ХХ асрнинг буюк адибларидан бири, америкалик ёзувчи, шоир, драматург, Нобел мукофоти совриндори Уилям Фолкнернинг ҳаёт ҳақидаги ўйлари ва Тилланисо Эшбоеванинг адибнинг энг машҳур асарларидан бири «Айиқ» қиссаси ҳақидаги мулоҳазалари билан танишинг.
Тилланисо Эшбоева
ТОКИ ДУНЁДА МУҚАРРАРЛИК БОР
Ўқувчи кундалигидан
Фолкнерда ҳаракат ҳолатга бўйсундирилади. Воқеалар ривожини давом эттирадиган образ ҳаракати фақат ўша давом учун керак. Ҳаракатдаги ҳолат шу қадар аниқ, ёзувчининг бадиий мақсадига шу қадар уйғунки, қанча такрор ўқисангиз ҳам янги ҳолат тасвирларига дуч келаверасиз.
Асар сўнгига етгач эса маълум образнинг асар давомидаги бутун ҳаракати аслида битта умумий, бироз сирли ва шу билан бирга ўта кўламдор Ҳолатни кўрсатишга йўналганини тушуниб оласиз. Асарнинг бир полотнога йиғилган умумий ҳолат тасвиридан келиб чиқиб ҳаёт ҳақида бутун ва муҳим хулосалар чиқариб оласиз.
Қиссадаги ҳар бир образ асосий қаҳрамон саналади. Уларнинг ҳар бирининг ўз қисмати, ўз тақдири бор. Асар умумий полотносида ҳар бири ўз алоҳидалигига эга. Шу сабаб улар ҳар бирига хос алоҳида кечинмалар ўз ўзича ҳаёт ҳақида маълум бир ҳукм бўла олади. Асар қаҳрамонлари ўз ҳаётининг қаҳрамони. Ҳаммасининг ўз вазифаси бор. Аслида ҳаётда ҳам шундай. Бу асарда кимдир бош қаҳрамон қилиб танланса, зўракилик бўларди.
* * *
Асарни ўқиётганингизда гўёки воқеалар, ҳаётнинг лойқа дарёси ёнингиздан бепарво оқиб ўтаётгандек бўлади. Чунки воқеаларга нисбатан (аслида босиқ бир эҳтирос, босиқ бир шиддат билан тасвирланган эрса-да) ёзувчининг муносабати шундай гўё. Тасвир шу қадар сокинки, “хилват бағрингизга сассиз отилади” , сассиз отилиб, ит, бола, Сем, айиқ , шивалаб ётган ёмғирнинг қуюқ пардаси—ҳаётдаги ҳамма нарса бир-бирига беланиб, қоришиб ётган шаклда қуюқлашади. Тасвирдаги сокинлик, бефарқлик аслида қаҳрамонлар руҳиятига сингдириб юборилган ёки уларнинг руҳиятидан таралиб, бутун бир ҳаётга, асарга сокин маром бахш этиб тургандек. Айни шу совуққонлиги туфайли қаҳрамонлар жуда мағрур, жасур. Итоатида ҳам мағрурлик намоён (ит, Сем, Айиқ мисолида).
