ХХ аср адабиёти тараққиётини янги йўналишга солиб юборган, инсон ва унинг умрига ўзгача муносабатни қарор топтирган Франс Кафка дунёдаги энг ғаройиб ва тушунарсиз тақдир эгаси бўлган ижодкордир, дейиш мумкин. Асли яҳудий, немис тилида ижод қилган Кафка ўзи учун кўпроқ ёзган, дейишади. У ўз асарларини яхши кўрмас, уларни чоп эттиришга қизиқмас, ҳатто ўлими олдидан дўсти Макс Бродга ўзининг чоп этилмаган барча қўлёзмаларини тезда ёқиб ташлашни васият қилган эди. «Менда адабий қизиқишлар йўқ, мен ўзим адабиётдан иборатман», — деганди Франс Кафка дўстларидан бирига. У ўз асарлари ҳақида: «Мен уларни яратган онларнигина ҳурмат қиламан, холос — дерди. Кафканинг ёзганлари тамомила кутилмаган ва ўзига хосдир.

Франс Кафка 1883 йилнинг 3 июлида Прага шаҳрида туғилган. Отаси ўз меҳнати туфайли шаҳарда кичикроқ бир фабриканинг эгаси бўлган. У уч қизи ва ўғли Франснинг келажагини таъмин этмоқчи бўлди, лекин ўғли билан бир умр келишолмай ўтди. Франснинг онаси руҳонийлар оиласидан эди.

Кафка Прагадаги немис гимназиясини тугатиб, 1901 — 1905 йилларда Прага университетида ҳуқуқшуносликни ўрганди, санъат тарихи ва олмоншунослик бўйича маърузалар тинглади. 1906 — 1907 йилларда Прага шаҳар судининг адвокатлар идорасида амалиёт ўтади. 1907 йилнинг октябридан бошлаб хусусий суғурта жамиятига хизматга кирди. 1908 йилда Прага тижорат академиясида шу ихтисослик бўйича малакасини оширди. Шундан сўнг у турли кам иш тўланадиган ташкилотларда ишлаган. 1917 йилда Кафка сил касалига дучор бўлади, 1922 йилда нафақага чиқади. 1923 йили Берлинга кетади, лекин соғлигининг ёмонлашуви сабабли Прагага қайтишга мажбур бўлади. Франс Кафка 1924 йилнинг 3 июнида Вена шаҳри атрофидаги Кирлинг санаториясида вафот этади.

Асарлари: «Бир кураш тарихи» (1902-1903, биринчи асари), «Қурилиш» (1923, охирги асари), «Америка» (1911-1916, биринчи романи), «Жараён» (1915-1918, иккинчи романи), «Қўрғон» (1921-1922, охирги романи), «Эврилиш», «Ҳукм», «Жазо колониясида», «Очлик устаси», «Отамга хат» ва бошқ.

Франс Кафка
ТУШ
Немис тилидан Ваҳобжон Кенжаев таржимаси

Йозеф К. туш кўрди.
Ажойиб кун эди, у кўнглининг чигилини ёзиш мақсадида бироз сайр қилмоқчи бўлди. Аммо икки қадам ташлаши биланоқ, ўзини қабристонда кўрди. Атрофда сарғайган ўт-ўланлар босган, нотабиий сўқмоқлар. Йозеф улардан бирига қадам қўйди ва ўзини худди кучли оқимга тушгандай ҳис қилди. Бироз узоқроқдан ҳали тупроғи қуриб улгурмаган, янги, дўппайиб турган қабр унинг эътиборини тортди ва Йозеф ўша тарафга боришга қарор қилди. Дўмпайган тупроқ уюми уни ўзига оҳанрабодай тортарди. Гоҳида қабр кўздан йўқолар, шамолда ҳилпираётган қандайдир ҳарир мато гоҳ самога кўтарилиб, яна сурон солиб заминга урилиб, уни бекитарди. Матони тутиб турган кўринмас, бироқ ўша томондан қувноқ товуш баралла эшитилиб турибди.

