Тўнюқуқ асли Табғач(Хитой)да туғилиб, тарбия топган. Табғачнинг иш йўриғига кўра, турк ўғлонлари бу ерда тарбияланиб ўз юртига жўнатилар эди. Ёш Тўнюқуққа ҳам шундай йўл тутилди. Лекин у оталар юртига келиб, табғачга хизмат қилиш ўрнига миллий-озодлик ҳаракатларига қўшилиб кетди. У уч хоқон – Элтариш, Бўгу, Билга хоқон юртни бошқарганда уларнинг кенгашчиси ва қўмондони бўлган. “Ўшанда кенгашчи ҳам менинг ўзим эдим, урушувчиси ҳам мен эдим”, дея хотирлайди бу тўғрида муаллиф.

БИЛГА ТЎНЮҚУҚ БИТИГИ
Қосимжон Содиқов
профессор

Ёзнинг қоқ чилласи, эскилар сўзи билан – ўроқ ойи. Шундай эса-да, дала-туз ям-яшил. Мўғулистон ўрталиғидаги тузу қирлар ила ўрмон, қурама тоғлар туташиб кетган Байн Сўктў ўлкаси ана шундай манзарали, баҳаво жой. Бу тупроқда қутлуғ бир зиёратжой бор. У Иккинчи турк хоқонлиғи даврида давлат арбоби, қўмондон ва донишманд ўтган Тўнюқуқ мангутошидир. Чет эллик мусофирлар, олимлар зиёрат учун бу ерга тез-тез келиб туради. Қадимда, Чингизхон давлат қургунига довур бу ерлар турк хоқонлиқлари ва элларига қарашли эди.

Топиб бориш йўли шундай: уловда Улан-батор(ўзбекчаси Ўғлон ботир)дан чиқиб Жануби-Шарққа йўл оласиз. Саксон чақиримларча нарида сўлим бир гўша бор. У ерни Миллий боғ аташади.

Мўғулистон ерлари ўзига яраша. Биздаги сингари қишлоқ ва кентлар бир-бирига уланиб кетган эмас, ора-чора чўпон ва йилқибоқарларнинг ўтовлари кўриниб қолади. Яйловларида ҳар қадамда йилқи уюри, қўй ва эчки суруви, уй-қорамол подаси, ўркачли туялар. Йилқи ва сигирларининг танаси ялтирайди(ҳавосининг тозалиги ва ўт-ўланнинг мўллигидан бўлса керак). Қўрғонларида дарахт йўқ ҳисоби, эшик ва кўйларга дарахт экиш одат эмас. Лекин сой ёқалари, қузғай ерларда ўсган ёввойи йиғочларга кўзингиз тушади. Экинлиги оз. Қишлоқисининг тирикчилиги асосан чорвадан. Кишиси содда ва самимий. Ўтовидан чиқиб юмуш билан куймаланаётган онасининг ёнида яп-яланғоч ўйнаётган жўжуққа кўзингиз тушиб қолади орада. Дала-тузда ҳатто қўлга ўргатилган лочин ё қирғийни тутиб турган қушчисини ҳам кўрасиз. Яйловдаги оддий мўғулнинг бундайин ҳаёт тарзини томоша қилишнинг ўз гашти бор.

Бошкентдан узоқлашганингиз сари яйловлар тугаб, тоғлар, арчалар билан қопланган ўрмонлар бошланади. Бехос қадимги битигларда таъриф этилган манзараларни эслайсан киши; ўша чоғлар бундай ўрмонли тоғлар йиш деб аталган. Йўл ёқасидаги қояларни кўриб, ҳайратланасан: қаюси улкан бир тошбақа кўринишига келиб қолган, қаюси тангрига топиниб турган одам бошини эслатади. Кўк турклар бу тупроқларни она-юрт тутгани, билга Тўнюқуқ ўз тириклигининг сўнгги йилларини шу ерларда ўтказганини энди тушуниб етдим.

Тўнюқуқ ёдгорлик мажмуасига ҳам ана шу йўлдан борилади. Миллий боққа етмай туриб, сўлга – текис яйлов томон бурилиб кетилади. Асфалт йўқ, машиналар кириб-чиқавериб, ўзига йўл очган. Анча ичкари кирилгач, зиёрат ери келади.

Дарвоқе, ушбу мажмуа хоқонликлар замонидан қолган бошқа ёдгорликлардан анча четда. Кул тигин ва Билга хоқон битиглари тикланган жой билан бу ернинг ораси 360 чақирим. Саркарда қариган чоғда давлат ишларидан четроқ, тинч бир манзилни танлаган бўлса ажабмас.

Тўнюқуқ асли Табғач(Хитой)да туғилиб, тарбия топган. Табғачнинг иш йўриғига кўра, турк ўғлонлари бу ерда тарбияланиб ўз юртига жўнатилар эди. Ёш Тўнюқуққа ҳам шундай йўл тутилди. Лекин у оталар юртига келиб, табғачга хизмат қилиш ўрнига миллий-озодлик ҳаракатларига қўшилиб кетди. У уч хоқон – Элтариш, Бўгу, Билга хоқон юртни бошқарганда уларнинг кенгашчиси ва қўмондони бўлган. “Ўшанда кенгашчи ҳам менинг ўзим эдим, урушувчиси ҳам мен эдим”, дея хотирлайди бу тўғрида муаллиф. Айниқса, Элтариш ва Билга хоқон даврида унинг обрўси ва мавқеи юқори эди. Тўнюқуқ юрт тинчлиги, мамлакат куч-қудратини ошириш йўлида кўп яхши ишларнинг бошида турди, хоқонлиқнинг тикланиши ва эл чегараларининг кенгайишига муносиб улушини қўшди. У йирик арбоб бўлиши билан бирга, тарихчи, қадимги туркий адабиётнинг йирик намояндаси, замонасининг атоқли файласуфларидан эди. Отига қўшилаётган билга сўзи унинг унвони бўлиб, “билимдон, аллома” деган маънони билдиради. Улуғ донишманд, хоқон кенгашчиси бўлгани учун у шундай унвонга эришган. Хитой манбаларида у танг сулоласи даврида ўтган атоқли арбоблар, улуғ донишманд ва саркардалар қаторига қўйилади.

