3 июл — Франц Кафка таваллуд топган кун
Чех мусиқачиси ва ёзувчиси, 2-жаҳон уруши қатнашчиси Густав Яноух (1903-1968) асосан «Кафка билан суҳбатлар» асари билан танилган. Мазкур асар асл манбаларга асосланмай, эркин тарзда ёзилган бўлса-да, Франс Кафка шахсиятини ва ижодий оламини тушунишга хизмат қиладиган манба сифатида «Жаҳон кафкашунослигини » ташкил этган манбалар қаторидан мустаҳкам жой олган…
ГУСТАВ ЯНОУХ ВА УНИНГ ЁЗУВЛАРИ ҲАҚИДА
Чехиялик мусиқачи ва адабиётчи Густав Яноухнинг (1903-1968) «Кафка билан суҳбатлар» китоби алоҳида хусусиятга эга.
Г.Яноух Кафка билан 1920 йили мартда «Arbeiter-Unfaal-luersicherungsanstflt» ижтимоий суғурта жамияти идорасида танишади. Бу идорада Кафка билан бирга Яноухнинг отаси хизмат қилган. Бир куни у ҳамкасбига ўғлининг шеърларини кўрсатади. Шундан сўнг Г.Яноух Кафка билан тез-тез учрашиб, суҳбатлашиб туришади. Г.Яноухнинг айтишича, 1926 йили Кафканинг ҳикояларини чех тилида нашр этишда қатнашаётганда у ношир Йозеф Флориандан кундаликларидаги Кафкага доир қайдларни нашрга тайёрлаш ҳақида таклиф олади. Г.Яноух кундаликларидаги шундай қайдларни кўчириб, чех тилига таржима қилиб Й.Флорианга беради, бироқ ўшанда бу иш нашргача бориб етмайди. Урушдан кейин у қоғозлари орасидан ва дўстларидан ўзининг чехча-немисча, немисча-чехча қўлёзмаларини топади, «Эски хотираларни тартибга солиш, саралаш ва қайта кўчириш билан чекланиб», «Кафка билан суҳбатлар», «Қайдлар ва хотиралар»ни (1951) нашр эттиради.
Албатта, Г.Яноухнинг китоби танқидий ёндошишини тақозо қилади: чунки, биринчидан, бу хотира, «хотирланаётган» одам ҳақида тўғридан-тўғри айтилган гаплар эмас; иккинчидан, 17-18 ёшли ўсмир Кафка билан учрашган ва суҳбатлашган вақт билан бу ҳақдаги қайдлар чоп этилган вақт орасида йигирма беш йил борлигини ҳам назарда тутиш керак: қолаверса, хотира ва қайдлар қандай мезонларга кўра «сараланган ва қайта кўчирилган»и бизга қоронғи. Бироқ бу масалада, афтидан, М.Броднинг бу ишга муносабатини эътиборга олиш лозим бўлади. У «Franr KAFKA. EINE Viographie» номли китобининг янги боб ва янги маълумотлар билан тўлдирилган учинчи нашрида 1947 йили Г.Яноух хотиралар қўлёзмасини юборганини айтиб, шундай ёзади: «Яноух келтирган Кафканинг гаплари ҳақиқий ва чинлигига ишонч уйғотади, уларда Кафканинг суҳбат тарзига хос белгилар яққол сезиларди — қайдларда бу услуб унинг асарларидагидан кўра қуюқ, нисбатан тиниқ. (…) Шунингдек, Яноух билан суҳбатларида муҳокама этилган мавзулар доираси ҳам, Кафка билан қилган кўплаб суҳбатларим туфайли, менга таниш ва уларда мен Кафкани қизиқтирган асосий масалаларни ҳеч бир қийинчиликсиз кўриб турибман».
Бу гувоҳлик ҳам, албатта, субъектив ва биз унга асосланиб Г.Яноухнинг китобини сўзсиз ишончли ҳужжат сифатида қабул қила олмаймиз. Шунга қарамай уни (асосан, адабиёт ва санъатга алоқадор, шунингдек, дунёқараши билан боғлиқ айрим муаммоларга доир фикрларини танлаб) тўпламга киритдик, зотан, бу китоб ҳам «Жаҳон кафкашунослигини » ташкил этган манбалар қаторидан мустаҳкам жой олган.
Мазкур тўпламга киритилган Кафканинг фикр-мулоҳазалари Г.Яноух китобининг қарийб ярмини ташкил этади. Учрашув ва суҳбатлар билан боғлиқ вазиятлар, ҳолатлар баёни, ташқи тавсифлар, Кафканинг суҳбат чоғидаги хатти-ҳаракатлари («Хижолат тортиб кулди», «Қамгин кулимсиради», «ўйланиб қолди»), имо-ишоралари ва ҳоказолар, Яноухнинг изоҳлари ҳам қолдириб кетилди.
Густав Яноух
КАФКА БИЛАН СУҲБАТЛАР
Русчадан Аҳмад Отабоев таржимаси
ХХ аср адабиёти тараққиётини янги йўналишга солиб юборган, инсон ва унинг умрига ўзгача муносабатни қарор топтирган Франс Кафка (нем. Franz Kafka) дунёдаги энг ғаройиб ва тушунарсиз тақдир эгаси бўлган ижодкордир, дейиш мумкин. У 1883 йилнинг 3 июлида Прага шаҳрида туғилган. Отаси ўз меҳнати туфайли шаҳарда кичикроқ бир фабриканинг эгаси бўлган. У уч қизи ва ўғли Франснинг келажагини таъмин этмоқчи бўлди, лекин ўғли билан бир умр келишолмай ўтди. Франснинг онаси руҳонийлар оиласидан эди.
Кафка Прагадаги немис гимназиясини тугатиб, 1901 — 1905 йилларда Прага университетида ҳуқуқшуносликни ўрганди, санъат тарихи ва олмоншунослик бўйича маърузалар тинглади. 1906 — 1907 йилларда Прага шаҳар судининг адвокатлар идорасида амалиёт ўтади. 1907 йилнинг октябридан бошлаб хусусий суғурта жамиятига хизматга кирди. 1908 йилда Прага тижорат академиясида шу ихтисослик бўйича малакасини оширди. Шундан сўнг у турли кам иш тўланадиган ташкилотларда ишлаган. 1917 йилда Кафка сил касалига дучор бўлади, 1922 йилда нафақага чиқади. 1923 йили Берлинга кетади, лекин соғлигининг ёмонлашуви сабабли Прагага қайтишга мажбур бўлади. Франс Кафка 1924 йилнинг 3 июнида Вена шаҳри атрофидаги Кирлинг санаториясида вафот этади.
Кафка ўзи учун кўпроқ ёзган, дейишади. У ўз асарларини яхши кўрмас, уларни чоп эттиришга қизиқмас, ҳатто ўлими олдидан дўсти Макс Бродга ўзининг чоп этилмаган барча қўлёзмаларини тезда ёқиб ташлашни васият қилган эди. «Менда адабий қизиқишлар йўқ, мен ўзим адабиётдан иборатман», — деганди Франс Кафка дўстларидан бирига. У ўз асарлари ҳақида: «Мен уларни яратган онларнигина ҳурмат қиламан, холос — дерди. Кафканинг ёзганлари тамомила кутилмаган ва ўзига хосдир.
Асарлари: «Бир кураш тарихи» (1902-1903, биринчи асари), «Қурилиш» (1923, охирги асари), «Америка» (1911-1916, биринчи романи), «Жараён» (1915-1918, иккинчи романи), «Қўрғон» (1921-1922, охирги романи), «Эврилиш», «Ҳукм», «Жазо колониясида», «Очлик устаси», «Отамга хат» ва бошқ.
— Сизнинг шеърларингизда ҳали шовқин кўп. Бу, ёшликка хос ҳолат, бу тириклик қувватининг керагидан ортиқ даражадалигидан далолат. Ўз-ўзича бу шовқин гўзал, гарчи санъатга алоқаси бўлмаса-да. Аксинча! Шовқин маънодорликка халал беради. Бироқ мен танқидчи эмасман. Мен тезда бошқа қиёфага киролмайман, сўнг ўз аслимга қайтиб ва оралиқни аниқ мувофиқлаштириб юборолмайман. Такрор айтаман, мен танқидчи эмасман. Мен маҳкум ва томошабинман, холос.
— Ҳакам ким?
— Тўғри, мен яна судда хизматчи ҳамман, бироқ ҳакамларни билмайман. Мен судда кичик муваққат ходимман, чоғи. Ботинимда ҳеч қандай барқарор нарса йўқ. Барқарор фақат изтироб. Сиз қай маҳалда ёзасиз?
— Кечқурун, оқшомда. Камдан-кам ҳолларда кундуз куни. Мен кундузлари ёзолмайман.
— Кундуз — буюк сеҳргар.
— Менга ёруғ, фабрика, уйлар, рўпарадаги дераза халал беради. Айниқса, ёруғ. Ёруғ диққатни чалғитади.
— Эҳтимол, у ботиндаги зулматдан чалғитар. Ёруғ одамдан устун келганда яхши, албатта. Агар бу даҳшатли, уйқусиз тунлар бўлмаганида эди, мен умуман ёзмасдим. Ҳозирги ҳолимда эса мен мудом ўзимнинг аянчли якка маҳкумлигимни ҳис этаман.
* * *
— Сиз шоирни ғаройиб паҳлавондай тасвирлайсиз: унинг оёқлари заминда, боши эса булутлар орасида кўринмай кетган. Албатта, бу мешчанларча шартлилик нуқтаи назаридан айни рисоладаги образ. Бу — воқелик билан ҳеч қандай алоқаси йўқ, соҳир майллар сароби. Аслида шоир ўртаҳол одамдан-да хийла майда ва кучсиз. Шунинг учун у тириклик юкини бошқалардан кўра кескинроқ ва кучлироқ туяди. Унинг ўзига қолса қўшиқлари — фиғон, холос. Санъаткор учун ижод — изтироб, бу восита орқали у юрагини янги изтироблар учун бўшатиб олади. У сиймо эмас, ўз вужуди-қафасига қамалган ола-чипор қуш, холос.
— Сиз ҳамми?
— Мен мутлақо бесўнақай қушман. Мен — Kavka**, зағчаман. Тайнхофдаги кўмирчида шунақаси бор. Сиз уни кўрганмисиз?
— Ҳа, у дўкон олдида учиб-қўниб юради.
— Менинг бу туғишганим мендан кўра яхши яшайди. Тўғри, унинг қанотлари қирқиб қўйилган. Мени бундай қилишга ҳожат йўқ, чунки менинг қанотларим қуриб қолган. Энди менда на осмонга, на узоқ жойга парвоз қилиш имкони бор. Одамлар орасида саросималаниб йўртиб юраман. Улар менга шубҳаланиб қараб қўйишади. Ахир, мен хавфли паррандаман, мисоли ўғри хотиндай, зағчаман мен. Бироқ бу сиртдан қараганда шундай. Аслида мен ялтироқ буюмларга ўч эмасман. Шунинг учун менда ялтироқ қора пар-патлар ҳам йўқ. Ранг-қутим ўчган, кулдайман. Жон-жаҳди билан тошлар орасига бекинишга уринаётган зағчаман. Бу гаплар шунчаки, ҳазил… Бугун ёмон аҳволдалигимни сезиб қолманг, деб айтяпман бу гапларни.
* * *
«Жазо колонияси» китобчасининг илк нусхаси олингани муносабати билан:
— Ҳар қандай чалама-чатти қораламаларимнинг нашр этилиши доим юрагимга ғулғула солади.
— Нега уларни нашрга берасиз?
— Ҳамма гап шунда-да! Макс Брод, Феликс Велч, дўстларимнинг бари ёзганларимни сўраб-нетиб ўтирмай олиб қўйишади, кейин менга тайёр нашриёт шартномаларини олиб келишиб бошимни қотиришади. Мен уларга ножўя гап айтишни истамайман, охир-оқибатда иш қўлёзмаларимнинг нашр этилишигача боради, ахир, булар, очиғини айтай, ўта шахсий ёзишмалар ёки кўнгилли эрмаклар. Менинг одам сифатидаги кучсизлигимнинг шахсий далолатномлари эълон қилинади ва ҳатто сотилади. Чунки дўстларим Макс Брод бошчилигида бундан нима қилиб бўлса ҳам адабиёт ясашни хоҳлашади, менда эса ёлғизликнинг бу далолатномаларини йўқ қилишга етарли куч йўқ… Менинг ҳозир айтаётган бу гапларим, албатта, бўрттириш ва дўстларимга майда таъна-дашномлар. Аслида эса, мен шу қадар одобсиз ва уятсизманки, бу нарсаларни нашр этишда ўзим уларга ёрдамлашаман. Ўзимнинг кучисизлигимни оқлаш учун атай атроф-муҳитни аслидан кўра кучли қилиб тасвирлайман. Бу, албатта, алдов. Мен, ахир, юристман. Шунинг учун ҳам ёмонликдан қочиб қутулиб кетолмайман.
* * *
«Ўтёқар»нинг Милена Есенская таржимасида чех тилидаги нашри муносабати билан Г.Яноух шундай деди:
— Повестда қуёш ва хуш кайфият тасвирлари жуда кўп. Унда гарчи бу ҳақда гапирилмаса ҳам.
— Бу повестда эмас, аксинча, ҳикоя қилинаётган объектда, навқиронликда. Ёшлик қуёш ва севгига тўлуғ. Ёшлик бахтиёр, чунки у гўзалликни кўриш лаёқатига эга. Бу лаёқат йўқотилганда ночор қарилик, руҳан сўниш, бахтсизлик бошланади.
— Демак, кексалик бахтнинг ҳар қандай имконини инкор этаркан-да?
— Йўқ, бахт кексаликни инкор этади. Кимки ўзида гўзалликни кўриш лаёқатини сақласа, қаримайди.
— Демак, «Ўтёқар»да сиз жуда ёш ва бахтиёрсиз.
— Узоқдаги нарсалар ҳақида яхши гапиришади. Улар яхши кўринади. «Ўтёқар» — аллақандай туш ҳақидаги хотиралар, ҳеч қачон рўй бермаган нимадир ҳақида. Карл Россман яхудий эмас. Биз яхудийлар эса, қариб туғиламиз.
* * *
Ўн олти ёшли Карл Россманнинг реал тимсоли бўлганмиди, деган саволга:
— Тимсоллар кўп бўлган ва бирорта ҳам бўлмаган. Бироқ булар бари энди ўтмишда қолди.
— Навқирон Россманнинг образи ўтёқарнинг образидай жуда жонли.
— Бу қўшимча маҳсулот, холос. Мен одамларни чизмайман. Мен воқеаларни ҳикоя қиламан. Булар картиналар, фақат картиналар.
— Демак, уларнинг тимсоллари бўлган. Картиналар асосида киши кўрган, кузатган нарсалар ётади.
— Нарсаларни, онгдан чиқариб ташлаш учун, фотосуратга туширишади. Менинг ёзганларим — кўрганимларимдан кўз юмишга уриниш.
* * *
«Ҳукм» ҳақида:
— Мен бу асарни ёзишингизда сизга нима туртки берганини билишни хоҳлардим. «Ф.га» бағишлов — оддий расмиятчиликмас. Сиз, албатта, бу китоб билан кимгадир ниманидир айтишни истагансиз.
— … «Ҳукм» — бир оқшом шарпаси.
— Бу қанақаси?
— Бу — шарпа.
— Бироқ сиз уни ёзгансиз.
— Бу — шарпадан ҳимояланишни кўзда тутиб ёзилган далолатнома, холос.
“Эврилиш” ҳақида:
— … Замза Кафканинг айнан ўзи эмас. “Эврилиш” иқрорномамас, бироқ у — маълум маънода — беадаблик… Ахир, ўз оилангда кана тарқагани ҳақида гапириш одобданми?
— Албатта, бу одобли жамиятга ёт ҳолат.
— Кўряпсизми, мен нечоғли одобсизман.
— Ўйлашимча, бу жойда “одобли” ёки “одобсиз” каби аниқловчилар ўринсиз. “Эврилиш” — қўрқинчли туш, даҳшатли шарпа.
— Туш ҳар қандай ваҳимали шарпадан ҳам даҳшатли бўлган воқелик устидаги пардани кўтарди. Ҳаётнинг фожеаси — ва санъатнинг қудрати ҳам шунда.
* * *
Г. Яноух ўқишни мўлжаллаган бир даста китобга қараб, Кафка шундай деди:
— Сиз ўткинчи нарсалар билан жуда кўп машғул бўласиз. Бу замонавий китобларнинг аксарияти — бугунги куннинг “йилт” этган акси, холос. Улар жуда тез сўнади. Сиз кўпроқ эски китобларни ўқиганингиз маъқул. Классикларни. Гётени. Эскиси ўзининг сирини — кўпга чидамлилигини намоён этади. Фақат янгилиги учун қадрлангани билан, барибир, бу китобларнинг умри қисқа. Бугун ажойиб туюлади-ю, эртага бемаънилигини рўй-рост фош этиб қўяди. Ўзи, адабиётнинг йўли шунақа.
— Поэзия-чи?
— Поэзия ҳаётни ўзгартириб юборади. Баъзи вақтда бу янада ёмон.
* * *
Кафкага Г. Яноух дўсти шоир Эрнст Ледерер1 ўзининг шеърларини махсус оч-ҳаворанг сиёҳда қандайдир ажойиб қоғозга ёзишини айтди.
— Ҳар қайси афсунгарнинг ўз тантана маросими бўлади. Гайдн, мисол учун, гўё тўй-томошага чоғлангандай, упали парикда мусиқа ижод қилган. Ижод – бир ҳисобдан руҳлар афсуни.
* * *
Г. Яноухнинг ҳикоялар тўпламини ўқигандан сўнг:
— Сизнинг ҳикояларингиз кўнгилда шафқат қўзғайдиган даражада ғўр. Ҳикояларингиз ҳодисалар ва нарсаларнинг ўзидан кўра, кўпроқ сизда улар уйғотган таассуротлар ҳақида сўзлайди. Бу лирика. Сиз борлиқни маҳкам тутиш ўрнига силаб-сийпалайсиз… Бу ҳали саънат эмас. Бу таассуротлар ва туйғулар ифодаси – очиғини айтганда, борлиқни тортиниб, журъатсиз пайпаслаш. Кўзлар ҳали орзу-ҳаваслар пардаси билан бекик. Бироқ бу аста-секин ўтади. Пайпаслаб қидиринаётган қўл, эҳтимол, гўё оловга теккандай, илкис тортилади. Эҳтимол, сиз чинқириб юборарсиз, пойма-пой сўзлаб ғудуранарсиз ёки тишни тишга босиб, кўзингизни мошдай жуда катта очарсиз. Бироқ булар бари сўзлар, холос. Санъат доимо кишидан бутун борлиғини бағишлашни талаб этадиган иш. Шунинг учун ҳам у туб моҳияти билан фожеали.
* * *
Кафка “Прагер пресс”нинг якшанбадаги адабий иловасида, афтидан Отто Пик уюштирган адабиёт ҳақидаги сўровномани кўрсатди. Бармоғи билан “Сиз ўзингизнинг келгусидаги адабий режаларингиз ҳақида нима дейсиз?” деган саволга ишора қилиб кулди:
– Бу аҳмоқона савол. Унга жавоб бериб бўлмайди. Ахир, яқин орада юрак қандай уришини айтиб бўларканми? Қалам юракнинг сейсмографик грифели, холос. У билан тебранишларни қайд қилиш мумкин, уларни олдиндан айтиб беришнимас.
* * *
Г. Яноух Кафкага иккита бир пардали – Валтер Хазенклевер ва Артур Шницлернинг2 Янги немис театрида қўйилган пиесалари ҳақида гапирди. “Томоша яхши чиқмади, — деди Г. Яноух. — Бир пиесанинг экспрессионизми иккинчисининг реализмига қоришиб кетади ва аксинча. Афтидан, репитиция қиёмига етмаган”.
