“Қутадғу билиг”мангуликка дахлдор ёдгорликдир. Баласағунлик Юсуф Хос Ҳожиб уни 1069/1070 йили Кошғарда ёзиб тугатган. Асар ўн уч минг мисрадан ортиқроқ бўлиб, туркий адабиёт тарихида маснавийда битилган илк йирик шеърий асардир.Асарнинг илк, ўз даври қўлёзмалари сақланмаган. Унинг кейинчалик кўчирилган учта йирик қўлёзмаси қолган, холос: бири уйғур, иккиси араб хатида.
Юсуф Хос Ҳожиб (асл исми Юсуф) (тахм. 1020/21, Болосоғун — ?) — туркигўй шоир, мутафаккир, давлат арбоби. «Қутадғу билиг» достони муаллифи. Унинг ҳаёти ва фаолияти ҳақида маълумотлар берувчи ягона манба ҳам «Қутадғу билиг» китобидир. Ушбу китобга кўра, у замонасининг барча асосий илмларини атрофлича ўрганган, араб ва форс тилларини мукаммал билган. Маҳмуд Кошғарий каби туркий тилнинг мавқеини ошириш, унинг маданиядабий ҳаётдан ўзига муносиб ўрин эгаллаши учун курашган.
Юсуф Хос Ҳожибнинг «Қутадғу билиг» («Саодатга йўлловчи билим», 1069—70) асари исломий туркий адабиётни бошлабгина бермай, уни янги тараққиёт босқичига ҳам кўтарди. У нафақат туркий халқлар адабиёти анъаналари, балки қардош халқлар, жумладан, форсий адабиёт тажрибаларини ҳам ижодий ўзлаштирган ҳолда яратилган. «Шоҳнома» каби мутақориб вазнида ёзилган ва «Туркий Шоҳнома» номи билан шуҳрат қозонган (73 боб, 6520 байт ва тўртликлардан иборат).
«Қутадғу билиг» — 11-аср сўз санъатининг нодир намунаси бўлиб, унда ўз даврининг илғор ижтмоий-сиёсий, маънавияхлоқий масалалари бадиий талқин қилинган, туркий халқлар тарихи, маданияти, илм-фани, урф-одат ва анъаналари, турмуш тарзи, қадриятлари хусусида батафсил маълумот берилган. Юсуф Хос Ҳожиб уни Болосоғунда бошлаб, Қашқарда ёзиб тугатган ва қорахоний ҳукмдор Тавғоч Буғрохонга тақдим этган. Буғрохон муаллифни тақдирлаб, унга «Хос Ҳожиб» («Эшик оғаси») унвонини берган. Шундан кейин шоир «Юсуф Хос Ҳожиб» номи билан машҳур бўлган. Лекин достоннинг охиридаги шикоят оҳангларига қараганда, шоир умрининг охири бу давлатнинг таназзули даврига тўғри келган, шунга мувофиқ ҳаёти ҳам оғир кечган. Шоирнинг Қашқардаги мақбараси зиёратгоҳга айланган.
МАНГУ ҚУМАРУ
Қосимжон Содиқов
филология фанлари доктори, профессор
Қадимги туркий адабиётнинг улуғ ва мўътабар обидаси “Қутадғу билиг” (“Қут бергучи / қутлантирғучи билим”) асарининг яратилганига 940 йил (2010 йил) тўлди. Баласағунлик Юсуф Хос Ҳожиб уни 1069/1070 йили Кошғарда ёзиб тугатган. Асар ўн уч минг мисрадан ортиқроқ бўлиб, туркий адабиёт тарихида маснавийда битилган илк йирик шеърий асардир.
Юсуф Хос Ҳожиб ўзининг илғор фалсафий қарашлари, давлат ва жамият бошқаруви, юртнинг кирим-чиқимию олди-бердиси, ишлаб чиқаришида нималарга эътибор қаратилмоғи кераклиги, қорахонийлар давлатидаги турли мансаб эгаларининг бурчи, уларга қўйиладиган талаблар, билим ва уқувнинг қадри, ҳалоллик, кишилар ўртасидаги ўзаро ҳурмат, оқибат, ўғил-қиз одоби, таълим-тарбия тўғрисидаги ўй-фикрларини асарқаҳрамонларининг сўроғу жавоблари, мунозара-тортишувлари асосида ёритиб беради. Асарнинг ҳар байти биз учун ўрнак бўларли. “Қутадғу билиг”ни ҳижжалаб ўқиган, муаллиф сўзларининг мағзини чаққан киши ундан кўп нарса ўрганади. Ундаги ўгиту йўриғлар кишини билим олишга, инсоф ва адолат, тўғрилик, ўзаро меҳр-оқибатга чақиради; инсон қадрини дунёнинг бор икир-чикиридан – бойлик, мансабу манманлик, ўткинчи маишат, ғийбату ҳасад – ҳамма-ҳаммасидан устун қўймоққа чорлайди.
“Қутадғу билиг” – буюк фалсафа. Боболаримизнинг юзйилликлар оша йиққан олам ва тириклик тўғрисидаги қарашлари, оқилу билгаларнинг бизга айтар сўзу ўгитлари жамул-жам бўлган ушбу китобда.
Қуйида олимларимизнинг ушбу асар тўғрисидаги фикр-мулоҳазаларини келтирамиз.
“Қумару” – қадимги туркийда “ёдгорлик” дегани. “Қутадғу билиг”мангуликка дахлдор ёдгорликдир.
Асарнинг илк, ўз даври қўлёзмалари сақланмаган. Унинг кейинчалик кўчирилган учта йирик қўлёзмаси қолган, холос: бири уйғур, иккиси араб хатида. Араб ёзувли қўлёзмалари манбашуносликда Наманган (ёки Фарғона) ва Қоҳира нусхалари дея ном олган. Эсизки, бу икки қўлёзманинг кўчирилган йили, ўрни ва котиби маълум эмас. Хат услубига қараганда улар, чамаси, XIII–XIV асрларда кўчирилган кўринади. Уйғур ёзувли қўлёзманинг кўчириб тугалланган йил-ой-куни, ери ва котиби аниқ: уни 1439 йили Ҳиротда Ҳасан Қора Сайил Шамс бахши кўчирган. Бу кимсанинг отига қўшилаётган “бахши” сўзи “котиб” дегани; ўша чоғларда уйғур хатида битувчи котибларни шундай аташган. Асли бу сўз исломдан бурунги будда диний матнларида “устоз; ўқитувчи”ни билдирган. Кейинчалик, маънода силжиш юз берди. Темурийлар замонига келиб араб хатида битувчи котиблардан фарқлаш учун эскилар удумини сақлаган хаттотларга нисбатан ушбу истилоҳқўлланилди. Тарихий манбаларда кимсага таъриф берилганда, унинг келиб чиқиши, насл-насаби тўғрисида сўз юритилар экан, “уйғур бахшилари”, “у уйғур бахшиларидан эди” деган қайдлар учраб қолади. Бундай таъкидларнинг остида ҳам “уйғур хатида кўчирувчи битигчилар” кўзда тутилади. “Қутадғу билиг”нинг уйғур хатидаги қўлёзмаси фанда Ҳирот ёки сақланаётган ерига нисбат бериб Вена нусхаси деб юритилмоқда.
Ўтмишдан қолган турли топилма ва китобларда асардан олинган байтлар ҳам учрайди. Жумладан, Россиянинг чет бир қишлоғидаги қадимги Олтин Ўрдага тегишли харобадан сиртига “Қутадғу билиг”дан олинган тўртлик битилган кўзача чиққан. Ёки Анқара Маъориф музейида сақланаётган бир мажмуада ҳам достондан олинган байтлар бор: улар уйғур хатида битилиб, ҳар бир қаторининг ўқилиши араб хатида ёзиб чиқилган. XV юзйилликнинг ўрталарига келиб, айниқса, бир алифбодан бошқасига кўчиш шароитида бундайин қўлёзмалар Туркистонда ҳам, Усмонлилар салтанатида ҳам кенг ёйилган эди.
“Қутадғу билиг”нинг сўзбошисида таъкидланувича, китоб муаллифи уни Машриқ малики Тавғач Буғрахонга тортиқ қилган. Малик Буғрахон шоирни сийлаб, унга ўрданинг хос ҳожиблик лавозимини берди. Асарни ўқиб чиққан Чину Мочин олимларининг бари эътироф этдиларким, Машриқ вилоятида, бутун Туркистон элида, туркий тилда ҳеч кимса бу китобдан яхшироқ тасниф қила олмади. Китоб қай подишоҳлиққа, қай иқлимға етса, ғоят яхшилиғидан ўша элларнинг фозиллари, олимлари унга турлича от бердилар: чинликлар “Aдаб ул-мулук” aтадилар; Мочин маликининг ҳукамолари “Aйин ул-мамлакат” дедилар; машриқлиқлар “Зийнат ун-умаро” деб айтдилар; эронликлар “Шоҳнома-йи туркий”, баъзилари “Панднома-йи мулук” дедилар; туронликлар уни “Қутадғу билиг” дея атадилар. Ушбу маълумотлар ўтмишда достон Шарқ элларида ғоят довруғқозонгани, асар қўлёзмалари кенг тарқалганлигига ишора. Англашиладики, унинг муаллиф буюртмаси билан кўчирилган илк нусхаси хонга тортиққилинган. Достон хонга ёққанлиги туртки бўлиб, ундан янги-янги нусхалар кўчиртирилган ва қўшни ўлкаларга жўнатилган. У бутун Машриқ, турку чин элларида шуҳрат қозонди. Сўнгроқ, ўртада бир сабаб чиқиб, асарнинг таянч нусхаси тузилган кўринади. Юқорида тилга олганимиз – китобнинг довруғи, турли отлар билан аталганлиги тўғрисидаги маълумотлар шу нусхага қўшилганди. Китобнинг янги қўлёзмалари ана шу таянч нусха асосида юзага келган. Бизгача етиб келган уч йирик қўлёзма ҳам ўшалардан.