Энди ёдгорликнинг таърифига ўтсак. Улкан мажмуа: ўртада икки битигтош; теварагида кўҳна мақбара вайроналари, усти нураган ҳайкал ва балбаллар, турли безаклар ишланган палахса-палахса тошлар, устунларнинг тагликлари ётибди. Вайронанинг бир ёғида, кун чиқарга бир оз юрилса, яқин икки юз қадам чамаси қаторасига ердан чиқиб қолган турли кўринишдаги тошларга, балбал ва устунларга кўзингиз тушади. Мақбарага кириш йўлаги шу ёқдан бўлган кўринади.

Битигнинг ёзилган ва мақбаранинг тикланган санаси аниқ эмас. Баъзи олимлар у 712 – 716 йиллар орасида ёзилган, айримлар – 720, бошқа бирлари 725 – 726 йиллари битилган, дея тахмин қиладилар. Ҳатто ушбу ёзув Кул тигин битигига жавоб тариқасида битилган, деган қарашлар ҳам бор. Нима бўлганда ҳам, унинг тарихи Билга хоқон замонига боради. Бу тўғрида битигнинг якунида: “(Ушбу битигни) турк Билга хоқон элида ёздирдим мен билга Тўнюқуқ”, дея қайд этилган.

Битиг муаллифи Тўнюқуқнинг ўзидир. Матн унинг тилидан берилган. У 62 сатрли бўлиб, бир-бирига қаратиб тикланган икки тўрт қиррали тошга ёзилган: ярми биринчи битигга битилиб, қолгани иккинчисида давом этади. Матн юқоридан қуйига қараб ўқиб тушилади. Хатини кўк турк битиглари ичида энг чиройли ва тартиблиси деса бўлади.
Битигда Тўнюқуқ ўзининг ўсиб-улғайишидан бошлаб, Элтариш бошлиқ улус озодлиги ҳаракатларига қўшилиб, мамлакатни босқинчилар зулмидан қутқариши, ўз қаҳрамонликлари, мамлакат чегараларини кенгайтириш, юрт эрки, улус тинчлиги ва фаровонлиги йўлида олиб борган курашларини, эзгу ишларини ҳикоя қилади. Унда хоқонлиқ тарихи яхши ёритилган.

Муҳими шундаки, тарих баёни оддий эмас: муаллиф кґрган-кечирганларини, ўзи қатнашган буюк ишларни таъриф этмаклик учун халқ мақоллари, турли бадиий воситалардан унумли фойдаланган. Услуб балоғат даражасида, ниµоятда гўзал. Бу белгилари матннинг бадиийлигини таъминлайди. Бундай услубнинг танланишига сабаб, асарни ўқишли қилиш, унинг бадиий-эстетик таъсирини ошириш эди. Шунинг учун битигни тарихий-бадиий асар сифатида ўрганиш ўринлидир.
Умуман олганда, ушбу битигнинг эпиграфика санъати, тарихнавислик ҳамда туркий ёзма адабиётнинг юзага келиши ва унинг равнақидаги аҳамияти катта.

Ҳаётдаги Тўнюқуқ битигда адабий персонаж, асар қаҳрамонига айланади. Матннинг таъсир кучи бадиийлигидадир. Асарда акс этган тарихий воқеалар, бадиий тасвир воситалари, ажойиб тил – ҳамма-ҳаммаси бир мақсад йўлида бирлашади: донишманд Тўнюқуқни улуғлашга, унинг хоқонлиқ юксалувидаги ўрни, юртсеварлигию миллий қаҳрамон сифатидаги ишларини ёритиб беришга хизмат қилади. Юрт эрки учун, қутлуғ ер-сув¬(идуқ ер-суб) учун кураш, мамлакатни ташқи ёвлардан сақлаш битигнинг бош ғоясидир.
Битиг Билга Тўнюқуқ-бен (“(Мен) билга Тўнюқуқ-ман”) жумласи билан бошланган. Бу жумла матннинг бошламаси бўлиб, уни уч компонентга ажратиш мумкин: биринчиси — муаллифнинг унвони (билга); иккинчи компонент — оти (Тўнюқуқ), унга қўшилаётган -бен — учинчи компонент — шахс-сон қўшимчаси бўлиб, кесимликни таъминлайди. Ушбу бошлама қуйида берилган матн Тўнюқуқнинг сўзлари эканлигига ишора. Шундан сўнг ўзум Табғач элинга қилинтим (“ўзим Табғач элида вояга етдим”) жумласи билан асосий қисмга кўчилади.

Ҳозирги нашрларда матннинг бошланишини Билга Тўнюқуқ, бен ўзум Табғач элинга қилинтим деб ўқиб, мазмунини “Билга Тўнюқуқ, мен ўзим Табғач мамлакатида вояга етдим”, дея талқин этадилар. Бунда битигнинг расмий мавқеи сусаяди; гўё у оддий таржимаи ҳолдай бўлиб қолади.