— Эҳтимол. Прагадаги немис театрининг аҳволи жуда хароб. Умуман, бу молиявий, инсоний мажбуриятларнинг бутун бир мажмуи билан боғлиқ масала, кутилган томошабинлар эса йўқ. Бу пойдеворсиз эҳром. Актёрлар режиссёрларга бўйсиндирилган, режиссёрларни театр бирлашамаси қўмитаси олдида жавобгар маъмурият бошқаради. Уларнинг барисини бир бўғинга боғлаб бошқариб турадиган тизим йўқ. Бу ерда ҳақиқий немислар йўқ, шунинг учун ишончли, доимий томошабин ҳам йўқ. Ахир, ложа ва партерлардаги немисча гапирадиган яҳудийлар немислармас, айвонларда орқа ўриндиқлардаги Прагага келиб турадиган немис талабалари — ҳокимиятнинг олдига тушиб олган қўриқчилар тўдаси, душманлар, бироқ тингловчилармас. Бундай шароитда, албатта, жиддий ижодий натижаларга эришиб бўлмайди. Кучлар майда нарсаларга сарф этилади. Уринишлар, зўр беришлар беҳуда кетади, бу ҳаракатлар ҳеч қачон мақсадга — яхши спектакл намойишига олиб келмайди, Шунинг учун ҳам мен театрга тушмайман. Бу жуда қайғули.
* * *
Немис театрида Валтер Хазенкливернинг «Ўғил» драмасини намойиш қилишди.
— Ўғилнинг отага исёни — адабиётнинг қадим мавзуи ва дунёнинг энг кўҳна муаммоларидан. Унга драмалар ва трагедиялар бағишланган, аслида эса, бу комедиянинг материали. Буни ирландиялик Синг3 тўғри англаган. Унинг «Ғарб қаҳрамони» драмасида ўғил — отасини ўлдиргани билан мақтанадиган ғўр маҳмадана. Бироқ кейин саҳнада қария пайдо бўлади ва ота обрўсини тўккан оқпадарни фош этади.
— Назаримда, сиз ёшликнинг кексаликка қарши курашига умидсизлик билан қарайсиз.
— Менинг умидсиз қарашим бу курашнинг моҳиятан сохта кураш эканини ўзгартирмайди-ку… Кексалик — ёшликнинг келажаги, эртами, кечми у бунга эришади. Курашнинг нима кераги бор? Эртароқ қариш учунми? Тезроқ кетиш учунми?
* * *
Г.Яноух болалик чоғида онаси билан Полшанинг Пшемисл шаҳарчасидаги яҳудийлар яшайдиган мавзега боришганини эслайди. Ўшанда эски уйлардан, ғира-шира дўкончалардан одамлар югуриб чиқиб келишганини, йиғлашиб, кулишиб онасининг қўлларини, кўйлагининг этагини кўзларига суртишиб ўпишганини, бунинг сабабини — онаси бир пайтлар кўплаб яҳудийларни уйига яшириб талончиликдан асраб қолганини — кейинчалик билганини айтиб беради.
— Мен ҳозир бу камбағал яҳудийларнинг геттосига чопиб бориб, жимгина, чурқ этмай уларнинг этагини ўпгим келаётир. Агар улар менинг ўзларига яқинлигимга индамасдан бардош билан тоқат қилишса, мен жуда бахтли бўлардим.
— Сиз шунчалик ёлғизмисиз?
Кафка бош ирғаб маъқуллади.
— Худди Каспар Гаузердай?4
— Каспар Гаузердан ҳам ортиқроқ. Мен ёлғизман, худди… Франц Кафкадай.
* * *
Макс Броднинг «Товламачи» пиесаси ҳақидаги суҳбатда Г.Яноух спектакл режиссурасини ўзи қандай тасаввур этишини айтади. Гап аёлларнинг пайдо бўлиши билан дарҳол вазият бутунлай ўзгариб кетган саҳнага кўчади; Г.Яноухнинг фикрига кўра, саҳнадаги персонажлар пайдо бўлаётган аёл олдида секин-аста чекинишлари керак эди; Кафка бу фикрни маъқулламайди.
— Худди яшин ургандай ҳамма ўзини орқага ташлаши керак.
— Унда жуда ҳам театрлашиб-сунъийлашиб кетарди.
— Ўзи шундай бўлиши керак. Актёр театрлашган бўлиши керак. Унинг туйғулари ва уларнинг юз ифодалари томошабиннинг туйғулари ва юз ифодаларидан кучлироқ бўлиши даркор, бу томошабинга кучли таъсир ўтказишга эришиш учун зарур. Театр ҳаётга таъсирини ўтказа олиши учун кундалик оддий турмушдан юқорироқ туриши, воқеалар шиддатлироқ кечиши лозим. Ўқ узаётганда мўлжални нишондан юқорироқ олган маъқул.
* * *
Эрнст Вайснинг «Таня»5 драмаси қўйилиши муносабати билан.
— Унда энг яхши жойи — Танянинг гўдаги иштирокидаги фантастик саҳна. Театр нореал нарсаларни реал қилиб намойиш этганда кучли таъсир кўрсатади. Шунда саҳна инсон қалбининг дурбинига айланади. Воқеликка ичдан туриб қараш имконияти туғилади.
* * *
Г.Яноух Кафкадан Казимир Эдшмиднинг «Икки бошли нимфа»6 («Теадор Дойблер ва маънисизлик мактаби» боби) китобида ўзи ҳақида айтилган фикрларга қандай қарашини сўрайди.
— Эдшмид мен ҳақимда шундай гапирадики, гўё мен конструкторман. Аслида эса, мен ўртамиёна, уқувсиз нусхакашман. Эдшмиднинг таъкидлашича, мен оддий кундалик воқеалар орасига мўъжиза-ю кароматларни тиқиштираман. Бу, шубҳасиз, унинг жиддий хатоси. Кундалик оддий воқеалар — ўз ҳолича мўъжиза! Мен фақат уларни қайд этаман. Эҳтимол, мен нарсаларни бироз ёритарман, нимқоронғу саҳнадаги ёритқичдай. Бироқ бу нотўғри! Ҳаёт саҳнаси умуман қоронғи эмас. У кундузнинг ёруғига тўла. Шунинг учун ҳам одамлар кўзларини қисиб қарашади ва кам нарсани кўришади.
— Дунёқараш билан ҳаёт орасидаги оғриқли номувофиқликка тез-тез дуч келинади.
— Ҳаммаси курашдан, жангдан иборат. Яшаш ва севилишга — уларни деб — ҳар куни жангга кирган инсонгина муносибдир7 , деган Гёте… Бу билан Гёте биз одамларга алоқадор деярли ҳамма гапни айтиб қўйган.
— Менинг дўстим Алфред Кемпф менга Освалд Шпинглер ўзининг Ғарб дунёсининг инқирози ҳақидаги таълимотини бутунисича Гётенинг «Фауст»идан олган деди.
— Жуда тўғри бўлиши мумкин-да. Олим деганларнинг аксарияти шоир оламини бошқа, илмий соҳага кўчиришади ва шу йўл билан шон-шуҳрат ва мартабага эришишади.
* * *
Кафка Г.Яноухнинг қўлида Кристиан Моргенштерннинг8 «Дорга осилган одам қўшиқлари» китобини кўриб қолиб сўради:
— Сиз унинг жиддий шеърларини ўқиганмисиз? «Вақт ва абадият»ни? «Поғоналар»ни?
— Йўқ, мен унинг жиддий шеърлари борлигидан ҳатто бехабар эканман.
— Моргенштерн ўта жиддий шоир. Унинг шеърлари шу қадар жиддийки, у ўзининг инсонга хос бўлмаган даражадаги жиддийлигидан «Дорга осилган одам қўшиқлари»да жон сақлашга мажбур.
* * *
Якоб Вассерманнинг «Каспар Гаузер ёхуд юрак танбаллиги» романи ҳақида:
— Вассерманнинг Каспар Гаузери энди ташлаб кетилган бола эмас. У қонуний, ҳаётда қўним топган, полицияда рўйхатга олинган, солиқ тўловчи. Тўғри, у ўзининг эски исмини ўзгартирди. Энди у Якоб Вассерман, немис ёзувчиси ва виллалар хўжайини. Зимдан у ҳам юрак танбаллигидан изтироб чекади, шу боис виждон азоби хуруж қилиб туради. Бироқ у изтиробу азобларни яхшигина ҳақ тўланадиган прозага айлантиради ва … шу билан ҳаммаси ҳал.
* * *
Г.Яноух отаси Алтенбергнинг9 насрдаги шеърларини яхши кўриб ўқишини ва газеталардан унинг кичик-кичик ҳикояларини қирқиб олиб йиғиб юришини айтди.
— Петер Алтенберг чиндан ҳам шоир. Кичик ҳикояларида унинг бутун ҳаёти акс этади. Унинг ҳар қадами, ҳар бир хатти-ҳаракати сўзининг ҳаққонийлигини тасдиқлайди. Петер Алтенберг — анчайин гений, кам учрайдиган идеалистки, қаҳвахона кулдонларидаги папирос қолдиқларидан дунё гўзалликларини топа билади.
* * *
Густав Майринкнинг «Голем»10 романи ҳақида:
— Асарда эски Праганинг яҳудийлар мавзеи муҳити яхши илғанган. Бизда ҳали ҳам жин кўчалар, махфий йўлаклар, қоп-қоронғи деразалар, кир-чир ҳовлилар, сершовқин ва сирли ишратхоналар бор. Биз янгидан қурилган шаҳарнинг кенг кўчалари бўйлаб юрамиз. Бироқ бизнинг қадамларимиз ва назаримиз қатъиятли эмас. Худди эски вайрона кўчаларда юргандай, ҳануз ич-ичимиздан қалтираймиз. Юрагимиз ҳали ободончиликни ҳис этмайди. Носоғлом кўҳна яҳудийлар мавзеи, атрофимиздаги тоза-озода янги шаҳардан кўра, миямизда мустаҳкамроқ ўрнашиб қолган. Уйғоқ ҳолимизда тушдагидай кезинамиз — ўзимиз ўтган замонларнинг шарпаларимиз, холос.
* * *
— Керкегор ҳаётдан эстетик завқ туймоқ керакми ёки маънавият қонунлари бўйича яшаган маъқулми, деган муаммо қаршисида туради. «Унисими — бунисими» деган муаммо Сёрен Керкегорнинг бошидагина мавжуд. Аслида эса, ҳаётдан завқ туйишинг мумкин, фақат маънавият қонунлари бўйича итоаткорона яшасанг. Бироқ бу менинг айни дақиқадаги фикрим, холос, бу фикрдан мен, эҳтимол, мулоҳаза қилиб кейинчалик воз кечарман.
* * *
— Сиз мендан маслаҳат олишни истайсиз. Бироқ мен ёмон маслаҳатчиман. Мен учун маслаҳат бериш, моҳиятан, доим хиёнат қилишни англатади. Маслаҳат — бизнинг бугунимизнинг кўзгуси бўладиган келажак олдида қўрқоқларча ортга тисарилишдир. Бироқ синовдан виждони тоза бўлмаган одамгина чўчийди. Яъни ўз даври зиммасига юклаган вазифани бажармаган одам. Лекин ўз зиммасидаги вазифани ким ҳам мукаммал билади? Ҳеч ким. Шунинг учун ҳам бизнинг бирортамизнинг виждонимиз тоза эмаски, бундай виждондан узоқроққа қочгинг — тезроқ уйқуга кетиб қутулгинг келади.
* * *
Г.Яноух Иоганнес Р.Бехер бир шеърида11 уйқуни ажалнинг дўстона ташрифи деб атаган, деди.
— Бу тўғри. Эҳтимол, менинг уйқусизлигим — ҳаётимни қарз қилганим — ташриф буюрувчининг олдидаги қўрқувдир.
* * *
Алберт Эренштайннинг12 Оскар Кокошка чизган ўн иккита расм билан чоп этилган «Тубуч» номли китоби ҳақида:
— Ўзи кичкина китобча-ю, ичи дод-фарёдга тўла. «Инсоният фарёди»… Алберт Эренштайннинг шеърлар китоби шундай номланган, чамамда.
— Демак, сиз уни яхши биларкансиз-да?
— Яхши дейсизми? Тирикларни ҳеч қачон билиб бўлмайди. Ҳозирги давр — бу ўзгаришлар ва эврилишлар даври. Алберт Эренштайн — ҳозирги вақтнинг бир кўриниши. У маънисизлик ичра ғарқ бўлган, чинқираётган гўдак.
— Кокошканинг расмлари ҳақида нима дейсиз?
— Мен уларни тушунмайман. Расм — «чизмоқ», «безамоқ», «тасвирламоқ»ни англатади. Менга бу расмлар фақат рассомнинг буюк ички хаосини ва бесаранжомлигини намоён этади.
— Мен экспрессионистларнинг кўргазмасида унинг Прагани тасвирлаган каттагина картинасини кўрдим.
— Каттагина… Ўртада авлиё Николай черковининг яшил гумбазлари тасвирланганми?.. Картинада томлар учиб кетаётгандай. Гумбаз шамолда худди шамсиядай шишган. Бутун шаҳар учиб осмонга кўтарилаётир, учиб кетаётир. Бироқ Прага — ички талотўмларга басма-бас — жойида муқим турибди. Ва унинг кишини ҳайрон қолдирадиган жиҳати ҳам айнан шу.
* * *
Г.Яноух Иоганнес Шляфнинг13 иккита шеърига кўй басталаб, ноталарнинг бир нусхасини унга жўнатди. Жавобига Шляфдан узундан-узоқ мактуб олди ва уни Кафкага кўрсатди.
— Шляфнинг жуда кўнгли юмшоқ. Веймардалигида биз Макс Брод билан уни кўргани бордик. У адабиёт, санъат ҳақида ҳеч нарса эшитгиси келмади. Бутун эътибори қуёш системаси ҳақидаги мавжуд назарияни инкор этишга қаратилган эди.
— Яқинда мен Шляфнинг қалин китобини кўрдим, китобда у Ерни Коинот маркази деб эътироф этади.
— Ҳа, бу ўша пайтдаёқ унинг топган ғояси эди, бунинг тўғрилигига бизни ишонтиришга уриниб, қуёш доғларини ўз билганича талқин қилмоқчи бўлганди. У бизни бойваччаникидай шинам хонанинг деразаси олдига олиб бориб, эски мактаб телескопидан қуёшни кўрсатди.
— Сиз кулдингизми?
— Йўғ-э! Унинг алмисоқдан қолган бу кулгили матоҳ билан фанга ва Коинотга қарши курашишга бел боғлагани ўзи масхарабозлик эди ва айни пайтда бу ҳолат кўнгилда унга нисбатан меҳр-шафқат ҳам уйғотардики, биз сал бўлмаса унга ишонаёздик.
— Сизларга нима халал берди?
— Тўғрисини айтсам, кофе. У бемаза эди. Биз чиқиб кетдик.
* * *
Г.Яноух ўзи эшитган бир воқеани Кафкага гапириб берди: лейпциглик ношир Курт Волф эрталаб соат саккизда Рабиндранат Тагорнинг асари таржимасини рад этади, орадан икки соат ўтиб, газета орқали Тагорга Нобел мукофоти берилганидан хабар топгач, қўлёзмани қайтариб олиб келиш учун муҳарририни почтага югуртиради.
— Унинг рад этгани қизиқ. Ахир, Тагор Курт Волфга бегона эмас-ку. Ҳиндистон — Лейпциг, орадаги масофа юзаки қараганда узоқдай туюлади, аслида эса Рабиндранат Тагор кийимини ўзгартирган немис.
— Эҳтимол, муаллимдир?
— Муаллим? Йўқ, бундай эмас, бироқ саксонияликлар учун у Рихард Вагнер каби бўлиши мумкин.
— Демак, ўша овоза бўлган сув ўтказмайдиган палтодаги мистик экан-да.
— Шунга ўхшаган.
* * *
Г.Яноух Кафкага ҳиндларнинг дин ҳақидаги «Бхагавадгита» китобининг немисча таржимасини берди.
— Ҳинд диний ҳужжатлари ўзига жалб этади ва айни пайтда ихлосимни қайтаради. Уларда, худди афъюндай, ўзига тортадиган ва чўчитадиган бир нима бор. Бу йоглар ва коҳинларнинг бари табиий ҳаётни эркинликка бўлган ёлқинли муҳаббат билан эмас, балки ҳаётга сукутли, совуқ нафрат билан тобе этишган. Чуқур умидсизлик — ҳинд диний амалларининг сарчашмаси.
Г.Яноухнинг Шопенгауэрнинг ҳинд дин фалсафасига қизиқишини эслатганига жавобан:
— Шопенгауэр — тил устаси. Унинг тафаккур тарзи ҳам шунда намоён бўлади. Уни биргина тили учун, албатта, ўқиб чиқиш даркор.
* * *
Яноухнинг қўлида Михаэл Марешнинг14 шеърлар китобини кўриб:
— Мен уни танийман. У ашаддий анархиячи, «Прагер тагблатт»да унга бир ҳазилкаш одамдай қарашади, тоқат қилишади.
— Сизнинг чех анархиячиларига муносабатингиз жиддий эмасми?
— Бу жуда қийин. Ўзларини анархиячи деб юришган бу одамлар шу қадар дилкаш ва хушмуомалаки, уларнинг оғзидан чиққан бирор-бир сўзга ишонмасликнинг иложи йўқ. Бироқ айни дамда — шундай феъл-атворлари боис — уларнинг, ўзлари айтмоқчи, ҳақиқатан ҳам дунёни бузувчиларга айланишларига ҳечам ишониб бўлмайди.
— Демак, сиз уларни яхши танийсиз?
— Бироз. Жуда дилкаш, қувноқ одамлар.
* * *
Карл Краус15 нашр этадиган «Машъала» журналининг янги сони чиққани муносабати билан:
— У журналистларнинг боплаб адабини бераётир. Фақат ашаддий браконергина шундай қаттиққўл ўрмон қоровули бўлиши мумкин.
* * *
Алфред Полгарнинг16 «Прагер тагблатт» саҳифаларида тез-тез чиқиб турадиган кичик-кичик, жуда тиниқ ёзилган эсселари ҳақида:
— Гаплари шу қадар силлиқ ва ёқимлики, Алфред Полгарнинг ёзганларини мароқли очиқ дўстона суҳбатдай қабул қиласан ва кишига, чиндан ҳам, таъсир қилади, одамни тарбиялайди. Майин теридан ишланган қўлқоп-шакл ичида мазмуннинг метиндай, шафқатсиз кучи яширин. Полгар — дунёқараши тор, калтафаҳмлар мамлакатининг кичкина, бироқ Қайратли арбоби.
* * *
Франсис Жамнинг17 шеърлар китобини Яноухга қайтариб бераётиб:
— У жуда кўнгилчан-содда, беҳад бахтиёр ва бардам. Унинг учун ҳаёт — икки тун оралиғидаги анчайин бир тасодиф эмас. У умуман қоронғилик нималигини билмайди. Унинг ўзи ҳам, дарду дунёси ҳам тангрининг қудратли қўли билан бекитилган. Худди гўдакдай, гўё ўз оиласининг бир аъзосига гапираётгандай у тангрига «сен» дея мурожаат қилади. Шунинг учун ҳам у қаримайди.
* * *
Алфред Дёблиннинг «Ван-Луннинг уч бора сакраши» романи ҳақида:
— Бу янги немис романчилари орасидаги эътиборли ном. Мен унинг бу илк китобидан ташқари, унча катта бўлмаган ҳикояларини ва «Қора парда» номли ғалати ишқий романини биламан. Менингча, Дёблин бу ёруғ оламни қандайдир буткул номукаммал нарсадай қабул қилмоғи керак ва унинг сўзи ана шу бўшлиқни тўлдирмоққа, мукаммаллаштирмоққа даъват этилган гўё. Бу менинг таассуротим. Бироқ агар уни диққат билан ўқисангиз, сиз ҳам шундай хулосага келасиз.
