Таниқли ёзувчи Василий Ян асарларини болагимдан севиб мутолаа қилганман. Ўша муҳаббат таъсирида 1983 йили Ян хотирасига бағишлаб шеър ҳам ёзганман… Бугун адибнинг тўрт жилдли асарлар тўпламига кирган «Осиёнинг мовий сарҳадлари» («Чавандоз номалари») номланган сафарномасидан бир бобни жузъий қисқартирилган ҳолда эътиборингизга ҳавола қилмоқдамиз.
ВАСИЛИЙ ЯН ҲАҚИДА
Хуршид Даврон
Василий Ян (Янчевецкий; 1874/1875—1954) мўғул босқини тарихига бағишланган ва «Чингизхон», «Боту», «Сўнгги денгизгача» тарихий романларидан иборат трилогияси, Жалолиддин Мангуберди ҳаёти ҳақида «Жасорат қанотида», шунингдек жуда кўп тарихий асарлар муаллифи. Адибнинг асарлари дунёнинг жуда кўп тилларига таржима қилинган. Петербург университетининг тарих ва филология факультетида таҳсил олган. Университетдан кейин икки йил Россия бўйлаб саёҳат қилади ва бир йил Лондонда яшаб,Британия музейидаги қадимий ҳужжатларни ўрганади. Ўша даврдан бошлаб Шарқ хвлқлари тарихини чуқур ўрганишга киришган. Шу мақсадда 1901 йили Россия империясининг Асхобод (ҳозирги Ашгабат) истеҳкомида хизмат қила бошлайди. Осиё бўйлаб бир неча экспедицияларда қатнашган. 1902 йили Хивага борган ва хон қабулида бўлган. 1906—1907 йиллари Тошкентда, 1925—1927 йиллари Самарқанда яшаган. Биринчи жаҳон уруши пайтида бир гуруҳ адиблар ва олимлар қаторида Тошкентга кўчирилган.
Василий Ян асарларини болагимдан севиб мутолаа қилганман. Ўша муҳаббат таъсирида 1983 йили Ян хотирасига бағишлаб шеър ҳам ёзганман:
В. Г. ЯН ХОТИРАСИГА
Қипчоқ даштларида ёвшан сочган ис
Шероз боғларининг атридан эпкин.
Саҳродаги қудуқ бесарҳад, тубсиз
Денгизни бир ҳўплаб ютиши мумкин.
Ҳозиргача агар тунлар нафасинг
Ичга ютиб, зийрак қулоғинг тутсанг,
Сенга етиб келар тулпорлар саси,
Жаранглар қиличлар таратган оҳанг.
Агар кўзинг юмсанг оромдан кечиб,
Карвонлар юрмаган йўллардан пинҳон,
Дарёларда оққан бор сувни ичиб,
Учган черикни ҳам кўрарсан аён.
Ушоқ тулпор минган айёр жаҳонгир
Ортидан дунёнинг ярми от қўяр,
Неки гўзаллик бор: китоб ё қаср,
Ўтрор ё Самарқанд – йиқар, ўт қўяр.
Чунки улар билан, ёвшан сочган ис
Водий боғларининг атридан эпкин,
Саҳродаги қудуқ бесарҳад, тубсиз
Денгизни бир хўплаб ютиши мумкин
Аммо улар билмас: ҳаёт боқийдир,
Ҳаётни ҳеч қачон енголмас ўлим.
Кеча жангда қурбон бўлган баҳодир
Эртага ўйғонар гул-чечак бўлиб.
Аммо улар билмас: тўкилган кўз ёш
Сувга айланади, дарё тўлажак.
Дарахтлар уйғонар, чарақлар қуёш,
Қурбонлар бўғзидан чиқар келажак.
Бугун адибнинг тўрт жилдли асарлар тўпламига кирган «Осиёнинг мовий сарҳадлари» («Чавандоз номалари») номланган сафарномасидан бир бобни жузъий қисқартирилган ҳолда эътиборингизга ҳавола қилмоқдамиз.
Саёҳату саргузаштларга бағишланган бу номалар бир томондан, Россия империяси, иккинчи томондан, Америка Қўшма Штатлари ва Буюк Британиянинг Ўрта Осиё ҳамда Яқин Шарқни ўз тасарруфларига олиш мақсадида ўзаро можароли рақобатлари ҳақида ҳикоя қилади.
Василий Ян
ОСИЁНИНГ МОВИЙ САРҲАДЛАРИ
(ЧАВАНДОЗ НОМАЛАРИ)
БУ ЕРДАН ҲАЁТ ҚОЧГАН
1. Америка экспедицияси
Биз Асхободга қайтганимизда иккита шов-шувли воқеа рўй берган эди. Генерал Уссаковскийнинг оиласи келибди… Иккинчиси эса анча жиддийроқ.
1903 йили танти миллиардер Карнегининг илмий институтидан Американинг геология-археология экспедицияси келган эди. Ўшанда «Асхобод» газетаси экспедиция «… ер ва давлат мулки вазирлигининг тавсияси билан келганлиги, Копетдоғ, Гавдан, Хайробод, Қарши ва Термизни илмий тадқиқ қилишда АҚШ элчисининг хоҳишига кўра Бош штаб экспедицияга ҳамкор бўлиши, лекин қазилма ва археология бойликлари олиб кетилмаслиги…» ҳақида ёзган эди.
Экспедицияни Рафаэл Помпелли бошқарган. У илмга дахли йўқ моҳир ишбилармон сифатида катта ўғли билан келган эди. Экспе-дициянинг асосий мақсади нефт ёки бошқа фойдали қазилмаларни қидириш эканлиги истиснодан холи бўлмаган.
Генерал Уссаковский америкаликларни илиқ кутиб олиб, ҳар тарафлама ёрдам кўрсатишга ваъда берди. Менга эса, инглизча билганим учун экспедицияда қатнашишимга хайрихоҳлик билдирди.
Помпелли “уни яна Россия ўзига махлиё қилаётганини”, ёшлик пайтларида Сибирга қайсидир илмий экспедиция билан келгани, бу сафарлар унда “ёқимли таассуротлар” қолдирганини сўзлаб берди. Экспедициянинг раҳбари ва Помпеллининг ўнг қўли Дэвис эди. Америкалик бу таниқли олимнинг геология бўйича мукаммал қўлланмаси Қўшма Штатлар университетларида ўқитиларди. Дэвис Копетдоғ тизмаларига чиққан ва кейинчалик тоғлар, тоғ жинслари ҳажми, уларнинг геологик тузилиши бўйича кузатувлари ҳақида Уссаковскийга ҳисобот берган эди.
Дэвиснинг ассистенти ёш геолог Эльсворс Хентингтон бўлиб, яна бир машҳур профессор – италян археологи ҳам экспедиция таркибига кирган. Помпелли экспедицияси 1904 йил давомида Асхобод яқинидаги Анав харобаларида қимматли кашфиёт қилгани ҳақида “Закаспий шарҳлари” газетасида хабар берилган эди.
Помпеллининг қазиш ишлари Ўрта Осиё тарихини ўрганишга ҳисса қўшди. Карнеги институти экспедиция ҳақидаги хисоботни чиройли қилиб нашр этган (унда кейинчалик академик бўлган В.В. Бартольд ҳам қатнашган), шу ишларни нега биз – руслар мустақил равишда бажармаганимиз алам қилган эди.
2. “Таҳлика ва таваккални бўйнимизга олиб”
Эльсворс Хентингтон билан деярли тенгдош эдик. Маълумотимиз даражаси ва ихтисосимиз бир хил эди. Иккаламиз ҳам бўйдоқ ҳаёт пиллапояларидан энди кўтарилиб келаётган бўлиб, саёҳатлар борасидаги орзуларимизнинг муштараклиги бизни дўст қилиб қўйганди. Эроннинг тақир саҳролари орқали эрон-афғон чегаралари бўйлаб Ҳиндистонга ўтишга келишиб олдик.
Ўрта Осиёга келган ва ўлка бўйлаб юрган кунимданоқ олдиндан ўйлаган орзуим – Эрон ва Афғонистон орқали Ҳиндистонга ўтишга тайёргарлик кўра бошлаган эдим. Ҳали Лондонда эканлигимда, кейинчалик эса Петербург ва Асхободда ўзим ўтадиган давлатларни ўргана бошладим. Тўплаган маълумотларим ёрдамида Афғонистон ҳақида бир неча мақолалар ёзганман. Улар “Асхобод” ва Петербургнинг “Новое время” газеталарида босилган эди.
Генерал Суботичний Узоқ Шарққа кетиши олдидан Эрон ва Афғонистонга сафарга юборишини сўраб, фикрларимни асослаган ҳолда билдириш ёзган эдим. Унда “бош мақсад Афғонистонни, унинг халқи, сиёсати, урф-одати ва бошқа муносабатларини ўрганиш” эканлигини баён қилган эдим. Генерал Суботич менинг хатимдан нусха кўчиртириб, Туркистон генерал – губернаторига жўнатган ва хатида талабимнинг қондирилишини сўраганди.
Тошкентдан келган жавоб хатида генерал Иванов шундай ёзган эди: “Губерня котиби Янчевецкийнинг Афғонистонга бориб, ўша мамлакат билан танишиш истаги менга маъқул бўлди. Хоҳлардимки Янчевецкий таҳлика ва таваккални бўйнига олиб, бу ишни қилиши мумкин. Бироқ жаноб ҳарбий вазирнинг розилигисиз рухсат беришга иккиланмоқдаман. Шунинг учун ходимингиз илтимосини ҳарбий вазир билан ҳазрати олийларига тақдим этдим….”
1902 йилнинг декабр ойида Петербургдан телеграмма келди. Унда ҳарбий вазирнинг: “Янчевецкий барча оғирликларни бўйнига олса – розиман…” деган рухсати битилган эди. Лекин сал кам бир йилда кейингина орзуларимни амалга ошириш имкони туғилди.
Режаларимни Хентингтон билан ўртоқлашдим. 1903 йилда ўзаро келишиб, илмий экспедицияни Эрондан бошлаш, Сейистонга етганда, Афғонистонга кириб, сўнг Ҳиндистонга йўл олишни режалаштирдик. Шунинг учун 1903 йилнинг август ойида бир вақтнинг ўзида иккита билдиришнома ёздим. Бири – Эронга бориш, иккинчиси – махфий – Афғонистон ва Ҳиндистонга ўтиш ҳақида эди.
Россия ва Афғонистон билан дипломатия муносабатлари бўлмаганлиги оқибати ўлароқ экспедициямиз ва унинг йўналишини ошкор қилмаслик учун ҳужжат ва буйруқларда менинг сафарим фақат Эронга эканлиги кўрсатилди. Қолганлари – Афғонистон ва Ҳиндистон сафари менинг “ бўйнимга тушган ” эди.
Петербург газеталари билан ҳамкорлик қилишим ҳамммага маълум бўлиб, Уссаковский менга журналист сифатида, “йўл харажатларисиз, маошим сақланган ҳолда” рухсат берди. Шу боисдан сафар жиҳозларини топиш қийин кечди. Сафар учун уч юз сўм ва олдиндан уч ойлик маошим – уч юз сўмни олдим, холос (кейинчалик сафаримни яна уч ойга узайтиришди, бу пулларни уммон ортидан каттагина маблағ олиб турувчи Хентингтон билан тенг бўлишиб олдик).
3. Бизнинг карвон
Сафаримизда олти киши эдик. Учта туяга сув тўлдирилган мешлар, озиқ-овқат, йиғма чодир, кигизлар ортилди. Эльсворсда эса Америкадан олиб келган йиғма каравот, курси, хонтахта ҳамда узун тоғора бор эди. У имкон топилганида бу жиҳозлардан фойдаланишни ўрнига қўяр эди. Бу эса менинг ғашимни келтирарди.
Сафарда мени Маргания (Малахий Клавдиевич Маргания асли кавказлик бўлиб, истеъфодаги подполковник эди – таржимон) тарафидан юборилган икки йигит ёш: хушчақчақ туркман Хивақиличва афғон қочоғи Мардон кузатиб боришарди.
Мардон асли Ҳиротда яшаган. Хотинини жазмани билан тутиб олганида ҳар иккаласини ҳам сўйиб ташлаган бўлиб, қочқинда яшарди. Афғонистонга қайтса, уни дор кутаётганини ўйлайвериб, одамови бўлиб қолган. Хивақилич эса тўрт хотинининг ғалвасидан қочиб кетган, шунинг учун ҳам қувноқ юрарди. Хентингтон ўзига Қурбон исмли тилмочи ва форс ҳамда туркман тилларини яхши биладиган ўрис Михаилларни ёрдамчи қилиб олди. Михаил яхши овчи бўлиб, кейинчалик сафар давомида ёввойи қушлар билан сийлади, Элъсворсни рус тилига ўргатди…
Шунингдек, экспедицияни Трезорка лақабли кўппак кузатиб борди. Мен билан узоқ вақт бирга яшаган оппоқ ва жуссаси митти бўлган бу ит карвон олдида чопиб борар, ҳамма дам олганида юкларнинг тепасига чиқиб дам олар, тунлари карвонни ҳушёрлик билан қўриқлар ва шарпа сезганида қаттиқ ҳурар эди. Хентингтон йўл-йўлакай “Сулув Елена ҳақида” хўрсиниб, хатлар орасига қора қоғоз қўйиб кундалик ёзарди. Имкон топди дегунча хатнинг бир нусхасини Бостондаги отасига юборарди. Эҳтиёткорлиги туфайли шундай қиларди. Чунки кундаликлар турли сабаблар билан йўқолиб қолганида ҳам тайинли қўлларда бўлар эди. Америкага қайтгач, “Туркистонни тадқиқ қилиш” номли китобида саёҳатимиз ҳақидаги ҳисоботни суратлар ва чизмалар билан нашр этди.