Фолкнер ҳеч бир воқеа ёки тафсилотга алоҳида урғу бермайди. Бошдан охиригача сокин руҳни ушлаб қолади. Ва якунда сокин руҳ воситасида ҳикоя қилинган воқеаларга нисбатан ўқувчи кўнглида на аламга, изтиробга, на хотиржамликка ўхшамаган муносабатни пайдо қилган услуб аслида муқаррарлик ва ожизлик туйғусига урғу бергани ойдинлашади. Бу инсоннинг эмас, жами мавжудот, жами яратиқ—ўт-ўланнинг ҳам Вақт ва қисмат олдида шунчаки ожизлиги, ўз тақдирининг мубталоси эканлиги—муқаррарлигидир. Бу ривоятларда эшитилган, қулоқ ўрганган, ақл аллақачон таниб бўлган ожизлик эмас. Фолкнерча қиёсда айтганда, “ совуқ ва тунд қатъият” шаклида, “шивалаётган кулранг музли ёмғир” шаклидаги, “итлар кўзида ялтиллаётган ва сассиз айланаётган зимистон”, “ложувард сукут” ва “шовуллаётган тунд ўрмон” шаклидагги ожизликдир. Хуллас ҳамма нарса бир-бирига қоришиб ётган улкан, ҳаётнинг ўзидек чег-чегарасиз бир Ожизлик…
* * *
Фолкнер аввал воқеа, сўнг воқеа орқали маълум бир хулоса бермайди (биз кўниккан услублардан фарқли равишда). Қаҳрамон бирор ҳаракатга киришар экан, ўша ҳаракатнинг қаҳрамон қалбида қолдирган ёди ва хотирасини , хулосасини (воқеа қандай давом этиши, нима билан тугалланишидан олдин) таранг туйғулар силсиласида ёритади. Бирор янги ҳаракат, янги воқеа бошланади ва сиз унинг давомига эмас, туйғулар пўртанасига дуч келасиз. Бу туйғулар аксар ҳолларда хотирага ўралгани учун сирли бўлиб туйилади, таъсирчанлиги ортади, шундан гўзал кўринади. Қаҳрамон кўнглидан кечаётган ҳислари айни ўша пайтга тегишлими ё орадан йиллар ўтиб ёдга олинган ҳислар, улар орқали чиқарилган хулосаларми , билиш қийин. Фолкнерда вақт борасидагина эмас, туйғу борасида ҳам мана шундай тизгинсизлик, аралаш-қуралашлик, сирлилик бор. Ва ниҳоят, бу туйғулар, хулосалар шу қадар аниқ тасвир ва тафаккур билан тўйинтирилганки, ҳар доим жуда жуда кўп нарсалар ўқувчи англами сарҳадларидан четда қолаверади. Бу бутун бир асарга эмас, ҳар бир саҳифага тегишли фикр. Шу сабаб бу сирли оламга ҳар кирганда янги нарсаларни кашф қилиб, ҳайратланаверасиз.
* * *
Табиат тавсифлари, ички монологлар, бевосита қаҳрамон келажаги ҳам ва қаҳрамон руҳиятини очиб берувчи ҳаёт ҳақидаги ўйлар узундан-узун эҳтиросли, шиддати кўтарилиб борувчи гапларга жо бўладики, бундай пайтда асардаги Вақт ҳам, воқеалар ҳам тўхтаб туради. Бу эса Фолкнер услуби бетизгин ва эркинлигини кўрсатади. Бетизгинлик ёзувчининг ички ҳолати, қалбан шоирлиги билан боғлиқ. У воқеани истаган жойида тўхтатиб кўнглидаги эҳтиросини тўкиб солаверади, яъни кўнгли буюрган жойида. Шу сабаб Фолкнер услубига тақлид қилиш анча мушкул.
* * *
Асарда Айзек Макаслиннинг ягона рафиқаси ва маҳбубаси ўрмон бўлиб қолади. Ўрмон бола учун дунёни англашнинг руҳий воситаси. Шу сабаб у мангу рафиқа. Ҳар бир одам ўзи севган, кўнгил берган нарсаси ёки кишиси орқали дунёни англаб боради. Ва одам дунёни англашда вобаста бўлган бу севгига дахлдор бўлганидан, унга итоатда, унинг қули бўлганидан фахрланади ҳам. Болани ҳам ўзи ният қилгандек “ ов қилиш, ҳайвонларни тутиш билан қартайганига қарамасдан , тоабад ҳеч нарса билан таққослаб бўлмайдиган дахлдорлик, итоат ва фахр тарк этмайди.”