Йозеф олис-олисларга назар солди. Не кўз билан кўрсинки, ортида, йўли устида, ёнида ўралар пайдо бўлибди. У шошиб ўзини четга, майсалар устига отмоқчи бўлди, оёқлари остидаги ер чайқалиб кетди ва у бир дўмпайган қабр пойига тиззалаб йиқилди. Қабр ортида икки киши каттакон силлиқ тарашланган қабртошни даст кўтариб туришарди. К.ни кўришлари биланоқ, улар тошни ерга санчишди. Йозеф жойида қотди.

Жимликни бузиб, кўп ўтмай буталар орасидан учинчи киши ҳам чиқиб келди. К. бу кимсани мусаввир сифатида яхши танирди. Мусаввирнинг эгнида униққан шим, оҳори тўкилган, тугмалари яхши қадалмаган кўйлак, бошида барқут қалпоқ, қўлида оддий қалам ушлаб олган ва у юриб келаётиб ҳавода қандайдир тушунарсиз шакллар чизарди. Мусаввир шу қалами билан қабр тепасидаги текис мармарга ёзмоқчи бўлди, лекин бунинг уддасидан чиқа олмади.

Тош жуда баландда эди, ўзига тортиб, пастлатмоқчи бўлди, аммо ҳаракатлари бесамар кетди. Тошнинг устига чиқишни эп кўрмади шекилли, бироз юқорига чўзилди, оёқ учида туриб, чап қўли билан тошга суянди. У шундай деб ёзди: «Бунда ором олаётир…». Ҳар бир ҳарф аниқ-тиниқ кўриниб турар, олтиндай товланар эди. Дастлабки уч сўзни ёзиб, у К.га қараб қўйди, бироқ К. ёзилаётган сўзларга ютоқиб тикилиб турарди; у мусаввирни буткул унутган, кўзини мармардан узмасди.

Кутилганидай мусаввир тағин ёзишга киришди, бироқ қанча уринмасин ёза олмас, унга нимадир халал берарди; қандайдир бош адоғи йўқ сўқмоқ пайдо бўлди. Мусаввир қаламини сермади ва яна қайрилиб Йозефга қаради. Улар бир-бирларига тикилиб қолишди, мусаввир аллақандай сабаби ноаён саросималик билан жавдираб боқарди. К.дан бошқалар буни пайқашгани йўқ, ёлғиз угина безовталанди, атрофга нажотсиз аланглади. Қайсидир бахтиқарога қазилган қабр бошида марҳумни ёдга олиб, уч дақиқали сукутга ўхшаш жимлик ҳукм сурди. Сукутни бузишга бирор-бир жонзот журъат қила олмасди. Шу пайт қабристон бутхонасининг мўъжаз қўнғироғи бемаврид нола қила бошлайди; мусаввир қўлини силкитди ва қўнғироқнинг уни ўчди. Бироқ бироз жимликдан сўнг яна чала бошлади, энди секинроқ, гўё товушини созлаб олмоқчидек тўхтаб-тўхтаб жаранглади. Мусаввирнинг юзлари даҳшатдан кўкариб кетди. Унинг тушуниксиз ҳолатидан К.нинг ҳислари жунбушга келиб, йиғлай бошлади, қўллари асабий титради. Мусаввир К.нинг ўзига келишини сабр билан кутди ва бошқа имкон йўқлиги боис яна ёзишга киришди. Мармарга чизиқ тортди, хунук, беўхшов ҳарф ёзилди. Тошда битта «Й» ҳарфи турарди. Мусаввир жазавага тушиб, оёғи билан гўрнинг ичига кириб кетди. Атрофга тупроқ тўзғиди. Ниҳоят, К. ҳаммасини англаб етди. Уни ортига қайтаришга, бу хомсут эмган бандани афв этишини сўраб тавалло қилишга вақт йўқ! Қабр яна мато билан қопланди. Йозеф бармоқлари билан дўмпайган қабрни кавлади, аммо бу ишидан бирон натижа чиқмади. Бирдан заминдан ҳарир, булутдай мато кўтарилди. Девор қулаб, туйнук пайдо бўлди. У майин нур оқимига чўмди. Бошини пастга эгиб, ер қаърига парвоз қилди. Юқорида, қабртошда унинг зарҳал ҳарфлар билан моҳирона битилган исми турарди.
Бу манзарадан ҳаяжони ортган Йозеф К. уйғониб кетди.