4. “Оллоҳ биздан юз ўгирмади…”
Экспедиция карвонимиз Сарахсдан 1903 йилнинг ноябрида йўлга чиқди. Биз атайлаб шу вақтга келишган эдик. Чунки бу ойда Ўрта Осиё минтақасида жазирама иссиқлар ўрнига салқин ҳаво келади, айрим жойлар музлайди. Бу эса саёҳатчилар учун ҳам, уловлар учун ҳам қум ва қояларда юришни осонлаштиради.
“Узоқ сафар мени ўта ҳушёр бўлишга чақиради”, деб ёзган эдим Сарахсдан чиқаётиб Асхободга йўллаган хатимда. Саёҳатнинг биринчи кунлариёқ фикримнинг тўғрилигини кўрсатди ва айрим умид ва режаларни чиппакка чиқарди.
Эрон йўли биз учун Зулфиқордан бошланди. Дарага жойлашган бу шаҳар Россия, Эрон ва Афғонистон чегаралари кесишган жойда эди. Карвон шу жойдан эрон-афғон чегарасидан жанубга қараб юрди. Сафар чоғида биз ўзимиз белгилаган усул билан – гоҳ қум текисликлари, гоҳ аҳоли яшаш жойларида тўхтаб ўтдик.
Хентингтон иккимиз отларга миниб, карвондан четга чиқар ва жойларни ўрганар эдик. Шундай четга чиқишларнинг бирида Афғонистон чегараси ичига анча кириб кетибмиз. Ариқ чопаётган деҳқонлар бизни ушлаб олишди. Кузатувчи икки йигит ҳам биз билан бирга эди. Деҳқонлар бизни қўйиб юбормасликлари равшан бўлгандан кейин Хентингтон отишма билан қутулиб қолишни таклиф этди. Мардон қулоғимга шивирлади: “Оллоҳ биздан юз ўгирди!” Ҳар бир тутиб олинган ўрис учун инглизлар минг рупиядан тўлашади! Бу ерларда инглизларниг айғоқчилари кўп! Олишамиз, бўлмаса бизни аввал зиндонга солиб, кейин Англиянинг Кобулдаги ваколатхонасида аъёнларнинг кўз ўнгида қозиққа ўтқизишади!… ”
Бир оз ўйлангандан кейин Гомер достонидаги Одессейнинг ҳийласини Мардонга шивирлаб: “Шошма! Оллоҳ ҳали биздан юз ўгиргани йўқ. Балки биз Оллоҳни эсдан чиқарганмиз” дедим ва афғонларга мени улуғ сарҳанг (полковник) деб таништиришини айтдим. Мен бу ерга элчи сифатида келганман, ҳар кимлар билан гаплашавермайман, катта бошлиқлар билан учраштиришларини талаб қиламан!
Мардоннинг гапини эшитиб афғонлар бошлиқларини бу ердан анча узоқда – қалъада эканлигини айтди.
“ Мени у ерга олиб боринг! – деб буйруқ қилдим. – Ундан олдин чопар юборинглар, дастурхон ёзиб, чой дамлаб қўйсин”.
Бир неча афғон отларига сакраб миниб, чоптириб кетишди. Икки афғон йигити мен минган отни жабдуғидан ушламоқчи эди, биқинидан ниқтов еган от пишқириб, уларни тишламоқчи бўлди. Шундагина улар нари кетишиб, йўлларида давом этишди.
Ялангоёқ афғонлар қуршовида ярим вайронага айланган, пахсадан қурилган қалъага келдик. Гиламлар тўшаб улгурилган, қозонларда палов, мис қумғонларда чой қайнар эди.
Қалъа бошлиғи ҳам, чегарачилар сардори ҳам Абдулҳамид исмли кекса зобит экан. Соқоли хинага бўялган новча одам биз билан кескин, аммо ҳурмат билан гаплашди: “ Афғон еридан нега рухсатсиз ўтдинглар? Ўрисларнинг Афғонистонга кириши ман қилинганлигини сизлар билишингиз керак! Нега келдинглар?…”
Таржимонимиз Мардон орқали биз экспедиция аъзолари эканлигимизни, биримиз рус, иккинчимиз амеркалик эканини, саҳрода йўл белгилари бўлмагани учун адашиб қолганимизни тушунтирдик. Одамлардан бу ерга келтиришни ўзимиз илтимос қилганимизни, йўлни сўрамоқчи бўлганимизни ҳам таъкидлаб қўйдик. Сейистон, ундан Белужистон ва Ҳиндистонга бормоқчилигимизни айтиб, қўшимча қилдим: “Афғонлар адолатли ва ботир халқ, ўз бошлиқлари қолиб, фақат инглизлар буйруғини бажармайдилар-ку,? Нахотки йўловчиларда улардан яхши хотиралар қолишини исташмаса?…Ё кекса ва жасур жангчи Абдулҳамид ўз ерининг қалъасига бошлиқ эмасми?..”
Мардон гапларимни ҳафсала билан таржима қилиб турди. Абдулҳамиднинг авзойи бироз юмшаганини сездим. Кейин у овқат келтиришни буюриб, саёҳатчиларнинг қуролларини томоша қилишга тушди.
Мен қўлимдаги отлиқларга мослаштириб калталаштирган оддий милтиғимни узатдим-да, афғон қуролини кўрсатишни сўрадим. Абдулҳамиднинг қўлидан милтиғини олаётганимда унинг қўндоғи-даги инглиз тамғасига кўзим тушди.
Дастурхон атрофида қизғин суҳбат бошланди. Абдулҳамид Россия ҳақида, унинг Ўрта Осиёдаги мулки ҳақида кўп сўради. Биринчи марта рус одамини кўриб турганини, руслар ва Россияга ҳеч қандай эътирози йўқлигини яширмади. Лекин кечагина душман ҳисобланган инглизларнинг Кобулдан туриб берган буйруқларини бажаришга мажбур эканини таъкидлаб қўйди.
Биз дўстона хайрлашдик. Очиқиб кетганимиз учун паловга тўйиб олгач, эсталик учун Абдулҳамидга соатимни ҳадя қилдим. Йўл кўрсатгани, меҳмондўстлиги учун ташаккур билдириб, отларимизга миндик.
Афғонлар билан суҳбатимиз давомида Хентингтон жим ўтирди, Абдулҳамидни ва атрофни шубҳаланиб кузатди. Гоҳо чарм камзули чўнтагидан Инжилни олиб варақлаган бўлди.
Биз қалъадан хотиржам чиқиб кетдик. Дастлаб отлар қадамини тезлатдик, қош қорая бошлагач эса йўрттирдик. Ортимиздан бир неча афғон отлари кузатиб келдилар.
Карвоннинг тунаш жойига етиб келганимизда чодирлар тикилган эди. Улар бизнинг ҳаяллаб кетганимиздан хавотирланиб туришганида шарпамизни узоқдан пайқаган Трезорка қаттиқ-қаттиқ ҳура бошлади. Шунда шерикларимиз “биздан юз ўгирмагани учун ” Оллоҳга ҳамду санолар айтишди.
Орадан ҳеч қанча вақт ўтмай, Сейистонга келдик ва Хуросондаги Россия консуллигида чегара хизмати капитани Абдулҳамиднинг Кобулга чақирилгани, адабсиз рус йўловчиларини Кобулга олиб келмай, қўйиб юборгани учун тан жазоси олганини эшитдик.
5. Янги йилдаги туш
Жуғрофия ва геологияни махсус ўрганган Хентингтон йўл-йўлакай ўйлаганларини ёзиб борар, жойларни чизар ва фотосуратга олар эди. Менга эса ер қаватининг геологик ўзгариши, саҳролар қандай пайдо бўлгани, нега уларда ҳаёт йўқлигини тушунтирарди. Унинг айтишича, бир неча минг йилликлар олдин Эронда юксак тоғлар бўлган, улар секин – аста ювилиб паст тепаликлар ва водийларга айланган, айрим жойларидагина ҳайбатли чўққилардан унча баланд бўлмаган қоялар қолган.
Қадим вақтларда Шарқий Эронда аҳоли зич яшаган, маданият юқори бўлган. Йўлимизда шаҳарлар, қалъалар ва каналлар қолдиқлари тез-тез учраб турарди. Хентингтон фикрича, Эроннинг шарқий қисмида олиб бориладиган қазилма ишлари катта кашфиётларни очади, биз ҳалигача билмаган юксак манавият ишларини аниқлайди.
Фақат ҳар замонда кичик аҳоли масканлари ва кўчманчиларга дуч келдик, холос.
Йўлимизнинг кўп қисми тақир, қуёшда куйган сувсиз саҳродан иборат бўлди. Аҳён-аҳёнда ҳуркак ёввойи қулонлар, сайғоқлар ва баланд осмон қўйнида сузиб юрган бургутларга дуч келдик, холос.
Биз дуч келган қишлоқлар, далалар, боғлар ва ариқлар нега йўқ бўлиб кетган? Хентингтон айтганидек, геологик ўзгаришлар бир неча минг йиллар олдин бўлган ва ҳаётнинг равнақ топишига шароит яратиб берган-ку? Нега чаман бўлиб очилган ҳаёт бирдан ғойиб бўлди, худди ҳеч нарса бўлмагандай…
Очиқ чўлда тунаш учун тўхтадик. Тунда чиябўриларнинг улиши эшитилди. Отларни эгар-жабдуғлардан бўшатиб туяларни чўктирдик. Йўл азобидан толиққанимиз учун кенг гулхан ёнида, кимлар чодир ичида қаттиқ уйқуга кетдик.
Атрофдаги жонсиз саҳрога тикилганимча хаёлга чўмдим: “Эҳтимол, бу ерда иқлим ҳам бошқача бўлгандир. Ахир шу текисликлардан Искандар Зулқарнайн, Чингизхон ва Темурнинг кўпмингкишилик лашкарлари ўтган. Улар нималарни еб тирикчилик қилишган? Туя ва отларини қаерда суғоришган? Ўзлари билан нима олиб келдилару нима қолдирдилар?… ”
Янги, 1904 йилни саҳрода кутиб олдик. Милтиқлардан ўқ уздик, камтарона дастурхон тузадик.
Янги йилнинг бу туни Россияга омадсизлик келтирган йилнинг биринчи туни эди. Бу тунни мен ҳам эслаб қолдим. Шу кечаси саҳарга яқин туш кўрдим. Безатилган чодир ёнида ўтирармишману тушимда сезармишман. Қисиқ кўзли, сочларини икки ўримга жойлаган мўғул Чингизхон рўпарамда турармиш.
У чап товонида ўтирганича ўнг қўли билан тиззасини қучоқлаб олган эмиш. Чингизхон мени ёнига таклиф қилармиш. Унинг яқинидаги кигизга ўтирганимдан сўнг, мени қучоқлаб сўрармиш:
“Сен менинг ҳаётимни ёзишни хоҳлайсанми? Унда мени забт этилган халқларга нисбатан ғамхўр, одамларга бахт келтирувчи сифатида таърифлагин! Шундай қиламан деб сўз бер! …”
Мен эса унинг ҳақида фақат ҳақиқатни ёзаман дермишман.
“Айёрлик қиляпсан, тўғри жавобдан қочяпсан. Мени бадном қилмоқчимисан? Бундай қилишга қандай журъат этдинг? Ахир мен сендан кучлироқман! Кел, курашамиз!…”
Ўрнидан турмасдан улкан қучоқлари билан мени тобора қаттиқроқ қисармиш. Шу усулда мўғулларнинг одатига кўра умуртқамни синдирмоқчи бўлганини идрок қилармишман!
Қандай қутулиш керак? Қандай қилиб ситилиб чиқиб кетсам экан? Чингизхонга бўйсунмаслик учун қандай қилиб кучли бўлиш керак? Шунда менинг хаёлимда “ялт”этиб бир фикр пайдо бўлармиш: “Ахир бу тушим-ку! Тезда уйғонишим керак, шунда қутуламан!…”
Уйғониб кетдим. Тепамда саноқсиз юлдузлар жимирларди. Отлар тўрваларидаги арпани бир маромда чайнарди. Чингизхон ҳам, одамни тешадиган ўткир нигоҳлар ҳам йўқ эди.
Шунда биринчи марта бу истилочи ҳақида ёзиш, у қандай бўлса шундай – халқларни қирғин қилувчи, ўзидан кейин саҳроларни қолдирувчи сифатида баён қилиш орзуси туғилди.
Лекин бу тундан кейин орзумни амалга ошириш учун узоқ вақт саргашталик кутиб турарди.
6. Даҳшатли саҳро
Жануб томон бораётган кичик карвонимиз Дашти Лут деб аталган сувсиз саҳрони кесиб ўтди. Саҳронинг номи ҳам ўзига мос (“лут”- даҳшатли) эди. Эроннинг шарқий қисми марказидаги бу қум текисликлар юзлаб чақиримга чўзилган, қояли тоғлар, шўрхок ерлар ва ўлик кўллар билан кесилган эди.
Шундай шўр кўллардан бири – Немексар бўйида бир туямиз қулоғигача ботиб кетди. Ўзимиз мўъжиза туфайли жонимизни сақлаб қолдик. Юк ортилган туяни қутқариб қолиш учун барча қилган ҳаракатларимиз зоя кетди. Уни азобли ўлимдан халос қилиш учун отишга қарор қилдик. Шундай қилиб, туя Дашти Лутнинг саноқсиз қурбонлари қаторига қўшилди. Бундай қаҳрли жойда ҳаётнинг борлигини ҳеч тасаввур қилиб бўлмас эди.
Бироқ тинимсиз юриш азобидан бўларимиз бўлиб, тунаш учун тоғ этагида тўхтаганимизда қоп-қора қоя тирқишидан жилдираб оқиб ётган чучук сувни кўрдик. Гулхан атрофида ўтирганимизда эгнига кигиз чакмон кийган, қўлига таёқ тутган бир чол қоронғулик ичидан чиқиб келди. Унинг ортидан пахмоқ итини етаклаган тортинчоқ бола ҳам пайдо бўлди. Чол таклиф қилинган луқмаларни чайнаб, оловда исинганидан кейин саҳро тўғрисида қизиқ-қизиқ воқеаларни гапириб берди. Аслида саҳро ўлик эмас, бизга ўхшаган келгиндиларга шундай туюлар экан. Шу ерда туғилганларга саҳрода ҳамма нарса – сув, овқат, одамлар, ҳайвонлар истаганча бор эмиш.
