”ми ёки “И”?

Бир магистрант яхши диссертация ёзди: ҳаммаси жойида, маъқул, бино­йидек, саводли, хатосиз, талаб даражасида. Бироқ рус ва ўзбек олимларининг номлари қайд этилган саҳифадаги бир фамилия эътиборимни тортди: “Рыков”. Ўзбек алифбосида “ы” — “олтмиш бир” борми? Йўқ! Алифбода акс этмаган товуш белгиси ўзбек тилидаги матн ичида нега адашиб юрибди?..

Бизнинг “ў”, “қ”, “ғ”, “ҳ” товушлари қатнашган исм-фамилияларимизни хорижликлар ҳам айнан шундай ёзишармикан?

Радиодаги бир бошловчи қиз ҳар куни эрталаб ўз исмини ажнабийча талаффуз қилади. Шундай гўзал гуллола исмидан уяладими, қўполдан-қўпол тарзда исмини бузиб айтади. Аслида оддийгина ўзбекча талаффуз қилса, ҳаммаси гулолагул. Берлинга борганимда, бир муаллима қизнинг исмини “Айфер, Айфер” дейишди. Чин олмонча исм бўлса керак, деб ўйлаб юрдим. Кейин билсам, асли ўзимизнинг қавм­дан ва исми ҳам — “Ойпари” экан.

Хорижлик бир тадқиқотчининг исм-фамилияси матбуот ва адабий нашр­ларимизда бир неча марта “Ынг Ёнг” тарзида ёзилди. Бу бошқа миллат вакилига ҳурматми ёки ўз тилимизга эътиборсизлик оқибатими? Оғриниб бўлса ҳам, кейингисини тасдиқлашга тўғри келади. Минглаб ўқувчилар ўша “ы”ни индамай табиий қабул қилди, шекилли. Биров лом-мим демади…

Бир товуш устида талашиб, товушларга эътиборли бўлиш кераклигидан баҳс юритишимиз бежиз эмас. Чунки биргина семиотик белги — товуш ё нуқтанинг ўзгариши “нодир”ни “нор”, “кўз”ни “кўр”, “бозор”ни “мозор”, “бўладиган”ни “ўладиган” қилади. Оқибатда адабий матн маъноси мутлақо тескари ёки бошқа томонга кетиб қолиши мумкин.

“Ўзбекистон адабиёти ва санъати” газетаси, 2015 йил 42-сон

Bugungi adabiyotshunoslik adabiy matnga juda yaqin keldi. Bu mavzudagi muhokamalar tiniqlik va aniqlik tomon o‘zgardi: endi tovush va ranglar, struktura va semiotik belgilar, matn va intermant ustida fikrlashish davri-mavridi boshlandi…

BIR TOVUSH TASHVISHI
Bahodir KARIM
filologiya fanlari doktori

Bugungi adabiyotshunoslik adabiy matnga juda yaqin keldi. Bu mavzudagi muhokamalar tiniqlik va aniqlik tomon o‘zgardi: endi tovush va ranglar, struktura va semiotik belgilar, matn va intermant ustida fikrlashish davri-mavridi boshlandi. Aslida, filolog mutaxassis uchun bag‘oyat muhtasham obyekt sanalgan adabiy matn mayda unsurlar yig‘indisidan bino bo‘ladi.

“Alif”mi yoki “ayn”?

Avval she’r matniga e’tibor bermagan ekanman. Yaqinda bir juft xonanda ijrosida Maxtumquli bilan Durdi shoir o‘rtasidagi “Xabar ber — Shundaydir” aytishuvini eshitdim. Ovoz yaxshi, musiqa yoqimli, savollarga javoblar ham ma’nili.