XX asr adabiyoti taraqqiyotini yangi yo’nalishga solib yuborgan, inson va uning umriga o’zgacha munosabatni qaror toptirgan Frans Kafka dunyodagi eng g’aroyib va tushunarsiz taqdir egasi bo’lgan ijodkordir, deyish mumkin. Asli yahudiy, nemis tilida ijod qilgan Kafka o’zi uchun ko’proq yozgan, deyishadi. U o’z asarlarini yaxshi ko’rmas, ularni chop ettirishga qiziqmas, hatto o’limi oldidan do’sti Maks Brodga o’zining chop etilmagan barcha qo’lyozmalarini tezda yoqib tashlashni vasiyat qilgan edi. «Menda adabiy qiziqishlar yo’q, men o’zim adabiyotdan iboratman», — degandi Frans Kafka do’stlaridan biriga. U o’z asarlari haqida: «Men ularni yaratgan onlarnigina hurmat qilaman, xolos — derdi. Kafkaning yozganlari tamomila kutilmagan va o’ziga xosdir.
Frans Kafka 1883 yilning 3 iyulida Praga shahrida tug’ilgan. Otasi o’z mehnati tufayli shaharda kichikroq bir fabrikaning egasi bo’lgan. U uch qizi va o’g’li Fransning kelajagini ta’min etmoqchi bo’ldi, lekin o’g’li bilan bir umr kelisholmay o’tdi. Fransning onasi ruhoniylar oilasidan edi.

Kafka Pragadagi nemis gimnaziyasini tugatib, 1901 — 1905 yillarda Praga universitetida huquqshunoslikni o’rgandi, san’at tarixi va olmonshunoslik bo’yicha ma’ruzalar tingladi. 1906 — 1907 yillarda Praga shahar sudining advokatlar idorasida amaliyot o’tadi. 1907 yilning oktyabridan boshlab xususiy sug’urta jamiyatiga xizmatga kirdi. 1908 yilda Praga tijorat akademiyasida shu ixtisoslik bo’yicha malakasini oshirdi. Shundan so’ng u turli kam ish to’lanadigan tashkilotlarda ishlagan. 1917 yilda Kafka sil kasaliga duchor bo’ladi, 1922 yilda nafaqaga chiqadi. 1923 yili Berlinga ketadi, lekin sog’ligining yomonlashuvi sababli Pragaga qaytishga majbur bo’ladi. Frans Kafka 1924 yilning 3 iyunida Vena shahri atrofidagi Kirling sanatoriyasida vafot etadi.

Asarlari: «Bir kurash tarixi» (1902-1903, birinchi asari), «Qurilish» (1923, oxirgi asari), «Amerika» (1911-1916, birinchi romani), «Jarayon» (1915-1918, ikkinchi romani), «Qo’rg’on» (1921-1922, oxirgi romani), «Evrilish», «Hukm», «Jazo koloniyasida», «Ochlik ustasi», «Otamga xat» va boshq.

Frans Kafka
TUSH
Nemis tilidan Vahobjon Kenjaev tarjimasi

Yozef K. tush ko’rdi.
Ajoyib kun edi, u ko’nglining chigilini yozish maqsadida biroz sayr qilmoqchi bo’ldi. Ammo ikki qadam tashlashi bilanoq, o’zini qabristonda ko’rdi. Atrofda sarg’aygan o’t-o’lanlar bosgan, notabiiy so’qmoqlar. Yozef ulardan biriga qadam qo’ydi va o’zini xuddi kuchli oqimga tushganday his qildi. Biroz uzoqroqdan hali tuprog’i qurib ulgurmagan, yangi, do’ppayib turgan qabr uning e’tiborini tortdi va Yozef o’sha tarafga borishga qaror qildi. Do’mpaygan tuproq uyumi uni o’ziga ohanraboday tortardi. Gohida qabr ko’zdan yo’qolar, shamolda hilpirayotgan qandaydir harir mato goh samoga ko’tarilib, yana suron solib zaminga urilib, uni bekitardi. Matoni tutib turgan ko’rinmas, biroq o’sha tomondan quvnoq tovush baralla eshitilib turibdi.