Шу ўринда муҳим бир масалага эътибор қаратамиз. Одатда, хоқонларнинг ёрлиқлари, битиглари уларнинг унвони билан бошланган. Масалан, ўша замонда юртга эгалик қилган Билга хоқон ўз ёрлиқларини Тангри-тег тангри яратмиш турк Билга қаған сабим(“Кўкдай улуғ тангри яратган жасур Билга хоқон сўзим”) унвони билан бошлаган. Тўнюқуқ хоқон эмас, қолаверса, унинг битиги ёрлиқ ё юрт эгасининг битиги ҳам эмас. Лекин, таъкидлаш керак, битиг Тўнюқуқнинг ким ўтгани, халқ эрки йўлида хоқонлар билан елкама-елка туриб курашган миллий қаҳрамоннинг улуғ хизматларини хоқонлиқ олдида, келажак авлодга яна бир бор таъкидлаб қўйиш учун ёзилган баёнотидир. Ушбу нуқтаи назардан битиг расмий тус олади. Шунинг учун бошламани Билга Тўнюқуқ-бен (“(Мен) билга Тўнюқуқ-ман”) деб берилгани тўғри. Бу нарса битигнинг расмий мақомини ҳам таъминлайди, муаллифнинг мақсадига ҳам мос тушади. Матнни бу кўринишда бошлаш эпиграфика тарихида кенг тарқалган. Енисей теварагидан топилган битигларни бунга мисол қилиб кўрсатиш мумкин. Масалан, Ёруқ тигин битиги: Эр атим Яруқ тегин-бен¬(“Эр отим Ёруқ тегиндирман”); Эл Тўғон битиги: Aтим Эл Тўған тутуқ-бен-(“Отим Эл Тўған Тутуқмен”); Ўга Тириг битиги: Бег тарқан Ўга Тириг-бен(“Мен) Бег Тарқан Ўга Тиригмен”) деб бошланган. Бунинг сингари мисоллар талай. Бари эпиграфик матн тузишда адиб ва тарихчи Тўнюқуқ ишлаб чиққан анъанага эргашади.

Битигда мамлакат қўшинининг куч-қудрати, салоҳияти тўғрисида сўз борганда “хоқони алп экан, маслаҳатчиси билга экан”(қағани алп эрмиш, айғучиси билга эрмиш), дея таърифланади. Бунинг билан юртни паҳлавонлар, доно кишилар бошқариб тургани, унинг қўшинидан эҳтиёт бўлмоқлик кераклигига ишора қилинган.

Тўнюқуқ ёвнинг она тупроққа ҳужум қилишга тайёрланаётганидан безовталанади, кеча-кундуз юртни сақлаб қолиш йўлларини излайди. “Ўша хабарни эшитиб тунлари уйқум келмади, кундузлари ўтиргим келмади” (Ўл сабиғ эшидип тун удисиқим келмади, кунтуз ўлурсиқим келмади), дея баён қилинади унинг кечинмалари битигда. Қадимги адабиётда бунинг сингари қолипга тушган жумлалар қаҳрамонлар таърифини беришда қўл келган. Масалан, Кул тигин битигида ҳам муаллиф Билга хоқоннинг фидоийлигини баён этишда ана шундай жумладан фойдаланган: Турк бўдун учун тун удимадим, кунтуз ўлурмадим(“Турк халқи учун тунлари ухламадим, кундузлари тинч ўтирмадим”).

Битигда турк қўшинининг зафарли юришлари баёнида шундай жумлани ўқиймиз: Ўл суб қуди бардимиз, санағали тушуртимиз, атиғ иқа баюр эртимиз. Кун ема, тун ема елу бардимиз. Қирқизиғ уқа басдимиз.

Биринчи жумладаги суб – “сув, дарё”; қуди бардимиз – сўзма-сўз олганда “қуйи бордик”, шу туришида қадимги туркий тил учун норма саналган, маъно англатган, лекин ҳозирги ўзбек тилида бундай дейилмайди: “Ўша сув ёқалаб қуйи бордик” ёки “Ўша сувнинг қуйи томонига бордик”, дейилади. Матнни ҳозирги тилга ўгиришда ҳам ана шунга таянамиз.
Кейинги санағали тушуртимиз дейилганда “қўшин” кўзда тутилган: “қўшинни текшириб олиш учун отлардан туширилганлик” маъноси бор. Навбатдаги жумладаги и – “ўт, ўсимлик”, бу ўринда “бута” деб олинса тўғри бўлади. Шунда “отлар буталарга боғланганлиги” англашилади(атиғ иқа баюр эртимиз). Кун ема, тун емадаги ема – таъкид юкламаси бўлиб, ҳозир қўллаётганимиз “ҳам”га тўғри келади. Буни сўзма-сўз “кундузи ҳам, тунда ҳам” дейиш мумкин, лекин “куну тун” деб ўгирилса, силлиқ чиқади: “Куну тун елиб бордик” бўлади.

Сўнгги жумлада келган уқани мавжуд нашрларда “уйқуда” деб берадилар: уқа басдимиз – “уйқуда босдик”. Қизиғи шундаки, бошқа битигларда ҳам бу жумла жанг баёнида тез-тез учраб туради. Масалан, Кул тигин битигида Билга хоқон қўшинининг қирқизлар ва тургешлар билан бўлган жанг тасвирида уда басдим бирикмаси бор(Қирқиз бўдунуғ уда басдим). Буни таржималарда “қирқиз халқини уйқуда босдик”, дея талқин этадилар. Бизнингча, бу бирикмага янгича бир ёндашув керак. Ўзбек “уйқу – ғафлат” дейди. Битигларда уда басдим ёки уқа басдимиз дейилганда “ғафлат чоғида босиб олиш; қўққисдан босиш” кўзда тутилган чамаси. Шунга кўра уқани “уйқу” деб эмас, равиш (“қўққисдан, тўсатдан”) сифатида ўгирса ҳам бўлади. Шундай бўлганда жумла “Қирқизни уйқуда босдик” деб эмас, “Қирқизни ғафлат чоғида босдик” ёки “Қирқизни қўққисдан босдик”, деган маънони англатади.
Юқоридагилар асосида матнни қуйидагича ўгирамиз: “Ўша сувнинг қуйи томонига бордик, (қўшинни) санагали (отлардан) туширдик, oт(лар)ни (эса) буталарга бойлар эдик. Kуну тун елиб бордик. Қирқизни (ғафлат чоғида) қўққисдан босдик”.