Юсуф Хос Ҳожибнинг “Қутадғу билиг” асари ўрта асрларда турк дунёсидагина эмас, бутун Шарқ адабиётида шоҳ китоб сифатида довруғқозонди. Унинг “Шоҳнома-йи туркий” дея эътироф этилганлиги ҳам ана шундан. Адабиёт тарихида Шоҳ китобга айланган асарлар саноқли. Бундайин китоблардан бир нечтасини биламиз, холос.
Бизгача сақланган асар қўлёзмаларининг ХIII–ХV асрларга тегишли экани, айниқса, уйғур ёзувли нусханинг темурийларнинг йирик маданий, адабий марказларидан бўлмиш Ҳиротда кўчирилгани ўта аҳамиятлидир. Бу нарса унинг қорахонийлар замонидагина эмас, кейинги асрларда ҳам туркий адабиётда катта ўрин тутганидан далолат беради. “Қутадғу билиг” Ҳирот адабий муҳитида маълум ва машҳур эди. Ўша кезларда асарнинг бизгача етиб келмаган нусхалари бўлгани табиий. Ҳасан Қора Сайил Шамс бахши ҳам Ҳирот нусхасини бизга маълум бўлмаган қайсидир қўлёзмадан кўчирган.
Яна уйғур ёзувли Ҳирот қўлёзмасининг охирига унинг ХV асрнинг 70- йилларида Абдурраззоқ бахши учун Истанбулга юборилгани қайд этиб қўйилибди. Абдурраззоқ бахши ушбу қўлёзмадан янги нусха кўчирганми-йўқми эканини билмаймиз. Лекин ушбу нусхани қўлига олиб, ундан фойдалангани аниқ. Ўша даврларда Ўрта Осиёнинг йирик адабий-маданий марказлари билан Истанбул ўртасида узлуксиз маданий, адабийалоқалар кечган. Бунинг таъсирини икков муҳитда яратилган бошқа ёдгорликлар, бадиий асарлар мисолида ҳам кузатамиз.
Асарнинг мавжудқўлёзмалари ичида араб ёзувли Наманган ва Қоҳира нусхалари эскироқдир. Араб ёзувли нусхалар бўла туриб, уйғур хатида янги бир нусханинг кўчирилгани қизиқ. Бу ҳодиса ёзув амалиёти, хусусан, ўша кезлар турк-ислом маданий муҳитида уйғур ва араб ёзувларининг тенгма-тенг ишлатилганлиги билан боғлиқ.
—————————
«Бу китобни тасниф қилиғли Баласағун мавлудлиғ парқиз идиси эр турур. Аммо бу китобни Кошғарда тугал қилиб, Машриқ малики Тавғачхан ускинга кекурмиш, малик ани ағирлаб, улуғлаб ўз Хас Ҳожиблықы анга бермиш турур, анинг учун Йусуф Улуғ Хас Ҳожиб тэб атқ жавқ йазилмиш турур» (Бу китобни тартиб берувчи Баласоғунда туғилган, парқиз соҳиби (сабр-қаноатли) кишидир. Аммо бу китобни Кошғарда тугал қилиб, Машриқ малики Тавғачхон даргоҳига келтирибдир. Малик уни ёрлақаб, улуғлаб ўз (саройида) Хос Ҳожиблик (лавозимини) берибди. Шунинг учун Юсуф Улуғ Хос Ҳожиб деб машҳур номи тарқалибди).
———————————
Айтганча, Маҳмуд Кошғарий “Девону луғатит турк” асарида ўзи яшаган чоғларда ишлатиладиган туркий ёзув тўғрисида сўз юрита туриб, араб хатини эмас, уйғур ёзувини келтиради; уни “туркча ёзув” деб атайди. Бу хатни Алишер Навоий ҳам яхши билган. У Бадиуззамонга ёзган мактубларининг бирида бу ёзувни эслайди ва уни “туркча хат” дейди. Яна XV асрнинг ўрталаригадайин яшаб ўтган мумтоз ижодкорларимиз, ўқимишлилар, ҳатто Лутфий, Саккокий сингари шоирлар ўз асарларини уйғур хатида битгани, уларнинг хат-саводи айни ёзувда чиққанини эслашимиз ўринли. Чиқарадиган хулосамиз ҳам ана шунга қаратилмоғикерак. Кузатувларимизга қараганда, муаллиф ўз асарини уйғур хатида ёзган, кейинчалик у араб ёзувига ҳам ўгирилган. Шу йўсун ХI–ХV юзйилликларда асарнинг уйғур ҳамда араб ёзувли қўлёзмалари кенг тарқалган. Шуларга таяниб, “Қутадғу билиг”нинг кунимизга қадар етиб келмаган бошқа нусхалари ҳам икки хил ёзувда битилган дея тусмолласа бўлади.
Эътиборни тортадиган ери шундаки, учала нусханинг матни бир-бирига тўла мос келмайди. Қўлёзмаларнинг бири бошқасидан кўчирилган эмас. Уларга буткул бошқа-бошқа нусхалар асос бўлган. Шу ўринда мавжуд қўлёзмаларнинг қай бири қадимийроқ нусхадан (юқорида таъкидлаганимиз таянч нусхадан?) кўчирилган, деган сўроқнинг туғилуви табиий. Бу хусусда уйғур ёзувли Ҳирот қўлёзмаси, кейинги даврга тегишли эса-да, бошқаларига кўра эскироқ нусхадан кўчирилганлигини таъкидламоқ керак. Чамаси, унга асос бўлган қўлёзма ҳам уйғур хатида эди. Ҳасан Қора Шамс бахши уни бизгача етиб келган араб ёзувли нусхалардан-да эскироқ бўлган бошқа бир уйғур ёзувли қўлёзмадан кўчирган.
Бу азиз китобнинг мағизи тўрт устунга таянади. Аввали – адлдир; иккинчиси – қут – давлат; бунда куч-қудрат тимсоли ҳам бор (“қут” сўзининг маънолари тўғрисида айни саҳифада берилаётган Қ. Омонов мақоласида яхши гаплар бор); учинчиси – ақл – уқуш эрур; тўртинчиси – қаноат. Яна уларнинг ҳар бирига билга кишиларнинг оти берилган. Адлнинг оти – Кунтуғди. Асарда у элиг (яъни подишоҳ) бўлиб келади. Қуту давлатнинг оти – Ойтўлди, у вазирдир. Ақлни Ўгдулмиш аталган, у вазирнинг ўғли. Қаноатга эса Ўзғурмиш от берилган, у вазирнинг қариндошидир. Адл, қут, ақл ва қаноатнинг асарга асос қилиб олинувининг чуқур маъноси бор. Юсуф Хос Ҳожиб давлатнинг куч-қудратини, гуллаб-яшнашини, эзгуликни, кишининг бахту саодатини адолат, ақл-заковат ҳамда қаноат бирлигида деб билади.
Достон қаҳрамонларига берилган отлар теран маънога эга. Кунтуғди отининг луғавий маъноси “туққан Кун; чиққан қуёш” дегани. Ойтўлдининг маъноси – “тўлун ой”; Ўгдулмиш– “ақлга тўлган”; Ўзғурмиш эса “қаноатли” дегани.
Юсуф Хос Ҳожиб давлат ва жамият бошқарувида адолат ила сиёсатни бош ўринга қўяди. Кунтуғди элиг тимсолида бу нарса яхши берилган. Элиг сўзининг маъноси, айрим олимлар таъкидлаганидек, “эллиг, эли бор” сўзидан эмас, балки “элитувчи, йўл бошловчи” дегани. Тил тарихида -гқўшимчаси отдан эмас, феълдан от ясайди. Бу ўринда сўзнинг ўзаги эли-, унга от ясовчи қўшимчасини қўшиб элиг сўзи ясалган. Ҳозирги ўзбекчадаги элит- деган сўзимиз ҳам ўшандан.
Муаллиф ўзининг тенглик, адолат тўғрисидаги қарашларини Кунтуғди тилидан беради. Унинг уқтиришича, тўғрилик (адолат) олдида ҳамма баробар. Кунтуғди элиг тилидан буни шундай таърифлайди:
Кўнилик узала кесар-мен ишиг,
Адирмас-ма бегсиг я қулсиғ кишиг.
(Ишни тўғрилик юзасидан ҳал қиламан,
Бег ё қулни фарқлаб ўтирмайман.)