“Саҳрода эрксевар кўчманчи халқ – лутилар яшайди. Улар Ҳиндистон ва Қизил денгиз оралиғида кўчиб юрадилар ва ўз ерларини яхши билишади. Қачон ва қайси қудуқларда сув пайдо бўлиши, ўсимликлар ўсишини билиб, шунга қараб кўчиб юришади.
Ёш лутилар савдо карвонларини кузатувчи бўлиб ёлланадилар, чоллари қўй боқадилар, тариқ экадилар, тоғларда ёввойи писта ва бодом терадилар…
Лутиларнинг Оташкада деган пойтахтлари бор. У саҳронинг ўртасида тоғлар панасига яширинган. Одамлар доимий яшамайди, ҳар уч йилда бир марта “муборак тошларини” зиёрат қиладилар. Пойтахтга олиб борувчи йўлни фақат “назаркарда”лар биладилар.
Лутиларни аёл киши бошқаради. “Халқ етакчиси” қошида маслаҳат кенгаши фаолият юритади. Улар ҳам пойтахтда яшамасдан, доимо кўчиб юрадилар..”
Чол, бола ва кўппак тунда қандай пайдо бўлган бўлса, шундай ғойиб бўлдилар.
Карвон эса эрталаб яна зерикарли ва оқсоч саҳро бўйлаб йўлни давом эттирди.
Жанубга тушиб борган сари ибтидоий жойларга келиб қолдик. Бу ерда на одам нишонаси, на йўл кўринади. Беҳисоб қоялар, уларнинг оралиқларида кезиб, адашганимизни англадик.
Охирги Эрон қишлоқларининг бирида ёллаган йўлбошловчимиз нашаванд экан. У олдин ҳам бизда шубҳа уйғотган эди. Ҳозир эса “олдинда уч йўл борлиги, учаласи ҳам ёмон, сувсиз, қароқчилардан холи эмас”лигини айтди.
Олдин келишганига яна уч қирон қўшиб тўлашимизни ва наша беришимизни талаб қила бошлади. Нашасиз бир қадам юролмаслигини баҳона қилди. Пул ва тарёкни олганидан кейин қиронни салласининг қатига қистирди, тарёкни ютиб олди ва орқага қайтишимизни таъкидлади…
Карвоннинг аҳволи оғирлашди.
Ҳалок бўлган туя иккита мешдаги сувни ва бир қисм озуқа ҳамда жиҳозларни олиб кетган эди.
Бундан ташқари олдинги довон ошишда Михаилни безгак хуружи тутган ва у отининг бўйнидан қучоқлаганича эгарда беҳуш ётарди. Йиқилиб тушмаслиги учун Қурбон уни кузатиб борарди.
Қанча узоқлашсак, адашганимизга шунча ишонч ҳосил қилардик. Қоронғи тушаётган бўлишига қарамай на бирор йўлни, чашма ёки қудуқни учратдик. Шўрхок ерда тунашни маъқул кўрмадик. Чунки у на бизга, на уловларимизга наф берар эди.
Хентингтон ғазабланганича йўлбошловчини койир, харитани сўкар, қароқчиларга топшириш учун атайлаб шу ерларга олиб келганини таъкидлар ва компасга қараб фақат Мардоннинг маслаҳатларига қулоқ соларди. У шарққа бурилиб, Афғон чегараларига чиқиб олсак, тоғ пойидаги қишлоқларга дуч келишимизни таъкидлади. Жанубда эса сувсиз, яланғоч саҳро ястаниб ётарди…
Фикримиз бир-бирига тўғри келмагач, энди бошқа-бошқа йўллар билан кетишга қарор қилдик ва тахминан юз чақиримдан кейин жануброқдаги учрашув жойимизни белгилаб олдик. Агар уч-тўрт кундан кейин учрашмасак, бир-биримизга ёрдамга боришга келишиб олдик.
Хентингтоннинг кичик карвони йўл бошловчи, касал Михаил ва Қурбон билан жанубга йўл олди. Узоқ-узоқларда қўнғироқ овози тингач, Мардон, Хивақилич ва мен отларимиз бошини шарққа бурдик.
7. Лутилар маликаси
Йўлнинг биринчи куни енгил бўлмади. Лекин Мардон сув топишимизга ишонган ҳолда бизни шарқ томонга бошлайверди.
Яна қоронғи тушди. Отлар гоҳ тошлоқ тепаликларга чиқар, гоҳ табиий сезги билан пастликка оҳиста тушарди. Кўз илғамас зулмат қаърида милтиллаган олов кўринди. Олов бор жойда одам ҳам, сув ҳам, овқат ҳам бўлади, деган умид бизга қувват бағишлади.
Яқин келганимиз олов атрофида енг ва узун кўйлаклари билан ёғдуни тўсиб ғимирлаётган аёлларни кўрдик. Олов шуълалари атрофидаги қора чодирларни элас-элас ёритиб қўярди. Бесўнақай пахмоқ итларнинг бўғиқ ҳуришларидан отлар ҳуркиб кетди. Улар орқа оёқларида тик туриб кишнар эдилар. Аёллар саросима ичида қичқиришиб, ердан тош олиб ота бошладилар.
Олов ёнига яқин борганимизда қоронғилик ичида салла ўраган оппоқ соқолли чол кўринди ва жаҳл билан қўлларини силтаб, бизни ҳайдамоқчи бўлди. Мардон афғончалаб чолга қичқирди. Хивақилич форсча ва туркчалаб бир нарсаларни тушунтиришга уринди. Лекин фойдаси бўлмади.
Юзларининг пастки қисмини енглари билан беркитиб олган аёллар ҳамон чинқирар эдилар. Улар отган тошлардан бири қулоғим остидан зув этиб ўтиб кетди, яна бир тош Мардоннинг отига тегди.
Нима қилишни билмай орқага тисарилаётганимизда чодирлар ортидан бир қорамағиз қизча қизғиш кўйлагига тақилган тангаларини жингирлатиб югуриб чиқди. Аёлларга бир нима деб бақирган эди, улар шу заҳотиёқ тинчиб қолишди. Чол сўкинганича нари кетди. Бизга яқин келиб қолган қизча форсийга ўхшаш тилда тез-тез гапирди.
Хивақилич музокараларни бошлаб юборди. Унинг айтишича, биз лутилар қабиласининг бир тармоғи бўлган машужи кўчманчиларига дуч келган эканмиз. Бу ерда фақат аёллар яшар, эркаклар, айниқса, кофирлар яқин келтирилмас экан. Лекин кўчманчилар бошлиғи Бибиқундуз истисно тариқасида бизни чодирга таклиф этди.
Аёллар итларини ёнларига чақириб, отларимизни бир четга етаклаб келдилар.
Шарқона меҳмондўстлик одатлари Осиё халқларида муқаддас ҳисобланади. Меҳмон бўлганимизга ишонч ҳосил қилиб, ўзимиздан ҳам, отларимиздан ҳам кўнглимиз тўқ бўлди.
Қизча тақинчоқ тангаларини жингирлатиб, чодирлардан бири томон бошлаб борар экан, узун этакларини сал кўтариб олган эди. Йилтираб турган чўғдай кўкимтир тутун кўтарилаётган гулхан ёнидаги гиламга ўтиришга ишора қилди.
Кўзимиз хонага ўргангач, чодирнинг нариги тарафида Будда ҳолатида ҳаракатсиз ўтирган аёл кўринди. У Бибиқундуз бўлиб, қабила ҳукмдори экан. Эгнига олтин тақинчоқ қадалган қизил шойи кўйлак кийган, бошига шол рўмол ўраб, устидан шокила ва занжирлар қадалган учли жиға қўндирилган. Гулхан ёруғида аниқ кўриниб турган жигарранг юзи эрта қариётган жувонни ёки ёш кўринган аёлни эслатарди. Қошлари сурмаланган, қош ўртасига эса кўкиштоб нуқта қўйилган эди. Жезга ўхшаб кетувчи бўйни ва виқорли кўксида йирик-йирик зумрад ва лаъл доналаридан маржонлар осилиб турарди .
Хивақилич шарқона суҳбат бошлаб, Бибиқундузнинг қўйлари, от ва туялари ҳақида, кейин ўзи ва бошқаларнинг соғлиғи ҳақида суриштирди. Шўрлаган саҳродан Ҳиндистонга кетаётган карвонимиз ҳақида сўзлади.
Бибиқундуз унинг гапини нигоҳини қадаганча жим туриб эшитди. Экспедицияда тоғларнинг шаклини чизувчи америкалик “катта мулла” борлигини эшитиб, қоп -қора қийиқ кўзлари билан бизларни кузатди.
– Карвонингиз ҳақида эшитган эдим, – деди Бибиқундуз сокин ва қўнғироқдек овозда. -Сенинг дўстинг тоғларни чизиб, кейинчалик ерли халқлардан олиб қўяр экан. Сен ҳам шундай қилмоқчимисан? Лекин билиб қўйинглар, сизларни Ҳиндистонга ўтказишмайди, Белужистонда англияликларнинг катта қисми туради, улар ҳеч кимни ўтказмайдилар…
Мен Бибиқундузни тинчлантирмоқчи бўлиб, ўзимнинг жаҳонгаш-талигим, ”ҳақиқатгўй” эканлигим, одамлар қаерда ва қандай яшаётгани, уларнинг бахтиёрлигига қизиқишим ҳақида гапириб бердим.
Шундан кейин Бибиқундузнинг қарашлари сал илигандай бўлди.”Сен…фаранги дарвешмисан? Бундайларни ҳалигача учратмаганман. Қани, саёҳатинг ҳақида гапириб бер-чи…
Қаерда бўлганимни эшитиб бўлгач, Бибиқундуз сўради:
– Ҳа, сен жуда оз жойларни кўрибсан, кўп нарсадан бехабар экансан. Бахт излаб узоққа бормасликни англашинг учун ҳали кўп юришингга тўғри келади. Бахт ҳар қайси миллатнинг ўз ерида бўлади. Бахт – халқнинг эрки ва озодлигида, қадрдон ўчоғи ёнида, яхши кўрган машғулотида, қариндош – уруғлари даврасида!…
Шундан кейин Бибиқундуз машужи қабиласи ҳақида, чодирларини Ҳимолай тоғининг баланд ўтлоқларига, Арабистоннинг сап-сариқ қумлари устида тикишлари ҳақида гапириб берди. Кўплаб давлатларнинг чегарасидан эмин-эркин кўчиб ўтишларини сўраганимда ўз қабиласи билан боғлиқ бир ривоятни айтиб берди ва бу менга эртакдек туюлди.
“Қадим-қадим замонларда бу тоғларда қушлари сайраб турган қалин ўрмонлар бўлиб, унинг ёнида икки шохли Искандар Дашти Лут саҳроси томон қўшин тортиб ўтган. Саҳро чанқоғи азобидан қўшиннинг ҳалокати яқинлашиб қолганида шу яқин атрофда чучук сувли қудуқлар борлигини эшитади. Қўшин келганини эшитган лутилар маликаси ўз пойтахти Оташкададан Искандарни кўргани ва у билан суҳбатлашгани келади, унга қудуқларни кўрсатади.
Искандар қўшиннинг чанқоғини бостириб, тонг отгунча малика билан суҳбат қуради. Кетар чоғида эса маликага фармон ёзиб беради. Лути халқининг Искандар мулки бўлган хоҳлаган давлат чегарасидан тўсиқсиз ўтишга рухсат берувчи, ўн минг йилдан кейин ҳам уни солиқлардан озод қилувчи Фармон эди бу. Фармонда битта шарт: абадул-абад бу халқнинг ҳукмдори аёл киши бўлиши кераклиги ҳам айтилган экан.
Аёллар тинчликсевар бўлишади, фитна ва исёнлар уюштирмайди, урушларни ёмон кўришади.
Шу йил лути қабиласининг ҳукмдори—малика қиз кўради. Онаси вафотидан кейин шу қиз лутилар бошлиғи бўлиб қолади. Ўшандан буён озод лутиларга аёллар етакчилик қилар экан. Бибиқундуз эса Искандар билан тонггача суҳбатлашиб чиққан аёлнинг наслидан экан…Шу вақтдан бошлаб Осиёнинг ҳеч бир давлатида чегарадан ўтувчи лутилардан рухсатнома сўрашмас, солиқ олмас ва тикилган чодирлари ичига кирмас эканлар…
Искандар фармонининг тақдирига қизиқиб қолганимдан кейин Бибиқундуз бўйнида осилиб турган маккажўхори сўтасини эслатувчи кумуш туморни олди-да, фармон ичида эканини, у авлоддан-авлодга мерос бўлиб келаётганини билдирди.
Зебигардонга ўхшаб очиладиган тумор ичидан вақтлар ўтиши билан қуруқшаб, қаҳва рангига кирган пергамент қоғозни олиб, менга узатди. Хатда қадимги юнон ёзувига ўхшаш хира белгилар кўринарди. Бибиқундуз юнонча билан таниш эканлигимни билиб, хатни кўчириб олишга рухсат берди ва таржима қилишимни ўтинди.
Рўмоллари билан юзларини тўсган аёллар шарқона ширинликлар келтиришди. Mеҳмондорчиликдан сўнг бизни бошқа чодирга таклиф этдилар. Олдинроқ, бу ерга отларнинг эгар-жабдуқлари ва хуржунларимизни келтириб қўйишган экан. Туннинг қолган кисмини шу ерда ўтказдик.