* * *
Алфред Дёблиннинг «Қора парда, сўзлар ва тасодифлар ҳақида роман» китоби ҳақида:
— Мен бу китобни тушунмайман. Сабаблари номаълум воқеаларнинг рўй бериши тасодиф, деб айтилади. Бироқ дунёда сабабсиз нарсанинг ўзи йўқ. Шунинг учун ҳам, гапнинг очиғи, тасодифлар дунёда эмас, балки мана бу жойда, холос. (Кафка чап қўлини манглайига текизади.) Тасодифлар фақат бизнинг бошимизда, бизнинг чекланган идрокимизда. Улар — бизнинг билим доирамизнинг инъикоси. Тасодифларга қарши кураш — доимо бизнинг ўзимизга қарши курашимиз, бу — биз ҳеч қачон ғолиб чиқа олмайдиган кураш. Бироқ бу ҳақда китобда ҳеч гап йўқ.
— Бундан чиқдики, сизнинг Дёблиндан ҳафсалангиз пир бўлган?
— Аслида, менинг ўзимдан ҳафсалам пир бўлди. Мен қандайдир, эҳтимол, у беришни хоҳлаганидан кўра ўзгача нарсани кутдим, чоғи. Бироқ чинакам иштиёқ билан кутишим мени шу қадар кўр қилиб қўйдики, мен саҳифадан саҳифага, сатрдан сатрга ҳатлаб, охир-оқибат — бутун китобдан сакраб ўтиб кетдим. Шунинг учун, мен бу китоб ҳақида бир нима дея олмайман. Мен жуда ёмон китобхонман.
* * *
«Прагер пресс»нинг уч якшанба сонида Франц Блэйнинг18 «Буюк адабий ҳайвонот боғи» иншолари эълон қилинди. Муаллиф уларда ёзувчи ва шоирларни балиққа, қуш, кўрсичқон, қуён ва ҳоказоларга менгзайди. Кафкани, бошқа гаплардан ташқари, айрича, аччиқ томирлар билан озиқланадиган қуш, дея ёзади. Франц Блэй ҳақида Кафка шундай деди:
— Бу Макс Броднинг эски ошнаси. Блэй — катта ақл эгаси, ҳозиржавоб киши. Биз бир жойга йиғилганда, жуда очилиб гурунглашамиз. Жаҳон адабиёти олдимиздан саф тортганча иштончан ўтади. Франц Блэй ёзганларидагидан кўра ақлли ва салоҳиятли. Ва бу мутлақо табиий, зотан, булар ўша суҳбатларнинг ёзма баёни, холос. Бошдан қаламгача бўлган йўл бошдан тилгача бўлган йўлдан хийла узоқ ва машаққатли. Бу йўлда кўп нарса йўқотилади. Франц Блэй — Германияга адашиб тушиб қолган шарқлик ровий, латифагўй.
* * *
Иоганнес Р.Бехернинг шеърлар тўплами ҳақида:
— Мен бу шеърларни тушунмайман. Уларда шовқин ва гапвозлик шу қадар кучлики, ўзингдан қочиб бекингани жой тополмайсан. Сўзлар кўприкларга эмас, балки ошиб ўтиб бўлмайдиган деворларга айланади. Нуқул шаклга қоқиласан, мазмунга кириб боришнинг умуман иложи йўқ. Сўзлар бу ерда тилга уйғунлашмайди. Бу ўкирик. Фақат шу, холос.
* * *
Г. К. Честертоннинг — «Ортодоксия» ва «Пайшанба бўлган одам» китоблари ҳақида:
— Бу шунчалик қувноқки, гўё унинг тангрини топганига ишониб қолиш мумкин.
— Кулгини сиз тақводорлик белгиси, деб ҳисоблайсизми?
— Ҳар доим ҳам эмас. Бироқ ҳозиргидай худосизлик даврида қувноқроқ бўлган тузук. Бу бизнинг бурчимиз. «Титаник» чўкиб кетаётган паллада ҳам кеманинг оркестри куй чалишни тўхтатмаган. Аччиқ умидсизликка тушганда шу тариқа оёқ ердан узилади.
— Бироқ жонсарак қувноқлик очиқ ифодаланган қайғудан кўра қайғулироқ.
— Тўғри. Бироқ қайғунинг чораси йўқ. Гап умид ҳақида, оқибат, келажак тўғрисида — фақат шу ҳақда бораётир. Хавф атиги бир зумгина, чекланган бир лаҳза ичида кечади. Унинг ортида эса ҳалокат турибди. Агар ўша лаҳзага бардош беролсанг, ҳаммаси яхши бўлади. Барчаси шунга боғлиқ. Шу бир лаҳза ҳаётингни белгилайди.
* * *
Бодлер ҳақида:
— Поэзия — касаллик. Ҳароратнинг тушгани билан бемор соғайиб қолмайди. Аксинча! Иситма танани тозалайди ва руҳни равшан қилади.
* * *
Максим Горкийнинг Лев Толстой ҳақидаги хотираларининг19 чех тилидаги таржимасини ўқиб, Кафка деди:
— Горкий ўзининг баҳосини бермай туриб, кишининг характерли хусусиятларини шундай чизиб кўрсатадики, ҳайратга тушасан. Мен унинг Ленин ҳақида ёзганларини бажонидил ўқиб чиқардим.
— Горкий Ленин ҳақида хотиралар эълон қилганми?
— Йўқ, ҳали эълон қилгани йўқ. Бироқ вақти келиб, албатта, эълон қилади. Ленин Горкий билан дўст тутинган. Максим Горкий ҳамма нарсани қўлидаги қалами билан кўради ва ҳис этади. Бу унинг Толстой ҳақида ёзганларидан аён бўлиб турибди. Қалам қурол эмас, ёзувчининг аъзоси.
* * *
Г.Яноух Михаэл Груземаннинг китобидан «Қутурганлар» асари муаллифи ҳақидаги: «Достоевский — қонли эртак» деган гапни ўқиди. Бунга муносабат билдириб Кафка деди:
— Қонсиз эртак бўлмайди. Ҳар қандай эртак қон ва қўрқувнинг қаъридан сизиб чиқади. Бу барча эртакларга хос хусусият. Сирти — қобиғи турлича бўлиши мумкин. Шимол эртакларида, худди африкалик негрларнинг эртакларидаги каби, ҳайвонот оламининг кўтаринки тасвирлари унчалик кўп эмас, бироқ барчасида мазмун, қайғу теранлиги бир хил.
* * *
Генрих Гейне ҳақида:
— Бахтсиз одам. Немислар уни яҳудийликда айблашган, ҳали ҳам айблашади, ахир, у немис, боз устига, яҳудийлик билан чиқиша олмайдиган кичкина немис. Ва унга хос яҳудийлик ҳам айнан шу.
* * *
Леонгард Франкнинг «Одам эзгу» китоби ҳақидаги гурунгда:
— Кўпчилик одамларга табиатан ёвузлик бегона. Одамларнинг ёмон ишларга қўл уришлари ва айбдор бўлиб қолишларининг сабаби гапирган гаплари ва қилган ишларининг оқибатини ўйлаб кўрмасликларида. Улар телбагезак, асло ёвуз эмас.
* * *
Кафка Георг Траклнинг уруш даҳшатларини кўрмайин, деб ўзини-ўзи заҳарлагани ҳақида гапириб берди. «Хизматдан ўлимни афзал кўрди», деди Г.Яноух.
— Унинг тасаввури ниҳоятда кучли эди. Шунинг учун ҳам у, асосан, тасаввурнинг йўқлиги оқибатида келиб чиққан урушга дош беролмади.
* * *
Ўн кун давом этган касалликдан сўнг Г.Яноух Кафканинг олдига келди ва энди ўзини, касал бўлишидан олдинги аҳволидан кўра ҳам бардам сезаётганини айтди.
— Бу тушунарли. Сиз ўлим билан учрашувни бошдан кечиргансиз. Бу ҳолат одамни тетик қилади.
— Умр — ўлимга бориладиган йўл, холос.
— Соғлом киши учун умр, сирасини айтганда, англанмаган, одамнинг ўзи тан олмайдиган — эртами, кечми ўлиш ҳақлиги ҳақидаги фикрдан қочиш. Касаллик эса буни ҳам эслатади, ҳам синайди. Шу боис, касаллик, оғриқ, азоб-уқубат — тақводорликнинг энг асосий манбалари.
* * *
— Нимани ўқияпсиз?
— «Тошкент — нон шаҳри»ни 20…
— Зўр китоб. Мен яқинда уни бир оқшомда ўқиб чиқдим.
— Менинг назаримда, бу китоб, санъат асаридан кўра кўпроқ ҳужжатга ўхшайди.
— Ҳар қандай чинакам санъат асари — ҳужжат, гувоҳнома. Худди бу китобдагидай — шундай ўғил болалари бор халқни енгиб бўлмайди.
— Бироқ гап бир-икки нафар болада эмас-ку.
— Аксинча! Материянинг тури атомдаги электронлар сонига қараб аниқланади. Омманинг савияси бир-икки нафар одамнинг онгига боҚлиқ.
* * *
— Яҳудийлар билан немисларнинг умумий жиҳатлар кўп. Улар қунтли, уқувли, ғайратли ва ҳар иккисини ҳам кўролмайдилар. Яҳудийлар ва немислар — қувғиндилар.
— Эҳтимол, уларни шу фазилатлари учун кўролмасалар керак?
— Йў-ўқ! Сабаби бундан чуқурроқ. Бунинг тагида диний сабаб бор. Яҳудийларда бу маълум. Немисларда эса яққол кўринган эмас, чунки уларнинг ибодатхонаси ҳали бузилмаган. Бироқ бу рўй беради.
— Қанақасига? Ахир, немислар теократик халқ эмас-ку. Уларнинг фақат ўзлариники бўлган ибодатхона-ю миллий худоси йўқ-ку.
— Шундай қабул қилишга одатланилган, аслида эса ишлар бутунлай бошқача. Немисларнинг «темирни болғаламоққа амр этган худо»си21 бор. Уларнинг ибодатхонаси — прусс бош ҳарбий штаби.
* * *
Кафка прагалик ёзувчи Оскар Баум болалигида немис мактабида ўқиганини гапириб берди. Одатда, дарсдан кейин уйга қайтишаётганда немис ва чех болалар ўртасида тўполонлар рўй бериб турган. Бир сафар шундай тўполонда Оскар Баумнинг кўзларига қаламдон билан уришган ва кўзларининг тўр пардаси кўчиб, у кўр бўлиб қолган.
— Яҳудий Оскар Баум немис сифатида кўзидан айрилган, аслида у ҳеч қачон немис бўлмаган ва уни ҳеч қачон немис деб ҳисоблашмаган. Эҳтимол, Оскар — Прагадаги немис яҳудийларининг қайғули тимсолидир.
* * *
Чехлар билан немисларнинг муносабатлари борасидаги суҳбатда Г.Яноух бу миллатлар бир-бирини яхши тушунишлари учун чех тарихини немис тилида нашр этиш керак, деди.
— Фойдаси йўқ. Уни ким ўқийди? Чехлар билан яҳудийларми? Немислар ўқимаслиги аниқ, улар бу тарихни билишга, ўқишга уринмайди ҳам. Улар фақат эгаллашни ва бошқаришни хоҳлайди, тушуниш, одатда, бу йўлда тўсиқ бўлади, холос. Ёнингдаги одам ҳақида ҳеч нарсани билмасанг, уни эзишинг осонроқ кечади. Ўшанда виждон қийнамайди…
* * *
Кафка Г.Яноух олиб келган Алфонс Пакенинг «Рус инқилобининг руҳи»22 китобини варақлайди.
— Ташаккур. Ҳозир менинг вақтим йўқ. Афсус. Россияда одамлар мутлақо адолатли дунё қуришга уринишаётир. Бу, аслида, хурофий иш.
— Бироқ болшевизм динга қарши чиқаётир.
— У буни шунинг учун қилаётирки, чунки унинг ўзи — дин. Босқинчилик, исён ва қамаллар — нимадан далолат? Бу дунёда қутуриб авж оладиган, беқиёс шафқатсиз урушларнинг кичик муқаддималари…
* * *
Байроқлар ва шиорлар кўтариб йиғилишга бораётган ишчиларнинг каттагина тўдасини кўриб Кафка деди:
— Бу одамларнинг ўзларига ишончлари жуда баланд, улар қатъиятли ва яхшигина оёқлантирилган. Улар кўчани тўлдириб боришаётир ва шундан ўзларича дунёни эгалладик, деб ўйлашади. Бироқ улар хато қилишади. Уларнинг ортида котиблар, амалдорлар, устаси фаранг сиёсатчилар — ҳозирги замоннинг жами султонлари туришибди ва бу оломон улар учун ҳокимиятга йўл очаётир.
— Сиз омманинг кучига ишонмайсизми?
— Мен уни, бу тартибсиз, тийиқсиз бўлиб кўринган оломон кучини кўриб турибман, у ўзини тийиб, тартибга солиб қўйишларини хоҳлайди. Ҳар қандай ҳақиқий инқилоб якунида қандайдир Наполеон Бонапарт пайдо бўлади.
— Сиз рус инқилобининг бундан кейин кенг ёйилиб боришига ишонмайсизми?
— Тошқин қанчалик кенг ёйилса, сув шу қадар саёз ва бўтана бўлиб боради. Инқилоб тумандай тарқаб кетади ва фақат янги бюрократия қолади. Жафокаш инсониятнинг кишани канцелярия қоҚозидан23 қилинган.
* * *
Г.Яноух Кафкага социал-демократлар клубида марксчи талабалар уюшмаси ташкил қилган Россиядаги воқеаларга бағишланган маъруза ҳақида гапириб берди.
— Мен сиёсат ишларини сира тушунмайман. Бу, албатта, камчилик, мен ундан бажонидил халос бўлардим. Бироқ менинг камчиликларим бисёр! Жуда яхши билганларим ҳам ёдимдан тобора кўтарилиб кетаётир. Макс Бродга ҳавасим келади, у сиёсатнинг мураккаб, чалкаш муаммоларини ҳам бинойидай тушунади. У рўй бераётган воқеалар ҳақида менга тез-тез, эринмай узоқ гапириб беради. Мен, ҳозир сизни эшитиб турганимдай, унинг гапларини тинглайман, шунга қарамай уларни тўла-тўкис тушунолмайман.
— Мен тушунарсиз гапираяпманми?
— Сиз мени тушунмадингиз. Сиз яхшилаб гапириб бердингиз. Гап менинг тушуна олишимда. Уруш, Россиядаги инқилоблар ва бутун дунёдаги бахтиқароликлар менда ёвузлик селидай тасаввур уйғотади. Бу тошқин. Уруш тартибсизликлар тўғонини очиб юборди. Инсоният уйининг таянч устунлари қулаётир. Тарихий жараён шахсларнинг эмас, балки фақат оломоннинг қўлида. Бизни туртишаётир, сиқишаётир, суриб кетишаётир. Биз тарихий ўзгаришларга дучор бўлаяпмиз.
— Бундан чиқдики, сизнингча, одам энди олам бунёдкори ҳисобланмас экан-да?
— Сиз яна мени тушунмадингиз. Аксинча, одам дунёни қуриш ва бунинг масъулиятини бўйнига олишни рад этди.
— Йўқ, бундай эмас. Ишчи партиялар сафининг ўсиб бораётганини кўрмаяпсизми? Омманинг фаоллашаётганини-чи?
— Ҳамма гап шунда-да. Ҳаракат бизни мушоҳада юритишдан маҳрум этади. Бизнинг дунёқарашимиз тораяди. Ўзимиз буни сезмаган ҳолда, тирик туриб, йўлимиздан озамиз.
— Одамлар жавобгарликни ҳис этмай қўяди, демоқчимисиз?
— Биз шундай яшаяпмизки, гўё ҳокими мутлақмиз. Шунинг учун қашшоқликка юз тутамиз.
— Бу нимага олиб келади?
— Фақат истак ва ваъдалар қолади, холос. Бироқ улар ишонч туғдирмайди.
— Агар ишонч бўлмаса, у ҳолда ҳаётнинг ўзи нима?
— Ҳалокат. Эҳтимол, йўлдан озиш, гуноҳкорлик.
— Гуноҳ нима?
— Гуноҳ нима… биз сўзни ва амални биламиз, бироқ биз ҳис этишни ва англашни унутганмиз. Эҳтимол, шунинг ўзи лаънатдир, яратганнинг қаҳри, нодонликдир… Мен сизга айтган бу гапларни ўйлаб бошингизни қотириб ўтирманг.
— Нега? Ахир, сиз жиддий гапирдингиз-ку.
— Шунинг учун ҳам. Менинг жиддийлигим сизга худди заҳардек таъсир қилиши мумкин. Сиз ёшсиз.
— Бироқ ёшлик ғўрлик эмас. У менинг ўйлашимга халал бермайди.
— Кўриб турибман, биз бугун ҳақиқатан ҳам бир-биримизни тушунмадик. Бироқ шундай бўлгани яхши. Тушунмаслик сизни менинг аччиқ умидсизлигимдан ҳимоя қилади, бу умидсизликнинг ўзи гуноҳ.
* * *
«Инсоният озодлиги: ўтмиш ва ҳозирги даврдаги эркпарвар Қоялар» номли китобни варақлаётиб, Кафка Арнолд Бёклиннинг «Уруш» ва В.В.Верешагиннинг «Урушнинг оқибати» картиналари нусхаларига узоқ тикилди.
— Туб моҳиятига кўра, уруш ҳали ҳаққоний тасвирланмаган. Одатда, алоҳида бир воқеа ёки унинг оқибатларини кўрсатишади — мана бу калла суяклари уюми каби. Бироқ урушда энг даҳшатлиси — барча мавжуд кафолатлар ва битимлар йўққа чиқади. Жисмоний, табиий воситаларнинг овози ўчирилади, руҳий-маънавий қадриятлар бўҚиб ташланади. Бу худди саратон касаллига ўхшайди. Одам бир неча йил, ойлар, кунлар, соатлар эмас, балки атиги саноқли сонияларни яшайди. Ва ҳатто у шу сонияда яшамайди ҳам, балки уни англайди, холос. У шунчаки нафас олади.
— Бу ўлим яқинлигини ҳис этиш оқибатидан, шекилли.
— Бу ўлим нималигини билиш ва ундан қўрқиш оқибатидан.
— Барибир эмасми?
— Йўқ, булар бир нарса эмас. Ҳаётнинг моҳиятини тўла-тўкис англаган одам ўлимдан қўрқмайди. Ўлимдан қўрқиш амалга ошмаган, яшалмаган ҳаётнинг ҳосиласи, холос. Бу ҳаётга хиёнатнинг ифодаси.
* * *
Урушдан кейинги йиллардаги сон-саноқсиз анжуманлар хусусида:
— Бундай катта сиёсий йиғинларнинг савияси қаҳвахонадаги оддий учрашувдан фарқ қилмайди. Иложи борича қисқа гапириш ўрнига беҳад кўп ва жар солиб гапиришади. Бу ниҳоятда сершовқин жимлик. Бундай анжуманларда минбар ортида — бир четда яширинча пишитиладиган ишлар ҳақиқатан ҳам муҳим ва қизиқарли бўлади, бироқ улар ҳақида бир оғиз эслатилмайди ҳам.
— Бундан чиқдики, сизнингча, матбуот ҳақиқатга хизмат қилмайди.
— Ҳақиқат ҳаётдаги шундай камёб улуғ қадриятлар сирасиданки, уларни сотиб олиб бўлмайди. Одам уларни туҳфа каби, худди инъом этилган севги ёки гўзалликни олгандай олади. Газета эса — товар, у билан савдо қилишади.
— Демак, матбуот инсониятни чалғитишга хизмат қилар экан-да.