Адиб сиёсатни, давлат қонунларини юқори тутади. Қонун ва интизом остида мамлакат обод, халқ эркин-эмин яшайди, деган ғояни қўллаб-қувватлайди. У ўтмиш адиб ва мутафаккирлари орасида биринчилардан бўлиб давлат ва жамият бошқарувининг демократик асосларини, тенглик принципларини ишлаб чиқди, ўз даври давлат бошқарувининг йўл-йўриқларини, тўру-тузукларини яратди. “Қутадғу билиг” давлат низоми даражасига кўтарилган асар эди.
Юсуф Хос Ҳожиб кишилик маънавияти тарихида биринчилардан бўлиб “комил инсон” тушунчасини кўтариб чиқди. У “комил инсон”ни тугал эр деб атаган. Мутафаккир кишининг маънавий юксалишида икки босқични ажратади: биринчиси – балоғат; бунга, ихлос қилса, ҳар бир билимли, уқушли кимса эришуви мумкин. Киши камолотининг иккинчи босқичи тугалликдир. Унга ҳар кимсанинг етишуви мушкул. Адибнинг таъкидлашича, тугал эрда икки сифат уйғунлашмоғи керак: бири – билим; иккинчиси – уқуш (заковат). Ана шу сифатлари билан киши тугалликка эришади:
Бу икки бирикса, бўлур эр тугал,
Тугал эр ажунуғ тамам ер тугал.
(Бу иккиси бирикса, киши тугал бўлади,
Тугал эр оламни тугал қўлга олади), –
деб ёзади мутафаккир.
Тил ва нутқ, нутқнинг ёзма ва оғзаки шакллари тўғрисидаги қарашлар тилшуносликнинг доимий эътиборида туради. Бунинг ҳақиқатини Европа тилшунослари XIX юзйилликка келиб тушуниб етган бўлсалар, Шарқ, хусусан, ўзбек тилшунослиги тарихида бу тушунчалар эскидан бор. Ёрқин мисолини “Қутадғу билиг”да кузатамиз. Юсуф Хос Ҳожибнинг тил билимида ёзма тил ва нутқ фарқланади. У ёзма тилни битиг сўз деб атаган эди. Қадимги туркий тилда битиг – “битиг, ёзув; xaт, китоб; ёзма ҳужжат” aнгламига эга. У “ёзмоқ, битмак” маъносидаги бити- феълидан ясалган. Битиг сўз истилоҳи “битилган сўз; китобий сўз; мaтн”, тилшунослик тили билан айтганда, “ёзма тил, aдабий тил” маъносини беради. Maна ўша истилоҳининг байтдаги мисоли:
Балағат била хат тенгашса қали,
Эди эдгу тил бу битиг сўз тили.
(Бaлоғат билан хат тенглашса агар,
Ёзма тил жуда эзгу тил бўлади.)
“Ёзма тил фикрни ифодалашнинг энг яхши йўлидир” дея таъкидлайди шоир:
Неку тер эшиткил Ила сир тенги,
Эди эдгу янг бу битиг сўз янги.
(Ила-сир тенги[яъни ёши Ила дарёсидай узун, кўпни кўрган донишманд] бу тўғрида нима деган, эшитгил:
Ёзма тил усули[яъни фикрни матнда ифода этиш йўли] жуда яхши усулдир.)
Юсуф Хос Ҳожиб “oғзаки тил, нутқ”ни тил сўз ёки тилин сўз деб атаган. Мана ўша истилоҳнинг мисоли:
Йўқ эрса битиг бу кишилар ара,
Tилин сўзка ким бутгай эрди, кўр-а.
(Бу кишилар орасида ёзув йўқ эрса,
Oғзаки сўзга ким ҳам ишонган бўлар эди, кўргин.)
Адиб Аҳмад Югнакий ўзининг “Ҳибат ул-ҳақойиқ” aсaрида “нутқ”ни aғиз тил деган. Ушбу истилоҳдаги ағиз – “oғзаки” дегани, aғиз тил эса “оғзаки тил”, яъни “нутқ” деган маънони англатади. Мана ўша истилоҳнинг мисоли:
Aғиз тил безаги кўни сўз турур,
Кўни сўзла сўзни, тилингни беза.
(Нутқнинг безаги тўғри сўз турур,
Тўғри сўзла сўзни, тилингни (нутқингни) беза.)
“Қутадғу билиг” фанга кириб келгандан буён унинг қатор илмий, шунинг билан бирга, халқчил нашрлари яратилди. Бироқ, унинг илмий нашрини тайёрлашда турк олими Рашид Раҳмати Арат ва ўзбек олими Қаюм Каримовдан ўтадигани чиқмади. Яқин орадаасарни улардан ўтказиб нашрга тайёрлагучи, бу икки олимга тенглашадигани чиқиши қийин. Бу сўзлар нашр масаласида энди бирор кимсанинг қўл уриши фойдасиз дегани эмас, аксинча, уни нашрга тайёрлаш учун уларнинг даражасига эришмаклик керак, дегани бўлади. Асарни ўрганишда бу икки олимнинг хизмати ниҳоятда улуғ (икковларини Оллоҳ раҳмат қилсин).
Асарнинг талқини, бадиияти, тил ўзгачалиги, аҳамиятитўғрисида айтилаётган мулоҳазаларнинг энг олди ҳам гўё уста ғаввос чексиз уммонга шўнғиб, унинг бир четидан қўлига илинган инжуни кўтариб чиққандай гап. Демоқчи бўлганимиз: илм кишилари учун асар юзасидан бажарилмоғи керак ишлар ҳали олдинда турибди.
“Ўзбекистон адабиёти ва санъати” газетасининг 2010 йил 50-сонидан олинди.
ЮСУФ ХОС ҲОЖИБ
ҲИКМАТЛАР
* * *
Хулқ гўзал бўлса, барча халқ севади,
Хулқи тўғри бўлган киши тўрга чиқади.
* * *
Болага отанинг меҳнати сингган бўлса,
Сўнг у боланинг хулқ-атворида билинади.
Ота болани назоратда тутса,
У яхши, эзгу бўлади.
* * *
Ҳар ким одоб сурмасидан тортса ҳаё кўзига,
Мақсад келинин кўрар қаршисида беҳижоб.
Ота болани кичиклигидан бебош қилиб қўйса,
Болада гуноҳ йўқ, барча жафо отада.
Ўгал-қизга билим, ҳунар ўргатиш керак,
Токи бу ҳунарлар билан феъл-атвори гўзал бўлсин.
Кимнинг хулқ-атвори, феъли яхши бўлса,
У тилагини топади, ою кун унга кулиб боқади.
* * *
Яхши қилиқ оқ сут билан кирса,
Ўлим келиб тутмагунча ўзгармайди.
* * *
Билимни буюк, ўқувни улуғ бил,
Бу иккиси танланган бандасини улуғлайди.
Заковат қаэрда бўлса, улуғлик бўлади,
Билим кимда бўлса буюклик олади.
* * *
Билимсиз, шубҳасиз, аниқ кўрдир,
Кел, эй нодон, билимдан ҳисса ол.
* * *
Заковатли уқади, билимли билади,
Билимли, заковатли тилакка етади.
* * *
Ҳамма эзгуликлар билим туфайлидир.
Билим туфайли гўё кўкка йўл топилади.
Сўз бўз ерга яшил кўкдан тушди,
Сўзи туфайли инсон ўзини улуғ қилди.
* * *
Илм асосига қурилмаган улуғликнинг охири хорликдир.
Нодон агар улуғ бўлса унга кўнгил боғлама,
Чунки амал нодон билан боқий эмас жаҳонда.
Чарох ҳеч қачон жоҳилларнинг амалини билмайди,
Қора чоҳга тиқар уни, қўймас бир кун омонда.
Кишини йилқидан билим фарқлади,
Билим билан инсон мартабали бўлди.
Заковатли киши гўзал ва тил-сўзи тўғри,
Ва тамоми қилиқлари тугал — тўкис бўлади.
* * *
Билим, ҳунар, эзгу қилиқ ва ё хулқни
Киши ўрганади, сўнг йўриқ тузилади.
Киши зулмат босган қоронғу уй кабидир,
Ўқув-идрок бир машъалдирки, уни ёритади.
Кўргин, турли яхшиликлар ўқув-идрокдан келади,
Киши билим туфайли улғаяди, машҳур бўлади.
* * *
Мол-дунёни қанча термагин, у тугайди, олқинади,
Ёзилса-чи, сўз абадий қолади, оламни кезади.
* * *
Ўғил-қиз кичиклигида нимани ўрганса,
То қариб ўлмагунча унутмайди.
* * *
Дўст тутмоқ осон, риоя қилмоғи қийин,
Душман бўлмоқ осон, ярашмоғи қийин.
* * *
Икки турли кишига яқинлашма, узоқлаш,
Ўша нарса жон баробарида ширин бўлади.
* * *
Душманни заиф деб узоқ ғофил бўлма,
Нега қурқайин, деб сўз билан керилма.
* * *
Одамларсиз яшама, одамлар орасида бўл,
Одамлар айбини кўрма, ўз айбингни кўр.
* * *
Агар халқнинг бошчиси яхши бўлса,
Унинг хизматчилари яхши бўлади.