Тунги вақтнинг бир қисмини жинчироқнинг хира ёруғида хатнинг сақланиб қолган сатрларини ўқишга бағишладим. Англашимча, хат Яксарт (Сирдарё) дарёси бўйида муваффақиятсизликка учраган Искандар қўшинларидан асирга тушган аскарнинг «буюк Искандарга» ёзган хатига ўхшайди…
Мардон туни билан бир неча марта ташқарига чиқиб, ғудурланар, атрофга олазарак қарарди. Гўё биз талончи лўлилар қўлига тушганмиз-у, улар бизни ўлдириб, отларимизни ўзлариники қилиб олмоқчидай.
Маълум даражада шундай фикр килишга унда асос бор эди.
Биз билан тунаган қари мулла ҳар бир ҳаракатимиздан сапчиб ўрнидан турар, «ҳамма кофирлар»ни лаънатлар, бизга еб қўйгудай қарар эди.
Кечқурун бизни меҳмон қилган аёллар эрталаб хурмо солинган палов олиб кирдилар. Кейин туйдирилган ва суғорилган отларимизни эгарлаб келтирдилар.
Кетишимиз олдидан Бибиқундуз ҳам пайдо бўлди. Энди унинг либоси одми, ҳеч қандай тақинчоқлар кўринмас, ҳамма аёлларга ўхшаб кийинган эди. Бибиқундуз отларни синчковлик билан кўздан кечирди, айилларини тортиб кўрди. Мешларимизнинг сувга тўлдирил-ганига ишонч ҳосил қилгач, оқ йўл тилади.Унинг ёнида ўзига ўхшаган, кечқурун бизни кутиб олиб Бибиқун-дуз чодирига бошлаган қорамағиз қизча ҳам турарди…
Хат билан туморни Бибиқундузга қайтарар эканман, уни хафа қилгим келмади, аксинча, қоғознинг жуда қадимги эканлигини айтиб, меҳмондўстлик учун ташаккур билдирдим. Кўчманчи белужларнинг биринчи карвони билан Искандар фармонининг аниқ таржимасини бериб юборишимни айтдим(кейинчалик бу учрашув ва хотиралар «Ватан» ва «Скифлар қўрғонидан хат» номли ҳикояларни ёзишимга асос бўлди).
Бибиқундуз чодирлар ва лути аёлларини суратга олишга изн берди. Суратларни Асхободдан жўнатишга ваъда бердим. Машужи аёллари салтанатида олган суратларимдан бир нечаси ҳозиргача сақланиб қолган (В.Ян архивида—тарж.)
Шундай қилиб, банги йўлбошловчимизнинг ўзи билмаган ёрдами билан карвон йўлидан овлоқдаги жойларни, киши билмас лутилар маликаси ва «Искандар фармони»ни кўрдим.
8. «Итоатсиз йўловчилар ушлансин!»
Эртаси кечга яқин жарликдан қияликка чиқиб бораётганимизда тепада одам қораси кўринди. Хентингтон доим олиб юрадиган йиғма курсисида Инжилни ўқиб ўтирарди. Ундан нарироқда таранг тикилган чодир ёнида туялар ётар, тушовланган отлар ўтлаб юрарди. Қурбон ва Михаил гулхан атрофида юришарди.
«Ишлар жойидами? Нега йўлда эмассизлар?» дея Элъсворсга қувноқ овозда қичқирдим ва тепалик томон отни чоптириб кетдим.
«Ҳаммаси жойида… Окей!.. Аммо бугун якшанба. Ҳақиқий диндор сифатида бугун дам олишим ва фикр юритишим керак…»,—деб тушунтирди америкалик ҳамроҳим.
Карвонимиз кейин йўллардан юриб, Сейистонга келди. Бу шарқий Эроннинг ўта ботқоқлик жойи бўлиб, Ўрта Осиёдан Ҳиндистонга боришга энг яқин йўл эди. Бу ерлар Ҳилманд дарёсининг ирмоқлари орқали суғориларди. Сувлар Эрон кўрфазига етмасдан қумларга сингиб кетади.
Сейистон қадимги замонларда Эроннинг энг бой вилоятларидан бўлиб; афсонавий қаҳрамон Рустамнинг ватани эди. Шаҳар жуда кўп марта истило қилинган. Сўнгги марта Амир Темур забт этган ва обод қилишга улгурмаган эди.
Саҳродан ва ўзлаштирилмаган ерлардан иборат бўлган, айрим жойлари ботқоқлашган Сейистонга кириб боришда ҳужумкор белужлар отарлари билан кўчиб юрганларини кўрдик.
Сейистон (ёки Белужистон) узоқ вақт Эрон ва Афғонистон ўртасида талаш бўлган. 1872 йили Англиянинг «воситачилигида» бу икки давлат томонидан бўлиб олинганди. Бундай бўлиниш “воситачи”лардан бошқасига наф келтирмас, аҳолини миллат жиҳатидан мустаҳкам қилмас, мунтазам равишда чегара тўқнашувларига сабаб бўлар эди.
Биз Сейистондаги белуж хонларининг бирига ташриф буюрдик. Албатта, қуруқ қўл билан эмас. Хон бизни илиқ кутиб олди ва дастурхон устида шундай деди:
— Совғалар учун миннатдорман. Лекин менга бошқа нарса керак… Қўшни Афғонистон вилоятларининг бирида ҳукмдор бўлган туғишган оғам мен билан доимо уруш ҳолатида келади. Унга инглизлар хуфия равишда қуроллар билан ёрдам бермоқда. Нега шундай қудратли ўрис подшоси менга бир неча замбарак беролмайди? Мен оғам билан ҳисоб-китоб қилиб, у ўрис подшоси билан абадий дўстликда яшаган бўлардим!
Вилоятнинг маъмурий маркази бўлмиш Нусратободда рус консули томонидан қабул қилинганимизда, афғон Сейистони орқали Ҳиндистон чегарасига юз чақиримча қолганини, лекин инглизлар бизни нариёққа ўтказмасликларини билдик. Шундай бўлса-да, биздан сал олдинроқ олмон сайёҳларининг шу ердан Ҳиндистонга бемалол ўтганини эшитган эдик.
Консулликда эшитишимизча, экспедициямиздан хабар топган инглизлар Британиянинг “марварид тожи” – ”Кўҳи нур”*га ўтишимиздан ҳадикда эканлар.
Инглиз консуллари бизга ҳар қандай йўл билан тўсиқ қўйиш, уларнииг бири рус бўлганлиги учун карвонни ушлаб қолиш ҳақида буйруқ олган эканлар. Изимиздан дайди қароқчилар юборилган ва уларга бизни йўқ қилиб, изимизни текислаш топширилган экан. Лекин йўл юришдаги ўзимга хос қоидам бўлиб, кўринганлардан йўл сўрардим ва саволлар билан уларни чалғитардим. Кейин эса бошқа йўл билан кетар эдим. Шунинг ҳисобига биз таъқибдан омон қолиб, Эронни муваффақиятли кесиб ўтган эдик.
Сейистонда Афғонистон, Ҳиндистон ва Форс кўрфазига бориш фикридан қайтдик. Бунга бошқа сабаб ҳам бор бўлиб, япон мина ташувчи кемалари томонидан Порт-Артурда рус флотига ҳужум қилинган эди. Менинг пулларим ҳам тамом бўлган эди. Хентингтон кутилмаганда Карнеги институти томонидан Америкага қайтиш тўғрисида телеграмма олди.
Биз отларимиз бошини орқага буриб, энди ғарбий йўллар билан форс шаҳарлари орқали шимолга йўл олдик.
9. Бадавийлар қалъаси
Қайтишимизда ғаройиб ҳодисаларга дуч келдик.
Экспедициям из келишидан олдин ер қимирлаши оқибатида вайрон бўлган Сейистондаги ботқоқликлар ўртасига жойлашган шаҳарларни кўрдик.
Одамлар яшамайдиган бу шаҳар кўчаларида фақат қамишдан ясалган солларда юриш мумкин эди. Аҳоли маълум бўлмаган сабаблар билан бу ерни аллақачонлар ташлаб кетган эди. Унда яшовчи ягона жонзот сариқтулки бўлиб, кўчалар ва тошлар оша сакраб-сакраб йўлимиздан чиқарди.
Хуросон вилоятининг маркази бўлган муқаддас шаҳар Машҳадда ҳам бўлдик. Ўзини ҳақиқий мусулмон деб ҳисобловчилар ўлимидан кейин шу ерга дафн этишларини васият қилардилар. Шунинг учун ҳам чор-атрофдан ва узоқ жойлардан маййитларни шу ерга олиб келардилар. Шаҳарни бир шаклда қурилган сағаналар ўраб олгандай эди.
Машҳадда рус бош консули Панафидин бизни қабул қилди. Шу ерда менинг сафарим яна бир ойга узайтирилди. Консул менга озгина пул ҳам берди ва икки бош туямизни сотиб беришга ваъда қилди. Улар энди бизга керак эмас, чунки юкларимиз бўшаган, биз доимо сувга сероб йўллардан юриб, Русия чегарасига яқинлашаётган эдик.
Машҳаддан чиққанимизда маҳаллий аҳолидан вайроналарда яшовчи қандайдир халқ тўғрисида эшитдик. Улар якка тоғнинг чўққисида бўлиб, ўша жойда қадимда даҳшатли қароқчи яшаган экан. Қароқчи тўплаган бойликларини шу ерда сақлар ва атрофга таҳдид солар, тоғнинг номи Кофирқалъа экан.
Иримчи Мардон, Қурбон ва Хивақилич тоққа чиқишдан воз кечишди. Кофирқалъада карвон ва йигитларни қолдириб, Хентингтон ва Михаил уччаламиз тоққа чиқа бошладик.
Дастлаб тик қояга чиқиш мумкин эмасдек туюлди. Қоя уч томонидан деярли тик эди. Тўртинчи томонда эса қояларнинг ёрилган бўлаклари осилиб турганга ўхшарди. Шундай бўлса ҳам осилган қоялар томон кетган эчкилар изларига кўзимиз тушди ва имкониятни қўлдан бермасликка тиришдик.
Элъсворс иккаламиз америкалик ва русияликлар қайсарликда бир-биридан қолишмасликларини исботламоқчи бўлгандай, кўз илғамас сўқмоқлардан юқорига чиқиб бордик.
Тез орада сўқмоғимиз энкайган қоя олдида тугади. У ёғига қирқ беш даражали қияликдан қояга ёпишиб чиқиш керак эди.
Бир-биримизга қараб «Иншооллоҳ!» деганимизча юқорига интилдик. Хентингтон биринчи бўлиб чиқди. Мен ҳам агар йиқилгудек бўлса ушлаб қолишга тайёр ҳолда аста чиқа бошладим. Қояга ёпишган бу одамнинг ҳар бир тош устида ўрмалаши ҳозиргача кўзимга кўринади. Ниҳоят, у тепаликка чиқиб олди. Ўрнашиб олганидан кейин Инжилни очганича менга маслаҳатлар бера бошлади.
Қоянинг ҳар бир бўртик, тошига ёпишганимча, юқорига интилдим. Яна тўрт метрча эмакласам бўлди – қояга чиқаман. Шу пайт белимдаги ханжар сидирилиб чиқиб кетди ва қияликда тиқилиб қолди. Ханжарни ушлаб қоламан деб ҳаракат қилганимда тошга қадалиб турган этик пошнаси чиқиб кетди. Мен жарлик томон аста сирпана бошладим…
Хаёлларимиз қуюндек тезлашди: «Наҳотки, тамом бўлсам! Яна икки қулочдан кейин жарга қулайман…» Ўнг томонга кўз қиримни ташлаганимда отлар ва Михаил чумолидек бўлиб кўринди… Бирдан оёғимнинг қоятошга қадалганини ҳис қилдим ва тўхтаб қолдим.
Қоянинг чап қирига қараб, кўзларимга ишонмадим: жундор қора қўллар, сочлари тўзиган соқолли шарпа қояга бир сакраб чиқди-да, ханжарни олиб, жарлик томон ўрмалаб кетди…
Ғойибдан келган куч ёрдамида қояга ўрмалаб чиқдим ва Эльсворс билан қўл олишдик.
Тоғ чўққисидаги майдонда Хентингтон қандайдир қурилиш қолдиқларини топиб олиб, чизмага туширди.
Пастга эса бошқа йўлдан, қоя ёриқлари бўйлаб тушдик.
Эрон қишлоқларидан бирига борганимизда у ерли аҳоли ханжарни эпчиллик билан олиб қочган сирли шарпа ҳақида гапириб берди.
«У ақлдан оза бошлаган дарвеш Мамадали бўлиб, хотини билан болалари ер қимирлашидан ҳосил бўлган жарликка тушиб кетишган экан. Ўзи Кофирқалъада яшар, йўлни ҳам фақат ўзи биларкан».
Кофирқалъадан чиққандан кейин экспедициямиз саргузаштларсиз Русия чегараларига етиб олди ва биз 1 март куни Асхободга келдик.
Хентингтон бу ерда узоқ турмасдан, Америкага кетди.
______________
* Ҳиндистон назарда тутилмоқда.
Абдулла Комил таржимаси
VASILIY YAN HAQIDA
Xurshid Davron
Vasiliy Yan (Yanchevetskiy; 1874/1875—1954) mo’g’ul bosqini tarixiga bag’ishlangan va «Chingizxon», «Botu», «So’nggi dengizgacha» tarixiy romanlaridan iborat trilogiyasi, Jaloliddin Manguberdi hayoti haqida «Jasorat qanotida», shuningdek juda ko’p tarixiy asarlar muallifi. Adibning asarlari dunyoning juda ko’p tillariga tarjima qilingan. Peterburg universitetining tarix va filologiya fakul`tetida tahsil olgan. Universitetdan keyin ikki yil Rossiya bo’ylab sayohat qiladi va bir yil Londonda yashab,Britaniya muzeyidagi qadimiy hujjatlarni o’rganadi. O’sha davrdan boshlab Sharq xvlqlari tarixini chuqur o’rganishga kirishgan. Shu maqsadda 1901 yili Rossiya imperiyasining Asxobod (hozirgi Ashgabat) istehkomida xizmat qila boshlaydi. Osiyo bo’ylab bir necha ekspeditsiyalarda qatnashgan. 1902 yili Xivaga borgan va xon qabulida bo’lgan. 1906—1907 yillari Toshkentda, 1925—1927 yillari Samarqanda yashagan. Birinchi jahon urushi paytida bir guruh adiblar va olimlar qatorida Toshkentga ko’chirilgan.