— Йўқ, йўқ! Ҳаммаси, жумладан, ёлғон ҳам ҳақиқатга хизмат қилади. Бироқ соялар қуёшни ўчиролмайди.
* * *
Бир газетадаги мақолада Европада тинчликнинг истиқболи ёмонлиги ҳақида сўз юритилади.
— Бироқ тинчлик шартномаси узил-кесил ҳал этилган-ку, ахир, — деди Г.Яноух.
— Узил-кесил ҳал этилган нарсанинг ўзи йўқ. Авраам Линколннинг сўзлари билан айтганда, адолатли ҳал этилмаган муаммони узил-кесил ҳал этилган, деб бўлмайди.
— Бу қачон амалга ошади?
— Ким билади? Одам худо эмас. Тарих ҳар қандай аҳамиятсиз дақиқанинг хатоликлари ва қаҳрамонликларидан яралади. Дарёга тош отишганда, сувда ҳалқалар ҳосил бўлади. Бироқ аксарият одамлар жавобгарликни чуқур англамаган ҳолда яшайди, менингча, барча кулфатларнинг илдизи шунда.
— Макс Хёлц24 ҳақида нима дейсиз?
— Ёвузлик воситасида эзгуликка эришиб бўларканми? Туб моҳиятига кўра, тақдирга қарши боришга уринаётган куч — ожизликнинг ўзи. Борини беришга ва борича қабул қилиб олишга тайёр одам кучлидир. Бироқ буни маркиз де Сад тушунмайди.
— Маркиз де Сад?
— Ҳа, маркиз де Сад, сиз менга кўрган-кечирганларини ўқишга берганингиз, ўша — замонамизнинг чинакам ҳомийси… У бошқаларни азоб чекишга мажбур этибгина қувончни ҳис этади, худди бойларнинг ҳузур-ҳаловати камбағалларнинг қашшоқлашуви ҳисобига бўлганидай.
* * *
Г.Яноух Кафкага Винсент Ван Гог чизган картина нусхасини кўрсатади.
— Нофармон тун қўйнида қаҳвахона олдидаги бу боғ нақадар чиройли. Бошқа картиналар ҳам яхши. Бироқ бу боғ мени мафтун қилади. Сиз унинг расмларини биласизми?
— Йўқ, билмайман.
— Афсус. Улар «Жиннихонадан хатлар» китобида қайта босилган. Эҳтимол, бирор жойда бу китобни кўриб қоларсиз. Мен расм чиза олишни жуда орзу қиламан. Доим бунга уринаман. Бироқ уринишларимдан ҳеч иш чиқмайди. Чизганларим нуқул аллақандай мавҳум чизмалар, кейин уларни ўзим ҳам тушунолмайман.
* * *
Экспрессионист шоирларнинг антологияси25 ҳақида:
— Бу китоб менинг кўнглимни хуфтон қилди. Шоирлар одамларга пешвоз чиқишиб уларга қўл узатишади. Бироқ одамлар дўстона узатилган қўлларни эмас, балки титраб-қақшаган кўзларни ва юракларни мўлжалга олган муштларни кўрадилар.
* * *
Платоннинг идеал давлат қонунларига доир асарининг янги нашри ҳақидаги суҳбатда Г.Яноух муаллифнинг бундай давлат таркибига шоирларни киритмай тўғри қилганига шубҳа билдирди.
— Бу тушунарли. Шоирлар одамларнинг кўзини очмоқчи ва шу билан мавжуд тузумни ўзгартирмоқчи бўлишади. Шунинг учун улар давлатга ёт унсурлар ҳисобланишади, ахир, улар ўзгариш бўлишини хоҳлашади-да. Давлат эса, ўзининг садоқатли аёнлари билан якдил — қоядай маҳкам туришни хоҳлайди.
* * *
Француз тасвирий санъати кўргазмасидаги Пикассонинг картиналари орасида кубистик натюрморт ва оёқлари ҳайбатли пуштиранг аёллар тасвирланган расмлар бор эди. Пикассо — «бебош деформатор», деди Г.Яноух.
— Мен бундай деб ўйламайман. У шунчаки, ҳали бизнинг онгимиз англаб етмаган хунукликни кўрсатган. Санъат — кўзгу, айрим пайтларда соатга ҳам ўхшайди — «олдинга кетиб қолади».
* * *
Конструктивистча картиналарнинг фотосуратларини томоша қилаётиб:
— Буларнинг барчаси ғаройиб Америка ҳақидаги, чекланмаган имкониятларнинг сеҳрли диёри ҳақидаги орзулар, холос. Бу, албатта, тушунарли, зотан, Европа торайиб, чекланишлар авжига чиққан мамлакатга айланиб бораётир.
* * *
Георг Гросснинг26 сиёсий мавзудаги расмлари нашрини варақлаётиб, Яноух: «Бу нафрат-ку!», деди.
— Умиди саробга айланган ёшлар. Бу муҳаббатга имкон йўқлиги оқибатида юзага чиққан нафрат. Кучли таъсир кўрсатишга интилиш — кучсизликнинг натижаси. Расмлардаги умидсизлик ва шафқатсизликнинг илдизи шунда. Айтганча, бир баёзда мен Гросснинг аллақандай шеърларини ўқидим.
Кафка расмларга ишора қилиб деди:
— Бу чизилган адабиёт.
* * *
Георг Гросснинг расмлари босилган китобни27 варақлаб:
— Капитал ҳақида эскича тасаввур — цилиндр кийган бақалоқ эркак камбағалларнинг пули устида ўтирибди.
— Бироқ бу фақат мажоз-ку, ахир.
— Сиз «фақат» дейсиз! Мажоз одамларнинг миясида ҳақиқий аҳвол шундай экан, деган фикрни туғдиради, бунинг нотўғрилиги эса ўз-ўзидан равшан. Бироқ янглиш фикр аллақачон пайдо бўлиб бўлган.
— Бундай тасвир нотўғри демоқчимисиз?
— Мен мутлақо бундай демоқчи эмасман. Тасвир ҳам тўғри, ҳам нотўғри. У бир жиҳатдан тўғри. Нотўғрилиги эса, ўша бир жиҳатнинг яхлит тасаввур сифатида кўрсатилганида. Цилиндр кийган бақалоқ камбағалларнинг елкасига чиқиб олган. Бу тўғри. Бироқ бақалоқ капитализмни акс эттиради, ана шуниси тўғримас. Бақалоқ муайян система доирасида камбағаллар устидан ҳукмронлик қилади. Бироқ унинг ўзи система эмас. У ҳатто бу системанинг ҳукмдори ҳам эмас. Аксинча, бақалоқнинг ўзи ҳам кишанда — у системанинг қули, бироқ расмда бу кўрсатилмаган. Тасвир тўлиқ эмас. Шунинг учун уни яхши, деб бўлмайди. Капитализм — бу ичкаридан ташқарига, сиртдан ичкарига, юқоридан қуйига ва қуйидан юқорига боғланиб кетган система. Ҳаммаси узвий, боғлиқ, ҳаммаси бир-бирига занжирбанд. Капитализм — дунёнинг мавжуд ҳолати ва жони…
* * *
— Ҳаққоний реаллик доимо ғайриҳаётий. Ёғочга ишланган хитой рангли гравюраларидаги аниқликка, тиниқлик ва ҳаққонийликка қаранг. Қанийди, шундай гапира олсанг!
* * *
— Ифода шакли менга унчалик тушунарли эмас, — деди Г.Яноух «Червен» журналида босилган Йозеф Чапекнинг линолеумга ишланган гравюраси ҳақида.
— У ҳолда сиз унинг мазмунини ҳам тушунмайсиз. Шакл мазмуннинг ифодаси эмас, балки мазмунга қизиқтириб жалб этадиган жиҳат, мазмунга кириладиган эшик, унга олиб борадиган йўл. У ҳаракатга хоҳиш туғдирса — шунда қасрнинг сир тутилган орқа тарафи ҳам очилади.
* * *
Прагада чиқадиган журналлардан бири сўровнома ўтказди. Унинг биринчи саволида: «Ёшлар санъати борми?» дейилганди. Г.Яноухнинг: саволнинг бундай берилган ғалати, негаки ё фақат санъат бор ёки ясамалик, дея билдирган эътирозига жавобан Кафка шундай деди:
— Бу саволда урғу «санъат» — отга эмас, балки белгиловчи сифат — «ёшлар»га берилаётир. Бундан англашиладики, саволни бераётган одам ижодкор ёшларнинг борлигига жиддий шубҳа билан қарайди. Бизнинг давримизда, ҳақиқатан ҳам, эркин, бирор-бир ғам-ташвишдан холи ёшларни кўз олдингга келтириш мушкул. Бу йилларнинг даҳшатли тошқини ҳаммасини ғарқ қилди, лойга белади. Жумладан, болаларни ҳам. Лойқа билан ёшлик, шубҳасиз, бир-бирини истисно этади. Бироқ, қаранг, ҳозирги ёшларнинг аҳволи қанақа? Улар лойқадан жирканмайди, уни ўзларига яқин олади. Лойқанинг устунлиги одамларга маълум. Ёшликнинг устунлигини эса улар унутишган. Шунинг учун улар ёшликнинг ўзига бўлган ишончига ишонқирамай қарашади. Ёшликка хос сурурли ишончдан холи санъат қанақа бўларкан?.. Ёшлик кучсиз. Ташқаридан бўлаётган босим эса жуда кучли. Ҳимояланишга мажбур бўлиш ва айни пайтда ён бериш башарани тириштириб юборадиган даражадаги оғриқли титроқни пайдо қилади. Ёш мусаввирларнинг тили ошкор этишдан кўра кўпроқ яширади.
Г.Яноух ўзи учратган ёш ижодкорлар, одатда, қирқ ёш атрофида эканини айтди.
— Тўғри. Кўпчилик бой берилган ёшлигининг ҳиссасини энди чиқаришаётир. Улар болаликда ўйнамаган бекинмачоқ, ҳиндулар каби ўйинларини энди ўйнашаётир. Албатта, улар қўлларида ўйинчоқ ўқ-ёй билан шаҳар боғидаги йўлакларда шовқин солиб чопқилашмайди. Йўқ! Улар кинотеатрда ўтиришади ва саргузашт филмларни кўришади. Шу, холос. Кинотеатрнинг қоронғу зали — улар бой берган ёшликнинг сеҳрли фонари.
* * *
Ёш ёзувчилар ҳақидаги суҳбатда:
— Мен ёшларга ҳавас қиламан.
— Бироқ сиз ҳали қариб қолганингиз йўқ-ку.
— Мен қариман, худди Абадий гушнадай… Мана, энди мен бу гапим билан ростдан ҳам сизни чўчитдим. Бу ҳазил қилиш учун бир уқувсиз уриниш, холос. Бироқ ёшларга мен чиндан ҳавас қиламан. Одамнинг ёши улғайгани сари, дунёқараши ҳам кенгайиб боради. Яшаш имкониятлари эса, аксинча, торайиб кетаверади. Охирида фақат биргина кузатишга, нафас чиқаришга имкон қолади. Шу сонияда одам босиб ўтган умр йўлига бир назар ташласа керак — биринчи ва энг сўнгги марта.
* * *
Г.Яноухнинг портфелидаги китоблар орасида детектив романни кўриб:
— Буни ўқиётганингиз учун ҳечам хижолат чекманг. Достоевскийнинг «Жиноят ва жазо»си ҳам, мазмун-моҳиятига кўра, детектив роман. Шекспирнинг «Гамлет»и-чи? Бу детектив пиеса. Воқеалар кейинчалик ошкор бўлиб борадиган сирга асосланган. Бироқ ҳақиқатдан ҳам Катта сирнинг ўзи бормикан? Санъат ҳар доим ҳақиқат сари йўлга тушган экспедиция.
— Ҳақиқатнинг ўзи нима?
— Сиз мени, афтидан, ноўрин жумламдан илинтирганга ўхшайсиз. Аслида бу ундай эмас. Ҳақиқат — ҳар бир одам учун ҳаётда энг зарур нарса ва шунга қарамай буни кимдандир олиш ёки харид қилиш иложсиз. Ҳар ким уни ўз ботинида мунтазам яратмоғи даркор, аксинча, ҳақиқат ҳалок бўлади. Ҳақиқатсиз ҳаёт йўқ. Эҳтимол, ҳақиқат ҳаётнинг ўзидир.
* * *
Оскар Уайлднинг «Ниятлар» номли мақолалар тўпламининг немисча таржимасини варақлаб:
— Бу жилваланиб, ўзига жалб этади, фақат оғу шундай жилваланиб, ўзига торта олади.
— Сизга бу китоб ёқмайдими?
— Мен бундай демадим. Аксинча, бу китоб осонгина ёқиб қолиши мумкин. Ва унинг бир хавфли томони худди шунда. Ҳақиқат билан ўйнашиб ёзилган китоб хавфли. Ҳақиқат билан ўйнашиш ҳар доим ҳаёт билан ўйнашишдир.
* * *
Татрадаги санаторияга жўнаб кетишга ҳозирланаётган Кафка билан хайрлашаётиб, Г.Яноух унинг тез-орада соғайиб кетишига умид билдирди, «келажакда ҳаммаси жойига тушади, ҳаммаси яхши томонга ўзгаради», деди. Унинг шу гапидан сўнг Кафка қўлини кўкрагига қўйиб деди:
— Келажак бу ерда, ичда. Ўзгариш — бу ичдаги яранинг очилиши, холос.
— Соғайиб кетишингизга ишонмайсизми, унда нега санаторияга бораяпсиз?
— Ҳар қандай судланувчи суд ҳукмининг иложи борича орқага сурилишига эришишга уринади.
ИЗОҲЛАР:
1. Ледерер, Эрнст (1904 — ?) — немис шоири ва мусаввири. Испаниядаги фуқаролар уруши қатнашчиси, немис концентрацион лагерида ҳалок бўлган.
2. Бу ўринда гап немис шоири ва драматурги Валтер Хазенклевернинг (1890-1940) «Халоскор» номли ҳамда австрялик драматург Артур Шницлернинг (1962-1931) «Яшил тўтиқуш» номли бир пардали пиесалари ҳақида кетаётир. Валтер Хазенклевернинг «Ўғил» (1914) драмасини саҳнага олиб чиқиш йигирманчи йилларда немис экспрессионистлари орасида урф бўлган.
3. Синг, Жон Миллингтон (1871-1909) — ирланд драматурги, унинг «Ғарб қаҳрамони» пиесаси дастлаб 1907 йили эълон қилинган эди.
4. Каспар Гаузер — сирли «топиб олинган бола», 1828 йили Нюрнбергда пайдо бўлган. Якоб Вассерманнинг «Каспар Гаузер ёхуд Юрак танбаллиги» романи унинг тақдирига бағишланган.
5. Эрнст Вайснинг (1884-1940) «Таня» драмаси 1920 йили ёзилган.
6. «Икки бошли нимфа» — немис ёзувчиси, экспрессионизм назарётчиси Казимир Эдшмиднинг (1890-1966) адабиёт ва ҳаёт ҳақидаги мақолалар китоби.
7. Яшаш ва севилишга… — Бу ўринда Кафка ёки Яноух томонидан «Фауст»дан олиб айтилган сатр хато ишлатилганми ёки атай ўзгартириб келтирилганми («Фауст»да: «Яшаш ва озодликка…» дейилган) — аниқлашнинг иложи бўлмади.
8. Моргенштерн, Кристиан (1871-1914) — немис шоири; «Дорга осилган одам қўшиқлари» тўплами (1905) муболағали-хаёлий шеърлардан таркиб топган; «Поғоналар. Кундаликдаги афоризмларда акс этган ҳаёт қиссаси» тўплами 1918 йили чиққан.
9. Алтенберг, Петер (1859-1919) — австриялик ёзувчи, шаклига кўра кичик-кичик жуда ажойиб ҳикоялар, лавҳалар, афоризмлар муаллифи.
10. Мейринк, Густав (1868-1932) — австриялик ёзувчи; «Голем» — ўрта аср яҳудий ривояти бўлиб, Г.Майринкнинг шу номдаги романига асос қилиб олинган.
11. Бехернинг «An den schlat» (1918) сарлавҳали шеъри назарда тутилади.
12. Эрнштайн, Алберт (1886-1950) — австриялик лирик ва новеллачи. Экспрессионистик услубдаги «Тубуч» қиссаси (1911) унинг илк китоби бўлиб, китобга дўсти, мусаввир ва драматург Оскар Кокошки (1886-1980) расмлар чизган. Урушга ва империализмга қарши ёзилган «Инсоният фарёди» номли шеърлар тўплами 1916 йили чоп этилган.
13. Шляф, Иоганнес (1862-1941) — немис ёзувчиси.
14. Мареш, Михаэл — чех шоири, у билан Кафка 1909 йили танишган ва улар биргаликда милитаризм ва клерикализмга қарши чиқишлар қиладиган сўл анархиячиларнинг «Klub mladych», ишчиларни сиёсий ва иқтисодий эзишларга қарши курашувчи «Vilem Korber» уюшмаси йиғилишларига бориб туришган. М.Мареш — Клаус Вагенбахнинг Кафка ҳақидаги хотиралар китобидаги кичик ёдномалар муаллифи. Суҳбатда 1920 йили чоп этилган «Мен узоқдан келдим» шеърлар тўплами ҳақида сўз юритилаётир.
15. Краус, Карл (1874-1936) — австриялик ёзувчи, публицист. 1899 йили «Машъала» журналига асос солган, 1911 йилдан у журналнинг ягона муаллифи бўлган (1936 йилгача журналнинг 922 сони чоп этилган).
16. Полгар, Алфред (1875-1955) — австриялик ёзувчи, танқидчи.
17. Жамм, Франсис (1868-1938) —француз шоири.
18. Блэй, Франц (1871-1942) — австриялик ёзувчи ва танқидчи. Унинг сатирик китоби 1920 йили нашр қилинган.
19. М.Горкийнинг Л.Толстой ҳақидаги хотиралари чех тилида 1920 йили Прагада чиққан.
20. «Тошкент — нон шаҳри» — А.С.Неверовнинг (1886-1923) қиссаси.
21. Темирни болғаламоққа амр этган худо… — немис шоири Эрнест Морица Арндт(1769-1860)нинг қўшиғидаги бир сатр. Бу қўшиқ ўз даврида Наполеонга қарши курашда жанговор мадҳияга, кейинчалик эса немис миллатчиларининг севимли қўшиғига айланган.
22. Паке, Алфонс (1891-1944) — немис ёзувчиси. «Рус инқилобининг руҳи» китоби 1919 йили чоп этилган.
23. Канцелярия қоғози — австрия бюрократик маъмурияти буйруғи билан тайин этилган аниқ ҳажмдаги варақ; барча иш ҳужжатлари, илтимосномалар, маълумоту ҳабарлар ва ҳоказолар шу қоғозга (ва фақат шунга!) ёзилиши шарт бўлган.
24. Хёлц, Макс (1889 — 1933) — немис инқилобчиси. 1920 йили реакцион капп исёни чоғида Ўрта Олмонияда ишчиларнинг қуролли қўзғолонини бошқарган. Қўзғолон бостирилгач, қўлга олиниб умрбод қамоқ жазосига ҳукм этилган, 1928 йили авф қилинган. 1929 йилдан бошлаб собиқ совет иттифоқида яшаган ва ишлаган.
25. 1920 йили «Револт» нашриётида босилган «Инсоният шоми, Янги поэзия симфонияси» антологияси назарда тутилаётир.
26. Гросс, Георг (1893 — 1959) — немис мусаввири ва карикатурачиси.
27. Бу ўринда гап Гросснинг 1921 йили «Малик» нашриётида чиққан «Ҳукмрон синфнинг башараси» китоби ҳақида.
Манба: “Ўзбекистон адабиёти ва санъати”(2002)”, “Жаҳон адабиёти” журнали(2006 йил, апрел), “Ёзувчи” газетаси(2005).