* * *
Кишиларнинг суқига ишингни бермагин,
Вафосиз кишиларга ошингни едирма.
* * *
Ўзинг биродар кўнглини билмоқ истасанг,
Сўз билан ғазабини келтир ва қовоғингни сол.
Сени севиши, севмаслигини билайин десанг,
Севимлироқ нарсасини сўра, дарҳол тушунилади.
У бу икки нарсага қовоғини солмаса,
Ушбу кишини жон билан тенг тутиш керак.
* * *
Кишига ҳасад қилма, ўзингни яхши тут,
Бу қиликдан доим ғам-ташвиш келади.
* * *
Шарм-ҳаё ҳамма ярамас ишлардан тияди,
Уятсизлик киши учун жуда ярамас иллатдир.
Ростлик, шарму ҳаё ҳамда гўзал хулқ,
Учаласи бирикса, бу севинч демакдир.
Яна бири — софлик ва ростфеъллик, бўлар,
Икки оламда кишини бахтиёр қилади.
* * *
Уятли киши одамларнинг сарасидир,
Уятсиз киши — кишиларнинг тубани,
Уятсиз тили тўғри сўз сўзламайди.
Уятсиз кишидан йироқ тур, йироқ,
Уятсизнинг кўзи қаттиқ бўлади.
Ор-номуссиз кишининг юзи гўштсиз сўнгакдир,
Ор-номуссиз кишининг ўзи битмас мараздир.
* * *
Кишилар орасида етуги уятли кишидир.
* * *
Ким яхшилик қилса, яхшилик топади,
У жабру ситамларга қарамайди.
Кимда ким ёмонлик куриб, яхшилик қилса,
Эй эзгу киши, мен сени орзу қиламан,
Эй эзгу, сенга ким туяди, айтиб бер менга
Энди бери кел, мен сенга жуда чанқоқман.
* * *
Бошқаларга зиён истама, ўзинг ҳам зиён кўрма,
Фақат яхшилик қил, ҳавас ва орзуни билгин.
* * *
Одам бўл, одамга одамийлик қил,
Одам деган отни, мақтовни ол.
* * *
Ёмондан ошна тутма, зинҳор йироқ тур,
Ёмон дўст сени йўлдан оздиради.
Ўзинг эзгу отли бўлайин десанг,
Ёмонга қушилма, ҳушёр бўл, уйла.
* * *
Кўп сўзлаб киши доно бўлмайди,
Кўп эшитиб, доно барчага бош бўлади.
* * *
Сен ўзингга эсонлик тиласанг,
Тилингдан яроқсиз сўзингни чиқарма.
Билиб сўзлаган сўз донолик саналади,
Нодоннинг сўзи ўз бошини ейди.
Сўзни кўп сўзлама, бир оз озроқ сўзла,
Туман минг сўз тугунин бир сўзда кўзла.
* * *
Сўзингга эҳтиёт бўл, бошинг кетмасин,
Тилингга эҳтиёт бўл, тишинг синмасин.
* * *
Заковат кўрки сўздур, бу тилнинг кўрки сўздир,
Кишининг кўрки юздур, бу юзнинг кўрки кўздир.
* * *
Киши икки нарса туфайли қаримайди,
Бири — эзгу хулқи, бири — эзгу сўзи.
Мендан сенга кумуш, олтин қолса,
Уларни сен бу сўзга тенг тутмагил.
* * *
Сўзни сўзламаса, у соф олтинга тенг,
У тилдан чиқарилса, сариқ чақага тенг.
* * *
Ёру дўстларнинг кўнглини синдирма, юкини кўтар,
Киши кўнгли юпқа шиша мисолдир,
Уни эҳтиёт қил, қўзғатма, синади.
Кишининг кўнгли қолса, ҳаловат кетади,
Яқинлик узилади, фойда йироқлашади.
Яқинлик истасанг, кўнгил олгин, кўнгил
Кўнгил синса, яқинлик кетади.
* * *
Одам нима билан равнақ топса,
Ўшанга ёпишади.
Бола уйнинг зийнати.
Инсон номи ўлмай яшайди такрор,
Ортидан фарзанди қолганда ёдгор!
Юксалиш қийин, пастлаш осон,
Негаки огир тошни кўтариш қийин,
Ташлаб юбориш осондир!
Бахт, давлат қаэрда бўлса, унга буйин бер, яраш,
Агар бахтга эришсанг, қайгу билан кураш.
* * *
Ётни ёрлақагин ва емиш бергин,
Мусофирни эзгу тутгин, эй билағон доно.
* * *
Ётни эзгу тутса, эр кўзи ёришади.
Мусофирни эзгу тутса, овозаси ёришади.
* * *
Ишга шошиб киришма, сабр қил, эҳтиёт бўл,
Шошилиб қилинган ишнинг охири вой бўлади,
Шошилиб қилинган ишлар нечоғли ярамас бўлади.
Шошқалоқлик барча адашган кишилар иши.
* * *
Қачон қаҳринг келса, ўзингни тут, бардошли бўл,
Сабрли кишининг севинчи олдида.
Киши сабр қилса, бузилган ишини тўғрилайди.
Киши сабр қилса, ўз тилагйни топади,
Сабр қилиб тургувчи оқ қушни тутади
* * *
Тамагир билан асло яқин бўлма,
Шубҳасиз у сенга душман бўлади.
* * *
Кишилар ёвузи — бу эзма кишидир.
Кишиларнинг қадрлиси — саховатли кишидир.
* * *
Биров сенга муайян бир меҳнатни сингдирса,
У меҳнатни унутма, мисли улик бўлма.
Эй асл киши, одамгарчиликни қўйма,
Кишиларга доим одамгарчилик қилиб тур.
Кел мол деган ном олма, одамгарчилик қил.
Одамга одам бўл, одамгарчилик қил.
* * *
Бахил бўлма, эй саховатли киши,
Саховатли деган мангу қолади, ўлмайди.
* * *
Тамоққа эҳтиёт булинса, умрга фойдалидир,
Овқатни оз ейилса, бу оғизга лаззатлидур.
* * *
Ичимлик ичма, тубанларга аралашмай юр,
Эмин юр, доим эзгу бўласан.
Синалган, танилган кишини маҳкам тут.
Ундан сенга туман минг манфаат тегади.
Ҳар қанақа сўзни ҳам тингла, лекин ишонма.
Кўнглингдагини очма, қаттиқ ва маҳкам тут.
* * *
Ичимлик ичма, зинҳор зинога яқинлашма, хазар қил.
Бу икки нарса гадолик тўнини кийдиради.
* * *
Билимли ичимлик ичса, билимсиз бўлади,
Билимсиз маст бўлса, ножўя ишлар қилади.
Ичимлик ичма, ичимлик ичса, кишининг бахти кетади,
Ичимлик ичса, киши телба, тентак бўлади.
Қайси нарсага меҳнат кўп сарфланса,
Ўша нарса севимли, азиз бўлади.
* * *
Ичимлик ичма, эй майпараст, бўғзининг қули,
Май ичсанг, сенга гадолик йўли очилади.
Маст бўлгач, киши телба, тентак бўлади.
Кимнинг ҳиммати бўлмаса, у ўликдир,
Иккала дунёда ҳам у бебаҳра бўлади.
Барча халққа кўнгилдан меҳрибон бўл,
Доим ҳайрли иш қил, ўзинг эзгулик топ.
Халққа манфаат келтир, зарарли бўлма,
Феълингни яхши тут, ёмонларнинг касофатини бос.
* * *
Қизил тил сени қисқа ёшли қилади,
Эсон булай десанг, сен уни маҳкам боғла.
* * *
Аралашдингми, фитна кўтаради, кўр,
Бири — ғийбатчи, чақимчилик қилувчи.
Бири — иккиюзлама киши, тамагир.
* * *
Қаерда хиёнат оёққа турса,
Ўша ердан диэнат йироқлашади.
Хиёнаткор қаэрга қул урса,
Денгизни шимиради, ерни қуритади.
* * *
Хулқ гўзал бўлса, барча халқ севади,
Хулқи тўғри бўлган киши тўрга чиқади.
* * *
Ҳаромга аралашма ва зуравонлик қилма,
Ўзгалар қонини тўкма, хусумат ва ғараз қилма.
* * *
Ўзинг қайси ишни қилмоқчи бўлсанг,
Аввал сўзинг, кўнглинг билан кенгашгин.
* * *
Кўнгил ва тилни тўғри тут, эй билогон доно,
Ўз вақтида сенинг ризқинг камаймайди.
Ўзинг бу дунёда бойлик истасанг,
Тўғри бўл, сўзларингни тўғри тут.
* * *
Дунё давлат билан сени аврамасин,
Ҳамма ишларда ҳам тўғрилик иста.
* * *
Тўғри сўз дағалдир, уни сингдиргин,
Эртага манфаати тегадир, сени суюнтиради.
* * *
Киши чиройига ички дунёси эшдир,
Юз кўрки билан унинг феъл-атвори тенгдир.