Vasiliy Yan asarlarini bolagimdan sevib mutolaa qilganman. O’sha muhabbat ta’sirida 1983 yili Yan xotirasiga bag’ishlab she’r ham yozganman:
V. G. YAN XOTIRASIGA
Qipchoq dashtlarida yovshan sochgan is
Sheroz bog’larining atridan epkin.
Sahrodagi quduq besarhad, tubsiz
Dengizni bir ho’plab yutishi mumkin.
Hozirgacha agar tunlar nafasing
Ichga yutib, ziyrak qulog’ing tutsang,
Senga yetib kelar tulporlar sasi,
Jaranglar qilichlar taratgan ohang.
Agar ko’zing yumsang oromdan kechib,
Karvonlar yurmagan yo’llardan pinhon,
Daryolarda oqqan bor suvni ichib,
Uchgan cherikni ham ko’rarsan ayon.
Ushoq tulpor mingan ayyor jahongir
Ortidan dunyoning yarmi ot qo’yar,
Neki go’zallik bor: kitob yo qasr,
O’tror yo Samarqand – yiqar, o’t qo’yar.
Chunki ular bilan, yovshan sochgan is
Vodiy bog’larining atridan epkin,
Sahrodagi quduq besarhad, tubsiz
Dengizni bir xo’plab yutishi mumkin
Ammo ular bilmas: hayot boqiydir,
Hayotni hech qachon yengolmas o’lim.
Kecha jangda qurbon bo’lgan bahodir
Ertaga o’yg’onar gul-chechak bo’lib.
Ammo ular bilmas: to’kilgan ko’z yosh
Suvga aylanadi, daryo to’lajak.
Daraxtlar uyg’onar, charaqlar quyosh,
Qurbonlar bo’g’zidan chiqar kelajak.
Bugun adibning to’rt jildli asarlar to’plamiga kirgan «Osiyoning moviy sarhadlari» («Chavandoz nomalari») nomlangan safarnomasidan bir bobni juz’iy qisqartirilgan holda e’tiboringizga havola qilmoqdamiz. Sayohatu sarguzashtlarga bag’ishlangan bu nomalar bir tomondan, Rossiya imperiyasi, ikkinchi tomondan, Amerika Qo’shma Shtatlari va Buyuk Britaniyaning O’rta Osiyo hamda Yaqin Sharqni o’z tasarruflariga olish maqsadida o’zaro mojaroli raqobatlari haqida hikoya qiladi.
Vasiliy Yan
OSIYONING MOVIY SARHADLARI
(CHAVANDOZ NOMALARI)
BU YERDAN HAYOT QOCHGAN
1. Amerika ekspeditsiyasi
Biz Asxobodga qaytganimizda ikkita shov-shuvli voqea ro‘y bergan edi. General Ussakovskiyning oilasi kelibdi… Ikkinchisi esa ancha jiddiyroq.
1903 yili tanti milliarder Karnegining ilmiy institutidan Amerikaning geologiya-arxeologiya ekspeditsiyasi kelgan edi. O‘shanda «Asxobod» gazetasi ekspeditsiya «… yer va davlat mulki vazirligining tavsiyasi bilan kelganligi, Kopetdog‘, Gavdan, Xayrobod, Qarshi va Termizni ilmiy tadqiq qilishda AQSh elchisining xohishiga ko‘ra Bosh shtab ekspeditsiyaga hamkor bo‘lishi, lekin qazilma va arxeologiya boyliklari olib ketilmasligi…» haqida yozgan edi.
Ekspeditsiyani Rafael Pompelli boshqargan. U ilmga daxli yo‘q mohir ishbilarmon sifatida katta o‘g‘li bilan kelgan edi. Ekspe-ditsiyaning asosiy maqsadi neft yoki boshqa foydali qazilmalarni qidirish ekanligi istisnodan xoli bo‘lmagan.
General Ussakovskiy amerikaliklarni iliq kutib olib, har taraflama yordam ko‘rsatishga va’da berdi. Menga esa, inglizcha bilganim uchun ekspeditsiyada qatnashishimga xayrixohlik bildirdi.
Pompelli “uni yana Rossiya o‘ziga maxliyo qilayotganini”, yoshlik paytlarida Sibirga qaysidir ilmiy ekspeditsiya bilan kelgani, bu safarlar unda “yoqimli taassurotlar” qoldirganini so‘zlab berdi. Ekspeditsiyaning rahbari va Pompellining o‘ng qo‘li Devis edi. Amerikalik bu taniqli olimning geologiya bo‘yicha mukammal qo‘llanmasi Qo‘shma Shtatlar universitetlarida o‘qitilardi. Devis Kopetdog‘ tizmalariga chiqqan va keyinchalik tog‘lar, tog‘ jinslari hajmi, ularning geologik tuzilishi bo‘yicha kuzatuvlari haqida Ussakovskiyga hisobot bergan edi.
Devisning assistenti yosh geolog Elsvors Xentington bo‘lib, yana bir mashhur professor – italyan arxeologi ham ekspeditsiya tarkibiga kirgan. Pompelli ekspeditsiyasi 1904 yil davomida Asxobod yaqinidagi Anav xarobalarida qimmatli kashfiyot qilgani haqida “Zakaspiy sharhlari” gazetasida xabar berilgan edi.
Pompellining qazish ishlari O‘rta Osiyo tarixini o‘rganishga hissa qo‘shdi. Karnegi instituti ekspeditsiya haqidagi xisobotni chiroyli qilib nashr etgan (unda keyinchalik akademik bo‘lgan V.V. Bartold ham qatnashgan), shu ishlarni nega biz – ruslar mustaqil ravishda bajarmaganimiz alam qilgan edi.
2. “Tahlika va tavakkalni bo‘ynimizga olib”
Elsvors Xentington bilan deyarli tengdosh edik. Ma’lumotimiz darajasi va ixtisosimiz bir xil edi. Ikkalamiz ham bo‘ydoq hayot pillapoyalaridan endi ko‘tarilib kelayotgan bo‘lib, sayohatlar borasidagi orzularimizning mushtarakligi bizni do‘st qilib qo‘ygandi. Eronning taqir sahrolari orqali eron-afg‘on chegaralari bo‘ylab Hindistonga o‘tishga kelishib oldik.
O‘rta Osiyoga kelgan va o‘lka bo‘ylab yurgan kunimdanoq oldindan o‘ylagan orzuim – Eron va Afg‘oniston orqali Hindistonga o‘tishga tayyorgarlik ko‘ra boshlagan edim. Hali Londonda ekanligimda, keyinchalik esa Peterburg va Asxobodda o‘zim o‘tadigan davlatlarni o‘rgana boshladim. To‘plagan ma’lumotlarim yordamida Afg‘oniston haqida bir necha maqolalar yozganman. Ular “Asxobod” va Peterburgning “Novoye vremya” gazetalarida bosilgan edi.
General Subotichniy Uzoq Sharqqa ketishi oldidan Eron va Afg‘onistonga safarga yuborishini so‘rab, fikrlarimni asoslagan holda bildirish yozgan edim. Unda “bosh maqsad Afg‘onistonni, uning xalqi, siyosati, urf-odati va boshqa munosabatlarini o‘rganish” ekanligini bayon qilgan edim. General Subotich mening xatimdan nusxa ko‘chirtirib, Turkiston general – gubernatoriga jo‘natgan va xatida talabimning qondirilishini so‘ragandi.
Toshkentdan kelgan javob xatida general Ivanov shunday yozgan edi: “Gubernya kotibi Yanchevetskiyning Afg‘onistonga borib, o‘sha mamlakat bilan tanishish istagi menga ma’qul bo‘ldi. Xohlardimki Yanchevetskiy tahlika va tavakkalni bo‘yniga olib, bu ishni qilishi mumkin. Biroq janob harbiy vazirning roziligisiz ruxsat berishga ikkilanmoqdaman. Shuning uchun xodimingiz iltimosini harbiy vazir bilan hazrati oliylariga taqdim etdim….”
1902 yilning dekabr oyida Peterburgdan telegramma keldi. Unda harbiy vazirning: “Yanchevetskiy barcha og‘irliklarni bo‘yniga olsa – roziman…” degan ruxsati bitilgan edi. Lekin sal kam bir yilda keyingina orzularimni amalga oshirish imkoni tug‘ildi.
Rejalarimni Xentington bilan o‘rtoqlashdim. 1903 yilda o‘zaro kelishib, ilmiy ekspeditsiyani Erondan boshlash, Seyistonga yetganda, Afg‘onistonga kirib, so‘ng Hindistonga yo‘l olishni rejalashtirdik. Shuning uchun 1903 yilning avgust oyida bir vaqtning o‘zida ikkita bildirishnoma yozdim. Biri – Eronga borish, ikkinchisi – maxfiy – Afg‘oniston va Hindistonga o‘tish haqida edi.
Rossiya va Afg‘oniston bilan diplomatiya munosabatlari bo‘lmaganligi oqibati o‘laroq ekspeditsiyamiz va uning yo‘nalishini oshkor qilmaslik uchun hujjat va buyruqlarda mening safarim faqat Eronga ekanligi ko‘rsatildi. Qolganlari – Afg‘oniston va Hindiston safari mening “ bo‘ynimga tushgan ” edi.
Peterburg gazetalari bilan hamkorlik qilishim hammmaga ma’lum bo‘lib, Ussakovskiy menga jurnalist sifatida, “yo‘l xarajatlarisiz, maoshim saqlangan holda” ruxsat berdi. Shu boisdan safar jihozlarini topish qiyin kechdi. Safar uchun uch yuz so‘m va oldindan uch oylik maoshim – uch yuz so‘mni oldim, xolos (keyinchalik safarimni yana uch oyga uzaytirishdi, bu pullarni ummon ortidan kattagina mablag‘ olib turuvchi Xentington bilan teng bo‘lishib oldik).
3. Bizning karvon
Safarimizda olti kishi edik. Uchta tuyaga suv to‘ldirilgan meshlar, oziq-ovqat, yig‘ma chodir, kigizlar ortildi. Elsvorsda esa Amerikadan olib kelgan yig‘ma karavot, kursi, xontaxta hamda uzun tog‘ora bor edi. U imkon topilganida bu jihozlardan foydalanishni o‘rniga qo‘yar edi. Bu esa mening g‘ashimni keltirardi.
Safarda meni Marganiya (Malaxiy Klavdiyevich Marganiya asli kavkazlik bo‘lib, iste’fodagi podpolkovnik edi – tarjimon) tarafidan yuborilgan ikki yigit yosh: xushchaqchaq turkman Xivaqilich va afg‘on qochog‘i Mardon kuzatib borishardi.
Mardon asli Hirotda yashagan. Xotinini jazmani bilan tutib olganida har ikkalasini ham so‘yib tashlagan bo‘lib, qochqinda yashardi. Afg‘onistonga qaytsa, uni dor kutayotganini o‘ylayverib, odamovi bo‘lib qolgan. Xivaqilich esa to‘rt xotinining g‘alvasidan qochib ketgan, shuning uchun ham quvnoq yurardi. Xentington o‘ziga Qurbon ismli tilmochi va fors hamda turkman tillarini yaxshi biladigan o‘ris Mixaillarni yordamchi qilib oldi. Mixail yaxshi ovchi bo‘lib, keyinchalik safar davomida yovvoyi qushlar bilan siyladi, El’svorsni rus tiliga o‘rgatdi…
Shuningdek, ekspeditsiyani Trezorka laqabli ko‘ppak kuzatib bordi. Men bilan uzoq vaqt birga yashagan oppoq va jussasi mitti bo‘lgan bu it karvon oldida chopib borar, hamma dam olganida yuklarning tepasiga chiqib dam olar, tunlari karvonni hushyorlik bilan qo‘riqlar va sharpa sezganida qattiq hurar edi. Xentington yo‘l-yo‘lakay “Suluv Yelena haqida” xo‘rsinib, xatlar orasiga qora qog‘oz qo‘yib kundalik yozardi. Imkon topdi deguncha xatning bir nusxasini Bostondagi otasiga yuborardi. Ehtiyotkorligi tufayli shunday qilardi. Chunki kundaliklar turli sabablar bilan yo‘qolib qolganida ham tayinli qo‘llarda bo‘lar edi. Amerikaga qaytgach, “Turkistonni tadqiq qilish” nomli kitobida sayohatimiz haqidagi hisobotni suratlar va chizmalar bilan nashr etdi.
4. “Olloh bizdan yuz o‘girmadi…”
Ekspeditsiya karvonimiz Saraxsdan 1903 yilning noyabrida yo‘lga chiqdi. Biz ataylab shu vaqtga kelishgan edik. Chunki bu oyda O‘rta Osiyo mintaqasida jazirama issiqlar o‘rniga salqin havo keladi, ayrim joylar muzlaydi. Bu esa sayohatchilar uchun ham, ulovlar uchun ham qum va qoyalarda yurishni osonlashtiradi.
“Uzoq safar meni o‘ta hushyor bo‘lishga chaqiradi”, deb yozgan edim Saraxsdan chiqayotib Asxobodga yo‘llagan xatimda. Sayohatning birinchi kunlariyoq fikrimning to‘g‘riligini ko‘rsatdi va ayrim umid va rejalarni chippakka chiqardi.
Eron yo‘li biz uchun Zulfiqordan boshlandi. Daraga joylashgan bu shahar Rossiya, Eron va Afg‘oniston chegaralari kesishgan joyda edi. Karvon shu joydan eron-afg‘on chegarasidan janubga qarab yurdi. Safar chog‘ida biz o‘zimiz belgilagan usul bilan – goh qum tekisliklari, goh aholi yashash joylarida to‘xtab o‘tdik.