Chex musiqachisi va yozuvchisi, 2-jahon urushi qatnashchisiGustav Yanoux (1903-1968) asosan «Kafka bilan suhbatlar» asari bilan tanilgan. Mazkur asar asl manbalarga asoslanmay, erkin tarzda yozilgan bo’lsa-da, Frans Kafka shaxsiyatini va ijodiy olamini tushunishga xizmat qiladigan manba sifatida «Jahon kafkashunosligini » tashkil etgan manbalar qatoridan mustahkam joy olgan…
GUSTAV YANOUX VA UNING YOZUVLARI HAQIDA
Chexiyalik musiqachi va adabiyotchi Gustav Yanouxning (1903-1968) «Kafka bilan suhbatlar» kitobi alohida xususiyatga ega.
G.Yanoux Kafka bilan 1920 yili martda «Arbeiter-Unfaal-luersicherungsanstflt» ijtimoiy sug’urta jamiyati idorasida tanishadi. Bu idorada Kafka bilan birga Yanouxning otasi xizmat qilgan. Bir kuni u hamkasbiga o’g’lining she’rlarini ko’rsatadi. Shundan so’ng G.Yanoux Kafka bilan tez-tez uchrashib, suhbatlashib turishadi. G.Yanouxning aytishicha, 1926 yili Kafkaning hikoyalarini chex tilida nashr etishda qatnashayotganda u noshir Yozef Floriandan kundaliklaridagi Kafkaga doir qaydlarni nashrga tayyorlash haqida taklif oladi. G.Yanoux kundaliklaridagi shunday qaydlarni ko’chirib, chex tiliga tarjima qilib Y.Florianga beradi, biroq o’shanda bu ish nashrgacha borib yetmaydi. Urushdan keyin u qog’ozlari orasidan va do’stlaridan o’zining chexcha-nemischa, nemischa-chexcha qo’lyozmalarini topadi, «Eski xotiralarni tartibga solish, saralash va qayta ko’chirish bilan cheklanib», «Kafka bilan suhbatlar», «Qaydlar va xotiralar»ni (1951) nashr ettiradi.
Albatta, G.Yanouxning kitobi tanqidiy yondoshishini taqozo qiladi: chunki, birinchidan, bu xotira, «xotirlanayotgan» odam haqida to’g’ridan-to’g’ri aytilgan gaplar emas; ikkinchidan, 17-18 yoshli o’smir Kafka bilan uchrashgan va suhbatlashgan vaqt bilan bu haqdagi qaydlar chop etilgan vaqt orasida yigirma besh yil borligini ham nazarda tutish kerak: qolaversa, xotira va qaydlar qanday mezonlarga ko’ra «saralangan va qayta ko’chirilgan»i bizga qorong’i. Biroq bu masalada, aftidan, M.Brodning bu ishga munosabatini e’tiborga olish lozim bo’ladi. U «Franr KAFKA. EINE Viographie» nomli kitobining yangi bob va yangi ma’lumotlar bilan to’ldirilgan uchinchi nashrida 1947 yili G.Yanoux xotiralar qo’lyozmasini yuborganini aytib, shunday yozadi: «Yanoux keltirgan Kafkaning gaplari haqiqiy va chinligiga ishonch uyg’otadi, ularda Kafkaning suhbat tarziga xos belgilar yaqqol sezilardi — qaydlarda bu uslub uning asarlaridagidan ko’ra quyuq, nisbatan tiniq. (…) Shuningdek, Yanoux bilan suhbatlarida muhokama etilgan mavzular doirasi ham, Kafka bilan qilgan ko’plab suhbatlarim tufayli, menga tanish va ularda men Kafkani qiziqtirgan asosiy masalalarni hech bir qiyinchiliksiz ko’rib turibman».
Bu guvohlik ham, albatta, sub’ektiv va biz unga asoslanib G.Yanouxning kitobini so’zsiz ishonchli hujjat sifatida qabul qila olmaymiz. Shunga qaramay uni (asosan, adabiyot va san’atga aloqador, shuningdek, dunyoqarashi bilan bog’liq ayrim muammolarga doir fikrlarini tanlab) to’plamga kiritdik, zotan, bu kitob ham «Jahon kafkashunosligini » tashkil etgan manbalar qatoridan mustahkam joy olgan.
Mazkur to’plamga kiritilgan Kafkaning fikr-mulohazalari G.Yanoux kitobining qariyb yarmini tashkil etadi. Uchrashuv va suhbatlar bilan bog’liq vaziyatlar, holatlar bayoni, tashqi tavsiflar, Kafkaning suhbat chog’idagi xatti-harakatlari («Xijolat tortib kuldi», «Qamgin kulimsiradi», «o’ylanib qoldi»), imo-ishoralari va hokazolar, Yanouxning izohlari ham qoldirib ketildi.
Gustav Yanoux
KAFKA BILAN SUHBATLAR
Ruschadan Ahmad Otaboev tarjimasi
XX asr adabiyoti taraqqiyotini yangi yo’nalishga solib yuborgan, inson va uning umriga o’zgacha munosabatni qaror toptirgan Frans Kafka (nem. Franz Kafka) dunyodagi eng g’aroyib va tushunarsiz taqdir egasi bo’lgan ijodkordir, deyish mumkin. U 1883 yilning 3 iyulida Praga shahrida tug’ilgan. Otasi o’z mehnati tufayli shaharda kichikroq bir fabrikaning egasi bo’lgan. U uch qizi va o’g’li Fransning kelajagini ta’min etmoqchi bo’ldi, lekin o’g’li bilan bir umr kelisholmay o’tdi. Fransning onasi ruhoniylar oilasidan edi.
Kafka Pragadagi nemis gimnaziyasini tugatib, 1901 — 1905 yillarda Praga universitetida huquqshunoslikni o’rgandi, san’at tarixi va olmonshunoslik bo’yicha ma’ruzalar tingladi. 1906 — 1907 yillarda Praga shahar sudining advokatlar idorasida amaliyot o’tadi. 1907 yilning oktyabridan boshlab xususiy sug’urta jamiyatiga xizmatga kirdi. 1908 yilda Praga tijorat akademiyasida shu ixtisoslik bo’yicha malakasini oshirdi. Shundan so’ng u turli kam ish to’lanadigan tashkilotlarda ishlagan. 1917 yilda Kafka sil kasaliga duchor bo’ladi, 1922 yilda nafaqaga chiqadi. 1923 yili Berlinga ketadi, lekin sog’ligining yomonlashuvi sababli Pragaga qaytishga majbur bo’ladi. Frans Kafka 1924 yilning 3 iyunida Vena shahri atrofidagi Kirling sanatoriyasida vafot etadi.
Kafka o’zi uchun ko’proq yozgan, deyishadi. U o’z asarlarini yaxshi ko’rmas, ularni chop ettirishga qiziqmas, hatto o’limi oldidan do’sti Maks Brodga o’zining chop etilmagan barcha qo’lyozmalarini tezda yoqib tashlashni vasiyat qilgan edi. «Menda adabiy qiziqishlar yo’q, men o’zim adabiyotdan iboratman», — degandi Frans Kafka do’stlaridan biriga. U o’z asarlari haqida: «Men ularni yaratgan onlarnigina hurmat qilaman, xolos — derdi. Kafkaning yozganlari tamomila kutilmagan va o’ziga xosdir.
Asarlari: «Bir kurash tarixi» (1902-1903, birinchi asari), «Qurilish» (1923, oxirgi asari), «Amerika» (1911-1916, birinchi romani), «Jarayon» (1915-1918, ikkinchi romani), «Qo’rg’on»
(1921-1922, oxirgi romani), «Evrilish», «Hukm», «Jazo koloniyasida», «Ochlik ustasi», «Otamga xat» va boshq.
— Sizning she’rlaringizda hali shovqin ko’p. Bu, yoshlikka xos holat, bu tiriklik quvvatining keragidan ortiq darajadaligidan dalolat. O’z-o’zicha bu shovqin go’zal, garchi san’atga aloqasi bo’lmasa-da. Aksincha! Shovqin ma’nodorlikka xalal beradi. Biroq men tanqidchi emasman. Men tezda boshqa qiyofaga kirolmayman, so’ng o’z aslimga qaytib va oraliqni aniq muvofiqlashtirib yuborolmayman. Takror aytaman, men tanqidchi emasman. Men mahkum va tomoshabinman, xolos.
— Hakam kim?
— To’g’ri, men yana sudda xizmatchi hamman, biroq hakamlarni bilmayman. Men sudda kichik muvaqqat xodimman, chog’i. Botinimda hech qanday barqaror narsa yo’q. Barqaror faqat iztirob. Siz qay mahalda yozasiz?
— Kechqurun, oqshomda. Kamdan-kam hollarda kunduz kuni. Men kunduzlari yozolmayman.
— Kunduz — buyuk sehrgar.
— Menga yorug’, fabrika, uylar, ro’paradagi deraza xalal beradi. Ayniqsa, yorug’. Yorug’ diqqatni chalg’itadi.
— Ehtimol, u botindagi zulmatdan chalg’itar. Yorug’ odamdan ustun kelganda yaxshi, albatta. Agar bu dahshatli, uyqusiz tunlar bo’lmaganida edi, men umuman yozmasdim. Hozirgi holimda esa men mudom o’zimning ayanchli yakka mahkumligimni his etaman.
* * *
— Siz shoirni g’aroyib pahlavonday tasvirlaysiz: uning oyoqlari zaminda, boshi esa bulutlar orasida ko’rinmay ketgan. Albatta, bu meshchanlarcha shartlilik nuqtai nazaridan ayni risoladagi obraz. Bu — voqelik bilan hech qanday aloqasi yo’q, sohir mayllar sarobi. Aslida shoir o’rtahol odamdan-da xiyla mayda va kuchsiz. Shuning uchun u tiriklik yukini boshqalardan ko’ra keskinroq va kuchliroq tuyadi. Uning o’ziga qolsa qo’shiqlari — fig’on, xolos. San’atkor uchun ijod — iztirob, bu vosita orqali u yuragini yangi iztiroblar uchun bo’shatib oladi. U siymo emas, o’z vujudi-qafasiga qamalgan ola-chipor qush, xolos.
— Siz hammi?
— Men mutlaqo beso’naqay qushman. Men — Kavka**, zag’chaman. Taynxofdagi ko’mirchida shunaqasi bor. Siz uni ko’rganmisiz?
— Ha, u do’kon oldida uchib-qo’nib yuradi.
— Mening bu tug’ishganim mendan ko’ra yaxshi yashaydi. To’g’ri, uning qanotlari qirqib qo’yilgan. Meni bunday qilishga hojat yo’q, chunki mening qanotlarim qurib qolgan. Endi menda na osmonga, na uzoq joyga parvoz qilish imkoni bor. Odamlar orasida sarosimalanib yo’rtib yuraman. Ular menga shubhalanib qarab qo’yishadi. Axir, men xavfli parrandaman, misoli o’g’ri xotinday, zag’chaman men. Biroq bu sirtdan qaraganda shunday. Aslida men yaltiroq buyumlarga o’ch emasman. Shuning uchun menda yaltiroq qora par-patlar ham yo’q. Rang-qutim o’chgan, kuldayman. Jon-jahdi bilan toshlar orasiga bekinishga urinayotgan zag’chaman. Bu gaplar shunchaki, hazil… Bugun yomon ahvoldaligimni sezib qolmang, deb aytyapman bu gaplarni.
* * *
«Jazo koloniyasi» kitobchasining ilk nusxasi olingani munosabati bilan:
— Har qanday chalama-chatti qoralamalarimning nashr etilishi doim yuragimga g’ulg’ula soladi.
— Nega ularni nashrga berasiz?
— Hamma gap shunda-da! Maks Brod, Feliks Velch, do’stlarimning bari yozganlarimni so’rab-netib o’tirmay olib qo’yishadi, keyin menga tayyor nashriyot shartnomalarini olib kelishib boshimni qotirishadi. Men ularga nojo’ya gap aytishni istamayman, oxir-oqibatda ish qo’lyozmalarimning nashr etilishigacha boradi, axir, bular, ochig’ini aytay, o’ta shaxsiy yozishmalar yoki ko’ngilli ermaklar. Mening odam sifatidagi kuchsizligimning shaxsiy dalolatnomlari e’lon qilinadi va hatto sotiladi. Chunki do’stlarim Maks Brod boshchiligida bundan nima qilib bo’lsa ham adabiyot yasashni xohlashadi, menda esa yolg’izlikning bu dalolatnomalarini yo’q qilishga yetarli kuch yo’q… Mening hozir aytayotgan bu gaplarim, albatta, bo’rttirish va do’stlarimga mayda ta’na-dashnomlar. Aslida esa, men shu qadar odobsiz va uyatsizmanki, bu narsalarni nashr etishda o’zim ularga yordamlashaman. O’zimning kuchisizligimni oqlash uchun atay atrof-muhitni aslidan ko’ra kuchli qilib tasvirlayman. Bu, albatta, aldov. Men, axir, yuristman. Shuning uchun ham yomonlikdan qochib qutulib ketolmayman.
* * *
«O’tyoqar»ning Milena Yesenskaya tarjimasida chex tilidagi nashri munosabati bilan G.Yanoux shunday dedi:
— Povestda quyosh va xush kayfiyat tasvirlari juda ko’p. Unda garchi bu haqda gapirilmasa ham.
— Bu povestda emas, aksincha, hikoya qilinayotgan ob’ektda, navqironlikda. Yoshlik quyosh va sevgiga to’lug’. Yoshlik baxtiyor, chunki u go’zallikni ko’rish layoqatiga ega. Bu layoqat yo’qotilganda nochor qarilik, ruhan so’nish, baxtsizlik boshlanadi.
— Demak, keksalik baxtning har qanday imkonini inkor etarkan-da?
— Yo’q, baxt keksalikni inkor etadi. Kimki o’zida go’zallikni ko’rish layoqatini saqlasa, qarimaydi.
— Demak, «O’tyoqar»da siz juda yosh va baxtiyorsiz.
— Uzoqdagi narsalar haqida yaxshi gapirishadi. Ular yaxshi ko’rinadi. «O’tyoqar» — allaqanday tush haqidagi xotiralar, hech qachon ro’y bermagan nimadir haqida. Karl Rossman yaxudiy emas. Biz yaxudiylar esa, qarib tug’ilamiz.
* * *
O’n olti yoshli Karl Rossmanning real timsoli bo’lganmidi, degan savolga:
— Timsollar ko’p bo’lgan va birorta ham bo’lmagan. Biroq bular bari endi o’tmishda qoldi.
— Navqiron Rossmanning obrazi o’tyoqarning obraziday juda jonli.
— Bu qo’shimcha mahsulot, xolos. Men odamlarni chizmayman. Men voqealarni hikoya qilaman. Bular kartinalar, faqat kartinalar.
— Demak, ularning timsollari bo’lgan. Kartinalar asosida kishi ko’rgan, kuzatgan narsalar yotadi.
— Narsalarni, ongdan chiqarib tashlash uchun, fotosuratga tushirishadi. Mening yozganlarim — ko’rganimlarimdan ko’z yumishga urinish.
* * *
«Hukm» haqida:
— Men bu asarni yozishingizda sizga nima turtki berganini bilishni xohlardim. «F.ga» bag’ishlov — oddiy rasmiyatchilikmas. Siz, albatta, bu kitob bilan kimgadir nimanidir aytishni istagansiz.
— … «Hukm» — bir oqshom sharpasi.
— Bu qanaqasi?
— Bu — sharpa.
— Biroq siz uni yozgansiz.
— Bu — sharpadan himoyalanishni ko’zda tutib yozilgan dalolatnoma, xolos.
“Evrilish” haqida:
— … Zamza Kafkaning aynan o’zi emas. “Evrilish” iqrornomamas, biroq u — ma’lum ma’noda — beadablik… Axir, o’z oilangda kana tarqagani haqida gapirish odobdanmi?
— Albatta, bu odobli jamiyatga yot holat.
— Ko’ryapsizmi, men nechog’li odobsizman.
— O’ylashimcha, bu joyda “odobli” yoki “odobsiz” kabi aniqlovchilar o’rinsiz. “Evrilish” — qo’rqinchli tush, dahshatli sharpa.
— Tush har qanday vahimali sharpadan ham dahshatli bo’lgan voqelik ustidagi pardani ko’tardi. Hayotning fojeasi — va san’atning qudrati ham shunda.
* * *
G. Yanoux o’qishni mo’ljallagan bir dasta kitobga qarab, Kafka shunday dedi:
— Siz o’tkinchi narsalar bilan juda ko’p mashg’ul bo’lasiz. Bu zamonaviy kitoblarning aksariyati — bugungi kunning “yilt” etgan aksi, xolos. Ular juda tez so’nadi. Siz ko’proq eski kitoblarni o’qiganingiz ma’qul. Klassiklarni. Gyoteni. Eskisi o’zining sirini — ko’pga chidamliligini namoyon etadi. Faqat yangiligi uchun qadrlangani bilan, baribir, bu kitoblarning umri qisqa. Bugun ajoyib tuyuladi-yu, ertaga bema’niligini ro’y-rost fosh etib qo’yadi. O’zi, adabiyotning yo’li shunaqa.
— Poeziya-chi?
— Poeziya hayotni o’zgartirib yuboradi. Ba’zi vaqtda bu yanada yomon.
* * *
Kafkaga G. Yanoux do’sti shoir Ernst Lederer1 o’zining she’rlarini maxsus och-havorang siyohda qandaydir ajoyib qog’ozga yozishini aytdi.
— Har qaysi afsungarning o’z tantana marosimi bo’ladi. Gaydn, misol uchun, go’yo to’y-tomoshaga chog’langanday, upali parikda musiqa ijod qilgan. Ijod – bir hisobdan ruhlar afsuni.
* * *
G. Yanouxning hikoyalar to’plamini o’qigandan so’ng:
— Sizning hikoyalaringiz ko’ngilda shafqat qo’zg’aydigan darajada g’o’r. Hikoyalaringiz hodisalar va narsalarning o’zidan ko’ra, ko’proq sizda ular uyg’otgan taassurotlar haqida so’zlaydi. Bu lirika. Siz borliqni mahkam tutish o’rniga silab-siypalaysiz… Bu hali sa’nat emas. Bu taassurotlar va tuyg’ular ifodasi – ochig’ini aytganda, borliqni tortinib, jur’atsiz paypaslash. Ko’zlar hali orzu-havaslar pardasi bilan bekik. Biroq bu asta-sekin o’tadi. Paypaslab qidirinayotgan qo’l, ehtimol, go’yo olovga tekkanday, ilkis tortiladi. Ehtimol, siz chinqirib yuborarsiz, poyma-poy so’zlab g’uduranarsiz yoki tishni tishga bosib, ko’zingizni moshday juda katta ocharsiz. Biroq bular bari so’zlar, xolos. San’at doimo kishidan butun borlig’ini bag’ishlashni talab etadigan ish. Shuning uchun ham u tub mohiyati bilan fojeali.
* * *
Kafka “Prager press”ning yakshanbadagi adabiy ilovasida, aftidan Otto Pik uyushtirgan adabiyot haqidagi so’rovnomani ko’rsatdi. Barmog’i bilan “Siz o’zingizning kelgusidagi adabiy rejalaringiz haqida nima deysiz?” degan savolga ishora qilib kuldi:
– Bu ahmoqona savol. Unga javob berib bo’lmaydi. Axir, yaqin orada yurak qanday urishini aytib bo’larkanmi? Qalam yurakning seysmografik grifeli, xolos. U bilan tebranishlarni qayd qilish mumkin, ularni oldindan aytib berishnimas.
* * *
G. Yanoux Kafkaga ikkita bir pardali – Valter Xazenklever va Artur Shnitslerning2 Yangi nemis teatrida qo’yilgan piesalari haqida gapirdi. “Tomosha yaxshi chiqmadi, — dedi G. Yanoux. — Bir piesaning ekspressionizmi ikkinchisining realizmiga qorishib ketadi va aksincha. Aftidan, repititsiya qiyomiga yetmagan”.