Yusuf Xos Hojib (asl ismi Yusuf) (taxm. 1020/21, Bolosog’un — ?) — turkigo’y shoir, mutafakkir, davlat arbobi. «Qutadg’u bilig» dostoni muallifi. Uning hayoti va faoliyati haqida ma’lumotlar beruvchi yagona manba ham «Qutadg’u bilig» kitobidir. Ushbu kitobga ko’ra, u zamonasining barcha asosiy ilmlarini atroflicha o’rgangan, arab va fors tillarini mukammal bilgan. Mahmud Koshg’ariy kabi turkiy tilning mavqeini oshirish, uning madaniyadabiy hayotdan o’ziga munosib o’rin egallashi uchun kurashgan.
Yusuf Xos Hojibning «Qutadg’u bilig» («Saodatga yo’llovchi bilim», 1069—70) asari islomiy turkiy adabiyotni boshlabgina bermay, uni yangi taraqqiyot bosqichiga ham ko’tardi. U nafaqat turkiy xalqlar adabiyoti an’analari, balki qardosh xalqlar, jumladan, forsiy adabiyot tajribalarini ham ijodiy o’zlashtirgan holda yaratilgan. «Shohnoma» kabi mutaqorib vaznida yozilgan va «Turkiy Shohnoma» nomi bilan shuhrat qozongan (73 bob, 6520 bayt va to’rtliklardan iborat).
«Qutadg’u bilig» — 11-asr so’z san’atining nodir namunasi bo’lib, unda o’z davrining ilg’or ijtmoiy-siyosiy, ma’naviyaxloqiy masalalari badiiy talqin qilingan, turkiy xalqlar tarixi, madaniyati, ilm-fani, urf-odat va an’analari, turmush tarzi, qadriyatlari xususida batafsil ma’lumot berilgan. Yusuf Xos Hojib uni Bolosog’unda boshlab, Qashqarda yozib tugatgan va qoraxoniy hukmdor Tavg’och Bug’roxonga taqdim etgan. Bug’roxon muallifni taqdirlab, unga «Xos Hojib» («Eshik og’asi») unvonini bergan. Shundan keyin shoir «Yusuf Xos Hojib» nomi bilan mashhur bo’lgan. Lekin dostonning oxiridagi shikoyat ohanglariga qaraganda, shoir umrining oxiri bu davlatning tanazzuli davriga to’g’ri kelgan, shunga muvofiq hayoti ham og’ir kechgan. Shoirning Qashqardagi maqbarasi ziyoratgohga aylangan.
MANGU QUMARU
Qosimjon Sodiqov
filologiya fanlari doktori, professor
Qadimgi turkiy adabiyotning ulug’ va mo»tabar obidasi “Qutadg’u bilig” (“Qut berguchi / qutlantirg’uchi bilim”) asarining yaratilganiga 940 yil (2010 yil) to’ldi. Balasag’unlik Yusuf Xos Hojib uni 1069/1070 yili Koshg’arda yozib tugatgan. Asar o’n uch ming misradan ortiqroq bo’lib, turkiy adabiyot tarixida masnaviyda bitilgan ilk yirik she’riy asardir.
Yusuf Xos Hojib o’zining ilg’or falsafiy qarashlari, davlat va jamiyat boshqaruvi, yurtning kirim-chiqimiyu oldi-berdisi, ishlab chiqarishida nimalarga e’tibor qaratilmog’i kerakligi, qoraxoniylar davlatidagi turli mansab egalarining burchi, ularga qo’yiladigan talablar, bilim va uquvning qadri, halollik, kishilar o’rtasidagi o’zaro hurmat, oqibat, o’g’il-qiz odobi, ta’lim-tarbiya to’g’risidagi o’y-fikrlarini asarqahramonlarining so’rog’u javoblari, munozara-tortishuvlari asosida yoritib beradi. Asarning har bayti biz uchun o’rnak bo’larli. “Qutadg’u bilig”ni hijjalab o’qigan, muallif so’zlarining mag’zini chaqqan kishi undan ko’p narsa o’rganadi. Undagi o’gitu yo’rig’lar kishini bilim olishga, insof va adolat, to’g’rilik, o’zaro mehr-oqibatga chaqiradi; inson qadrini dunyoning bor ikir-chikiridan – boylik, mansabu manmanlik, o’tkinchi maishat, g’iybatu hasad – hamma-hammasidan ustun qo’ymoqqa chorlaydi.
“Qutadg’u bilig” – buyuk falsafa. Bobolarimizning yuzyilliklar osha yiqqan olam va tiriklik to’g’risidagi qarashlari, oqilu bilgalarning bizga aytar so’zu o’gitlari jamul-jam bo’lgan ushbu kitobda.
Quyida olimlarimizning ushbu asar to’g’risidagi fikr-mulohazalarini keltiramiz.
“Qumaru” – qadimgi turkiyda “yodgorlik” degani. “Qutadg’u bilig”mangulikka daxldor yodgorlikdir.Asarning ilk, o’z davri qo’lyozmalari saqlanmagan. Uning keyinchalik ko’chirilgan uchta yirik qo’lyozmasi qolgan, xolos: biri uyg’ur, ikkisi arab xatida. Arab yozuvli qo’lyozmalari manbashunoslikda Namangan (yoki Farg’ona) va Qohira nusxalari deya nom olgan. Esizki, bu ikki qo’lyozmaning ko’chirilgan yili, o’rni va kotibi ma’lum emas. Xat uslubiga qaraganda ular, chamasi, XIII–XIV asrlarda ko’chirilgan ko’rinadi. Uyg’ur yozuvli qo’lyozmaning ko’chirib tugallangan yil-oy-kuni, yeri va kotibi aniq: uni 1439 yili Hirotda Hasan Qora Sayil Shams baxshi ko’chirgan. Bu kimsaning otiga qo’shilayotgan “baxshi” so’zi “kotib” degani; o’sha chog’larda uyg’ur xatida bituvchi kotiblarni shunday atashgan. Asli bu so’z islomdan burungi budda diniy matnlarida “ustoz; o’qituvchi”ni bildirgan. Keyinchalik, ma’noda siljish yuz berdi. Temuriylar zamoniga kelib arab xatida bituvchi kotiblardan farqlash uchun eskilar udumini saqlagan xattotlarga nisbatan ushbu istilohqo’llanildi. Tarixiy manbalarda kimsaga ta’rif berilganda, uning kelib chiqishi, nasl-nasabi to’g’risida so’z yuritilar ekan, “uyg’ur baxshilari”, “u uyg’ur baxshilaridan edi” degan qaydlar uchrab qoladi. Bunday ta’kidlarning ostida ham “uyg’ur xatida ko’chiruvchi bitigchilar” ko’zda tutiladi. “Qutadg’u bilig”ning uyg’ur xatidagi qo’lyozmasi fanda Hirot yoki saqlanayotgan yeriga nisbat berib Vena nusxasi deb yuritilmoqda.
O’tmishdan qolgan turli topilma va kitoblarda asardan olingan baytlar ham uchraydi. Jumladan, Rossiyaning chet bir qishlog’idagi qadimgi Oltin O’rdaga tegishli xarobadan sirtiga “Qutadg’u bilig”dan olingan to’rtlik bitilgan ko’zacha chiqqan. Yoki Anqara Ma’orif muzeyida saqlanayotgan bir majmuada ham dostondan olingan baytlar bor: ular uyg’ur xatida bitilib, har bir qatorining o’qilishi arab xatida yozib chiqilgan. XV yuzyillikning o’rtalariga kelib, ayniqsa, bir alifbodan boshqasiga ko’chish sharoitida bundayin qo’lyozmalar Turkistonda ham, Usmonlilar saltanatida ham keng yoyilgan edi.
“Qutadg’u bilig”ning so’zboshisida ta’kidlanuvicha, kitob muallifi uni Mashriq maliki Tavg’ach Bug’raxonga tortiq qilgan. Malik Bug’raxon shoirni siylab, unga o’rdaning xos hojiblik lavozimini berdi. Asarni o’qib chiqqan Chinu Mochin olimlarining bari e’tirof etdilarkim, Mashriq viloyatida, butun Turkiston elida, turkiy tilda hech kimsa bu kitobdan yaxshiroq tasnif qila olmadi. Kitob qay podishohliqqa, qay iqlimg’a yetsa, g’oyat yaxshilig’idan o’sha ellarning fozillari, olimlari unga turlicha ot berdilar: chinliklar “Adab ul-muluk” atadilar; Mochin malikining hukamolari “Ayin ul-mamlakat” dedilar; mashriqliqlar “Ziynat un-umaro” deb aytdilar; eronliklar “Shohnoma-yi turkiy”, ba’zilari “Pandnoma-yi muluk” dedilar; turonliklar uni “Qutadg’u bilig” deya atadilar. Ushbu ma’lumotlar o’tmishda doston Sharq ellarida g’oyat dovrug’qozongani, asar qo’lyozmalari keng tarqalganligiga ishora. Anglashiladiki, uning muallif buyurtmasi bilan ko’chirilgan ilk nusxasi xonga tortiqqilingan. Doston xonga yoqqanligi turtki bo’lib, undan yangi-yangi nusxalar ko’chirtirilgan va qo’shni o’lkalarga jo’natilgan. U butun Mashriq, turku chin ellarida shuhrat qozondi. So’ngroq, o’rtada bir sabab chiqib, asarning tayanch nusxasi tuzilgan ko’rinadi. Yuqorida tilga olganimiz – kitobning dovrug’i, turli otlar bilan atalganligi to’g’risidagi ma’lumotlar shu nusxaga qo’shilgandi. Kitobning yangi qo’lyozmalari ana shu tayanch nusxa asosida yuzaga kelgan. Bizgacha yetib kelgan uch yirik qo’lyozma ham o’shalardan.