Xentington ikkimiz otlarga minib, karvondan chetga chiqar va joylarni o‘rganar edik. Shunday chetga chiqishlarning birida Afg‘oniston chegarasi ichiga ancha kirib ketibmiz. Ariq chopayotgan dehqonlar bizni ushlab olishdi. Kuzatuvchi ikki yigit ham biz bilan birga edi. Dehqonlar bizni qo‘yib yubormasliklari ravshan bo‘lgandan keyin Xentington otishma bilan qutulib qolishni taklif etdi. Mardon qulog‘imga shivirladi: “Olloh bizdan yuz o‘girdi!” Har bir tutib olingan o‘ris uchun inglizlar ming rupiyadan to‘lashadi! Bu yerlarda inglizlarnig ayg‘oqchilari ko‘p! Olishamiz, bo‘lmasa bizni avval zindonga solib, keyin Angliyaning Kobuldagi vakolatxonasida a’yonlarning ko‘z o‘ngida qoziqqa o‘tqizishadi!… ”
Bir oz o‘ylangandan keyin Gomer dostonidagi Odesseyning hiylasini Mardonga shivirlab: “Shoshma! Olloh hali bizdan yuz o‘girgani yo‘q. Balki biz Ollohni esdan chiqarganmiz” dedim va afg‘onlarga meni ulug‘ sarhang (polkovnik) deb tanishtirishini aytdim. Men bu yerga elchi sifatida kelganman, har kimlar bilan gaplashavermayman, katta boshliqlar bilan uchrashtirishlarini talab qilaman!
Mardonning gapini eshitib afg‘onlar boshliqlarini bu yerdan ancha uzoqda – qal’ada ekanligini aytdi.
“ Meni u yerga olib boring! – deb buyruq qildim. – Undan oldin chopar yuboringlar, dasturxon yozib, choy damlab qo‘ysin”.
Bir necha afg‘on otlariga sakrab minib, choptirib ketishdi. Ikki afg‘on yigiti men mingan otni jabdug‘idan ushlamoqchi edi, biqinidan niqtov yegan ot pishqirib, ularni tishlamoqchi bo‘ldi. Shundagina ular nari ketishib, yo‘llarida davom etishdi.
Yalangoyoq afg‘onlar qurshovida yarim vayronaga aylangan, paxsadan qurilgan qal’aga keldik. Gilamlar to‘shab ulgurilgan, qozonlarda palov, mis qumg‘onlarda choy qaynar edi.
Qal’a boshlig‘i ham, chegarachilar sardori ham Abdulhamid ismli keksa zobit ekan. Soqoli xinaga bo‘yalgan novcha odam biz bilan keskin, ammo hurmat bilan gaplashdi: “ Afg‘on yeridan nega ruxsatsiz o‘tdinglar? O‘rislarning Afg‘onistonga kirishi man qilinganligini sizlar bilishingiz kerak! Nega keldinglar?…”
Tarjimonimiz Mardon orqali biz ekspeditsiya a’zolari ekanligimizni, birimiz rus, ikkinchimiz amerkalik ekanini, sahroda yo‘l belgilari bo‘lmagani uchun adashib qolganimizni tushuntirdik. Odamlardan bu yerga keltirishni o‘zimiz iltimos qilganimizni, yo‘lni so‘ramoqchi bo‘lganimizni ham ta’kidlab qo‘ydik. Seyiston, undan Belujiston va Hindistonga bormoqchiligimizni aytib, qo‘shimcha qildim: “Afg‘onlar adolatli va botir xalq, o‘z boshliqlari qolib, faqat inglizlar buyrug‘ini bajarmaydilar-ku,? Naxotki yo‘lovchilarda ulardan yaxshi xotiralar qolishini istashmasa?…Yo keksa va jasur jangchi Abdulhamid o‘z yerining qal’asiga boshliq emasmi?..”
Mardon gaplarimni hafsala bilan tarjima qilib turdi. Abdulhamidning avzoyi biroz yumshaganini sezdim. Keyin u ovqat keltirishni buyurib, sayohatchilarning qurollarini tomosha qilishga tushdi.
Men qo‘limdagi otliqlarga moslashtirib kaltalashtirgan oddiy miltig‘imni uzatdim-da, afg‘on qurolini ko‘rsatishni so‘radim. Abdulhamidning qo‘lidan miltig‘ini olayotganimda uning qo‘ndog‘i-dagi ingliz tamg‘asiga ko‘zim tushdi.
Dasturxon atrofida qizg‘in suhbat boshlandi. Abdulhamid Rossiya haqida, uning O‘rta Osiyodagi mulki haqida ko‘p so‘radi. Birinchi marta rus odamini ko‘rib turganini, ruslar va Rossiyaga hech qanday e’tirozi yo‘qligini yashirmadi. Lekin kechagina dushman hisoblangan inglizlarning Kobuldan turib bergan buyruqlarini bajarishga majbur ekanini ta’kidlab qo‘ydi.
Biz do‘stona xayrlashdik. Ochiqib ketganimiz uchun palovga to‘yib olgach, estalik uchun Abdulhamidga soatimni hadya qildim. Yo‘l ko‘rsatgani, mehmondo‘stligi uchun tashakkur bildirib, otlarimizga mindik.
Afg‘onlar bilan suhbatimiz davomida Xentington jim o‘tirdi, Abdulhamidni va atrofni shubhalanib kuzatdi. Goho charm kamzuli cho‘ntagidan Injilni olib varaqlagan bo‘ldi.
Biz qal’adan xotirjam chiqib ketdik. Dastlab otlar qadamini tezlatdik, qosh qoraya boshlagach esa yo‘rttirdik. Ortimizdan bir necha afg‘on otlari kuzatib keldilar.
Karvonning tunash joyiga yetib kelganimizda chodirlar tikilgan edi. Ular bizning hayallab ketganimizdan xavotirlanib turishganida sharpamizni uzoqdan payqagan Trezorka qattiq-qattiq hura boshladi. Shunda sheriklarimiz “bizdan yuz o‘girmagani uchun ” Ollohga hamdu sanolar aytishdi.
Oradan hech qancha vaqt o‘tmay, Seyistonga keldik va Xurosondagi Rossiya konsulligida chegara xizmati kapitani Abdulhamidning Kobulga chaqirilgani, adabsiz rus yo‘lovchilarini Kobulga olib kelmay, qo‘yib yuborgani uchun tan jazosi olganini eshitdik.
5. Yangi yildagi tush
Jug‘rofiya va geologiyani maxsus o‘rgangan Xentington yo‘l-yo‘lakay o‘ylaganlarini yozib borar, joylarni chizar va fotosuratga olar edi. Menga esa yer qavatining geologik o‘zgarishi, sahrolar qanday paydo bo‘lgani, nega ularda hayot yo‘qligini tushuntirardi. Uning aytishicha, bir necha ming yilliklar oldin Eronda yuksak tog‘lar bo‘lgan, ular sekin – asta yuvilib past tepaliklar va vodiylarga aylangan, ayrim joylaridagina haybatli cho‘qqilardan uncha baland bo‘lmagan qoyalar qolgan.
Qadim vaqtlarda Sharqiy Eronda aholi zich yashagan, madaniyat yuqori bo‘lgan. Yo‘limizda shaharlar, qal’alar va kanallar qoldiqlari tez-tez uchrab turardi. Xentington fikricha, Eronning sharqiy qismida olib boriladigan qazilma ishlari katta kashfiyotlarni ochadi, biz haligacha bilmagan yuksak manaviyat ishlarini aniqlaydi.
Faqat har zamonda kichik aholi maskanlari va ko‘chmanchilarga duch keldik, xolos.
Yo‘limizning ko‘p qismi taqir, quyoshda kuygan suvsiz sahrodan iborat bo‘ldi. Ahyon-ahyonda hurkak yovvoyi qulonlar, sayg‘oqlar va baland osmon qo‘ynida suzib yurgan burgutlarga duch keldik, xolos.
Biz duch kelgan qishloqlar, dalalar, bog‘lar va ariqlar nega yo‘q bo‘lib ketgan? Xentington aytganidek, geologik o‘zgarishlar bir necha ming yillar oldin bo‘lgan va hayotning ravnaq topishiga sharoit yaratib bergan-ku? Nega chaman bo‘lib ochilgan hayot birdan g‘oyib bo‘ldi, xuddi hech narsa bo‘lmaganday…
Ochiq cho‘lda tunash uchun to‘xtadik. Tunda chiyabo‘rilarning ulishi eshitildi. Otlarni egar-jabdug‘lardan bo‘shatib tuyalarni cho‘ktirdik. Yo‘l azobidan toliqqanimiz uchun keng gulxan yonida, kimlar chodir ichida qattiq uyquga ketdik.
Atrofdagi jonsiz sahroga tikilganimcha xayolga cho‘mdim:
“Ehtimol, bu yerda iqlim ham boshqacha bo‘lgandir. Axir shu tekisliklardan Iskandar Zulqarnayn, Chingizxon va Temurning ko‘pmingkishilik lashkarlari o‘tgan. Ular nimalarni yeb tirikchilik qilishgan? Tuya va otlarini qayerda sug‘orishgan? O‘zlari bilan nima olib keldilaru nima qoldirdilar?… ”
Yangi, 1904 yilni sahroda kutib oldik. Miltiqlardan o‘q uzdik, kamtarona dasturxon tuzadik.
Yangi yilning bu tuni Rossiyaga omadsizlik keltirgan yilning birinchi tuni edi. Bu tunni men ham eslab qoldim. Shu kechasi saharga yaqin tush ko‘rdim. Bezatilgan chodir yonida o‘tirarmishmanu tushimda sezarmishman. Qisiq ko‘zli, sochlarini ikki o‘rimga joylagan mo‘g‘ul Chingizxon ro‘paramda turarmish.
U chap tovonida o‘tirganicha o‘ng qo‘li bilan tizzasini quchoqlab olgan emish. Chingizxon meni yoniga taklif qilarmish. Uning yaqinidagi kigizga o‘tirganimdan so‘ng, meni quchoqlab so‘rarmish:
“Sen mening hayotimni yozishni xohlaysanmi? Unda meni zabt etilgan xalqlarga nisbatan g‘amxo‘r, odamlarga baxt keltiruvchi sifatida ta’riflagin! Shunday qilaman deb so‘z ber! …”
Men esa uning haqida faqat haqiqatni yozaman dermishman.
“Ayyorlik qilyapsan, to‘g‘ri javobdan qochyapsan. Meni badnom qilmoqchimisan? Bunday qilishga qanday jur’at etding? Axir men sendan kuchliroqman! Kel, kurashamiz!…”
O‘rnidan turmasdan ulkan quchoqlari bilan meni tobora qattiqroq qisarmish. Shu usulda mo‘g‘ullarning odatiga ko‘ra umurtqamni sindirmoqchi bo‘lganini idrok qilarmishman!
Qanday qutulish kerak? Qanday qilib sitilib chiqib ketsam ekan? Chingizxonga bo‘ysunmaslik uchun qanday qilib kuchli bo‘lish kerak? Shunda mening xayolimda “yalt”etib bir fikr paydo bo‘larmish: “Axir bu tushim-ku! Tezda uyg‘onishim kerak, shunda qutulaman!…”
Uyg‘onib ketdim. Tepamda sanoqsiz yulduzlar jimirlardi. Otlar to‘rvalaridagi arpani bir maromda chaynardi. Chingizxon ham, odamni teshadigan o‘tkir nigohlar ham yo‘q edi.
Shunda birinchi marta bu istilochi haqida yozish, u qanday bo‘lsa shunday – xalqlarni qirg‘in qiluvchi, o‘zidan keyin sahrolarni qoldiruvchi sifatida bayon qilish orzusi tug‘ildi.
Lekin bu tundan keyin orzumni amalga oshirish uchun uzoq vaqt sargashtalik kutib turardi.
6. Dahshatli sahro
Janub tomon borayotgan kichik karvonimiz Dashti Lut deb atalgan suvsiz sahroni kesib o‘tdi. Sahroning nomi ham o‘ziga mos (“lut”- dahshatli) edi. Eronning sharqiy qismi markazidagi bu qum tekisliklar yuzlab chaqirimga cho‘zilgan, qoyali tog‘lar, sho‘rxok yerlar va o‘lik ko‘llar bilan kesilgan edi.
Shunday sho‘r ko‘llardan biri – Nemeksar bo‘yida bir tuyamiz qulog‘igacha botib ketdi. O‘zimiz mo‘‘jiza tufayli jonimizni saqlab qoldik. Yuk ortilgan tuyani qutqarib qolish uchun barcha qilgan harakatlarimiz zoya ketdi. Uni azobli o‘limdan xalos qilish uchun otishga qaror qildik. Shunday qilib, tuya Dashti Lutning sanoqsiz qurbonlari qatoriga qo‘shildi. Bunday qahrli joyda hayotning borligini hech tasavvur qilib bo‘lmas edi.
Biroq tinimsiz yurish azobidan bo‘larimiz bo‘lib, tunash uchun tog‘ etagida to‘xtaganimizda qop-qora qoya tirqishidan jildirab oqib yotgan chuchuk suvni ko‘rdik. Gulxan atrofida o‘tirganimizda egniga kigiz chakmon kiygan, qo‘liga tayoq tutgan bir chol qorong‘ulik ichidan chiqib keldi. Uning ortidan paxmoq itini yetaklagan tortinchoq bola ham paydo bo‘ldi. Chol taklif qilingan luqmalarni chaynab, olovda isinganidan keyin sahro to‘g‘risida qiziq-qiziq voqealarni gapirib berdi. Aslida sahro o‘lik emas, bizga o‘xshagan kelgindilarga shunday tuyular ekan. Shu yerda tug‘ilganlarga sahroda hamma narsa – suv, ovqat, odamlar, hayvonlar istagancha bor emish.