— Ehtimol. Pragadagi nemis teatrining ahvoli juda xarob. Umuman, bu moliyaviy, insoniy majburiyatlarning butun bir majmui bilan bog’liq masala, kutilgan tomoshabinlar esa yo’q. Bu poydevorsiz ehrom. Aktyorlar rejissyorlarga bo’ysindirilgan, rejissyorlarni teatr birlashamasi qo’mitasi oldida javobgar ma’muriyat boshqaradi. Ularning barisini bir bo’g’inga bog’lab boshqarib turadigan tizim yo’q. Bu yerda haqiqiy nemislar yo’q, shuning uchun ishonchli, doimiy tomoshabin ham yo’q. Axir, loja va parterlardagi nemischa gapiradigan yahudiylar nemislarmas, ayvonlarda orqa o’rindiqlardagi Pragaga kelib turadigan nemis talabalari — hokimiyatning oldiga tushib olgan qo’riqchilar to’dasi, dushmanlar, biroq tinglovchilarmas. Bunday sharoitda, albatta, jiddiy ijodiy natijalarga erishib bo’lmaydi. Kuchlar mayda narsalarga sarf etiladi. Urinishlar, zo’r berishlar behuda ketadi, bu harakatlar hech qachon maqsadga — yaxshi spektakl namoyishiga olib kelmaydi, Shuning uchun ham men teatrga tushmayman. Bu juda qayg’uli.
* * *
Nemis teatrida Valter Xazenkliverning «O’g’il» dramasini namoyish qilishdi.
— O’g’ilning otaga isyoni — adabiyotning qadim mavzui va dunyoning eng ko’hna muammolaridan. Unga dramalar va tragediyalar bag’ishlangan, aslida esa, bu komediyaning materiali. Buni irlandiyalik Sing3 to’g’ri anglagan. Uning «G’arb qahramoni» dramasida o’g’il — otasini o’ldirgani bilan maqtanadigan g’o’r mahmadana. Biroq keyin sahnada qariya paydo bo’ladi va ota obro’sini to’kkan oqpadarni fosh etadi.
— Nazarimda, siz yoshlikning keksalikka qarshi kurashiga umidsizlik bilan qaraysiz.
— Mening umidsiz qarashim bu kurashning mohiyatan soxta kurash ekanini o’zgartirmaydi-ku… Keksalik — yoshlikning kelajagi, ertami, kechmi u bunga erishadi. Kurashning nima keragi bor? Ertaroq qarish uchunmi? Tezroq ketish uchunmi?
* * *
G.Yanoux bolalik chog’ida onasi bilan Polshaning Pshemisl shaharchasidagi yahudiylar yashaydigan mavzega borishganini eslaydi. O’shanda eski uylardan, g’ira-shira do’konchalardan odamlar yugurib chiqib kelishganini, yig’lashib, kulishib onasining qo’llarini, ko’ylagining etagini ko’zlariga surtishib o’pishganini, buning sababini — onasi bir paytlar ko’plab yahudiylarni uyiga yashirib talonchilikdan asrab qolganini — keyinchalik bilganini aytib beradi.
— Men hozir bu kambag’al yahudiylarning gettosiga chopib borib, jimgina, churq etmay ularning etagini o’pgim kelayotir. Agar ular mening o’zlariga yaqinligimga indamasdan bardosh bilan toqat qilishsa, men juda baxtli bo’lardim.
— Siz shunchalik yolg’izmisiz?
Kafka bosh irg’ab ma’qulladi.
— Xuddi Kaspar Gauzerday?4
— Kaspar Gauzerdan ham ortiqroq. Men yolg’izman, xuddi… Frants Kafkaday.
* * *
Maks Brodning «Tovlamachi» piesasi haqidagi suhbatda G.Yanoux spektakl rejissurasini o’zi qanday tasavvur etishini aytadi. Gap ayollarning paydo bo’lishi bilan darhol vaziyat butunlay o’zgarib ketgan sahnaga ko’chadi; G.Yanouxning fikriga ko’ra, sahnadagi personajlar paydo bo’layotgan ayol oldida sekin-asta chekinishlari kerak edi; Kafka bu fikrni ma’qullamaydi.
— Xuddi yashin urganday hamma o’zini orqaga tashlashi kerak.
— Unda juda ham teatrlashib-sun’iylashib ketardi.
— O’zi shunday bo’lishi kerak. Aktyor teatrlashgan bo’lishi kerak. Uning tuyg’ulari va ularning yuz ifodalari tomoshabinning tuyg’ulari va yuz ifodalaridan kuchliroq bo’lishi darkor, bu tomoshabinga kuchli ta’sir o’tkazishga erishish uchun zarur. Teatr hayotga ta’sirini o’tkaza olishi uchun kundalik oddiy turmushdan yuqoriroq turishi, voqealar shiddatliroq kechishi lozim. O’q uzayotganda mo’ljalni nishondan yuqoriroq olgan ma’qul.
* * *
Ernst Vaysning «Tanya»5 dramasi qo’yilishi munosabati bilan.
— Unda eng yaxshi joyi — Tanyaning go’dagi ishtirokidagi fantastik sahna. Teatr noreal narsalarni real qilib namoyish etganda kuchli ta’sir ko’rsatadi. Shunda sahna inson qalbining durbiniga aylanadi. Voqelikka ichdan turib qarash imkoniyati tug’iladi.
* * *
G.Yanoux Kafkadan Kazimir Edshmidning «Ikki boshli nimfa»6 («Teador Doybler va ma’nisizlik maktabi» bobi) kitobida o’zi haqida aytilgan fikrlarga qanday qarashini so’raydi.
— Edshmid men haqimda shunday gapiradiki, go’yo men konstruktorman. Aslida esa, men o’rtamiyona, uquvsiz nusxakashman. Edshmidning ta’kidlashicha, men oddiy kundalik voqealar orasiga mo»jiza-yu karomatlarni tiqishtiraman. Bu, shubhasiz, uning jiddiy xatosi. Kundalik oddiy voqealar — o’z holicha mo»jiza! Men faqat ularni qayd etaman. Ehtimol, men narsalarni biroz yoritarman, nimqorong’u sahnadagi yoritqichday. Biroq bu noto’g’ri! Hayot sahnasi umuman qorong’i emas. U kunduzning yorug’iga to’la. Shuning uchun ham odamlar ko’zlarini qisib qarashadi va kam narsani ko’rishadi.
— Dunyoqarash bilan hayot orasidagi og’riqli nomuvofiqlikka tez-tez duch kelinadi.
— Hammasi kurashdan, jangdan iborat. Yashash va sevilishga — ularni deb — har kuni jangga kirgan insongina munosibdir7 , degan Gyote… Bu bilan Gyote biz odamlarga aloqador deyarli hamma gapni aytib qo’ygan.
— Mening do’stim Alfred Kempf menga Osvald Shpingler o’zining G’arb dunyosining inqirozi haqidagi ta’limotini butunisicha Gyotening «Faust»idan olgan dedi.
— Juda to’g’ri bo’lishi mumkin-da. Olim deganlarning aksariyati shoir olamini boshqa, ilmiy sohaga ko’chirishadi va shu yo’l bilan shon-shuhrat va martabaga erishishadi.
* * *
Kafka G.Yanouxning qo’lida Kristian Morgenshternning8 «Dorga osilgan odam qo’shiqlari» kitobini ko’rib qolib so’radi:
— Siz uning jiddiy she’rlarini o’qiganmisiz? «Vaqt va abadiyat»ni? «Pog’onalar»ni?
— Yo’q, men uning jiddiy she’rlari borligidan hatto bexabar ekanman.
— Morgenshtern o’ta jiddiy shoir. Uning she’rlari shu qadar jiddiyki, u o’zining insonga xos bo’lmagan darajadagi jiddiyligidan «Dorga osilgan odam qo’shiqlari»da jon saqlashga majbur.
* * *
Yakob Vassermanning «Kaspar Gauzer yoxud yurak tanballigi» romani haqida:
— Vassermanning Kaspar Gauzeri endi tashlab ketilgan bola emas. U qonuniy, hayotda qo’nim topgan, politsiyada ro’yxatga olingan, soliq to’lovchi. To’g’ri, u o’zining eski ismini o’zgartirdi. Endi u Yakob Vasserman, nemis yozuvchisi va villalar xo’jayini. Zimdan u ham yurak tanballigidan iztirob chekadi, shu bois vijdon azobi xuruj qilib turadi. Biroq u iztirobu azoblarni yaxshigina haq to’lanadigan prozaga aylantiradi va … shu bilan hammasi hal.
* * *
G.Yanoux otasi Altenbergning9 nasrdagi she’rlarini yaxshi ko’rib o’qishini va gazetalardan uning kichik-kichik hikoyalarini qirqib olib yig’ib yurishini aytdi.
— Peter Altenberg chindan ham shoir. Kichik hikoyalarida uning butun hayoti aks etadi. Uning har qadami, har bir xatti-harakati so’zining haqqoniyligini tasdiqlaydi. Peter Altenberg — anchayin geniy, kam uchraydigan idealistki, qahvaxona kuldonlaridagi papiros qoldiqlaridan dunyo go’zalliklarini topa biladi.
* * *
Gustav Mayrinkning «Golem»10 romani haqida:
— Asarda eski Praganing yahudiylar mavzei muhiti yaxshi ilg’angan. Bizda hali ham jin ko’chalar, maxfiy yo’laklar, qop-qorong’i derazalar, kir-chir hovlilar, sershovqin va sirli ishratxonalar bor. Biz yangidan qurilgan shaharning keng ko’chalari bo’ylab yuramiz. Biroq bizning qadamlarimiz va nazarimiz qat’iyatli emas. Xuddi eski vayrona ko’chalarda yurganday, hanuz ich-ichimizdan qaltiraymiz. Yuragimiz hali obodonchilikni his etmaydi. Nosog’lom ko’hna yahudiylar mavzei, atrofimizdagi toza-ozoda yangi shahardan ko’ra, miyamizda mustahkamroq o’rnashib qolgan. Uyg’oq holimizda tushdagiday kezinamiz — o’zimiz o’tgan zamonlarning sharpalarimiz, xolos.
* * *
— Kerkegor hayotdan estetik zavq tuymoq kerakmi yoki ma’naviyat qonunlari bo’yicha yashagan ma’qulmi, degan muammo qarshisida turadi. «Unisimi — bunisimi» degan muammo Syoren Kerkegorning boshidagina mavjud. Aslida esa, hayotdan zavq tuyishing mumkin, faqat ma’naviyat qonunlari bo’yicha itoatkorona yashasang. Biroq bu mening ayni daqiqadagi fikrim, xolos, bu fikrdan men, ehtimol, mulohaza qilib keyinchalik voz kecharman.
* * *
— Siz mendan maslahat olishni istaysiz. Biroq men yomon maslahatchiman. Men uchun maslahat berish, mohiyatan, doim xiyonat qilishni anglatadi. Maslahat — bizning bugunimizning ko’zgusi bo’ladigan kelajak oldida qo’rqoqlarcha ortga tisarilishdir. Biroq sinovdan vijdoni toza bo’lmagan odamgina cho’chiydi. Ya’ni o’z davri zimmasiga yuklagan vazifani bajarmagan odam. Lekin o’z zimmasidagi vazifani kim ham mukammal biladi? Hech kim. Shuning uchun ham bizning birortamizning vijdonimiz toza emaski, bunday vijdondan uzoqroqqa qochging — tezroq uyquga ketib qutulging keladi.
* * *
G.Yanoux Iogannes R.Bexer bir she’rida11 uyquni ajalning do’stona tashrifi deb atagan, dedi.
— Bu to’g’ri. Ehtimol, mening uyqusizligim — hayotimni qarz qilganim — tashrif buyuruvchining oldidagi qo’rquvdir.
* * *
Albert Erenshtaynning12 Oskar Kokoshka chizgan o’n ikkita rasm bilan chop etilgan «Tubuch» nomli kitobi haqida:
— O’zi kichkina kitobcha-yu, ichi dod-faryodga to’la. «Insoniyat faryodi»… Albert Erenshtaynning she’rlar kitobi shunday nomlangan, chamamda.
— Demak, siz uni yaxshi bilarkansiz-da?
— Yaxshi deysizmi? Tiriklarni hech qachon bilib bo’lmaydi. Hozirgi davr — bu o’zgarishlar va evrilishlar davri. Albert Erenshtayn — hozirgi vaqtning bir ko’rinishi. U ma’nisizlik ichra g’arq bo’lgan, chinqirayotgan go’dak.
— Kokoshkaning rasmlari haqida nima deysiz?
— Men ularni tushunmayman. Rasm — «chizmoq», «bezamoq», «tasvirlamoq»ni anglatadi. Menga bu rasmlar faqat rassomning buyuk ichki xaosini va besaranjomligini namoyon etadi.
— Men ekspressionistlarning ko’rgazmasida uning Pragani tasvirlagan kattagina kartinasini ko’rdim.
— Kattagina… O’rtada avliyo Nikolay cherkovining yashil gumbazlari tasvirlanganmi?.. Kartinada tomlar uchib ketayotganday. Gumbaz shamolda xuddi shamsiyaday shishgan. Butun shahar uchib osmonga ko’tarilayotir, uchib ketayotir. Biroq Praga — ichki taloto’mlarga basma-bas — joyida muqim turibdi. Va uning kishini hayron qoldiradigan jihati ham aynan shu.
* * *
G.Yanoux Iogannes Shlyafning13 ikkita she’riga ko’y bastalab, notalarning bir nusxasini unga jo’natdi. Javobiga Shlyafdan uzundan-uzoq maktub oldi va uni Kafkaga ko’rsatdi.
— Shlyafning juda ko’ngli yumshoq. Veymardaligida biz Maks Brod bilan uni ko’rgani bordik. U adabiyot, san’at haqida hech narsa eshitgisi kelmadi. Butun e’tibori quyosh sistemasi haqidagi mavjud nazariyani inkor etishga qaratilgan edi.
— Yaqinda men Shlyafning qalin kitobini ko’rdim, kitobda u Yerni Koinot markazi deb e’tirof etadi.
— Ha, bu o’sha paytdayoq uning topgan g’oyasi edi, buning to’g’riligiga bizni ishontirishga urinib, quyosh dog’larini o’z bilganicha talqin qilmoqchi bo’lgandi. U bizni boyvachchanikiday shinam xonaning derazasi oldiga olib borib, eski maktab teleskopidan quyoshni ko’rsatdi.
— Siz kuldingizmi?
— Yo’g’-e! Uning almisoqdan qolgan bu kulgili matoh bilan fanga va Koinotga qarshi kurashishga bel bog’lagani o’zi masxarabozlik edi va ayni paytda bu holat ko’ngilda unga nisbatan mehr-shafqat ham uyg’otardiki, biz sal bo’lmasa unga ishonayozdik.
— Sizlarga nima xalal berdi?
— To’g’risini aytsam, kofe. U bemaza edi. Biz chiqib ketdik.
* * *
G.Yanoux o’zi eshitgan bir voqeani Kafkaga gapirib berdi: leyptsiglik noshir Kurt Volf ertalab soat sakkizda Rabindranat Tagorning asari tarjimasini rad etadi, oradan ikki soat o’tib, gazeta orqali Tagorga Nobel mukofoti berilganidan xabar topgach, qo’lyozmani qaytarib olib kelish uchun muharririni pochtaga yugurtiradi.
— Uning rad etgani qiziq. Axir, Tagor Kurt Volfga begona emas-ku. Hindiston — Leyptsig, oradagi masofa yuzaki qaraganda uzoqday tuyuladi, aslida esa Rabindranat Tagor kiyimini o’zgartirgan nemis.
— Ehtimol, muallimdir?
— Muallim? Yo’q, bunday emas, biroq saksoniyaliklar uchun u Rixard Vagner kabi bo’lishi mumkin.
— Demak, o’sha ovoza bo’lgan suv o’tkazmaydigan paltodagi mistik ekan-da.
— Shunga o’xshagan.
* * *
G.Yanoux Kafkaga hindlarning din haqidagi «Bxagavadgita» kitobining nemischa tarjimasini berdi.
— Hind diniy hujjatlari o’ziga jalb etadi va ayni paytda ixlosimni qaytaradi. Ularda, xuddi af’yunday, o’ziga tortadigan va cho’chitadigan bir nima bor. Bu yoglar va kohinlarning bari tabiiy hayotni erkinlikka bo’lgan yolqinli muhabbat bilan emas, balki hayotga sukutli, sovuq nafrat bilan tobe etishgan. Chuqur umidsizlik — hind diniy amallarining sarchashmasi.
G.Yanouxning Shopengauerning hind din falsafasiga qiziqishini eslatganiga javoban:
— Shopengauer — til ustasi. Uning tafakkur tarzi ham shunda namoyon bo’ladi. Uni birgina tili uchun, albatta, o’qib chiqish darkor.
* * *
Yanouxning qo’lida Mixael Mareshning14 she’rlar kitobini ko’rib:
— Men uni taniyman. U ashaddiy anarxiyachi, «Prager tagblatt»da unga bir hazilkash odamday qarashadi, toqat qilishadi.
— Sizning chex anarxiyachilariga munosabatingiz jiddiy emasmi?
— Bu juda qiyin. O’zlarini anarxiyachi deb yurishgan bu odamlar shu qadar dilkash va xushmuomalaki, ularning og’zidan chiqqan biror-bir so’zga ishonmaslikning iloji yo’q. Biroq ayni damda — shunday fe’l-atvorlari bois — ularning, o’zlari aytmoqchi, haqiqatan ham dunyoni buzuvchilarga aylanishlariga hecham ishonib bo’lmaydi.
— Demak, siz ularni yaxshi taniysiz?
— Biroz. Juda dilkash, quvnoq odamlar.
* * *
Karl Kraus15 nashr etadigan «Mash’ala» jurnalining yangi soni chiqqani munosabati bilan:
— U jurnalistlarning boplab adabini berayotir. Faqat ashaddiy brakonergina shunday qattiqqo’l o’rmon qorovuli bo’lishi mumkin.
* * *
Alfred Polgarning16 «Prager tagblatt» sahifalarida tez-tez chiqib turadigan kichik-kichik, juda tiniq yozilgan esselari haqida:
— Gaplari shu qadar silliq va yoqimliki, Alfred Polgarning yozganlarini maroqli ochiq do’stona suhbatday qabul qilasan va kishiga, chindan ham, ta’sir qiladi, odamni tarbiyalaydi. Mayin teridan ishlangan qo’lqop-shakl ichida mazmunning metinday, shafqatsiz kuchi yashirin. Polgar — dunyoqarashi tor, kaltafahmlar mamlakatining kichkina, biroq Qayratli arbobi.
* * *
Fransis Jamning17 she’rlar kitobini Yanouxga qaytarib berayotib:
— U juda ko’ngilchan-sodda, behad baxtiyor va bardam. Uning uchun hayot — ikki tun oralig’idagi anchayin bir tasodif emas. U umuman qorong’ilik nimaligini bilmaydi. Uning o’zi ham, dardu dunyosi ham tangrining qudratli qo’li bilan bekitilgan. Xuddi go’dakday, go’yo o’z oilasining bir a’zosiga gapirayotganday u tangriga «sen» deya murojaat qiladi. Shuning uchun ham u qarimaydi.
* * *
Alfred Dyoblinning «Van-Lunning uch bora sakrashi» romani haqida:
— Bu yangi nemis romanchilari orasidagi e’tiborli nom. Men uning bu ilk kitobidan tashqari, uncha katta bo’lmagan hikoyalarini va «Qora parda» nomli g’alati ishqiy romanini bilaman. Meningcha, Dyoblin bu yorug’ olamni qandaydir butkul nomukammal narsaday qabul qilmog’i kerak va uning so’zi ana shu bo’shliqni to’ldirmoqqa, mukammallashtirmoqqa da’vat etilgan go’yo. Bu mening taassurotim. Biroq agar uni diqqat bilan o’qisangiz, siz ham shunday xulosaga kelasiz.