* * *
Асардан иқтибос: “ Ёз ва куз, қор ва нам , шарбатдан бўккан баҳорнинг белгилаб қўйилган навбат алмашишлари, ўрмон борлиғининг ўчмас ва боқий босқичлари, уни инсон ёки деярли инсон қилган ўрмонлар, боланинг маънаъий отаси бўлган, у эъзозлайдиган…қари Сем Фазерсни боққан ва тўйдирган ўрмонлар; вақти келиб у уйланади ва хотини билан ўз навбатида қисқа ва хаёлий бахтларини топадилар…—шундай бўлсада, ўрмон ( боқий ёзнинг яшиллиги, кузнинг ёнғинлари ва ёмғирлари, муздек совуғИ ва ҳатто қорининг ўзгариши учун ҳожат бўлмаганидек, ўзгаришига ҳожати йўқ ўрмонлар; уни танҳолик билан эмас, хилват билан ўраб олган ўрмонлар) унинг яккаю ягона рафиқаси ва маҳбубаси бўлади.”
Уилям Фолкнер
ҚАЙҒУГА АЙЛАНГАН ВАҚТ
Тилланисо Эшбоева таржимаси
Уильям ФОЛКНЕР (Faulkner) (1897.25.9, Нью-Олбани — 1962.6.7, Оксфорд, Миссисипи штати) — америкалик ёзувчи. 20-аср жаҳон адабиёти классикларидан. Нобель мукофоти лауреати (1949).
Фолкнернинг «Аскар мукофоти» (1926) ва «Чивинлар» (1927) романи чоп этилган, бироқ, бу асарлар муваффақият қозонмаган. Фолкнер умидсизланмай, «Сарторис» (1929) романини ёзган. Асар воқеалари Америка жанубида жойлашган хаёлий Йокнапатора шаҳрида кечади. Ушбу роман танқидчилар эътиборини тортган бўлишига карамай, Фолкнер «Шовқин ва ғазаб» (1929) романидан кейингина тан олинган. «Ўлим тўшагида» (1930) романи 59 та ички монологдан иборат. «Ибодатхона» (1931) асари гангстер томонидан зўрланган аёлнинг фоҳишахонадан бошпана топиши ҳақида ҳикоя қилади. Роман тез орада машҳур бўлиб кетган. «Август ёғдуси» (1932) романида ирқчилик ва пуританлик принципларининг салбий оқибатлари очиб ташланган. «Авессалом, Авессалом» (1936) романида АҚШ жанубидаги плантаторларнинг «янги династия»сини яратиш учун бўлган ҳаракатларнинг оқибатсизлиги кўрсатилган. Фолкнер «Қишлоқча» (1940),«Шаҳар» (1957), «Қўрғонча» трилогияси, «Бу, ўн учлар» (1931), «Кел, Мусо» (1942) ҳикоя ва новеллалар тўпламлари муаллифи. «Танланган асарлар» тўплами чоп этилгач, Фолкнер асарларига қизиқиш бирмунча ошган. 1962 й.да сўнгги романи — «Олиб қочарлар»ни ёза бошлаган. Аммо асар тугалланмаган.
* * *
Ўтмиш ўлмайди. У ҳатто ўтмайди, яъни ўтмиш ҳам эмас.
* * *
Ҳаёт ҳимоя қилиниши керак бўлган мулк эмас, бошқалар билан бўлишиш керак бўлган тортиқдир.
* * *
Одам ўз ўтмишининг йиғиндиси.
* * *
Ёлғизлик ва ичкиликни бир-бирига аралаштириш жуда хавфли.
* * *
Ёмонликка самимият билан, яхшиликка яхшилик билан ҳақ тўла.
* * *
Бу озод мамлакат. Ҳамма ҳамма нарсага тупуради.
* * *
Аҳмоқ — ҳатто ўзининг маслаҳатига ҳам кирмайди.
* * *
Одамлар икки киши орасидаги севгини ўлди дейишади. Бўлмаган гап. Шунчаки улар севгига муносиб бўлмаганлари учун севги уларни ташлаб кетади.
* * *
Фазилатларинг учун яхши кўришмайди, аксинча, камчиликларинг учун севишади.
* * *
Бахтли ақлнинг энг муҳим хоссаси шуки, виждон дош беролмайдиган нарсаларни унутиб юборади.
* * *
Одам ўз ғам-қайғусининг жамланмасидир. Кун келиб сен ғамлар ўтди деб ўйлайсан, лекин вақтнинг ўзи қайғуга айланиб қолади.
* * *
Инсон табиати ҳеч қачон эскирмайдиган мавзу.