“Sahroda erksevar ko‘chmanchi xalq – lutilar yashaydi. Ular Hindiston va Qizil dengiz oralig‘ida ko‘chib yuradilar va o‘z yerlarini yaxshi bilishadi. Qachon va qaysi quduqlarda suv paydo bo‘lishi, o‘simliklar o‘sishini bilib, shunga qarab ko‘chib yurishadi.
Yosh lutilar savdo karvonlarini kuzatuvchi bo‘lib yollanadilar, chollari qo‘y boqadilar, tariq ekadilar, tog‘larda yovvoyi pista va bodom teradilar…
Lutilarning Otashkada degan poytaxtlari bor. U sahroning o‘rtasida tog‘lar panasiga yashiringan. Odamlar doimiy yashamaydi, har uch yilda bir marta “muborak toshlarini” ziyorat qiladilar. Poytaxtga olib boruvchi yo‘lni faqat “nazarkarda”lar biladilar.
Lutilarni ayol kishi boshqaradi. “Xalq yetakchisi” qoshida maslahat kengashi faoliyat yuritadi. Ular ham poytaxtda yashamasdan, doimo ko‘chib yuradilar..”
Chol, bola va ko‘ppak tunda qanday paydo bo‘lgan bo‘lsa, shunday g‘oyib bo‘ldilar.
Karvon esa ertalab yana zerikarli va oqsoch sahro bo‘ylab yo‘lni davom ettirdi.
Janubga tushib borgan sari ibtidoiy joylarga kelib qoldik. Bu yerda na odam nishonasi, na yo‘l ko‘rinadi. Behisob qoyalar, ularning oraliqlarida kezib, adashganimizni angladik.
Oxirgi Eron qishloqlarining birida yollagan yo‘lboshlovchimiz nashavand ekan. U oldin ham bizda shubha uyg‘otgan edi. Hozir esa “oldinda uch yo‘l borligi, uchalasi ham yomon, suvsiz, qaroqchilardan xoli emas”ligini aytdi.
Oldin kelishganiga yana uch qiron qo‘shib to‘lashimizni va nasha berishimizni talab qila boshladi. Nashasiz bir qadam yurolmasligini bahona qildi. Pul va taryokni olganidan keyin qironni sallasining qatiga qistirdi, taryokni yutib oldi va orqaga qaytishimizni ta’kidladi…
Karvonning ahvoli og‘irlashdi.
Halok bo‘lgan tuya ikkita meshdagi suvni va bir qism ozuqa hamda jihozlarni olib ketgan edi.
Bundan tashqari oldingi dovon oshishda Mixailni bezgak xuruji tutgan va u otining bo‘ynidan quchoqlaganicha egarda behush yotardi. Yiqilib tushmasligi uchun Qurbon uni kuzatib borardi.
Qancha uzoqlashsak, adashganimizga shuncha ishonch hosil qilardik. Qorong‘i tushayotgan bo‘lishiga qaramay na biror yo‘lni, chashma yoki quduqni uchratdik. Sho‘rxok yerda tunashni ma’qul ko‘rmadik. Chunki u na bizga, na ulovlarimizga naf berar edi.
Xentington g‘azablanganicha yo‘lboshlovchini koyir, xaritani so‘kar, qaroqchilarga topshirish uchun ataylab shu yerlarga olib kelganini ta’kidlar va kompasga qarab faqat Mardonning maslahatlariga quloq solardi. U sharqqa burilib, Afg‘on chegaralariga chiqib olsak, tog‘ poyidagi qishloqlarga duch kelishimizni ta’kidladi. Janubda esa suvsiz, yalang‘och sahro yastanib yotardi…
Fikrimiz bir-biriga to‘g‘ri kelmagach, endi boshqa-boshqa yo‘llar bilan ketishga qaror qildik va taxminan yuz chaqirimdan keyin janubroqdagi uchrashuv joyimizni belgilab oldik. Agar uch-to‘rt kundan keyin uchrashmasak, bir-birimizga yordamga borishga kelishib oldik.
Xentingtonning kichik karvoni yo‘l boshlovchi, kasal Mixail va Qurbon bilan janubga yo‘l oldi. Uzoq-uzoqlarda qo‘ng‘iroq ovozi tingach, Mardon, Xivaqilich va men otlarimiz boshini sharqqa burdik.
7. Lutilar malikasi
Yo‘lning birinchi kuni yengil bo‘lmadi. Lekin Mardon suv topishimizga ishongan holda bizni sharq tomonga boshlayverdi.
Yana qorong‘i tushdi. Otlar goh toshloq tepaliklarga chiqar, goh tabiiy sezgi bilan pastlikka ohista tushardi. Ko‘z ilg‘amas zulmat qa’rida miltillagan olov ko‘rindi. Olov bor joyda odam ham, suv ham, ovqat ham bo‘ladi, degan umid bizga quvvat bag‘ishladi.
Yaqin kelganimiz olov atrofida yeng va uzun ko‘ylaklari bilan yog‘duni to‘sib g‘imirlayotgan ayollarni ko‘rdik. Olov shu’lalari atrofidagi qora chodirlarni elas-elas yoritib qo‘yardi. Beso‘naqay paxmoq itlarning bo‘g‘iq hurishlaridan otlar hurkib ketdi. Ular orqa oyoqlarida tik turib kishnar edilar. Ayollar sarosima ichida qichqirishib, yerdan tosh olib ota boshladilar.
Olov yoniga yaqin borganimizda qorong‘ilik ichida salla o‘ragan oppoq soqolli chol ko‘rindi va jahl bilan qo‘llarini siltab, bizni haydamoqchi bo‘ldi. Mardon afg‘onchalab cholga qichqirdi. Xivaqilich forscha va turkchalab bir narsalarni tushuntirishga urindi. Lekin foydasi bo‘lmadi.
Yuzlarining pastki qismini yenglari bilan berkitib olgan ayollar hamon chinqirar edilar. Ular otgan toshlardan biri qulog‘im ostidan zuv etib o‘tib ketdi, yana bir tosh Mardonning otiga tegdi.
Nima qilishni bilmay orqaga tisarilayotganimizda chodirlar ortidan bir qoramag‘iz qizcha qizg‘ish ko‘ylagiga taqilgan tangalarini jingirlatib yugurib chiqdi. Ayollarga bir nima deb baqirgan edi, ular shu zahotiyoq tinchib qolishdi. Chol so‘kinganicha nari ketdi. Bizga yaqin kelib qolgan qizcha forsiyga o‘xshash tilda tez-tez gapirdi.
Xivaqilich muzokaralarni boshlab yubordi. Uning aytishicha, biz lutilar qabilasining bir tarmog‘i bo‘lgan mashuji ko‘chmanchilariga duch kelgan ekanmiz. Bu yerda faqat ayollar yashar, erkaklar, ayniqsa, kofirlar yaqin keltirilmas ekan. Lekin ko‘chmanchilar boshlig‘i Bibiqunduz istisno tariqasida bizni chodirga taklif etdi.
Ayollar itlarini yonlariga chaqirib, otlarimizni bir chetga yetaklab keldilar.
Sharqona mehmondo‘stlik odatlari Osiyo xalqlarida muqaddas hisoblanadi. Mehmon bo‘lganimizga ishonch hosil qilib, o‘zimizdan ham, otlarimizdan ham ko‘nglimiz to‘q bo‘ldi.
Qizcha taqinchoq tangalarini jingirlatib, chodirlardan biri tomon boshlab borar ekan, uzun etaklarini sal ko‘tarib olgan edi. Yiltirab turgan cho‘g‘day ko‘kimtir tutun ko‘tarilayotgan gulxan yonidagi gilamga o‘tirishga ishora qildi.
Ko‘zimiz xonaga o‘rgangach, chodirning narigi tarafida Budda holatida harakatsiz o‘tirgan ayol ko‘rindi. U Bibiqunduz bo‘lib, qabila hukmdori ekan. Egniga oltin taqinchoq qadalgan qizil shoyi ko‘ylak kiygan, boshiga shol ro‘mol o‘rab, ustidan shokila va zanjirlar qadalgan uchli jig‘a qo‘ndirilgan. Gulxan yorug‘ida aniq ko‘rinib turgan jigarrang yuzi erta qariyotgan juvonni yoki yosh ko‘ringan ayolni eslatardi. Qoshlari surmalangan, qosh o‘rtasiga esa ko‘kishtob nuqta qo‘yilgan edi. Jezga o‘xshab ketuvchi bo‘yni va viqorli ko‘ksida yirik-yirik zumrad va la’l donalaridan marjonlar osilib turardi .
Xivaqilich sharqona suhbat boshlab, Bibiqunduzning qo‘ylari, ot va tuyalari haqida, keyin o‘zi va boshqalarning sog‘lig‘i haqida surishtirdi. Sho‘rlagan sahrodan Hindistonga ketayotgan karvonimiz haqida so‘zladi.
Bibiqunduz uning gapini nigohini qadagancha jim turib eshitdi. Ekspeditsiyada tog‘larning shaklini chizuvchi amerikalik “katta mulla” borligini eshitib, qop -qora qiyiq ko‘zlari bilan bizlarni kuzatdi.
– Karvoningiz haqida eshitgan edim, – dedi Bibiqunduz sokin va qo‘ng‘iroqdek ovozda. -Sening do‘sting tog‘larni chizib, keyinchalik yerli xalqlardan olib qo‘yar ekan. Sen ham shunday qilmoqchimisan? Lekin bilib qo‘yinglar, sizlarni Hindistonga o‘tkazishmaydi, Belujistonda angliyaliklarning katta qismi turadi, ular hech kimni o‘tkazmaydilar…
Men Bibiqunduzni tinchlantirmoqchi bo‘lib, o‘zimning jahongash-taligim, ”haqiqatgo‘y” ekanligim, odamlar qayerda va qanday yashayotgani, ularning baxtiyorligiga qiziqishim haqida gapirib berdim.
Shundan keyin Bibiqunduzning qarashlari sal iliganday bo‘ldi.”Sen…farangi darveshmisan? Bundaylarni haligacha uchratmaganman. Qani, sayohating haqida gapirib ber-chi…
Qayerda bo‘lganimni eshitib bo‘lgach, Bibiqunduz so‘radi:
– Ha, sen juda oz joylarni ko‘ribsan, ko‘p narsadan bexabar ekansan. Baxt izlab uzoqqa bormaslikni anglashing uchun hali ko‘p yurishingga to‘g‘ri keladi. Baxt har qaysi millatning o‘z yerida bo‘ladi. Baxt – xalqning erki va ozodligida, qadrdon o‘chog‘i yonida, yaxshi ko‘rgan mashg‘ulotida, qarindosh – urug‘lari davrasida!…
Shundan keyin Bibiqunduz mashuji qabilasi haqida, chodirlarini Himolay tog‘ining baland o‘tloqlariga, Arabistonning sap-sariq qumlari ustida tikishlari haqida gapirib berdi. Ko‘plab davlatlarning chegarasidan emin-erkin ko‘chib o‘tishlarini so‘raganimda o‘z qabilasi bilan bog‘liq bir rivoyatni aytib berdi va bu menga ertakdek tuyuldi.
“Qadim-qadim zamonlarda bu tog‘larda qushlari sayrab turgan qalin o‘rmonlar bo‘lib, uning yonida ikki shoxli Iskandar Dashti Lut sahrosi tomon qo‘shin tortib o‘tgan. Sahro chanqog‘i azobidan qo‘shinning halokati yaqinlashib qolganida shu yaqin atrofda chuchuk suvli quduqlar borligini eshitadi. Qo‘shin kelganini eshitgan lutilar malikasi o‘z poytaxti Otashkadadan Iskandarni ko‘rgani va u bilan suhbatlashgani keladi, unga quduqlarni ko‘rsatadi.
Iskandar qo‘shinning chanqog‘ini bostirib, tong otguncha malika bilan suhbat quradi. Ketar chog‘ida esa malikaga farmon yozib beradi. Luti xalqining Iskandar mulki bo‘lgan xohlagan davlat chegarasidan to‘siqsiz o‘tishga ruxsat beruvchi, o‘n ming yildan keyin ham uni soliqlardan ozod qiluvchi Farmon edi bu. Farmonda bitta shart: abadul-abad bu xalqning hukmdori ayol kishi bo‘lishi kerakligi ham aytilgan ekan.
Ayollar tinchliksevar bo‘lishadi, fitna va isyonlar uyushtirmaydi, urushlarni yomon ko‘rishadi.
Shu yil luti qabilasining hukmdori—malika qiz ko‘radi. Onasi vafotidan keyin shu qiz lutilar boshlig‘i bo‘lib qoladi. O‘shandan buyon ozod lutilarga ayollar yetakchilik qilar ekan. Bibiqunduz esa Iskandar bilan tonggacha suhbatlashib chiqqan ayolning naslidan ekan…
Shu vaqtdan boshlab Osiyoning hech bir davlatida chegaradan o‘tuvchi lutilardan ruxsatnoma so‘rashmas, soliq olmas va tikilgan chodirlari ichiga kirmas ekanlar…
Iskandar farmonining taqdiriga qiziqib qolganimdan keyin Bibiqunduz bo‘ynida osilib turgan makkajo‘xori so‘tasini eslatuvchi kumush tumorni oldi-da, farmon ichida ekanini, u avloddan-avlodga meros bo‘lib kelayotganini bildirdi.
Zebigardonga o‘xshab ochiladigan tumor ichidan vaqtlar o‘tishi bilan quruqshab, qahva rangiga kirgan pergament qog‘ozni olib, menga uzatdi. Xatda qadimgi yunon yozuviga o‘xshash xira belgilar ko‘rinardi. Bibiqunduz yunoncha bilan tanish ekanligimni bilib, xatni ko‘chirib olishga ruxsat berdi va tarjima qilishimni o‘tindi.
Ro‘mollari bilan yuzlarini to‘sgan ayollar sharqona shirinliklar keltirishdi. Mehmondorchilikdan so‘ng bizni boshqa chodirga taklif etdilar. Oldinroq, bu yerga otlarning egar-jabduqlari va xurjunlarimizni keltirib qo‘yishgan ekan. Tunning qolgan kismini shu yerda o‘tkazdik.