* * *
Alfred Dyoblinning «Qora parda, so’zlar va tasodiflar haqida roman» kitobi haqida:
— Men bu kitobni tushunmayman. Sabablari noma’lum voqealarning ro’y berishi tasodif, deb aytiladi. Biroq dunyoda sababsiz narsaning o’zi yo’q. Shuning uchun ham, gapning ochig’i, tasodiflar dunyoda emas, balki mana bu joyda, xolos. (Kafka chap qo’lini manglayiga tekizadi.) Tasodiflar faqat bizning boshimizda, bizning cheklangan idrokimizda. Ular — bizning bilim doiramizning in’ikosi. Tasodiflarga qarshi kurash — doimo bizning o’zimizga qarshi kurashimiz, bu — biz hech qachon g’olib chiqa olmaydigan kurash. Biroq bu haqda kitobda hech gap yo’q.
— Bundan chiqdiki, sizning Dyoblindan hafsalangiz pir bo’lgan?
— Aslida, mening o’zimdan hafsalam pir bo’ldi. Men qandaydir, ehtimol, u berishni xohlaganidan ko’ra o’zgacha narsani kutdim, chog’i. Biroq chinakam ishtiyoq bilan kutishim meni shu qadar ko’r qilib qo’ydiki, men sahifadan sahifaga, satrdan satrga hatlab, oxir-oqibat — butun kitobdan sakrab o’tib ketdim. Shuning uchun, men bu kitob haqida bir nima deya olmayman. Men juda yomon kitobxonman.
* * *
«Prager press»ning uch yakshanba sonida Frants Bleyning18 «Buyuk adabiy hayvonot bog’i» insholari e’lon qilindi. Muallif ularda yozuvchi va shoirlarni baliqqa, qush, ko’rsichqon, quyon va hokazolarga mengzaydi. Kafkani, boshqa gaplardan tashqari, ayricha, achchiq tomirlar bilan oziqlanadigan qush, deya yozadi. Frants Bley haqida Kafka shunday dedi:
— Bu Maks Brodning eski oshnasi. Bley — katta aql egasi, hozirjavob kishi. Biz bir joyga yig’ilganda, juda ochilib gurunglashamiz. Jahon adabiyoti oldimizdan saf tortgancha ishtonchan o’tadi. Frants Bley yozganlaridagidan ko’ra aqlli va salohiyatli. Va bu mutlaqo tabiiy, zotan, bular o’sha suhbatlarning yozma bayoni, xolos. Boshdan qalamgacha bo’lgan yo’l boshdan tilgacha bo’lgan yo’ldan xiyla uzoq va mashaqqatli. Bu yo’lda ko’p narsa yo’qotiladi. Frants Bley — Germaniyaga adashib tushib qolgan sharqlik roviy, latifago’y.
* * *
Iogannes R.Bexerning she’rlar to’plami haqida:
— Men bu she’rlarni tushunmayman. Ularda shovqin va gapvozlik shu qadar kuchliki, o’zingdan qochib bekingani joy topolmaysan. So’zlar ko’priklarga emas, balki oshib o’tib bo’lmaydigan devorlarga aylanadi. Nuqul shaklga qoqilasan, mazmunga kirib borishning umuman iloji yo’q. So’zlar bu yerda tilga uyg’unlashmaydi. Bu o’kirik. Faqat shu, xolos.
* * *
G. K. Chestertonning — «Ortodoksiya» va «Payshanba bo’lgan odam» kitoblari haqida:
— Bu shunchalik quvnoqki, go’yo uning tangrini topganiga ishonib qolish mumkin.
— Kulgini siz taqvodorlik belgisi, deb hisoblaysizmi?
— Har doim ham emas. Biroq hozirgiday xudosizlik davrida quvnoqroq bo’lgan tuzuk. Bu bizning burchimiz. «Titanik» cho’kib ketayotgan pallada ham kemaning orkestri kuy chalishni to’xtatmagan. Achchiq umidsizlikka tushganda shu tariqa oyoq yerdan uziladi.
— Biroq jonsarak quvnoqlik ochiq ifodalangan qayg’udan ko’ra qayg’uliroq.
— To’g’ri. Biroq qayg’uning chorasi yo’q. Gap umid haqida, oqibat, kelajak to’g’risida — faqat shu haqda borayotir. Xavf atigi bir zumgina, cheklangan bir lahza ichida kechadi. Uning ortida esa halokat turibdi. Agar o’sha lahzaga bardosh berolsang, hammasi yaxshi bo’ladi. Barchasi shunga bog’liq. Shu bir lahza hayotingni belgilaydi.
* * *
Bodler haqida:
— Poeziya — kasallik. Haroratning tushgani bilan bemor sog’ayib qolmaydi. Aksincha! Isitma tanani tozalaydi va ruhni ravshan qiladi.
* * *
Maksim Gorkiyning Lev Tolstoy haqidagi xotiralarining19 chex tilidagi tarjimasini o’qib, Kafka dedi:
— Gorkiy o’zining bahosini bermay turib, kishining xarakterli xususiyatlarini shunday chizib ko’rsatadiki, hayratga tushasan. Men uning Lenin haqida yozganlarini bajonidil o’qib chiqardim.
— Gorkiy Lenin haqida xotiralar e’lon qilganmi?
— Yo’q, hali e’lon qilgani yo’q. Biroq vaqti kelib, albatta, e’lon qiladi. Lenin Gorkiy bilan do’st tutingan. Maksim Gorkiy hamma narsani qo’lidagi qalami bilan ko’radi va his etadi. Bu uning Tolstoy haqida yozganlaridan ayon bo’lib turibdi. Qalam qurol emas, yozuvchining a’zosi.
* * *
G.Yanoux Mixael Gruzemanning kitobidan «Quturganlar» asari muallifi haqidagi: «Dostoevskiy — qonli ertak» degan gapni o’qidi. Bunga munosabat bildirib Kafka dedi:
— Qonsiz ertak bo’lmaydi. Har qanday ertak qon va qo’rquvning qa’ridan sizib chiqadi. Bu barcha ertaklarga xos xususiyat. Sirti — qobig’i turlicha bo’lishi mumkin. Shimol ertaklarida, xuddi afrikalik negrlarning ertaklaridagi kabi, hayvonot olamining ko’tarinki tasvirlari unchalik ko’p emas, biroq barchasida mazmun, qayg’u teranligi bir xil.
* * *
Genrix Geyne haqida:
— Baxtsiz odam. Nemislar uni yahudiylikda ayblashgan, hali ham ayblashadi, axir, u nemis, boz ustiga, yahudiylik bilan chiqisha olmaydigan kichkina nemis. Va unga xos yahudiylik ham aynan shu.
* * *
Leongard Frankning «Odam ezgu» kitobi haqidagi gurungda:
— Ko’pchilik odamlarga tabiatan yovuzlik begona. Odamlarning yomon ishlarga qo’l urishlari va aybdor bo’lib qolishlarining sababi gapirgan gaplari va qilgan ishlarining oqibatini o’ylab ko’rmasliklarida. Ular telbagezak, aslo yovuz emas.
* * *
Kafka Georg Traklning urush dahshatlarini ko’rmayin, deb o’zini-o’zi zaharlagani haqida gapirib berdi. «Xizmatdan o’limni afzal ko’rdi», dedi G.Yanoux.
— Uning tasavvuri nihoyatda kuchli edi. Shuning uchun ham u, asosan, tasavvurning yo’qligi oqibatida kelib chiqqan urushga dosh berolmadi.
* * *
O’n kun davom etgan kasallikdan so’ng G.Yanoux Kafkaning oldiga keldi va endi o’zini, kasal bo’lishidan oldingi ahvolidan ko’ra ham bardam sezayotganini aytdi.
— Bu tushunarli. Siz o’lim bilan uchrashuvni boshdan kechirgansiz. Bu holat odamni tetik qiladi.
— Umr — o’limga boriladigan yo’l, xolos.
— Sog’lom kishi uchun umr, sirasini aytganda, anglanmagan, odamning o’zi tan olmaydigan — ertami, kechmi o’lish haqligi haqidagi fikrdan qochish. Kasallik esa buni ham eslatadi, ham sinaydi. Shu bois, kasallik, og’riq, azob-uqubat — taqvodorlikning eng asosiy manbalari.
* * *
— Nimani o’qiyapsiz?
— «Toshkent — non shahri»ni 20…
— Zo’r kitob. Men yaqinda uni bir oqshomda o’qib chiqdim.
— Mening nazarimda, bu kitob, san’at asaridan ko’ra ko’proq hujjatga o’xshaydi.
— Har qanday chinakam san’at asari — hujjat, guvohnoma. Xuddi bu kitobdagiday — shunday o’g’il bolalari bor xalqni yengib bo’lmaydi.
— Biroq gap bir-ikki nafar bolada emas-ku.
— Aksincha! Materiyaning turi atomdagi elektronlar soniga qarab aniqlanadi. Ommaning saviyasi bir-ikki nafar odamning ongiga boQliq.
* * *
— Yahudiylar bilan nemislarning umumiy jihatlar ko’p. Ular quntli, uquvli, g’ayratli va har ikkisini ham ko’rolmaydilar. Yahudiylar va nemislar — quvg’indilar.
— Ehtimol, ularni shu fazilatlari uchun ko’rolmasalar kerak?
— Yo’-o’q! Sababi bundan chuqurroq. Buning tagida diniy sabab bor. Yahudiylarda bu ma’lum. Nemislarda esa yaqqol ko’ringan emas, chunki ularning ibodatxonasi hali buzilmagan. Biroq bu ro’y beradi.
— Qanaqasiga? Axir, nemislar teokratik xalq emas-ku. Ularning faqat o’zlariniki bo’lgan ibodatxona-yu milliy xudosi yo’q-ku.
— Shunday qabul qilishga odatlanilgan, aslida esa ishlar butunlay boshqacha. Nemislarning «temirni bolg’alamoqqa amr etgan xudo»si21 bor. Ularning ibodatxonasi — pruss bosh harbiy shtabi.
* * *
Kafka pragalik yozuvchi Oskar Baum bolaligida nemis maktabida o’qiganini gapirib berdi. Odatda, darsdan keyin uyga qaytishayotganda nemis va chex bolalar o’rtasida to’polonlar ro’y berib turgan. Bir safar shunday to’polonda Oskar Baumning ko’zlariga qalamdon bilan urishgan va ko’zlarining to’r pardasi ko’chib, u ko’r bo’lib qolgan.
— Yahudiy Oskar Baum nemis sifatida ko’zidan ayrilgan, aslida u hech qachon nemis bo’lmagan va uni hech qachon nemis deb hisoblashmagan. Ehtimol, Oskar — Pragadagi nemis yahudiylarining qayg’uli timsolidir.
* * *
Chexlar bilan nemislarning munosabatlari borasidagi suhbatda G.Yanoux bu millatlar bir-birini yaxshi tushunishlari uchun chex tarixini nemis tilida nashr etish kerak, dedi.
— Foydasi yo’q. Uni kim o’qiydi? Chexlar bilan yahudiylarmi? Nemislar o’qimasligi aniq, ular bu tarixni bilishga, o’qishga urinmaydi ham. Ular faqat egallashni va boshqarishni xohlaydi, tushunish, odatda, bu yo’lda to’siq bo’ladi, xolos. Yoningdagi odam haqida hech narsani bilmasang, uni ezishing osonroq kechadi. O’shanda vijdon qiynamaydi…
* * *
Kafka G.Yanoux olib kelgan Alfons Pakening «Rus inqilobining ruhi»22 kitobini varaqlaydi.
— Tashakkur. Hozir mening vaqtim yo’q. Afsus. Rossiyada odamlar mutlaqo adolatli dunyo qurishga urinishayotir. Bu, aslida, xurofiy ish.
— Biroq bolshevizm dinga qarshi chiqayotir.
— U buni shuning uchun qilayotirki, chunki uning o’zi — din. Bosqinchilik, isyon va qamallar — nimadan dalolat? Bu dunyoda quturib avj oladigan, beqiyos shafqatsiz urushlarning kichik muqaddimalari…
* * *
Bayroqlar va shiorlar ko’tarib yig’ilishga borayotgan ishchilarning kattagina to’dasini ko’rib Kafka dedi:
— Bu odamlarning o’zlariga ishonchlari juda baland, ular qat’iyatli va yaxshigina oyoqlantirilgan. Ular ko’chani to’ldirib borishayotir va shundan o’zlaricha dunyoni egalladik, deb o’ylashadi. Biroq ular xato qilishadi. Ularning ortida kotiblar, amaldorlar, ustasi farang siyosatchilar — hozirgi zamonning jami sultonlari turishibdi va bu olomon ular uchun hokimiyatga yo’l ochayotir.
— Siz ommaning kuchiga ishonmaysizmi?
— Men uni, bu tartibsiz, tiyiqsiz bo’lib ko’ringan olomon kuchini ko’rib turibman, u o’zini tiyib, tartibga solib qo’yishlarini xohlaydi. Har qanday haqiqiy inqilob yakunida qandaydir Napoleon Bonapart paydo bo’ladi.
— Siz rus inqilobining bundan keyin keng yoyilib borishiga ishonmaysizmi?
— Toshqin qanchalik keng yoyilsa, suv shu qadar sayoz va bo’tana bo’lib boradi. Inqilob tumanday tarqab ketadi va faqat yangi byurokratiya qoladi. Jafokash insoniyatning kishani kantselyariya qoQozidan 23 qilingan.
* * *
G.Yanoux Kafkaga sotsial-demokratlar klubida markschi talabalar uyushmasi tashkil qilgan Rossiyadagi voqealarga bag’ishlangan ma’ruza haqida gapirib berdi.
— Men siyosat ishlarini sira tushunmayman. Bu, albatta, kamchilik, men undan bajonidil xalos bo’lardim. Biroq mening kamchiliklarim bisyor! Juda yaxshi bilganlarim ham yodimdan tobora ko’tarilib ketayotir. Maks Brodga havasim keladi, u siyosatning murakkab, chalkash muammolarini ham binoyiday tushunadi. U ro’y berayotgan voqealar haqida menga tez-tez, erinmay uzoq gapirib beradi. Men, hozir sizni eshitib turganimday, uning gaplarini tinglayman, shunga qaramay ularni to’la-to’kis tushunolmayman.
— Men tushunarsiz gapirayapmanmi?
— Siz meni tushunmadingiz. Siz yaxshilab gapirib berdingiz. Gap mening tushuna olishimda. Urush, Rossiyadagi inqiloblar va butun dunyodagi baxtiqaroliklar menda yovuzlik seliday tasavvur uyg’otadi. Bu toshqin. Urush tartibsizliklar to’g’onini ochib yubordi. Insoniyat uyining tayanch ustunlari qulayotir. Tarixiy jarayon shaxslarning emas, balki faqat olomonning qo’lida. Bizni turtishayotir, siqishayotir, surib ketishayotir. Biz tarixiy o’zgarishlarga duchor bo’layapmiz.
— Bundan chiqdiki, sizningcha, odam endi olam bunyodkori hisoblanmas ekan-da?
— Siz yana meni tushunmadingiz. Aksincha, odam dunyoni qurish va buning mas’uliyatini bo’yniga olishni rad etdi.
— Yo’q, bunday emas. Ishchi partiyalar safining o’sib borayotganini ko’rmayapsizmi? Ommaning faollashayotganini-chi?
— Hamma gap shunda-da. Harakat bizni mushohada yuritishdan mahrum etadi. Bizning dunyoqarashimiz torayadi. O’zimiz buni sezmagan holda, tirik turib, yo’limizdan ozamiz.
— Odamlar javobgarlikni his etmay qo’yadi, demoqchimisiz?
— Biz shunday yashayapmizki, go’yo hokimi mutlaqmiz. Shuning uchun qashshoqlikka yuz tutamiz.
— Bu nimaga olib keladi?
— Faqat istak va va’dalar qoladi, xolos. Biroq ular ishonch tug’dirmaydi.
— Agar ishonch bo’lmasa, u holda hayotning o’zi nima?
— Halokat. Ehtimol, yo’ldan ozish, gunohkorlik.
— Gunoh nima?
— Gunoh nima… biz so’zni va amalni bilamiz, biroq biz his etishni va anglashni unutganmiz. Ehtimol, shuning o’zi la’natdir, yaratganning qahri, nodonlikdir… Men sizga aytgan bu gaplarni o’ylab boshingizni qotirib o’tirmang.
— Nega? Axir, siz jiddiy gapirdingiz-ku.
— Shuning uchun ham. Mening jiddiyligim sizga xuddi zahardek ta’sir qilishi mumkin. Siz yoshsiz.
— Biroq yoshlik g’o’rlik emas. U mening o’ylashimga xalal bermaydi.
— Ko’rib turibman, biz bugun haqiqatan ham bir-birimizni tushunmadik. Biroq shunday bo’lgani yaxshi. Tushunmaslik sizni mening achchiq umidsizligimdan himoya qiladi, bu umidsizlikning o’zi gunoh.
* * *
«Insoniyat ozodligi: o’tmish va hozirgi davrdagi erkparvar Qoyalar» nomli kitobni varaqlayotib, Kafka Arnold Byoklinning «Urush» va V.V.Vereshaginning «Urushning oqibati» kartinalari nusxalariga uzoq tikildi.
— Tub mohiyatiga ko’ra, urush hali haqqoniy tasvirlanmagan. Odatda, alohida bir voqea yoki uning oqibatlarini ko’rsatishadi — mana bu kalla suyaklari uyumi kabi. Biroq urushda eng dahshatlisi — barcha mavjud kafolatlar va bitimlar yo’qqa chiqadi. Jismoniy, tabiiy vositalarning ovozi o’chiriladi, ruhiy-ma’naviy qadriyatlar bo’Qib tashlanadi. Bu xuddi saraton kasalliga o’xshaydi. Odam bir necha yil, oylar, kunlar, soatlar emas, balki atigi sanoqli soniyalarni yashaydi. Va hatto u shu soniyada yashamaydi ham, balki uni anglaydi, xolos. U shunchaki nafas oladi.
— Bu o’lim yaqinligini his etish oqibatidan, shekilli.
— Bu o’lim nimaligini bilish va undan qo’rqish oqibatidan.
— Baribir emasmi?
— Yo’q, bular bir narsa emas. Hayotning mohiyatini to’la-to’kis anglagan odam o’limdan qo’rqmaydi. O’limdan qo’rqish amalga oshmagan, yashalmagan hayotning hosilasi, xolos. Bu hayotga xiyonatning ifodasi.
* * *
Urushdan keyingi yillardagi son-sanoqsiz anjumanlar xususida:
— Bunday katta siyosiy yig’inlarning saviyasi qahvaxonadagi oddiy uchrashuvdan farq qilmaydi. Iloji boricha qisqa gapirish o’rniga behad ko’p va jar solib gapirishadi. Bu nihoyatda sershovqin jimlik. Bunday anjumanlarda minbar ortida — bir chetda yashirincha pishitiladigan ishlar haqiqatan ham muhim va qiziqarli bo’ladi, biroq ular haqida bir og’iz eslatilmaydi ham.
— Bundan chiqdiki, sizningcha, matbuot haqiqatga xizmat qilmaydi.
— Haqiqat hayotdagi shunday kamyob ulug’ qadriyatlar sirasidanki, ularni sotib olib bo’lmaydi. Odam ularni tuhfa kabi, xuddi in’om etilgan sevgi yoki go’zallikni olganday oladi. Gazeta esa — tovar, u bilan savdo qilishadi.
— Demak, matbuot insoniyatni chalg’itishga xizmat qilar ekan-da.