Yozef olis-olislarga nazar soldi. Ne ko’z bilan ko’rsinki, ortida, yo’li ustida, yonida o’ralar paydo bo’libdi. U shoshib o’zini chetga, maysalar ustiga otmoqchi bo’ldi, oyoqlari ostidagi yer chayqalib ketdi va u bir do’mpaygan qabr poyiga tizzalab yiqildi. Qabr ortida ikki kishi kattakon silliq tarashlangan qabrtoshni dast ko’tarib turishardi. K.ni ko’rishlari bilanoq, ular toshni yerga sanchishdi. Yozef joyida qotdi.

Jimlikni buzib, ko’p o’tmay butalar orasidan uchinchi kishi ham chiqib keldi. K. bu kimsani musavvir sifatida yaxshi tanirdi. Musavvirning egnida uniqqan shim, ohori to’kilgan, tugmalari yaxshi qadalmagan ko’ylak, boshida barqut qalpoq, qo’lida oddiy qalam ushlab olgan va u yurib kelayotib havoda qandaydir tushunarsiz shakllar chizardi. Musavvir shu qalami bilan qabr tepasidagi tekis marmarga yozmoqchi bo’ldi, lekin buning uddasidan chiqa olmadi.

Tosh juda balandda edi, o’ziga tortib, pastlatmoqchi bo’ldi, ammo harakatlari besamar ketdi. Toshning ustiga chiqishni ep ko’rmadi shekilli, biroz yuqoriga cho’zildi, oyoq uchida turib, chap qo’li bilan toshga suyandi. U shunday deb yozdi: «Bunda orom olayotir…». Har bir harf aniq-tiniq ko’rinib turar, oltinday tovlanar edi. Dastlabki uch so’zni yozib, u K.ga qarab qo’ydi, biroq K. yozilayotgan so’zlarga yutoqib tikilib turardi; u musavvirni butkul unutgan, ko’zini marmardan uzmasdi.

Kutilganiday musavvir tag’in yozishga kirishdi, biroq qancha urinmasin yoza olmas, unga nimadir xalal berardi; qandaydir bosh adog’i yo’q so’qmoq paydo bo’ldi. Musavvir qalamini sermadi va yana qayrilib Yozefga qaradi. Ular bir-birlariga tikilib qolishdi, musavvir allaqanday sababi noayon sarosimalik bilan javdirab boqardi. K.dan boshqalar buni payqashgani yo’q, yolg’iz ugina bezovtalandi, atrofga najotsiz alangladi. Qaysidir baxtiqaroga qazilgan qabr boshida marhumni yodga olib, uch daqiqali sukutga o’xshash jimlik hukm surdi. Sukutni buzishga biror-bir jonzot jur’at qila olmasdi. Shu payt qabriston butxonasining mo»jaz qo’ng’irog’i bemavrid nola qila boshlaydi; musavvir qo’lini silkitdi va qo’ng’iroqning uni o’chdi. Biroq biroz jimlikdan so’ng yana chala boshladi, endi sekinroq, go’yo tovushini sozlab olmoqchidek to’xtab-to’xtab jarangladi. Musavvirning yuzlari dahshatdan ko’karib ketdi. Uning tushuniksiz holatidan K.ning hislari junbushga kelib, yig’lay boshladi, qo’llari asabiy titradi. Musavvir K.ning o’ziga kelishini sabr bilan kutdi va boshqa imkon yo’qligi bois yana yozishga kirishdi. Marmarga chiziq tortdi, xunuk, beo’xshov harf yozildi. Toshda bitta «Y» harfi turardi. Musavvir jazavaga tushib, oyog’i bilan go’rning ichiga kirib ketdi. Atrofga tuproq to’zg’idi. Nihoyat, K. hammasini anglab yetdi. Uni ortiga qaytarishga, bu xomsut emgan bandani afv etishini so’rab tavallo qilishga vaqt yo’q! Qabr yana mato bilan qoplandi. Yozef barmoqlari bilan do’mpaygan qabrni kavladi, ammo bu ishidan biron natija chiqmadi. Birdan zamindan harir, bulutday mato ko’tarildi. Devor qulab, tuynuk paydo bo’ldi. U mayin nur oqimiga cho’mdi. Boshini pastga egib, yer qa’riga parvoz qildi. Yuqorida, qabrtoshda uning zarhal harflar bilan mohirona bitilgan ismi turardi.
Bu manzaradan hayajoni ortgan Yozef K. uyg’onib ketdi.