Tungi vaqtning bir qismini jinchiroqning xira yorug‘ida xatning saqlanib qolgan satrlarini o‘qishga bag‘ishladim. Anglashimcha, xat Yaksart (Sirdaryo) daryosi bo‘yida muvaffaqiyatsizlikka uchragan Iskandar qo‘shinlaridan asirga tushgan askarning «buyuk Iskandarga» yozgan xatiga o‘xshaydi…
Mardon tuni bilan bir necha marta tashqariga chiqib, g‘udurlanar, atrofga olazarak qarardi. Go‘yo biz talonchi lo‘lilar qo‘liga tushganmiz-u, ular bizni o‘ldirib, otlarimizni o‘zlariniki qilib olmoqchiday.
Ma’lum darajada shunday fikr kilishga unda asos bor edi.
Biz bilan tunagan qari mulla har bir harakatimizdan sapchib o‘rnidan turar, «hamma kofirlar»ni la’natlar, bizga yeb qo‘yguday qarar edi.
Kechqurun bizni mehmon qilgan ayollar ertalab xurmo solingan palov olib kirdilar. Keyin tuydirilgan va sug‘orilgan otlarimizni egarlab keltirdilar.
Ketishimiz oldidan Bibiqunduz ham paydo bo‘ldi. Endi uning libosi odmi, hech qanday taqinchoqlar ko‘rinmas, hamma ayollarga o‘xshab kiyingan edi. Bibiqunduz otlarni sinchkovlik bilan ko‘zdan kechirdi, ayillarini tortib ko‘rdi. Meshlarimizning suvga to‘ldiril-ganiga ishonch hosil qilgach, oq yo‘l tiladi.
Uning yonida o‘ziga o‘xshagan, kechqurun bizni kutib olib Bibiqun-duz chodiriga boshlagan qoramag‘iz qizcha ham turardi…
Xat bilan tumorni Bibiqunduzga qaytarar ekanman, uni xafa qilgim kelmadi, aksincha, qog‘ozning juda qadimgi ekanligini aytib, mehmondo‘stlik uchun tashakkur bildirdim. Ko‘chmanchi belujlarning birinchi karvoni bilan Iskandar farmonining aniq tarjimasini berib yuborishimni aytdim(keyinchalik bu uchrashuv va xotiralar «Vatan» va «Skiflar qo‘rg‘onidan xat» nomli hikoyalarni yozishimga asos bo‘ldi).
Bibiqunduz chodirlar va luti ayollarini suratga olishga izn berdi. Suratlarni Asxoboddan jo‘natishga va’da berdim. Mashuji ayollari saltanatida olgan suratlarimdan bir nechasi hozirgacha saqlanib qolgan (V.Yan arxivida—tarj.)
Shunday qilib, bangi yo‘lboshlovchimizning o‘zi bilmagan yordami bilan karvon yo‘lidan ovloqdagi joylarni, kishi bilmas lutilar malikasi va «Iskandar farmoni»ni ko‘rdim.
8. «Itoatsiz yo‘lovchilar ushlansin!»
Ertasi kechga yaqin jarlikdan qiyalikka chiqib borayotganimizda tepada odam qorasi ko‘rindi. Xentington doim olib yuradigan yig‘ma kursisida Injilni o‘qib o‘tirardi. Undan nariroqda tarang tikilgan chodir yonida tuyalar yotar, tushovlangan otlar o‘tlab yurardi. Qurbon va Mixail gulxan atrofida yurishardi.
«Ishlar joyidami? Nega yo‘lda emassizlar?» deya El’svorsga quvnoq ovozda qichqirdim va tepalik tomon otni choptirib ketdim.
«Hammasi joyida… Okey!.. Ammo bugun yakshanba. Haqiqiy dindor sifatida bugun dam olishim va fikr yuritishim kerak…»,—deb tushuntirdi amerikalik hamrohim.
Karvonimiz keyin yo‘llardan yurib, Seyistonga keldi. Bu sharqiy Eronning o‘ta botqoqlik joyi bo‘lib, O‘rta Osiyodan Hindistonga borishga eng yaqin yo‘l edi. Bu yerlar Hilmand daryosining irmoqlari orqali sug‘orilardi. Suvlar Eron ko‘rfaziga yetmasdan qumlarga singib ketadi.
Seyiston qadimgi zamonlarda Eronning eng boy viloyatlaridan bo‘lib; afsonaviy qahramon Rustamning vatani edi. Shahar juda ko‘p marta istilo qilingan. So‘nggi marta Amir Temur zabt etgan va obod qilishga ulgurmagan edi.
Sahrodan va o‘zlashtirilmagan yerlardan iborat bo‘lgan, ayrim joylari botqoqlashgan Seyistonga kirib borishda hujumkor belujlar otarlari bilan ko‘chib yurganlarini ko‘rdik.
Seyiston (yoki Belujiston) uzoq vaqt Eron va Afg‘oniston o‘rtasida talash bo‘lgan. 1872 yili Angliyaning «vositachiligida» bu ikki davlat tomonidan bo‘lib olingandi. Bunday bo‘linish “vositachi”lardan boshqasiga naf keltirmas, aholini millat jihatidan mustahkam qilmas, muntazam ravishda chegara to‘qnashuvlariga sabab bo‘lar edi.
Biz Seyistondagi beluj xonlarining biriga tashrif buyurdik. Albatta, quruq qo‘l bilan emas. Xon bizni iliq kutib oldi va dasturxon ustida shunday dedi:
— Sovg‘alar uchun minnatdorman. Lekin menga boshqa narsa kerak… Qo‘shni Afg‘oniston viloyatlarining birida hukmdor bo‘lgan tug‘ishgan og‘am men bilan doimo urush holatida keladi. Unga inglizlar xufiya ravishda qurollar bilan yordam bermoqda. Nega shunday qudratli o‘ris podshosi menga bir necha zambarak berolmaydi? Men og‘am bilan hisob-kitob qilib, u o‘ris podshosi bilan abadiy do‘stlikda yashagan bo‘lardim!
Viloyatning ma’muriy markazi bo‘lmish Nusratobodda rus konsuli tomonidan qabul qilinganimizda, afg‘on Seyistoni orqali Hindiston chegarasiga yuz chaqirimcha qolganini, lekin inglizlar bizni nariyoqqa o‘tkazmasliklarini bildik. Shunday bo‘lsa-da, bizdan sal oldinroq olmon sayyohlarining shu yerdan Hindistonga bemalol o‘tganini eshitgan edik.
Konsullikda eshitishimizcha, ekspeditsiyamizdan xabar topgan inglizlar Britaniyaning “marvarid toji” – ”Ko‘hi nur”*ga o‘tishimizdan hadikda ekanlar.
Ingliz konsullari bizga har qanday yo‘l bilan to‘siq qo‘yish, ularniig biri rus bo‘lganligi uchun karvonni ushlab qolish haqida buyruq olgan ekanlar. Izimizdan daydi qaroqchilar yuborilgan va ularga bizni yo‘q qilib, izimizni tekislash topshirilgan ekan. Lekin yo‘l yurishdagi o‘zimga xos qoidam bo‘lib, ko‘ringanlardan yo‘l so‘rardim va savollar bilan ularni chalg‘itardim. Keyin esa boshqa yo‘l bilan ketar edim. Shuning hisobiga biz ta’qibdan omon qolib, Eronni muvaffaqiyatli kesib o‘tgan edik.
Seyistonda Afg‘oniston, Hindiston va Fors ko‘rfaziga borish fikridan qaytdik. Bunga boshqa sabab ham bor bo‘lib, yapon mina tashuvchi kemalari tomonidan Port-Arturda rus flotiga hujum qilingan edi. Mening pullarim ham tamom bo‘lgan edi. Xentington kutilmaganda Karnegi instituti tomonidan Amerikaga qaytish to‘g‘risida telegramma oldi.
Biz otlarimiz boshini orqaga burib, endi g‘arbiy yo‘llar bilan fors shaharlari orqali shimolga yo‘l oldik.
9. Badaviylar qal’asi
Qaytishimizda g‘aroyib hodisalarga duch keldik.
Ekspeditsiyam iz kelishidan oldin yer qimirlashi oqibatida vayron bo‘lgan Seyistondagi botqoqliklar o‘rtasiga joylashgan shaharlarni ko‘rdik.
Odamlar yashamaydigan bu shahar ko‘chalarida faqat qamishdan yasalgan sollarda yurish mumkin edi. Aholi ma’lum bo‘lmagan sabablar bilan bu yerni allaqachonlar tashlab ketgan edi. Unda yashovchi yagona jonzot sariqtulki bo‘lib, ko‘chalar va toshlar osha sakrab-sakrab yo‘limizdan chiqardi.
Xuroson viloyatining markazi bo‘lgan muqaddas shahar Mashhadda ham bo‘ldik. O‘zini haqiqiy musulmon deb hisoblovchilar o‘limidan keyin shu yerga dafn etishlarini vasiyat qilardilar. Shuning uchun ham chor-atrofdan va uzoq joylardan mayyitlarni shu yerga olib kelardilar. Shaharni bir shaklda qurilgan sag‘analar o‘rab olganday edi.
Mashhadda rus bosh konsuli Panafidin bizni qabul qildi. Shu yerda mening safarim yana bir oyga uzaytirildi. Konsul menga ozgina pul ham berdi va ikki bosh tuyamizni sotib berishga va’da qildi. Ular endi bizga kerak emas, chunki yuklarimiz bo‘shagan, biz doimo suvga serob yo‘llardan yurib, Rusiya chegarasiga yaqinlashayotgan edik.
Mashhaddan chiqqanimizda mahalliy aholidan vayronalarda yashovchi qandaydir xalq to‘g‘risida eshitdik. Ular yakka tog‘ning cho‘qqisida bo‘lib, o‘sha joyda qadimda dahshatli qaroqchi yashagan ekan. Qaroqchi to‘plagan boyliklarini shu yerda saqlar va atrofga tahdid solar, tog‘ning nomi Kofirqal’a ekan.
Irimchi Mardon, Qurbon va Xivaqilich toqqa chiqishdan voz kechishdi. Kofirqal’ada karvon va yigitlarni qoldirib, Xentington va Mixail uchchalamiz toqqa chiqa boshladik.
Dastlab tik qoyaga chiqish mumkin emasdek tuyuldi. Qoya uch tomonidan deyarli tik edi. To‘rtinchi tomonda esa qoyalarning yorilgan bo‘laklari osilib turganga o‘xshardi. Shunday bo‘lsa ham osilgan qoyalar tomon ketgan echkilar izlariga ko‘zimiz tushdi va imkoniyatni qo‘ldan bermaslikka tirishdik.
El’svors ikkalamiz amerikalik va rusiyaliklar qaysarlikda bir-biridan qolishmasliklarini isbotlamoqchi bo‘lganday, ko‘z ilg‘amas so‘qmoqlardan yuqoriga chiqib bordik.
Tez orada so‘qmog‘imiz enkaygan qoya oldida tugadi. U yog‘iga qirq besh darajali qiyalikdan qoyaga yopishib chiqish kerak edi.
Bir-birimizga qarab «Inshoolloh!» deganimizcha yuqoriga intildik. Xentington birinchi bo‘lib chiqdi. Men ham agar yiqilgudek bo‘lsa ushlab qolishga tayyor holda asta chiqa boshladim. Qoyaga yopishgan bu odamning har bir tosh ustida o‘rmalashi hozirgacha ko‘zimga ko‘rinadi. Nihoyat, u tepalikka chiqib oldi. O‘rnashib olganidan keyin Injilni ochganicha menga maslahatlar bera boshladi.
Qoyaning har bir bo‘rtik, toshiga yopishganimcha, yuqoriga intildim. Yana to‘rt metrcha emaklasam bo‘ldi – qoyaga chiqaman. Shu payt belimdagi xanjar sidirilib chiqib ketdi va qiyalikda tiqilib qoldi. Xanjarni ushlab qolaman deb harakat qilganimda toshga qadalib turgan etik poshnasi chiqib ketdi. Men jarlik tomon asta sirpana boshladim…
Xayollarimiz quyundek tezlashdi: «Nahotki, tamom bo‘lsam! Yana ikki qulochdan keyin jarga qulayman…» O‘ng tomonga ko‘z qirimni tashlaganimda otlar va Mixail chumolidek bo‘lib ko‘rindi… Birdan oyog‘imning qoyatoshga qadalganini his qildim va to‘xtab qoldim.
Qoyaning chap qiriga qarab, ko‘zlarimga ishonmadim: jundor qora qo‘llar, sochlari to‘zigan soqolli sharpa qoyaga bir sakrab chiqdi-da, xanjarni olib, jarlik tomon o‘rmalab ketdi…
G‘oyibdan kelgan kuch yordamida qoyaga o‘rmalab chiqdim va Elsvors bilan qo‘l olishdik.
Tog‘ cho‘qqisidagi maydonda Xentington qandaydir qurilish qoldiqlarini topib olib, chizmaga tushirdi.
Pastga esa boshqa yo‘ldan, qoya yoriqlari bo‘ylab tushdik.
Eron qishloqlaridan biriga borganimizda u yerli aholi xanjarni epchillik bilan olib qochgan sirli sharpa haqida gapirib berdi.
«U aqldan oza boshlagan darvesh Mamadali bo‘lib, xotini bilan bolalari yer qimirlashidan hosil bo‘lgan jarlikka tushib ketishgan ekan. O‘zi Kofirqal’ada yashar, yo‘lni ham faqat o‘zi bilarkan».
Kofirqal’adan chiqqandan keyin ekspeditsiyamiz sarguzashtlarsiz Rusiya chegaralariga yetib oldi va biz 1 mart kuni Asxobodga keldik.
Xentington bu yerda uzoq turmasdan, Amerikaga ketdi.
Abdulla Komil tarjimasi