* * *
Муҳаббатни китобларга жойлаганлар ҳақ бўлган. У ундан бошқа жойда омон қололмайди.
Tillaniso Eshboyeva
TOKI DUNYODA MUQARRARLIK BOR
O‘quvchi kundaligidan
Folknerda harakat holatga bo‘ysundiriladi. Voqealar rivojini davom ettiradigan obraz harakati faqat o‘sha davom uchun kerak. Harakatdagi holat shu qadar aniq, yozuvchining badiiy maqsadiga shu qadar uyg‘unki, qancha takror o‘qisangiz ham yangi holat tasvirlariga duch kelaverasiz.
Asar so‘ngiga yetgach esa ma’lum obrazning asar davomidagi butun harakati aslida bitta umumiy, biroz sirli va shu bilan birga o‘ta ko‘lamdor Holatni ko‘rsatishga yo‘nalganini tushunib olasiz. Asarning bir polotnoga yig‘ilgan umumiy holat tasviridan kelib chiqib hayot haqida butun va muhim xulosalar chiqarib olasiz.
Qissadagi har bir obraz asosiy qahramon sanaladi. Ularning har birining o‘z qismati, o‘z taqdiri bor. Asar umumiy polotnosida har biri o‘z alohidaligiga ega. Shu sabab ular har biriga xos alohida kechinmalar o‘z o‘zicha hayot haqida ma’lum bir hukm bo‘la oladi. Asar qahramonlari o‘z hayotining qahramoni. Hammasining o‘z vazifasi bor. Aslida hayotda ham shunday. Bu asarda kimdir bosh qahramon qilib tanlansa, zo‘rakilik bo‘lardi.
* * *
Asarni o‘qiyotganingizda go‘yoki voqealar, hayotning loyqa daryosi yoningizdan beparvo oqib o‘tayotgandek bo‘ladi. Chunki voqealarga nisbatan (aslida bosiq bir ehtiros, bosiq bir shiddat bilan tasvirlangan ersa-da) yozuvchining munosabati shunday go‘yo. Tasvir shu qadar sokinki, “xilvat bag‘ringizga sassiz otiladi” , sassiz otilib, it, bola, Sem, ayiq , shivalab yotgan yomg‘irning quyuq pardasi—hayotdagi hamma narsa bir-biriga belanib, qorishib yotgan shaklda quyuqlashadi. Tasvirdagi sokinlik, befarqlik aslida qahramonlar ruhiyatiga singdirib yuborilgan yoki ularning ruhiyatidan taralib, butun bir hayotga, asarga sokin marom baxsh etib turgandek. Ayni shu sovuqqonligi tufayli qahramonlar juda mag‘rur, jasur. Itoatida ham mag‘rurlik namoyon (it, Sem, Ayiq misolida).
Folkner hech bir voqea yoki tafsilotga alohida urg‘u bermaydi. Boshdan oxirigacha sokin ruhni ushlab qoladi. Va yakunda sokin ruh vositasida hikoya qilingan voqealarga nisbatan o‘quvchi ko‘nglida na alamga, iztirobga, na xotirjamlikka o‘xshamagan munosabatni paydo qilgan uslub aslida muqarrarlik va ojizlik tuyg‘usiga urg‘u bergani oydinlashadi. Bu insonning emas, jami mavjudot, jami yaratiq—o‘t-o‘lanning ham Vaqt va qismat oldida shunchaki ojizligi, o‘z taqdirining mubtalosi ekanligi—muqarrarligidir. Bu rivoyatlarda eshitilgan, quloq o‘rgangan, aql allaqachon tanib bo‘lgan ojizlik emas. Folknercha qiyosda aytganda, “ sovuq va tund qat’iyat” shaklida, “shivalayotgan kulrang muzli yomg‘ir” shaklidagi, “itlar ko‘zida yaltillayotgan va sassiz aylanayotgan zimiston”, “lojuvard sukut” va “shovullayotgan tund o‘rmon” shaklidaggi ojizlikdir. Xullas hamma narsa bir-biriga qorishib yotgan ulkan, hayotning o‘zidek cheg-chegarasiz bir Ojizlik…
* * *