—————————
«Bu kitobni tasnif qilig’li Balasag’un mavludlig’ parqiz idisi er turur. Ammo bu kitobni Koshg’arda tugal qilib, Mashriq maliki Tavg’achxan uskinga kekurmish, malik ani ag’irlab, ulug’lab o’z Xas Hojibliqi anga bermish turur, aning uchun Yusuf Ulug’ Xas Hojib teb atq javq yazilmish turur» (Bu kitobni tartib beruvchi Balasog’unda tug’ilgan, parqiz sohibi (sabr-qanoatli) kishidir. Ammo bu kitobni Koshg’arda tugal qilib, Mashriq maliki Tavg’achxon dargohiga keltiribdir. Malik uni yorlaqab, ulug’lab o’z (saroyida) Xos Hojiblik (lavozimini) beribdi. Shuning uchun Yusuf Ulug’ Xos Hojib deb mashhur nomi tarqalibdi).
———————————
Yusuf Xos Hojibning “Qutadg’u bilig” asari o’rta asrlarda turk dunyosidagina emas, butun Sharq adabiyotida shoh kitob sifatida dovrug’qozondi. Uning “Shohnoma-yi turkiy” deya e’tirof etilganligi ham ana shundan. Adabiyot tarixida Shoh kitobga aylangan asarlar sanoqli. Bundayin kitoblardan bir nechtasini bilamiz, xolos.
Bizgacha saqlangan asar qo’lyozmalarining XIII–XV asrlarga tegishli ekani, ayniqsa, uyg’ur yozuvli nusxaning temuriylarning yirik madaniy, adabiy markazlaridan bo’lmish Hirotda ko’chirilgani o’ta ahamiyatlidir. Bu narsa uning qoraxoniylar zamonidagina emas, keyingi asrlarda ham turkiy adabiyotda katta o’rin tutganidan dalolat beradi. “Qutadg’u bilig” Hirot adabiy muhitida ma’lum va mashhur edi. O’sha kezlarda asarning bizgacha yetib kelmagan nusxalari bo’lgani tabiiy. Hasan Qora Sayil Shams baxshi ham Hirot nusxasini bizga ma’lum bo’lmagan qaysidir qo’lyozmadan ko’chirgan.
Yana uyg’ur yozuvli Hirot qo’lyozmasining oxiriga uning XV asrning 70- yillarida Abdurrazzoq baxshi uchun Istanbulga yuborilgani qayd etib qo’yilibdi. Abdurrazzoq baxshi ushbu qo’lyozmadan yangi nusxa ko’chirganmi-yo’qmi ekanini bilmaymiz. Lekin ushbu nusxani qo’liga olib, undan foydalangani aniq. O’sha davrlarda O’rta Osiyoning yirik adabiy-madaniy markazlari bilan Istanbul o’rtasida uzluksiz madaniy, adabiyaloqalar kechgan. Buning ta’sirini ikkov muhitda yaratilgan boshqa yodgorliklar, badiiy asarlar misolida ham kuzatamiz.
Asarning mavjudqo’lyozmalari ichida arab yozuvli Namangan va Qohira nusxalari eskiroqdir. Arab yozuvli nusxalar bo’la turib, uyg’ur xatida yangi bir nusxaning ko’chirilgani qiziq. Bu hodisa yozuv amaliyoti, xususan, o’sha kezlar turk-islom madaniy muhitida uyg’ur va arab yozuvlarining tengma-teng ishlatilganligi bilan bog’liq.
Aytgancha, Mahmud Koshg’ariy “Devonu lug’atit turk” asarida o’zi yashagan chog’larda ishlatiladigan turkiy yozuv to’g’risida so’z yurita turib, arab xatini emas, uyg’ur yozuvini keltiradi; uni “turkcha yozuv” deb ataydi. Bu xatni Alisher Navoiy ham yaxshi bilgan. U Badiuzzamonga yozgan maktublarining birida bu yozuvni eslaydi va uni “turkcha xat” deydi. Yana XV asrning o’rtalarigadayin yashab o’tgan mumtoz ijodkorlarimiz, o’qimishlilar, hatto Lutfiy, Sakkokiy singari shoirlar o’z asarlarini uyg’ur xatida bitgani, ularning xat-savodi ayni yozuvda chiqqanini eslashimiz o’rinli. Chiqaradigan xulosamiz ham ana shunga qaratilmog’ikerak. Kuzatuvlarimizga qaraganda, muallif o’z asarini uyg’ur xatida yozgan, keyinchalik u arab yozuviga ham o’girilgan. Shu yo’sun XI–XV yuzyilliklarda asarning uyg’ur hamda arab yozuvli qo’lyozmalari keng tarqalgan. Shularga tayanib, “Qutadg’u bilig”ning kunimizga qadar yetib kelmagan boshqa nusxalari ham ikki xil yozuvda bitilgan deya tusmollasa bo’ladi.
E’tiborni tortadigan yeri shundaki, uchala nusxaning matni bir-biriga to’la mos kelmaydi. Qo’lyozmalarning biri boshqasidan ko’chirilgan emas. Ularga butkul boshqa-boshqa nusxalar asos bo’lgan. Shu o’rinda mavjud qo’lyozmalarning qay biri qadimiyroq nusxadan (yuqorida ta’kidlaganimiz tayanch nusxadan?) ko’chirilgan, degan so’roqning tug’iluvi tabiiy. Bu xususda uyg’ur yozuvli Hirot qo’lyozmasi, keyingi davrga tegishli esa-da, boshqalariga ko’ra eskiroq nusxadan ko’chirilganligini ta’kidlamoq kerak. Chamasi, unga asos bo’lgan qo’lyozma ham uyg’ur xatida edi. Hasan Qora Shams baxshi uni bizgacha yetib kelgan arab yozuvli nusxalardan-da eskiroq bo’lgan boshqa bir uyg’ur yozuvli qo’lyozmadan ko’chirgan.
Bu aziz kitobning mag’izi to’rt ustunga tayanadi. Avvali – adldir; ikkinchisi – qut – davlat; bunda kuch-qudrat timsoli ham bor (“qut” so’zining ma’nolari to’g’risida ayni sahifada berilayotgan Q. Omonov maqolasida yaxshi gaplar bor); uchinchisi – aql – uqush erur; to’rtinchisi – qanoat. Yana ularning har biriga bilga kishilarning oti berilgan. Adlning oti – Kuntug’di. Asarda u elig (ya’ni podishoh) bo’lib keladi. Qutu davlatning oti – Oyto’ldi, u vazirdir. Aqlni O’gdulmish atalgan, u vazirning o’g’li. Qanoatga esa O’zg’urmish ot berilgan, u vazirning qarindoshidir. Adl, qut, aql va qanoatning asarga asos qilib olinuvining chuqur ma’nosi bor. Yusuf Xos Hojib davlatning kuch-qudratini, gullab-yashnashini, ezgulikni, kishining baxtu saodatini adolat, aql-zakovat hamda qanoat birligida deb biladi.
Doston qahramonlariga berilgan otlar teran ma’noga ega. Kuntug’di otining lug’aviy ma’nosi “tuqqan Kun; chiqqan quyosh” degani. Oyto’ldining ma’nosi – “to’lun oy”; O’gdulmish– “aqlga to’lgan”; O’zg’urmish esa “qanoatli” degani.
Yusuf Xos Hojib davlat va jamiyat boshqaruvida adolat ila siyosatni bosh o’ringa qo’yadi. Kuntug’di elig timsolida bu narsa yaxshi berilgan. Elig so’zining ma’nosi, ayrim olimlar ta’kidlaganidek, “ellig, eli bor” so’zidan emas, balki “elituvchi, yo’l boshlovchi” degani. Til tarixida -gqo’shimchasi otdan emas, fe’ldan ot yasaydi. Bu o’rinda so’zning o’zagi eli-, unga ot yasovchi qo’shimchasini qo’shib elig so’zi yasalgan. Hozirgi o’zbekchadagi elit- degan so’zimiz ham o’shandan.
Muallif o’zining tenglik, adolat to’g’risidagi qarashlarini Kuntug’di tilidan beradi. Uning uqtirishicha, to’g’rilik (adolat) oldida hamma barobar. Kuntug’di elig tilidan buni shunday ta’riflaydi:
Ko’nilik uzala kesar-men ishig,
Adirmas-ma begsig ya qulsig’ kishig.
(Ishni to’g’rilik yuzasidan hal qilaman,
Beg yo qulni farqlab o’tirmayman.)
Adib siyosatni, davlat qonunlarini yuqori tutadi. Qonun va intizom ostida mamlakat obod, xalq erkin-emin yashaydi, degan g’oyani qo’llab-quvvatlaydi. U o’tmish adib va mutafakkirlari orasida birinchilardan bo’lib davlat va jamiyat boshqaruvining demokratik asoslarini, tenglik printsiplarini ishlab chiqdi, o’z davri davlat boshqaruvining yo’l-yo’riqlarini, to’ru-tuzuklarini yaratdi. “Qutadg’u bilig” davlat nizomi darajasiga ko’tarilgan asar edi.