Ammo xonandalardan birining: “U nimadir bir-biridan a’lodir?” savoliga ikkinchisi: “U oy-kundir bir-biridan a’lodir”, degan javobi meni o‘ylantirdi. Maxtumquli hazratlarining o‘zbek tilida bosilgan to‘rtta tarjima kitobini qo‘lga olib qiyosladim. O‘tgan asrning 60-yillarida Jumaniyoz Sharipov tarjimasidagi bir tovush saktaligi keyingi barcha tarjimalarga aynan ko‘chib o‘tibdi. Holbuki…

Beixtiyor turkman tilidagi nashr­lariga qiziqib, esimni tanigandan beri otamdan eshitib yurgan she’rning aslini izladim. Topdim: Maxtumqulining 1957 yili Ashxobodda bosilgan kitobi 398-betida, 1992 yilda chiqqan uch jildli she’rlar kitobining 1-jildi 214-betida, mustaqillik davrida — 2013 yili chop etilgan ikki jildli asarlari to‘plamining 1-jildi 121-122-betlarida. O‘qidim:

— O nemedir, dervezesiz galadыr?
O nemedir, penjiresiz binadыr?
O nemedir, bir-biriden aladыr?”
Shaxыr bolsa, shondan bize xabar ber!

— Ol ko‘ngildir, dervezesiz galadыr,
Ol gabыrdыr, penjiresiz binadыr,
Ol Ay-Gundur, bir-biriden aladыr,
Bizden salam bolsun, jovap sheyledir.

Mavzu muhokamasi uchun ushbu band­larning uchinchi, ya’ni tarjima matnidagi “U nimadir bir-biridan a’lodir?” — “U oy-kundir bir-biridan a’lodir” misralar muhim. Oy-kundan nechuk a’lo bo‘lsin? Bu “a’lo”lik qanday ma’noga ega? Zo‘rma-zo‘raki sharh­lansa, deylik, “oy-kun bir-biridan yaxshi bo‘ladi”, degan ma’no chiqadi va bu ma’no bir muncha mujmal. Maxtumquli o‘quvchi anglashi qiyin bo‘lgan bunday majhul, pala-partish misralar yozgan emas. Gap oy(mesyas) va kun(den)­ning “a’lo” degan sifati ustidami yoki osmondagi Oy bilan Kun-Quyoshning bir-biridan nimadir “olishi”ga doir harakat xususidami?

Bizningcha, shoir she’rida vaqt ma’nosidagi oy-kun yoki osmondagi Oy bilan Quyoshning bir-biridan a’loligini nazarda tutayotgani yo‘q. Turkmanlar “ma’zur”ni “magzur”, “ma’lumot”­ni “maglumat” deyishadi. “A’lodir” turkmanchada “agladыr” tarzida yoziladi. Yuqoridagi matnda esa so‘z qurilishi bundoq emas.

Ushbu qiyos va asos-dalil bilan ham ko‘ngil to‘lmadi. 1983 yilda bosilgan Maxtumquli she’rlarining arabiy imlodagi tanqidiy matniga qarashning imkoni topildi. Arab tiliga asoslangan imloda “a’lodir” va “aladir” so‘zlari tarkibi “ayn” harfi evaziga farqlanadi. Xo‘sh, “a’lo” bo‘lsa, bu so‘z “ayn” ishtirokida yozilishi kerak edi. Kitobni varaqladim. 470-bet: eski arabiy yozuvdagi “aladir” yon-verida “ayn” topilmadi. Ikkilanishlar tarqab, ishonch qat’iylashdi. Maxtumquli hazratlari oy-kunning bir-biridan a’lo yoki yaxshi-yomonligidan bahs yuritmayotgani oydinlashdi.

Mulohaza shuki, ushbu misraning to‘g‘ri tarjimasi “U Oy-Kundir bir-biridan oladir” tarzida bo‘lib, bundagi tushuncha vaqtga emas, osmondagi Oy va Quyosh jismlariga oid. Fikr oqimi Oyning Quyoshdan nur olishi tomon yo‘naltirilsa, she’rdagi ma’no “a’lo”lik qatnashgan mavhumlikdan ko‘ra mantiqan chuqurlashadi va misra asl matnga moslashadi.

Xullas, yangi nashrlarda shoirning “Xabar ber — Shundaydir” she’ri tarjimasidagi “a’lodir” so‘zi bir tovush evaziga o‘nglanishi lozim. Shunda xatoga yo‘l qo‘yilmaydi.

“Sod”mi yoki “se”?

Ma’lumki, arab tilidan o‘zlashgan so‘zlar tarkibidagi ayrim tovushlar bugungi imloda bitta harf shakli bilan ifoda etiladi. Deylik, “ze”, “zot”, “zo” uchun birgina “z” harfi, “to”, “te” uchun bitta “t”, shuningdek, “sin”, “sod”, “se” tovushlari uchun yolg‘iz “s” harfi qabul qilingan.