— Yo’q, yo’q! Hammasi, jumladan, yolg’on ham haqiqatga xizmat qiladi. Biroq soyalar quyoshni o’chirolmaydi.
* * *
Bir gazetadagi maqolada Yevropada tinchlikning istiqboli yomonligi haqida so’z yuritiladi.
— Biroq tinchlik shartnomasi uzil-kesil hal etilgan-ku, axir, — dedi G.Yanoux.
— Uzil-kesil hal etilgan narsaning o’zi yo’q. Avraam Linkolnning so’zlari bilan aytganda, adolatli hal etilmagan muammoni uzil-kesil hal etilgan, deb bo’lmaydi.
— Bu qachon amalga oshadi?
— Kim biladi? Odam xudo emas. Tarix har qanday ahamiyatsiz daqiqaning xatoliklari va qahramonliklaridan yaraladi. Daryoga tosh otishganda, suvda halqalar hosil bo’ladi. Biroq aksariyat odamlar javobgarlikni chuqur anglamagan holda yashaydi, meningcha, barcha kulfatlarning ildizi shunda.
— Maks Xyolts24 haqida nima deysiz?
— Yovuzlik vositasida ezgulikka erishib bo’larkanmi? Tub mohiyatiga ko’ra, taqdirga qarshi borishga urinayotgan kuch — ojizlikning o’zi. Borini berishga va boricha qabul qilib olishga tayyor odam kuchlidir. Biroq buni markiz de Sad tushunmaydi.
— Markiz de Sad?
— Ha, markiz de Sad, siz menga ko’rgan-kechirganlarini o’qishga berganingiz, o’sha — zamonamizning chinakam homiysi… U boshqalarni azob chekishga majbur etibgina quvonchni his etadi, xuddi boylarning huzur-halovati kambag’allarning qashshoqlashuvi hisobiga bo’lganiday.
* * *
G.Yanoux Kafkaga Vinsent Van Gog chizgan kartina nusxasini ko’rsatadi.
— Nofarmon tun qo’ynida qahvaxona oldidagi bu bog’ naqadar chiroyli. Boshqa kartinalar ham yaxshi. Biroq bu bog’ meni maftun qiladi. Siz uning rasmlarini bilasizmi?
— Yo’q, bilmayman.
— Afsus. Ular «Jinnixonadan xatlar» kitobida qayta bosilgan. Ehtimol, biror joyda bu kitobni ko’rib qolarsiz. Men rasm chiza olishni juda orzu qilaman. Doim bunga urinaman. Biroq urinishlarimdan hech ish chiqmaydi. Chizganlarim nuqul allaqanday mavhum chizmalar, keyin ularni o’zim ham tushunolmayman.
* * *
Ekspressionist shoirlarning antologiyasi25 haqida:
— Bu kitob mening ko’nglimni xufton qildi. Shoirlar odamlarga peshvoz chiqishib ularga qo’l uzatishadi. Biroq odamlar do’stona uzatilgan qo’llarni emas, balki titrab-qaqshagan ko’zlarni va yuraklarni mo’ljalga olgan mushtlarni ko’radilar.
* * *
Platonning ideal davlat qonunlariga doir asarining yangi nashri haqidagi suhbatda G.Yanoux muallifning bunday davlat tarkibiga shoirlarni kiritmay to’g’ri qilganiga shubha
bildirdi.
— Bu tushunarli. Shoirlar odamlarning ko’zini ochmoqchi va shu bilan mavjud tuzumni o’zgartirmoqchi bo’lishadi. Shuning uchun ular davlatga yot unsurlar hisoblanishadi, axir, ular o’zgarish bo’lishini xohlashadi-da. Davlat esa, o’zining sadoqatli ayonlari bilan yakdil — qoyaday mahkam turishni xohlaydi.
* * *
Frantsuz tasviriy san’ati ko’rgazmasidagi Pikassoning kartinalari orasida kubistik natyurmort va oyoqlari haybatli pushtirang ayollar tasvirlangan rasmlar bor edi. Pikasso — «bebosh deformator», dedi G.Yanoux.
— Men bunday deb o’ylamayman. U shunchaki, hali bizning ongimiz anglab yetmagan xunuklikni ko’rsatgan. San’at — ko’zgu, ayrim paytlarda soatga ham o’xshaydi — «oldinga ketib qoladi».
* * *
Konstruktivistcha kartinalarning fotosuratlarini tomosha qilayotib:
— Bularning barchasi g’aroyib Amerika haqidagi, cheklanmagan imkoniyatlarning sehrli diyori haqidagi orzular, xolos. Bu, albatta, tushunarli, zotan, Yevropa torayib, cheklanishlar avjiga chiqqan mamlakatga aylanib borayotir.
* * *
Georg Grossning26 siyosiy mavzudagi rasmlari nashrini varaqlayotib, Yanoux: «Bu nafrat-ku!», dedi.
— Umidi sarobga aylangan yoshlar. Bu muhabbatga imkon yo’qligi oqibatida yuzaga chiqqan nafrat. Kuchli ta’sir ko’rsatishga intilish — kuchsizlikning natijasi. Rasmlardagi umidsizlik va shafqatsizlikning ildizi shunda. Aytgancha, bir bayozda men Grossning allaqanday she’rlarini o’qidim.
Kafka rasmlarga ishora qilib dedi:
— Bu chizilgan adabiyot.
* * *
Georg Grossning rasmlari bosilgan kitobni27 varaqlab:
— Kapital haqida eskicha tasavvur — silindr kiygan baqaloq erkak kambag’allarning puli ustida o’tiribdi.
— Biroq bu faqat majoz-ku, axir.
— Siz «faqat» deysiz! Majoz odamlarning miyasida haqiqiy ahvol shunday ekan, degan fikrni tug’diradi, buning noto’g’riligi esa o’z-o’zidan ravshan. Biroq yanglish fikr allaqachon paydo bo’lib bo’lgan.
— Bunday tasvir noto’g’ri demoqchimisiz?
— Men mutlaqo bunday demoqchi emasman. Tasvir ham to’g’ri, ham noto’g’ri. U bir jihatdan to’g’ri. Noto’g’riligi esa, o’sha bir jihatning yaxlit tasavvur sifatida ko’rsatilganida. Silindr kiygan baqaloq kambag’allarning yelkasiga chiqib olgan. Bu to’g’ri. Biroq baqaloq kapitalizmni aks ettiradi, ana shunisi to’g’rimas. Baqaloq muayyan sistema doirasida kambag’allar ustidan hukmronlik qiladi. Biroq uning o’zi sistema emas. U hatto bu sistemaning hukmdori ham emas. Aksincha, baqaloqning o’zi ham kishanda — u sistemaning quli, biroq rasmda bu ko’rsatilmagan. Tasvir to’liq emas. Shuning uchun uni yaxshi, deb bo’lmaydi. Kapitalizm — bu ichkaridan tashqariga, sirtdan ichkariga, yuqoridan quyiga va quyidan yuqoriga bog’lanib ketgan sistema. Hammasi uzviy, bog’liq, hammasi bir-biriga zanjirband. Kapitalizm — dunyoning mavjud holati va joni…
* * *
— Haqqoniy reallik doimo g’ayrihayotiy. Yog’ochga ishlangan xitoy rangli gravyuralaridagi aniqlikka, tiniqlik va haqqoniylikka qarang. Qaniydi, shunday gapira olsang!
* * *
— Ifoda shakli menga unchalik tushunarli emas, — dedi G.Yanoux «Cherven» jurnalida bosilgan Yozef Chapekning linoleumga ishlangan gravyurasi haqida.
— U holda siz uning mazmunini ham tushunmaysiz. Shakl mazmunning ifodasi emas, balki mazmunga qiziqtirib jalb etadigan jihat, mazmunga kiriladigan eshik, unga olib boradigan yo’l. U harakatga xohish tug’dirsa — shunda qasrning sir tutilgan orqa tarafi ham ochiladi.
* * *
Pragada chiqadigan jurnallardan biri so’rovnoma o’tkazdi. Uning birinchi savolida: «Yoshlar san’ati bormi?» deyilgandi. G.Yanouxning: savolning bunday berilgan g’alati, negaki yo faqat san’at bor yoki yasamalik, deya bildirgan e’tiroziga javoban Kafka shunday dedi:
— Bu savolda urg’u «san’at» — otga emas, balki belgilovchi sifat — «yoshlar»ga berilayotir. Bundan anglashiladiki, savolni berayotgan odam ijodkor yoshlarning borligiga jiddiy shubha bilan qaraydi. Bizning davrimizda, haqiqatan ham, erkin, biror-bir g’am-tashvishdan xoli yoshlarni ko’z oldingga keltirish mushkul. Bu yillarning dahshatli toshqini hammasini g’arq qildi, loyga beladi. Jumladan, bolalarni ham. Loyqa bilan yoshlik, shubhasiz, bir-birini istisno etadi. Biroq, qarang, hozirgi yoshlarning ahvoli qanaqa? Ular loyqadan jirkanmaydi, uni o’zlariga yaqin oladi. Loyqaning ustunligi odamlarga ma’lum. Yoshlikning ustunligini esa ular unutishgan. Shuning uchun ular yoshlikning
o’ziga bo’lgan ishonchiga ishonqiramay qarashadi. Yoshlikka xos sururli ishonchdan xoli san’at qanaqa bo’larkan?.. Yoshlik kuchsiz. Tashqaridan bo’layotgan bosim esa juda kuchli. Himoyalanishga majbur bo’lish va ayni paytda yon berish basharani tirishtirib yuboradigan darajadagi og’riqli titroqni paydo qiladi. Yosh musavvirlarning tili oshkor etishdan ko’ra ko’proq yashiradi.
G.Yanoux o’zi uchratgan yosh ijodkorlar, odatda, qirq yosh atrofida ekanini aytdi.
— To’g’ri. Ko’pchilik boy berilgan yoshligining hissasini endi chiqarishayotir. Ular bolalikda o’ynamagan bekinmachoq, hindular kabi o’yinlarini endi o’ynashayotir. Albatta, ular qo’llarida o’yinchoq o’q-yoy bilan shahar bog’idagi yo’laklarda shovqin solib chopqilashmaydi. Yo’q! Ular kinoteatrda o’tirishadi va sarguzasht filmlarni ko’rishadi. Shu, xolos. Kinoteatrning qorong’u zali — ular boy bergan yoshlikning sehrli fonari.
* * *
Yosh yozuvchilar haqidagi suhbatda:
— Men yoshlarga havas qilaman.
— Biroq siz hali qarib qolganingiz yo’q-ku.
— Men qariman, xuddi Abadiy gushnaday… Mana, endi men bu gapim bilan rostdan ham sizni cho’chitdim. Bu hazil qilish uchun bir uquvsiz urinish, xolos. Biroq yoshlarga men chindan havas qilaman. Odamning yoshi ulg’aygani sari, dunyoqarashi ham kengayib boradi. Yashash imkoniyatlari esa, aksincha, torayib ketaveradi. Oxirida faqat birgina kuzatishga, nafas chiqarishga imkon qoladi. Shu soniyada odam bosib o’tgan umr yo’liga bir nazar tashlasa kerak — birinchi va eng so’nggi marta.
* * *
G.Yanouxning portfelidagi kitoblar orasida detektiv romanni ko’rib:
— Buni o’qiyotganingiz uchun hecham xijolat chekmang. Dostoevskiyning «Jinoyat va jazo»si ham, mazmun-mohiyatiga ko’ra, detektiv roman. Shekspirning «Gamlet»i-chi? Bu detektiv piesa. Voqealar keyinchalik oshkor bo’lib boradigan sirga asoslangan. Biroq haqiqatdan ham Katta sirning o’zi bormikan? San’at har doim haqiqat sari yo’lga tushgan ekspeditsiya.
— Haqiqatning o’zi nima?
— Siz meni, aftidan, noo’rin jumlamdan ilintirganga o’xshaysiz. Aslida bu unday emas. Haqiqat — har bir odam uchun hayotda eng zarur narsa va shunga qaramay buni kimdandir olish yoki xarid qilish ilojsiz. Har kim uni o’z botinida muntazam yaratmog’i darkor, aksincha, haqiqat halok bo’ladi. Haqiqatsiz hayot yo’q. Ehtimol, haqiqat hayotning o’zidir.
* * *
Oskar Uayldning «Niyatlar» nomli maqolalar to’plamining nemischa tarjimasini varaqlab:
— Bu jilvalanib, o’ziga jalb etadi, faqat og’u shunday jilvalanib, o’ziga torta oladi.
— Sizga bu kitob yoqmaydimi?
— Men bunday demadim. Aksincha, bu kitob osongina yoqib qolishi mumkin. Va uning bir xavfli tomoni xuddi shunda. Haqiqat bilan o’ynashib yozilgan kitob xavfli. Haqiqat bilan o’ynashish har doim hayot bilan o’ynashishdir.
* * *
Tatradagi sanatoriyaga jo’nab ketishga hozirlanayotgan Kafka bilan xayrlashayotib, G.Yanoux uning tez-orada sog’ayib ketishiga umid bildirdi, «kelajakda hammasi joyiga tushadi, hammasi yaxshi tomonga o’zgaradi», dedi. Uning shu gapidan so’ng Kafka qo’lini ko’kragiga qo’yib dedi:
— Kelajak bu yerda, ichda. O’zgarish — bu ichdagi yaraning ochilishi, xolos.
— Sog’ayib ketishingizga ishonmaysizmi, unda nega sanatoriyaga borayapsiz?
— Har qanday sudlanuvchi sud hukmining iloji boricha orqaga surilishiga erishishga urinadi.
IZOHLAR:
1. Lederer, Ernst (1904 — ?) — nemis shoiri va musavviri. Ispaniyadagi fuqarolar urushi qatnashchisi, nemis kontsentratsion lagerida halok bo’lgan.
2. Bu o’rinda gap nemis shoiri va dramaturgi Valter Xazenkleverning (1890-1940) «Xaloskor» nomli hamda avstryalik dramaturg Artur Shnitslerning (1962-1931) «Yashil to’tiqush» nomli bir pardali piesalari haqida ketayotir. Valter Xazenkleverning «O’g’il» (1914) dramasini sahnaga olib chiqish yigirmanchi yillarda nemis ekspressionistlari orasida urf bo’lgan.
3. Sing, Jon Millington (1871-1909) — irland dramaturgi, uning «G’arb qahramoni» piesasi dastlab 1907 yili e’lon qilingan edi.
4. Kaspar Gauzer — sirli «topib olingan bola», 1828 yili Nyurnbergda paydo bo’lgan. Yakob Vassermanning «Kaspar Gauzer yoxud Yurak tanballigi» romani uning taqdiriga bag’ishlangan.
5. Ernst Vaysning (1884-1940) «Tanya» dramasi 1920 yili yozilgan.
6. «Ikki boshli nimfa» — nemis yozuvchisi, ekspressionizm nazaryotchisi Kazimir Edshmidning (1890-1966) adabiyot va hayot haqidagi maqolalar kitobi.
7. Yashash va sevilishga… — Bu o’rinda Kafka yoki Yanoux tomonidan «Faust»dan olib aytilgan satr xato ishlatilganmi yoki atay o’zgartirib keltirilganmi («Faust»da: «Yashash va ozodlikka…» deyilgan) — aniqlashning iloji bo’lmadi.
8. Morgenshtern, Kristian (1871-1914) — nemis shoiri; «Dorga osilgan odam qo’shiqlari» to’plami (1905) mubolag’ali-xayoliy she’rlardan tarkib topgan; «Pog’onalar. Kundalikdagi aforizmlarda aks etgan hayot qissasi» to’plami 1918 yili chiqqan.
9. Altenberg, Peter (1859-1919) — avstriyalik yozuvchi, shakliga ko’ra kichik-kichik juda ajoyib hikoyalar, lavhalar, aforizmlar muallifi.
10. Meyrink, Gustav (1868-1932) — avstriyalik yozuvchi; «Golem» — o’rta asr yahudiy rivoyati bo’lib, G.Mayrinkning shu nomdagi romaniga asos qilib olingan.
11. Bexerning «An den schlat» (1918) sarlavhali she’ri nazarda tutiladi.
12. Ernshtayn, Albert (1886-1950) — avstriyalik lirik va novellachi. Ekspressionistik uslubdagi «Tubuch» qissasi (1911) uning ilk kitobi bo’lib, kitobga do’sti, musavvir va dramaturg Oskar Kokoshki (1886-1980) rasmlar chizgan. Urushga va imperializmga qarshi yozilgan «Insoniyat faryodi» nomli she’rlar to’plami 1916 yili chop etilgan.
13. Shlyaf, Iogannes (1862-1941) — nemis yozuvchisi.
14. Maresh, Mixael — chex shoiri, u bilan Kafka 1909 yili tanishgan va ular birgalikda militarizm va klerikalizmga qarshi chiqishlar qiladigan so’l anarxiyachilarning «Klub mladych», ishchilarni siyosiy va iqtisodiy ezishlarga qarshi kurashuvchi «Vilem Korber» uyushmasi yig’ilishlariga borib turishgan. M.Maresh — Klaus Vagenbaxning Kafka haqidagi xotiralar kitobidagi kichik yodnomalar muallifi. Suhbatda 1920 yili chop etilgan «Men uzoqdan keldim» she’rlar to’plami haqida so’z yuritilayotir.
15. Kraus, Karl (1874-1936) — avstriyalik yozuvchi, publitsist. 1899 yili «Mash’ala» jurnaliga asos solgan, 1911 yildan u jurnalning yagona muallifi bo’lgan (1936 yilgacha jurnalning 922 soni chop etilgan).
16. Polgar, Alfred (1875-1955) — avstriyalik yozuvchi, tanqidchi.
17. Jamm, Fransis (1868-1938) —frantsuz shoiri.
18. Bley, Frants (1871-1942) — avstriyalik yozuvchi va tanqidchi. Uning satirik kitobi 1920 yili nashr qilingan.
19. M.Gorkiyning L.Tolstoy haqidagi xotiralari chex tilida 1920 yili Pragada chiqqan.
20. «Toshkent — non shahri» — A.S.Neverovning (1886-1923) qissasi.
21. Temirni bolg’alamoqqa amr etgan xudo… — nemis shoiri Ernest Moritsa Arndt(1769-1860)ning qo’shig’idagi bir satr. Bu qo’shiq o’z davrida Napoleonga qarshi kurashda jangovor madhiyaga, keyinchalik esa nemis millatchilarining sevimli qo’shig’iga aylangan.
22. Pake, Alfons (1891-1944) — nemis yozuvchisi. «Rus inqilobining ruhi» kitobi 1919 yili chop etilgan.
23. Kantselyariya qog’ozi — avstriya byurokratik ma’muriyati buyrug’i bilan tayin etilgan aniq hajmdagi varaq; barcha ish hujjatlari, iltimosnomalar, ma’lumotu habarlar va hokazolar shu qog’ozga (va faqat shunga!) yozilishi shart bo’lgan.
24. Xyolts, Maks (1889 — 1933) — nemis inqilobchisi. 1920 yili reaktsion kapp isyoni chog’ida O’rta Olmoniyada ishchilarning qurolli qo’zg’olonini boshqargan. Qo’zg’olon bostirilgach, qo’lga olinib umrbod qamoq jazosiga hukm etilgan, 1928 yili avf qilingan. 1929 yildan boshlab sobiq sovet ittifoqida yashagan va ishlagan.
25. 1920 yili «Revolt» nashriyotida bosilgan «Insoniyat shomi, Yangi poeziya simfoniyasi» antologiyasi nazarda tutilayotir.
26. Gross, Georg (1893 — 1959) — nemis musavviri va karikaturachisi.
27. Bu o’rinda gap Grossning 1921 yili «Malik» nashriyotida chiqqan «Hukmron sinfning basharasi» kitobi haqida.
Manba: “O’zbekiston adabiyoti va san’ati”(2002)”, “Jahon adabiyoti” jurnali(2006 yil, aprel), “Yozuvchi” gazetasi(2005).