Битигда Тўнюқуқ қўрқмас баҳодир, улуғ йўлбошчи сифатида гавдаланади. Битиг охирлаган сайин ёзувчининг кўзлаган мақсади очиқ-ойдин кўзга ташлана боради; хоқонлиқ тарихидаги ютуқларнинг бошида хоқон билан бир сафда Тўнюқуқ ҳам турганига алоҳида эътибор қаратилади. Битигда айтилувича, Элтариш хоқон алломаси билан бўлгани учун, баҳодири билан бўлгани учун(Элтарис қаған билгасин учун, aлпин учун) қўшни элларга чериг тортиб, мамлакатни кенгайтирди, зафар қозонди. “Элтариш хоқонга, турк Бўгу хоқонга, турк Билга хоқонга тун ухламайин, кундуз ўтирмайин, қизил қонимни тугатиб, қора терим югуртиб, меҳнатимни, кучимни бердим” (қизил қаним тукати, қара терим югурти, исиг кучуг бертим), дея таъкидлайди муаллиф.

Асар қаҳрамонининг алпларча кураши: “Босадиган ёвни поймол қилғучи эдим”, дея таърифланади. Бошқа бир ўринда у юрт жонкуяри эканлигини таъкидлаб: “Бу турк халқига яроқли ёвни келтирмадим, (унинг) яловли отини югуртирмадим”, дейди.
“Қай ердаги хоқонли халқнинг менинг сингари алпи бор эрса, унинг не қайғуси бўларди”, дея якунланади эпосларга хос баён.

Алоҳида таъкидланувича, Элтариш хоқон ва Тўнюқуқ елкама-елка туриб зафар қучмаганларида салтанат оёққа турмаган бўларди. “Элтариш хоқон зафар қозонмаганида, унинг билан менинг ўзим зафар қозонмаганимда, юрт ҳам, халқ ҳам йўқ бўлар эди. (Хоқон) зафар қозонгани учун, менинг ҳушёрлигим, зафар қозонганим учун, эл ҳам эл бўлди, халқ ҳам халқ бўлди”, дейилади битигда.

Битигларга, умуман, ёзма адабиётга ватан, она-юрт эркинлиги, уни ёвдан сақлаш, халіни, унинг тинчлиги йўлида кураш ғоясининг киритилуви адабиётимиз тарихидаги катта воқеадир.

Битигга тикилиб туриб хаёл олис ўтмишга парвоз қилади. Бир замонлар бу ер хоқонликнинг гавжум масканларидан эди. Унга узун йўлакдан кириб келинган. Йўлакнинг бир ёнида ҳайкал ва балбаллар. Йўлакдан ўтиб табғач хоқоннинг бедизчиси(архитектори) бор истеъдодини ишлатиб қурган улкан мақбарага кирилади. Тўрда қабр ва унга тикланган икки битигтош. Олис юртлардан от-уловда йўл босиб келган зиёратчилар мангутошларга ўйиб битилган битигни қунт билан ўқиб, ундан сабоқ олган; миллий қаҳрамонига, улуғ донишмандга ҳурматини билдирган.

Тошкент – Улан-батор, 2010 йилнинг ёз чилласи.

“Ўзбекистон адабиёти ва санъати” газетаси, 2012 йил, 2-сон

BILGA TO’NYUQUQ BITIGI
Qosimjon Sodiqov
professor

Yozning qoq chillasi, eskilar so‘zi bilan – o‘roq oyi. Shunday esa-da, dala-tuz yam-yashil. Mo‘g‘uliston o‘rtalig‘idagi tuzu qirlar ila o‘rmon, qurama tog‘lar tutashib ketgan Bayn So‘kto‘ o‘lkasi ana shunday manzarali, bahavo joy. Bu tuproqda qutlug‘ bir ziyoratjoy bor. U Ikkinchi turk xoqonlig‘i davrida davlat arbobi, qo‘mondon va donishmand o‘tgan To‘nyuquq mangutoshidir. Chet ellik musofirlar, olimlar ziyorat uchun bu yerga tez-tez kelib turadi. Qadimda, Chingizxon davlat qurguniga dovur bu yerlar turk xoqonliqlari va ellariga qarashli edi.

Topib borish yo‘li shunday: ulovda Ulan-bator(o‘zbekchasi O‘g‘lon botir)dan chiqib Janubi-Sharqqa yo‘l olasiz. Sakson chaqirimlarcha narida so‘lim bir go‘sha bor. U yerni Milliy bog‘ atashadi.

Mo‘g‘uliston yerlari o‘ziga yarasha. Bizdagi singari qishloq va kentlar bir-biriga ulanib ketgan emas, ora-chora cho‘pon va yilqiboqarlarning o‘tovlari ko‘rinib qoladi. Yaylovlarida har qadamda yilqi uyuri, qo‘y va echki suruvi, uy-qoramol podasi, o‘rkachli tuyalar. Yilqi va sigirlarining tanasi yaltiraydi(havosining tozaligi va o‘t-o‘lanning mo‘lligidan bo‘lsa kerak). Qo‘rg‘onlarida daraxt yo‘q hisobi, eshik va ko‘ylarga daraxt ekish odat emas. Lekin soy yoqalari, quzg‘ay yerlarda o‘sgan yovvoyi yig‘ochlarga ko‘zingiz tushadi. Ekinligi oz. Qishloqisining tirikchiligi asosan chorvadan. Kishisi sodda va samimiy. O‘tovidan chiqib yumush bilan kuymalanayotgan onasining yonida yap-yalang‘och o‘ynayotgan jo‘juqqa ko‘zingiz tushib qoladi orada. Dala-tuzda hatto qo‘lga o‘rgatilgan lochin yo qirg‘iyni tutib turgan qushchisini ham ko‘rasiz. Yaylovdagi oddiy mo‘g‘ulning bundayin hayot tarzini tomosha qilishning o‘z gashti bor.