Yusuf Xos Hojib kishilik ma’naviyati tarixida birinchilardan bo’lib “komil inson” tushunchasini ko’tarib chiqdi. U “komil inson”ni tugal er deb atagan. Mutafakkir kishining ma’naviy yuksalishida ikki bosqichni ajratadi: birinchisi – balog’at; bunga, ixlos qilsa, har bir bilimli, uqushli kimsa erishuvi mumkin. Kishi kamolotining ikkinchi bosqichi tugallikdir. Unga har kimsaning yetishuvi mushkul. Adibning ta’kidlashicha, tugal erda ikki sifat uyg’unlashmog’i kerak: biri – bilim; ikkinchisi – uqush (zakovat). Ana shu sifatlari bilan kishi tugallikka erishadi:
Bu ikki biriksa, bo’lur er tugal,
Tugal er ajunug’ tamam yer tugal.
(Bu ikkisi biriksa, kishi tugal bo’ladi,
Tugal er olamni tugal qo’lga oladi), –
deb yozadi mutafakkir.
Til va nutq, nutqning yozma va og’zaki shakllari to’g’risidagi qarashlar tilshunoslikning doimiy e’tiborida turadi. Buning haqiqatini Yevropa tilshunoslari XIX yuzyillikka kelib tushunib yetgan bo’lsalar, Sharq, xususan, o’zbek tilshunosligi tarixida bu tushunchalar eskidan bor. Yorqin misolini “Qutadg’u bilig”da kuzatamiz. Yusuf Xos Hojibning til bilimida yozma til va nutq farqlanadi. U yozma tilni bitig so’z deb atagan edi. Qadimgi turkiy tilda bitig – “bitig, yozuv; xat, kitob; yozma hujjat” anglamiga ega. U “yozmoq, bitmak” ma’nosidagi biti- fe’lidan yasalgan. Bitig so’z istilohi “bitilgan so’z; kitobiy so’z; matn”, tilshunoslik tili bilan aytganda, “yozma til, adabiy til” ma’nosini beradi. Mana o’sha istilohining baytdagi misoli:
Balag’at bila xat tengashsa qali,
Edi edgu til bu bitig so’z tili.
(Balog’at bilan xat tenglashsa agar,
Yozma til juda ezgu til bo’ladi.)
“Yozma til fikrni ifodalashning eng yaxshi yo’lidir” deya ta’kidlaydi shoir:
Neku ter eshitkil Ila sir tengi,
Edi edgu yang bu bitig so’z yangi.
(Ila-sir tengi[ya’ni yoshi Ila daryosiday uzun, ko’pni ko’rgan donishmand] bu to’g’rida nima degan, eshitgil:
Yozma til usuli[ya’ni fikrni matnda ifoda etish yo’li] juda yaxshi usuldir.)
Yusuf Xos Hojib “og’zaki til, nutq”ni til so’z yoki tilin so’z deb atagan. Mana o’sha istilohning misoli:
Yo’q ersa bitig bu kishilar ara,
Tilin so’zka kim butgay erdi, ko’r-a.
(Bu kishilar orasida yozuv yo’q ersa,
Og’zaki so’zga kim ham ishongan bo’lar edi, ko’rgin.)
Adib Ahmad Yugnakiy o’zining “Hibat ul-haqoyiq” asarida “nutq”ni ag’iz til degan. Ushbu istilohdagi ag’iz – “og’zaki” degani, ag’iz til esa “og’zaki til”, ya’ni “nutq” degan ma’noni anglatadi. Mana o’sha istilohning misoli:
Ag’iz til bezagi ko’ni so’z turur,
Ko’ni so’zla so’zni, tilingni beza.
(Nutqning bezagi to’g’ri so’z turur,
To’g’ri so’zla so’zni, tilingni (nutqingni) beza.)
“Qutadg’u bilig” fanga kirib kelgandan buyon uning qator ilmiy, shuning bilan birga, xalqchil nashrlari yaratildi. Biroq, uning ilmiy nashrini tayyorlashda turk olimi Rashid Rahmati Arat va o’zbek olimi Qayum Karimovdan o’tadigani chiqmadi. Yaqin oradaasarni ulardan o’tkazib nashrga tayyorlaguchi, bu ikki olimga tenglashadigani chiqishi qiyin. Bu so’zlar nashr masalasida endi biror kimsaning qo’l urishi foydasiz degani emas, aksincha, uni nashrga tayyorlash uchun ularning darajasiga erishmaklik kerak, degani bo’ladi. Asarni o’rganishda bu ikki olimning xizmati nihoyatda ulug’ (ikkovlarini Olloh rahmat qilsin).
Asarning talqini, badiiyati, til o’zgachaligi, ahamiyatito’g’risida aytilayotgan mulohazalarning eng oldi ham go’yo usta g’avvos cheksiz ummonga sho’ng’ib, uning bir chetidan qo’liga ilingan injuni ko’tarib chiqqanday gap. Demoqchi bo’lganimiz: ilm kishilari uchun asar yuzasidan bajarilmog’i kerak ishlar hali oldinda turibdi.
“O’zbekiston adabiyoti va san’ati” gazetasining 2010 yil 50-sonidan olindi.
YUSUF XOS HOJIB
HIKMATLAR
* * *
Xulq go’zal bo’lsa, barcha xalq sevadi,
Xulqi to’g’ri bo’lgan kishi to’rga chiqadi.
* * *
Bolaga otaning mehnati singgan bo’lsa,
So’ng u bolaning xulq-atvorida bilinadi.
Ota bolani nazoratda tutsa,
U yaxshi, ezgu bo’ladi.
* * *
Har kim odob surmasidan tortsa hayo ko’ziga,
Maqsad kelinin ko’rar qarshisida behijob.
Ota bolani kichikligidan bebosh qilib qo’ysa,
Bolada gunoh yo’q, barcha jafo otada.
O’gal-qizga bilim, hunar o’rgatish kerak,
Toki bu hunarlar bilan fe’l-atvori go’zal bo’lsin.
Kimning xulq-atvori, fe’li yaxshi bo’lsa,
U tilagini topadi, oyu kun unga kulib boqadi.
* * *
Yaxshi qiliq oq sut bilan kirsa,
O’lim kelib tutmaguncha o’zgarmaydi.
* * *
Bilimni buyuk, o’quvni ulug’ bil,
Bu ikkisi tanlangan bandasini ulug’laydi.
Zakovat qaerda bo’lsa, ulug’lik bo’ladi,
Bilim kimda bo’lsa buyuklik oladi.
* * *
Bilimsiz, shubhasiz, aniq ko’rdir,
Kel, ey nodon, bilimdan hissa ol.
* * *
Zakovatli uqadi, bilimli biladi,
Bilimli, zakovatli tilakka yetadi.
* * *
Hamma ezguliklar bilim tufaylidir.
Bilim tufayli go’yo ko’kka yo’l topiladi.
So’z bo’z yerga yashil ko’kdan tushdi,
So’zi tufayli inson o’zini ulug’ qildi.
* * *
Ilm asosiga qurilmagan ulug’likning oxiri xorlikdir.
Nodon agar ulug’ bo’lsa unga ko’ngil bog’lama,
Chunki amal nodon bilan boqiy emas jahonda.
Charox hech qachon johillarning amalini bilmaydi,
Qora chohga tiqar uni, qo’ymas bir kun omonda.
Kishini yilqidan bilim farqladi,
Bilim bilan inson martabali bo’ldi.
Zakovatli kishi go’zal va til-so’zi to’g’ri,
Va tamomi qiliqlari tugal — to’kis bo’ladi.
* * *
Bilim, hunar, ezgu qiliq va yo xulqni
Kishi o’rganadi, so’ng yo’riq tuziladi.
Kishi zulmat bosgan qorong’u uy kabidir,
O’quv-idrok bir mash’aldirki, uni yoritadi.
Ko’rgin, turli yaxshiliklar o’quv-idrokdan keladi,
Kishi bilim tufayli ulg’ayadi, mashhur bo’ladi.
* * *
Mol-dunyoni qancha termagin, u tugaydi, olqinadi,
Yozilsa-chi, so’z abadiy qoladi, olamni kezadi.
* * *
O’g’il-qiz kichikligida nimani o’rgansa,
To qarib o’lmaguncha unutmaydi.
* * *
Do’st tutmoq oson, rioya qilmog’i qiyin,
Dushman bo’lmoq oson, yarashmog’i qiyin.
* * *
Ikki turli kishiga yaqinlashma, uzoqlash,
O’sha narsa jon barobarida shirin bo’ladi.
* * *
Dushmanni zaif deb uzoq g’ofil bo’lma,
Nega qurqayin, deb so’z bilan kerilma.
* * *
Odamlarsiz yashama, odamlar orasida bo’l,
Odamlar aybini ko’rma, o’z aybingni ko’r.
* * *
Agar xalqning boshchisi yaxshi bo’lsa,
Uning xizmatchilari yaxshi bo’ladi.
* * *
Kishilarning suqiga ishingni bermagin,
Vafosiz kishilarga oshingni yedirma.