Arabchadan o‘zlashgan bunday tovushlar qatnashgan so‘zlar izohida ba’zan chalkashliklar kelib chiqqani kuzatildi. “Proza” ma’nosini anglatuvchi “nasr” so‘zi bilan bog‘liq shunday muammo uchradi. “Nasr”(proza)ni izohlashda u “arabcha so‘zdan olingan bo‘lib, “ko‘mak”, “zafar”, “yordam” ma’nolarini bildirishi” ta’kidlanibdi. Atamaning istilohiy izohiga e’tiroz yo‘q, biroq so‘z lug‘aviy tarafdan bir tovush evaziga islohga muhtoj. Chunki arab tilida uch turli “s” (“sod”, “se”, “sin”) bilan yoziladigan uchta “nasr” so‘zi uch xil ma’noni anglatadi. Agar “nasrun” “sod” bilan yozilsa “yordam, ko‘mak”, “soqov se” bilan yozilsa “sochish, sochib tashlash”, agar “sin” bilan yozilsa “burgut” degan ma’nolarni bildiradi. Shu sabab “proza”ga muqobil “nasr”ni lug‘aviy jihatdan “ko‘mak, yordam” tarzida emas, balki “sochish, sochilgan” deb tushuntirish to‘g‘ri bo‘ladi.

Shuningdek, izohli yoki ensiklopedik lug‘atlarda o‘zbek tiliga arab va fors tilidan o‘zlashgan ayrim so‘zlarning arabiy imlodagi original shaklini qo‘shib yozish ma’no chalkashliklarini bartaraf qilishga yordam beradi.

“Ы”mi yoki “I”?

Bir magistrant yaxshi dissertatsiya yozdi: hammasi joyida, ma’qul, bino­yidek, savodli, xatosiz, talab darajasida. Biroq rus va o‘zbek olimlarining nomlari qayd etilgan sahifadagi bir familiya e’tiborimni tortdi: “Rыkov”. O‘zbek alifbosida “ы” — “oltmish bir” bormi? Yo‘q! Alifboda aks etmagan tovush belgisi o‘zbek tilidagi matn ichida nega adashib yuribdi?..

Bizning “o‘”, “q”, “g‘”, “h” tovushlari qatnashgan ism-familiyalarimizni xorijliklar ham aynan shunday yozisharmikan?

Radiodagi bir boshlovchi qiz har kuni ertalab o‘z ismini ajnabiycha talaffuz qiladi. Shunday go‘zal gullola ismidan uyaladimi, qo‘poldan-qo‘pol tarzda ismini buzib aytadi. Aslida oddiygina o‘zbekcha talaffuz qilsa, hammasi gulolagul. Berlinga borganimda, bir muallima qizning ismini “Ayfer, Ayfer” deyishdi. Chin olmoncha ism bo‘lsa kerak, deb o‘ylab yurdim. Keyin bilsam, asli o‘zimizning qavm­dan va ismi ham — “Oypari” ekan.

Xorijlik bir tadqiqotchining ism-familiyasi matbuot va adabiy nashr­larimizda bir necha marta “Ыng Yong” tarzida yozildi. Bu boshqa millat vakiliga hurmatmi yoki o‘z tilimizga e’tiborsizlik oqibatimi? Og‘rinib bo‘lsa ham, keyingisini tasdiqlashga to‘g‘ri keladi. Minglab o‘quvchilar o‘sha “ы”ni indamay tabiiy qabul qildi, shekilli. Birov lom-mim demadi…

Bir tovush ustida talashib, tovushlarga e’tiborli bo‘lish kerakligidan bahs yuritishimiz bejiz emas. Chunki birgina semiotik belgi — tovush yo nuqtaning o‘zgarishi “nodir”ni “nor”, “ko‘z”ni “ko‘r”, “bozor”ni “mozor”, “bo‘ladigan”ni “o‘ladigan” qiladi. Oqibatda adabiy matn ma’nosi mutlaqo teskari yoki boshqa tomonga ketib qolishi mumkin.

“O‘zbekiston adabiyoti va san’ati” gazetasi, 2015 yil 42-son