Boshkentdan uzoqlashganingiz sari yaylovlar tugab, tog‘lar, archalar bilan qoplangan o‘rmonlar boshlanadi. Bexos qadimgi bitiglarda ta’rif etilgan manzaralarni eslaysan kishi; o‘sha chog‘lar bunday o‘rmonli tog‘lar yish deb atalgan. Yo‘l yoqasidagi qoyalarni ko‘rib, hayratlanasan: qayusi ulkan bir toshbaqa ko‘rinishiga kelib qolgan, qayusi tangriga topinib turgan odam boshini eslatadi. Ko‘k turklar bu tuproqlarni ona-yurt tutgani, bilga To‘nyuquq o‘z tirikligining so‘nggi yillarini shu yerlarda o‘tkazganini endi tushunib yetdim.

To‘nyuquq yodgorlik majmuasiga ham ana shu yo‘ldan boriladi. Milliy boqqa yetmay turib, so‘lga – tekis yaylov tomon burilib ketiladi. Asfalt yo‘q, mashinalar kirib-chiqaverib, o‘ziga yo‘l ochgan. Ancha ichkari kirilgach, ziyorat yeri keladi.

Darvoqe, ushbu majmua xoqonliklar zamonidan qolgan boshqa yodgorliklardan ancha chetda. Kul tigin va Bilga xoqon bitiglari tiklangan joy bilan bu yerning orasi 360 chaqirim. Sarkarda qarigan chog‘da davlat ishlaridan chetroq, tinch bir manzilni tanlagan bo‘lsa ajabmas.

To‘nyuquq asli Tabg‘ach(Xitoy)da tug‘ilib, tarbiya topgan. Tabg‘achning ish yo‘rig‘iga ko‘ra, turk o‘g‘lonlari bu yerda tarbiyalanib o‘z yurtiga jo‘natilar edi. Yosh To‘nyuquqqa ham shunday yo‘l tutildi. Lekin u otalar yurtiga kelib, tabg‘achga xizmat qilish o‘rniga milliy-ozodlik harakatlariga qo‘shilib ketdi. U uch xoqon – Eltarish, Bo‘gu, Bilga xoqon yurtni boshqarganda ularning kengashchisi va qo‘mondoni bo‘lgan. “O‘shanda kengashchi ham mening o‘zim edim, urushuvchisi ham men edim”, deya xotirlaydi bu to‘g‘rida muallif. Ayniqsa, Eltarish va Bilga xoqon davrida uning obro‘si va mavqei yuqori edi. To‘nyuquq yurt tinchligi, mamlakat kuch-qudratini oshirish yo‘lida ko‘p yaxshi ishlarning boshida turdi, xoqonliqning tiklanishi va el chegaralarining kengayishiga munosib ulushini qo‘shdi. U yirik arbob bo‘lishi bilan birga, tarixchi, qadimgi turkiy adabiyotning yirik namoyandasi, zamonasining atoqli faylasuflaridan edi. Otiga qo‘shilayotgan bilga so‘zi uning unvoni bo‘lib, “bilimdon, alloma” degan ma’noni bildiradi. Ulug‘ donishmand, xoqon kengashchisi bo‘lgani uchun u shunday unvonga erishgan. Xitoy manbalarida u tang sulolasi davrida o‘tgan atoqli arboblar, ulug‘ donishmand va sarkardalar qatoriga qo‘yiladi.

Endi yodgorlikning ta’rifiga o‘tsak. Ulkan majmua: o‘rtada ikki bitigtosh; tevaragida ko‘hna maqbara vayronalari, usti nuragan haykal va balballar, turli bezaklar ishlangan palaxsa-palaxsa toshlar, ustunlarning tagliklari yotibdi. Vayronaning bir yog‘ida, kun chiqarga bir oz yurilsa, yaqin ikki yuz qadam chamasi qatorasiga yerdan chiqib qolgan turli ko‘rinishdagi toshlarga, balbal va ustunlarga ko‘zingiz tushadi. Maqbaraga kirish yo‘lagi shu yoqdan bo‘lgan ko‘rinadi.

Bitigning yozilgan va maqbaraning tiklangan sanasi aniq emas. Ba’zi olimlar u 712 – 716 yillar orasida yozilgan, ayrimlar – 720, boshqa birlari 725 – 726 yillari bitilgan, deya taxmin qiladilar. Hatto ushbu yozuv Kul tigin bitigiga javob tariqasida bitilgan, degan qarashlar ham bor. Nima bo‘lganda ham, uning tarixi Bilga xoqon zamoniga boradi. Bu to‘g‘rida bitigning yakunida: “(Ushbu bitigni) turk Bilga xoqon elida yozdirdim men bilga To‘nyuquq”, deya qayd etilgan.

Bitig muallifi To‘nyuquqning o‘zidir. Matn uning tilidan berilgan. U 62 satrli bo‘lib, bir-biriga qaratib tiklangan ikki to‘rt qirrali toshga yozilgan: yarmi birinchi bitigga bitilib, qolgani ikkinchisida davom etadi. Matn yuqoridan quyiga qarab o‘qib tushiladi. Xatini ko‘k turk bitiglari ichida eng chiroyli va tartiblisi desa bo‘ladi.