* * *
O’zing birodar ko’nglini bilmoq istasang,
So’z bilan g’azabini keltir va qovog’ingni sol.
Seni sevishi, sevmasligini bilayin desang,
Sevimliroq narsasini so’ra, darhol tushuniladi.
U bu ikki narsaga qovog’ini solmasa,
Ushbu kishini jon bilan teng tutish kerak.
* * *
Kishiga hasad qilma, o’zingni yaxshi tut,
Bu qilikdan doim g’am-tashvish keladi.
* * *
Sharm-hayo hamma yaramas ishlardan tiyadi,
Uyatsizlik kishi uchun juda yaramas illatdir.
Rostlik, sharmu hayo hamda go’zal xulq,
Uchalasi biriksa, bu sevinch demakdir.
Yana biri — soflik va rostfe’llik, bo’lar,
Ikki olamda kishini baxtiyor qiladi.
* * *
Uyatli kishi odamlarning sarasidir,
Uyatsiz kishi — kishilarning tubani,
Uyatsiz tili to’g’ri so’z so’zlamaydi.
Uyatsiz kishidan yiroq tur, yiroq,
Uyatsizning ko’zi qattiq bo’ladi.
Or-nomussiz kishining yuzi go’shtsiz so’ngakdir,
Or-nomussiz kishining o’zi bitmas marazdir.
* * *
Kishilar orasida yetugi uyatli kishidir.
* * *
Kim yaxshilik qilsa, yaxshilik topadi,
U jabru sitamlarga qaramaydi.
Kimda kim yomonlik kurib, yaxshilik qilsa,
Ey ezgu kishi, men seni orzu qilaman,
Ey ezgu, senga kim tuyadi, aytib ber menga
Endi beri kel, men senga juda chanqoqman.
* * *
Boshqalarga ziyon istama, o’zing ham ziyon ko’rma,
Faqat yaxshilik qil, havas va orzuni bilgin.
* * *
Odam bo’l, odamga odamiylik qil,
Odam degan otni, maqtovni ol.
* * *
Yomondan oshna tutma, zinhor yiroq tur,
Yomon do’st seni yo’ldan ozdiradi.
O’zing ezgu otli bo’layin desang,
Yomonga qushilma, hushyor bo’l, uyla.
* * *
Ko’p so’zlab kishi dono bo’lmaydi,
Ko’p eshitib, dono barchaga bosh bo’ladi.
* * *
Sen o’zingga esonlik tilasang,
Tilingdan yaroqsiz so’zingni chiqarma.
Bilib so’zlagan so’z donolik sanaladi,
Nodonning so’zi o’z boshini yeydi.
So’zni ko’p so’zlama, bir oz ozroq so’zla,
Tuman ming so’z tugunin bir so’zda ko’zla.
* * *
So’zingga ehtiyot bo’l, boshing ketmasin,
Tilingga ehtiyot bo’l, tishing sinmasin.
* * *
Zakovat ko’rki so’zdur, bu tilning ko’rki so’zdir,
Kishining ko’rki yuzdur, bu yuzning ko’rki ko’zdir.
* * *
Kishi ikki narsa tufayli qarimaydi,
Biri — ezgu xulqi, biri — ezgu so’zi.
Mendan senga kumush, oltin qolsa,
Ularni sen bu so’zga teng tutmagil.
* * *
So’zni so’zlamasa, u sof oltinga teng,
U tildan chiqarilsa, sariq chaqaga teng.
* * *
Yoru do’stlarning ko’nglini sindirma, yukini ko’tar,
Kishi ko’ngli yupqa shisha misoldir,
Uni ehtiyot qil, qo’zg’atma, sinadi.
Kishining ko’ngli qolsa, halovat ketadi,
Yaqinlik uziladi, foyda yiroqlashadi.
Yaqinlik istasang, ko’ngil olgin, ko’ngil
Ko’ngil sinsa, yaqinlik ketadi.
* * *
Odam nima bilan ravnaq topsa,
O’shanga yopishadi.
Bola uyning ziynati.
Inson nomi o’lmay yashaydi takror,
Ortidan farzandi qolganda yodgor!
Yuksalish qiyin, pastlash oson,
Negaki ogir toshni ko’tarish qiyin,
Tashlab yuborish osondir!
Baxt, davlat qaerda bo’lsa, unga buyin ber, yarash,
Agar baxtga erishsang, qaygu bilan kurash.
* * *
Yotni yorlaqagin va yemish bergin,
Musofirni ezgu tutgin, ey bilag’on dono.
* * *
Yotni ezgu tutsa, er ko’zi yorishadi.
Musofirni ezgu tutsa, ovozasi yorishadi.
* * *
Ishga shoshib kirishma, sabr qil, ehtiyot bo’l,
Shoshilib qilingan ishning oxiri voy bo’ladi,
Shoshilib qilingan ishlar nechog’li yaramas bo’ladi.
Shoshqaloqlik barcha adashgan kishilar ishi.
* * *
Qachon qahring kelsa, o’zingni tut, bardoshli bo’l,
Sabrli kishining sevinchi oldida.
Kishi sabr qilsa, buzilgan ishini to’g’rilaydi.
Kishi sabr qilsa, o’z tilagyni topadi,
Sabr qilib turguvchi oq qushni tutadi
* * *
Tamagir bilan aslo yaqin bo’lma,
Shubhasiz u senga dushman bo’ladi.
* * *
Kishilar yovuzi — bu ezma kishidir.
Kishilarning qadrlisi — saxovatli kishidir.
* * *
Birov senga muayyan bir mehnatni singdirsa,
U mehnatni unutma, misli ulik bo’lma.
Ey asl kishi, odamgarchilikni qo’yma,
Kishilarga doim odamgarchilik qilib tur.
Kel mol degan nom olma, odamgarchilik qil.
Odamga odam bo’l, odamgarchilik qil.
* * *
Baxil bo’lma, ey saxovatli kishi,
Saxovatli degan mangu qoladi, o’lmaydi.
* * *
Tamoqqa ehtiyot bulinsa, umrga foydalidir,
Ovqatni oz yeyilsa, bu og’izga lazzatlidur.
* * *
Ichimlik ichma, tubanlarga aralashmay yur,
Emin yur, doim ezgu bo’lasan.
Sinalgan, tanilgan kishini mahkam tut.
Undan senga tuman ming manfaat tegadi.
Har qanaqa so’zni ham tingla, lekin ishonma.
Ko’nglingdagini ochma, qattiq va mahkam tut.
* * *
Ichimlik ichma, zinhor zinoga yaqinlashma, xazar qil.
Bu ikki narsa gadolik to’nini kiydiradi.
* * *
Bilimli ichimlik ichsa, bilimsiz bo’ladi,
Bilimsiz mast bo’lsa, nojo’ya ishlar qiladi.
Ichimlik ichma, ichimlik ichsa, kishining baxti ketadi,
Ichimlik ichsa, kishi telba, tentak bo’ladi.
Qaysi narsaga mehnat ko’p sarflansa,
O’sha narsa sevimli, aziz bo’ladi.
* * *
Ichimlik ichma, ey mayparast, bo’g’zining quli,
May ichsang, senga gadolik yo’li ochiladi.
Mast bo’lgach, kishi telba, tentak bo’ladi.
Kimning himmati bo’lmasa, u o’likdir,
Ikkala dunyoda ham u bebahra bo’ladi.
Barcha xalqqa ko’ngildan mehribon bo’l,
Doim hayrli ish qil, o’zing ezgulik top.
Xalqqa manfaat keltir, zararli bo’lma,
Fe’lingni yaxshi tut, yomonlarning kasofatini bos.
* * *
Qizil til seni qisqa yoshli qiladi,
Eson bulay desang, sen uni mahkam bog’la.
* * *
Aralashdingmi, fitna ko’taradi, ko’r,
Biri — g’iybatchi, chaqimchilik qiluvchi.
Biri — ikkiyuzlama kishi, tamagir.
* * *
Qaerda xiyonat oyoqqa tursa,
O’sha yerdan dienat yiroqlashadi.
Xiyonatkor qaerga qul ursa,
Dengizni shimiradi, yerni quritadi.
* * *
Xulq go’zal bo’lsa, barcha xalq sevadi,
Xulqi to’g’ri bo’lgan kishi to’rga chiqadi.
* * *
Haromga aralashma va zuravonlik qilma,
O’zgalar qonini to’kma, xusumat va g’araz qilma.
* * *
O’zing qaysi ishni qilmoqchi bo’lsang,
Avval so’zing, ko’ngling bilan kengashgin.
* * *
Ko’ngil va tilni to’g’ri tut, ey bilogon dono,
O’z vaqtida sening rizqing kamaymaydi.
O’zing bu dunyoda boylik istasang,
To’g’ri bo’l, so’zlaringni to’g’ri tut.
* * *
Dunyo davlat bilan seni avramasin,
Hamma ishlarda ham to’g’rilik ista.
* * *
To’g’ri so’z dag’aldir, uni singdirgin,
Ertaga manfaati tegadir, seni suyuntiradi.
* * *
Kishi chiroyiga ichki dunyosi eshdir,
Yuz ko’rki bilan uning fe’l-atvori tengdir.