Folkner avval voqea, so‘ng voqea orqali ma’lum bir xulosa bermaydi (biz ko‘nikkan uslublardan farqli ravishda). Qahramon biror harakatga kirishar ekan, o‘sha harakatning qahramon qalbida qoldirgan yodi va xotirasini , xulosasini (voqea qanday davom etishi, nima bilan tugallanishidan oldin) tarang tuyg‘ular silsilasida yoritadi. Biror yangi harakat, yangi voqea boshlanadi va siz uning davomiga emas, tuyg‘ular po‘rtanasiga duch kelasiz. Bu tuyg‘ular aksar hollarda xotiraga o‘ralgani uchun sirli bo‘lib tuyiladi, ta’sirchanligi ortadi, shundan go‘zal ko‘rinadi. Qahramon ko‘nglidan kechayotgan hislari ayni o‘sha paytga tegishlimi yo oradan yillar o‘tib yodga olingan hislar, ular orqali chiqarilgan xulosalarmi , bilish qiyin. Folknerda vaqt borasidagina emas, tuyg‘u borasida ham mana shunday tizginsizlik, aralash-quralashlik, sirlilik bor. Va nihoyat, bu tuyg‘ular, xulosalar shu qadar aniq tasvir va tafakkur bilan to‘yintirilganki, har doim juda juda ko‘p narsalar o‘quvchi anglami sarhadlaridan chetda qolaveradi. Bu butun bir asarga emas, har bir sahifaga tegishli fikr. Shu sabab bu sirli olamga har kirganda yangi narsalarni kashf qilib, hayratlanaverasiz.
* * *
Tabiat tavsiflari, ichki monologlar, bevosita qahramon kelajagi ham va qahramon ruhiyatini ochib beruvchi hayot haqidagi o‘ylar uzundan-uzun ehtirosli, shiddati ko‘tarilib boruvchi gaplarga jo bo‘ladiki, bunday paytda asardagi Vaqt ham, voqealar ham to‘xtab turadi. Bu esa Folkner uslubi betizgin va erkinligini ko‘rsatadi. Betizginlik yozuvchining ichki holati, qalban shoirligi bilan bog‘liq. U voqeani istagan joyida to‘xtatib ko‘nglidagi ehtirosini to‘kib solaveradi, ya’ni ko‘ngli buyurgan joyida. Shu sabab Folkner uslubiga taqlid qilish ancha mushkul.
* * *
Asarda Ayzek Makaslinning yagona rafiqasi va mahbubasi o‘rmon bo‘lib qoladi. O‘rmon bola uchun dunyoni anglashning ruhiy vositasi. Shu sabab u mangu rafiqa. Har bir odam o‘zi sevgan, ko‘ngil bergan narsasi yoki kishisi orqali dunyoni anglab boradi. Va odam dunyoni anglashda vobasta bo‘lgan bu sevgiga daxldor bo‘lganidan, unga itoatda, uning quli bo‘lganidan faxrlanadi ham. Bolani ham o‘zi niyat qilgandek “ ov qilish, hayvonlarni tutish bilan qartayganiga qaramasdan , toabad hech narsa bilan taqqoslab bo‘lmaydigan daxldorlik, itoat va faxr tark etmaydi.”
* * *
Asardan iqtibos: “ Yoz va kuz, qor va nam , sharbatdan bo‘kkan bahorning belgilab qo‘yilgan navbat almashishlari, o‘rmon borlig‘ining o‘chmas va boqiy bosqichlari, uni inson yoki deyarli inson qilgan o‘rmonlar, bolaning ma’na’iy otasi bo‘lgan, u e’zozlaydigan…qari Sem Fazersni boqqan va to‘ydirgan o‘rmonlar; vaqti kelib u uylanadi va xotini bilan o‘z navbatida qisqa va xayoliy baxtlarini topadilar…—shunday bo‘lsada, o‘rmon ( boqiy yozning yashilligi, kuzning yong‘inlari va yomg‘irlari, muzdek sovug‘I va hatto qorining o‘zgarishi uchun hojat bo‘lmaganidek, o‘zgarishiga hojati yo‘q o‘rmonlar; uni tanholik bilan emas, xilvat bilan o‘rab olgan o‘rmonlar) uning yakkayu yagona rafiqasi va mahbubasi bo‘ladi.”