Bitigda To‘nyuquq o‘zining o‘sib-ulg‘ayishidan boshlab, Eltarish boshliq ulus ozodligi harakatlariga qo‘shilib, mamlakatni bosqinchilar zulmidan qutqarishi, o‘z qahramonliklari, mamlakat chegaralarini kengaytirish, yurt erki, ulus tinchligi va farovonligi yo‘lida olib borgan kurashlarini, ezgu ishlarini hikoya qiladi. Unda xoqonliq tarixi yaxshi yoritilgan.

Muµimi shundaki, tarix bayoni oddiy emas: muallif kґrgan-kechirganlarini, o‘zi qatnashgan buyuk ishlarni ta’rif etmaklik uchun xalq maqollari, turli badiiy vositalardan unumli foydalangan. Uslub balog‘at darajasida, niµoyatda go‘zal. Bu belgilari matnning badiiyligini ta’minlaydi. Bunday uslubning tanlanishiga sabab, asarni o‘qishli qilish, uning badiiy-estetik ta’sirini oshirish edi. Shuning uchun bitigni tarixiy-badiiy asar sifatida o‘rganish o‘rinlidir.

Umuman olganda, ushbu bitigning epigrafika san’ati, tarixnavislik hamda turkiy yozma adabiyotning yuzaga kelishi va uning ravnaqidagi ahamiyati katta.

Hayotdagi To‘nyuquq bitigda adabiy personaj, asar qahramoniga aylanadi. Matnning ta’sir kuchi badiiyligidadir. Asarda aks etgan tarixiy voqealar, badiiy tasvir vositalari, ajoyib til – hamma-hammasi bir maqsad yo‘lida birlashadi: donishmand To‘nyuquqni ulug‘lashga, uning xoqonliq yuksaluvidagi o‘rni, yurtsevarligiyu milliy qahramon sifatidagi ishlarini yoritib berishga xizmat qiladi. Yurt erki uchun, qutlug‘ yer-suv­(iduq yer-sub) uchun kurash, mamlakatni tashqi yovlardan saqlash bitigning bosh g‘oyasidir.

Bitig Bilga To‘nyuquq-ben (“(Men) bilga To‘nyuquq-man”) jumlasi bilan boshlangan. Bu jumla matnning boshlamasi bo‘lib, uni uch komponentga ajratish mumkin: birinchisi — muallifning unvoni (bilga); ikkinchi komponent — oti (To‘nyuquq), unga qo‘shilayotgan -ben — uchinchi komponent — shaxs-son qo‘shimchasi bo‘lib, kesimlikni ta’minlaydi. Ushbu boshlama quyida berilgan matn To‘nyuquqning so‘zlari ekanligiga ishora. Shundan so‘ng o‘zum Tabg‘ach elinga qilintim (“o‘zim Tabg‘ach elida voyaga yetdim”) jumlasi bilan asosiy qismga ko‘chiladi.

Hozirgi nashrlarda matnning boshlanishini Bilga To‘nyuquq, ben o‘zum Tabg‘ach elinga qilintim deb o‘qib, mazmunini “Bilga To‘nyuquq, men o‘zim Tabg‘ach mamlakatida voyaga yetdim”, deya talqin etadilar. Bunda bitigning rasmiy mavqei susayadi; go‘yo u oddiy tarjimai holday bo‘lib qoladi.

Shu o‘rinda muhim bir masalaga e’tibor qaratamiz. Odatda, xoqonlarning yorliqlari, bitiglari ularning unvoni bilan boshlangan. Masalan, o‘sha zamonda yurtga egalik qilgan Bilga xoqon o‘z yorliqlarini Tangri-teg tangri yaratmish turk Bilga qag‘an sabim(“Ko‘kday ulug‘ tangri yaratgan jasur Bilga xoqon so‘zim”) unvoni bilan boshlagan. To‘nyuquq xoqon emas, qolaversa, uning bitigi yorliq yo yurt egasining bitigi ham emas. Lekin, ta’kidlash kerak, bitig To‘nyuquqning kim o‘tgani, xalq erki yo‘lida xoqonlar bilan yelkama-elka turib kurashgan milliy qahramonning ulug‘ xizmatlarini xoqonliq oldida, kelajak avlodga yana bir bor ta’kidlab qo‘yish uchun yozilgan bayonotidir. Ushbu nuqtai nazardan bitig rasmiy tus oladi. Shuning uchun boshlamani Bilga To‘nyuquq-ben (“(Men) bilga To‘nyuquq-man”) deb berilgani to‘g‘ri. Bu narsa bitigning rasmiy maqomini ham ta’minlaydi, muallifning maqsadiga ham mos tushadi. Matnni bu ko‘rinishda boshlash epigrafika tarixida keng tarqalgan. Yenisey tevaragidan topilgan bitiglarni bunga misol qilib ko‘rsatish mumkin. Masalan, Yoruq tigin bitigi: Er atim Yaruq tegin-ben­(“Er otim Yoruq tegindirman”); El To‘g‘on bitigi: Atim El To‘g‘an tutuq-ben­(“Otim El To‘g‘an Tutuqmen”); O‘ga Tirig bitigi: Beg tarqan O‘ga Tirig-ben(“Men) Beg Tarqan O‘ga Tirigmen”) deb boshlangan. Buning singari misollar talay. Bari epigrafik matn tuzishda adib va tarixchi To‘nyuquq ishlab chiqqan an’anaga ergashadi.

Bitigda mamlakat qo‘shinining kuch-qudrati, salohiyati to‘g‘risida so‘z borganda “xoqoni alp ekan, maslahatchisi bilga ekan”(qag‘ani alp ermish, ayg‘uchisi bilga ermish), deya ta’riflanadi. Buning bilan yurtni pahlavonlar, dono kishilar boshqarib turgani, uning qo‘shinidan ehtiyot bo‘lmoqlik kerakligiga ishora qilingan.

To‘nyuquq yovning ona tuproqqa hujum qilishga tayyorlanayotganidan bezovtalanadi, kecha-kunduz yurtni saqlab qolish yo‘llarini izlaydi. “O‘sha xabarni eshitib tunlari uyqum kelmadi, kunduzlari o‘tirgim kelmadi” (O‘l sabig‘ eshidip tun udisiqim kelmadi, kuntuz o‘lursiqim kelmadi), deya bayon qilinadi uning kechinmalari bitigda. Qadimgi adabiyotda buning singari qolipga tushgan jumlalar qahramonlar ta’rifini berishda qo‘l kelgan. Masalan, Kul tigin bitigida ham muallif Bilga xoqonning fidoiyligini bayon etishda ana shunday jumladan foydalangan: Turk bo‘dun uchun tun udimadim, kuntuz o‘lurmadim(“Turk xalqi uchun tunlari uxlamadim, kunduzlari tinch o‘tirmadim”).

Bitigda turk qo‘shinining zafarli yurishlari bayonida shunday jumlani o‘qiymiz: O‘l sub qudi bardimiz, sanag‘ali tushurtimiz, atig‘ iqa bayur ertimiz. Kun yema, tun yema yelu bardimiz. Qirqizig‘ uqa basdimiz.

Birinchi jumladagi sub – “suv, daryo”; qudi bardimiz – so‘zma-so‘z olganda “quyi bordik”, shu turishida qadimgi turkiy til uchun norma sanalgan, ma’no anglatgan, lekin hozirgi o‘zbek tilida bunday deyilmaydi: “O‘sha suv yoqalab quyi bordik” yoki “O‘sha suvning quyi tomoniga bordik”, deyiladi. Matnni hozirgi tilga o‘girishda ham ana shunga tayanamiz.

Keyingi sanag‘ali tushurtimiz deyilganda “qo‘shin” ko‘zda tutilgan: “qo‘shinni tekshirib olish uchun otlardan tushirilganlik” ma’nosi bor. Navbatdagi jumladagi i – “o‘t, o‘simlik”, bu o‘rinda “buta” deb olinsa to‘g‘ri bo‘ladi. Shunda “otlar butalarga bog‘langanligi” anglashiladi(atig‘ iqa bayur ertimiz). Kun yema, tun yemadagi yema – ta’kid yuklamasi bo‘lib, hozir qo‘llayotganimiz “ham”ga to‘g‘ri keladi. Buni so‘zma-so‘z “kunduzi ham, tunda ham” deyish mumkin, lekin “kunu tun” deb o‘girilsa, silliq chiqadi: “Kunu tun yelib bordik” bo‘ladi.

So‘nggi jumlada kelgan uqani mavjud nashrlarda “uyquda” deb beradilar: uqa basdimiz – “uyquda bosdik”. Qizig‘i shundaki, boshqa bitiglarda ham bu jumla jang bayonida tez-tez uchrab turadi. Masalan, Kul tigin bitigida Bilga xoqon qo‘shinining qirqizlar va turgeshlar bilan bo‘lgan jang tasvirida uda basdim birikmasi bor(Qirqiz bo‘dunug‘ uda basdim). Buni tarjimalarda “qirqiz xalqini uyquda bosdik”, deya talqin etadilar. Bizningcha, bu birikmaga yangicha bir yondashuv kerak. O‘zbek “uyqu – g‘aflat” deydi. Bitiglarda uda basdimyoki uqa basdimiz deyilganda “g‘aflat chog‘ida bosib olish; qo‘qqisdan bosish” ko‘zda tutilgan chamasi. Shunga ko‘ra uqani “uyqu” deb emas, ravish (“qo‘qqisdan, to‘satdan”) sifatida o‘girsa ham bo‘ladi. Shunday bo‘lganda jumla “Qirqizni uyquda bosdik” deb emas, “Qirqizni g‘aflat chog‘ida bosdik” yoki “Qirqizni qo‘qqisdan bosdik”, degan ma’noni anglatadi.

Yuqoridagilar asosida matnni quyidagicha o‘giramiz: “O‘sha suvning quyi tomoniga bordik, (qo‘shinni) sanagali (otlardan) tushirdik, ot(lar)ni (esa) butalarga boylar edik. Kunu tun yelib bordik. Qirqizni (g‘aflat chog‘ida) qo‘qqisdan bosdik”.

Bitigda To‘nyuquq qo‘rqmas bahodir, ulug‘ yo‘lboshchi sifatida gavdalanadi. Bitig oxirlagan sayin yozuvchining ko‘zlagan maqsadi ochiq-oydin ko‘zga tashlana boradi; xoqonliq tarixidagi yutuqlarning boshida xoqon bilan bir safda To‘nyuquq ham turganiga alohida e’tibor qaratiladi. Bitigda aytiluvicha, Eltarish xoqon allomasi bilan bo‘lgani uchun, bahodiri bilan bo‘lgani uchun(Eltaris qag‘an bilgasin uchun, alpin uchun) qo‘shni ellarga cherig tortib, mamlakatni kengaytirdi, zafar qozondi. “Eltarish xoqonga, turk Bo‘gu xoqonga, turk Bilga xoqonga tun uxlamayin, kunduz o‘tirmayin, qizil qonimni tugatib, qora terim yugurtib, mehnatimni, kuchimni berdim” (qizil qanim tukati, qara terim yugurti, isig kuchug bertim), deya ta’kidlaydi muallif.

Asar qahramonining alplarcha kurashi: “Bosadigan yovni poymol qilg‘uchi edim”, deya ta’riflanadi. Boshqa bir o‘rinda u yurt jonkuyari ekanligini ta’kidlab: “Bu turk xalqiga yaroqli yovni keltirmadim, (uning) yalovli otini yugurtirmadim”, deydi.