Uilyam Folkner
QAYG’UGA AYLANGAN VAQT
Tillaniso Eshboyeva tarjimasi
Uilyam FOLKNER (Faulkner) (1897.25.9, N`yu-Olbani — 1962.6.7, Oksford, Missisipi shtati) — amerikalik yozuvchi. 20-asr jahon adabiyoti klassiklaridan. Nobel` mukofoti laureati (1949). Folknerning «Askar mukofoti» (1926) va «Chivinlar» (1927) romani chop etilgan, biroq, bu asarlar muvaffaqiyat qozonmagan. Folkner umidsizlanmay, «Sartoris» (1929) romanini yozgan. Asar voqealari Amerika janubida joylashgan xayoliy Yoknapatora shahrida kechadi. Ushbu roman tanqidchilar e’tiborini tortgan bo’lishiga karamay, Folkner «Shovqin va g’azab» (1929) romanidan keyingina tan olingan. «O’lim to’shagida» (1930) romani 59 ta ichki monologdan iborat. «Ibodatxona» (1931) asari gangster tomonidan zo’rlangan ayolning fohishaxonadan boshpana topishi haqida hikoya qiladi. Roman tez orada mashhur bo’lib ketgan. «Avgust yog’dusi» (1932) romanida irqchilik va puritanlik printsiplarining salbiy oqibatlari ochib tashlangan. «Avessalom, Avessalom» (1936) romanida AQSH janubidagi plantatorlarning «yangi dinastiya»sini yaratish uchun bo’lgan harakatlarning oqibatsizligi ko’rsatilgan. Folkner «Qishloqcha» (1940),«Shahar» (1957), «Qo’rg’oncha» trilogiyasi, «Bu, o’n uchlar» (1931), «Kel, Muso» (1942) hikoya va novellalar to’plamlari muallifi. «Tanlangan asarlar» to’plami chop etilgach, Folkner asarlariga qiziqish birmuncha oshgan. 1962 y.da so’nggi romani — «Olib qocharlar»ni yoza boshlagan. Ammo asar tugallanmagan.
Uilyam Folkner — amerikalik yozuvchi, shoir, dramaturg, Nobel mukofoti sovrindori. XX asrning buyuk adiblaridan biri.
* * *
O‘tmish o‘lmaydi. U hatto o‘tmaydi, ya’ni o‘tmish ham emas.
* * *
Hayot himoya qilinishi kerak bo‘lgan mulk emas, boshqalar bilan bo‘lishish kerak bo‘lgan tortiqdir.
* * *
Odam o‘z o‘tmishining yig‘indisi.
* * *
Yolg‘izlik va ichkilikni bir-biriga aralashtirish juda xavfli.
* * *
Yomonlikka samimiyat bilan, yaxshilikka yaxshilik bilan haq to‘la.
* * *
Bu ozod mamlakat. Hamma hamma narsaga tupuradi.
* * *
Ahmoq — hatto o‘zining maslahatiga ham kirmaydi.
* * *
Odamlar ikki kishi orasidagi sevgini o‘ldi deyishadi. Bo‘lmagan gap. Shunchaki ular sevgiga munosib bo‘lmaganlari uchun sevgi ularni tashlab ketadi.
* * *
Fazilatlaring uchun yaxshi ko‘rishmaydi, aksincha, kamchiliklaring uchun sevishadi.
* * *
Baxtli aqlning eng muhim xossasi shuki, vijdon dosh berolmaydigan narsalarni unutib yuboradi.
* * *
Odam o‘z g‘am-qayg‘usining jamlanmasidir. Kun kelib sen g‘amlar o‘tdi deb o‘ylaysan, lekin vaqtning o‘zi qayg‘uga aylanib qoladi.
* * *
Inson tabiati hech qachon eskirmaydigan mavzu.
* * *
Muhabbatni kitoblarga joylaganlar haq bo‘lgan. U undan boshqa joyda omon qololmaydi.