“Qay yerdagi xoqonli xalqning mening singari alpi bor ersa, uning ne qayg‘usi bo‘lardi”, deya yakunlanadi eposlarga xos bayon.

Alohida ta’kidlanuvicha, Eltarish xoqon va To‘nyuquq yelkama-elka turib zafar quchmaganlarida saltanat oyoqqa turmagan bo‘lardi. “Eltarish xoqon zafar qozonmaganida, uning bilan mening o‘zim zafar qozonmaganimda, yurt ham, xalq ham yo‘q bo‘lar edi. (Xoqon) zafar qozongani uchun, mening hushyorligim, zafar qozonganim uchun, el ham el bo‘ldi, xalq ham xalq bo‘ldi”, deyiladi bitigda.

Bitiglarga, umuman, yozma adabiyotga vatan, ona-yurt erkinligi, uni yovdan saqlash, xalіni, uning tinchligi yo‘lida kurash g‘oyasining kiritiluvi adabiyotimiz tarixidagi katta voqeadir.

Bitigga tikilib turib xayol olis o‘tmishga parvoz qiladi. Bir zamonlar bu yer xoqonlikning gavjum maskanlaridan edi. Unga uzun yo‘lakdan kirib kelingan. Yo‘lakning bir yonida haykal va balballar. Yo‘lakdan o‘tib tabg‘ach xoqonning bedizchisi(arxitektori) bor iste’dodini ishlatib qurgan ulkan maqbaraga kiriladi. To‘rda qabr va unga tiklangan ikki bitigtosh. Olis yurtlardan ot-ulovda yo‘l bosib kelgan ziyoratchilar mangutoshlarga o‘yib bitilgan bitigni qunt bilan o‘qib, undan saboq olgan; milliy qahramoniga, ulug‘ donishmandga hurmatini bildirgan.

Toshkent – Ulan-bator, 2010 yilning yoz chillasi.

“O‘zbekiston adabiyoti va san’ati” gazetasi, 2012 yil, 2-son

Поминальный комплекс в честь Тоньюкука
646 г. — 732 г.

Историческая справка

На древнетюркском языке Bilge: Tuňuquq. В китайских источниках: Тон-йо-гу, Туньюгу. Тоньюкук был мудрецом и советником Елтерис, Капаган, Бильге каганов. Он родился в 646 (?) г.на берегу реки Туыл (на древнетюркском языке Tuγula // Toγula).

В роду Ачыда (или Ачиде) и был тестем Бильге кагана.

В китайских источниках говорится о том, что Тоньюкук выдал свою дочь «Пофу или Софу» в жены Бильге кагану. На древнетюркском возможно «Бёбу или Сёбу //Себек».

Он умер в 731-732 гг. в возрасте 85-86 лет. Мудрый Тоньюкук выделялся мудростью и при брате Елтерис Капаган (в китайских источниках Мочжо/Бекчур) кагане (692-716 гг.) и Бильге кагане (716-734 гг.) участвовал в походах на табгач (Китай), кидань, огуз, татабы, киргиз, тюргеш, согды и др. Активно содействовал в избрании Отюкена столицей Тюркского каганства.

Названия памятника

«Памятник Баян Цогт», «Памятник Тоньюкук», «Памятник Тоныкук»
Место обнаружения и фактическое местонахождение памятника
Комплекс памятников Тоньюкуку расположен на местности «Цагаа Овоо» к северо-западу от нынешней горы Баян-Зурх, в 65 км к юго-востоку от нынешней столицы Монголии Улан-Батора. 47º21´; с.ш., 107º45 ´. в.д.
Две стелы и части каменного ящика находятся на месте обнаружения поминального комплекса. Остальные составные части хранятся на складе.
Две статуи перенесены в Национальный исторический музей Монголии.

Краткое описание

1. Четырехугольное сооружение.
2. Мавзолей с четырьмя колоннами, сохранились только места от колонны.
3. Четырехугольный широкий каменный ящик – 2 штуки, один из них 2,25 x 1,25 м, а другой 1,7 х 1,7 м.
4. Первая стела сделана из светло-синего мрамора. Размеры — 2,43 x 0,64 x 0,32 м. На верху памятника направленного на запад высечен трехгранный знак похожий на «талисман». Древнетюркские надписи почти полностью хорошо сохранены.
5. Вторая стела сделана из светло-серого кварц гранита. Размеры — 2,15 x 0,45-50 x 0,28 м. Надписи на втором памятнике частично сохранены.
6. Каменные изваяния — 8 штук.
7. Вереницей направленные на восток балбалы – 289 штук /тянутся на расстояние до 1,3 км/.
Символы на первой стеле высечены одинаково. Символы на второй стеле — чуть крупнее первой. Исследователи считают, что эти надписи писал сам Тоньюкук при жизни.

Исследования

В 1897 году Д.А.Клеменц, Е.А.Клеменц опубликовали данные о комплексе памятников Тоньюкук
В 1898 г. тюрколог В.В.Радлов используя эстампаж надписей памятника, сделал первый перевод.
В 1909 г. Г.Р.Рамстедт, а в 1925 г. знаменитый монголовед Б.Я.Владимирцов и Б.Бародин вели частичные раскопки.
В 1957 г. экспедиция под руководством монгольского ученого Н.Сэр-Оджав173 вели археологические раскопки. При раскопке найдены золотые, серебряные украшения для седла, а также керамическая посуда и несколько штукатурок с древнетюркскими надписями.
Монгольский археолог Д.Баяр полностью исследовал каменные изваяния данного комплекса и сделал архитектурные замеры, научные описания и прорисовки175. В.В.Радлов, Х.Н.Орхун, М.Спренглинг, С.Е.Малов, П.Аалто, Р.Жиро, М.Ергин, Г.Клоусон, Г.Айдаров, Б.Базылхан, Т.Текин, 176 и др. ученые исследовали тексты памятников.