Чингиз Айтматов таваллудининг 90 йиллиги олдидан

Чингиз Айтматовнинг “Оқ кема”, “Асрга татигулик кун”, “Қиёмат”, “Тоғлар қулаётган замон (“Абадий қаллиқ”) тилга олинганида улардаги афсоналар эсга тушади. Аниқроғи, ушбу афсоналар мазкур асарларининг мазмун-моҳиятига сингдириб юборилган. Бугунги кун кишилари тақдири асос қилиб олинган айни асарларда афсона, ривоятлар сюжетнинг муҳим тармоғига айланиб, уқубат, изтиробга тўла ҳозирги ҳаёт хусусида ўйлантиради.

АФСОНАЛАРНИНГ БАДИИЙ ТАЛҚИНИ
Абдулла УЛУҒОВ

Жаҳон адабиётида Чингиз Айтматов ижоди ўзига хос ўрин тутади. Унинг қисса ва романлари қирғиз адабиётини дунёга танитди ва ўзига хос янгилик сифатида Ғарбу Шарқнинг миллионлаб китобхонлари муҳаббатини қозонди. Чингиз Айтматов бу даврда жаҳоннинг энг машҳур адибларидан бирига айланди. Дастлабки асарларидан бири “Жамила”ни Луи Арагон “Дунёдаги энг гўзал муҳаббат қиссаси” деб атаган. Чингиз Айтматов ижоди тўғрисида сўз кетса, албатта, ушбу таърифни келтириш анъана тусини олган.

Чингиз Айтматов асарлари инсонни улуғлаши, унинг заҳматкашлиги, яратувчанлигини шарафлаши билан эътиборни тортади. Асосий қаҳрамонлари – оддий одамлар. Жамила, Дониёр, Танабой, Бола, Мўмин чол. Адиб ана шу оддий одамларнинг турмуш тарзини кўрсатиб, умуминсоний, маънавий-ахлоқий қадриятлар тўғрисида сўз юритади. “Асрга татигулик кун” қаҳрамонлари Эдигей, Абутолиб, “Қиёмат”да Авдий, Бўстон. Улар нафақат қирғиз, қозоқларнинг, балки барча миллатларнинг адабий тимсолидир. Чингиз Айтматов қаҳрамонларининг машаққатли умр йўлини, қувончу изтиробларини кўрсатиш орқали кишиларнинг инсон сифатида ўз-ўзини англаши ғоят мураккаб жараён эканини гавдалантиради ва инсоният минг йиллардан бери маънавий жиҳатдан улғайдими ёки йўқми, деган муаммо тўғрисида мушоҳада юритишга ундайди. Мутолаа жараёнида фан-техника юксак тараққий этган ахборот асрида ҳам одамзот аждодларни азоблаган, қирғин-барот урушларни келтириб чиқарган шуҳратпарастлик, бойликка ўчлик, ҳокимиятпарастлик каби зарарли иллатлардан халос бўлолмагани, худбинлик, манфаатпарастлик кишиларнинг қон-қонига сингиб кетгани, барча замонлардаги муаммолар ана шу давосиз маънавий-руҳий касалликдан келиб чиқаётгани тўғрисида ўйлаб қолади. Адибнинг “Оқ кема”, “Асрга татигулик кун”, “Қиёмат”, “Охирзамон нишоналари”, “Тоғлар қулаётган замон” (“Абадий қаллиқ”) асарларида ҳозирги даврда умуминсоний аҳамиятга эга долзарб ижтимоий-сиёсий, маънавий-ахлоқий муаммоларга эътибор қаратилади. Уларда мавжуд ҳаёт мураккабликлари турли миқёсларда кўрсатилади. Санъаткор инсониятнинг бугунги аҳволи, келажаги тўғрисида мушоҳада юритар экан, ўзи англаган ҳақиқатларга диққатни жалб этиш мақсадида афсона, ривоятларга мурожаат этади, ҳар бир кишининг ҳаёти бутун коинот билан чамбарчас боғлиқлиги, инсоният табиат учун масъул ва жавобгар эканлигини таъкидлайди. Қисса, романларнинг сюжетига сингиб кетган ушбу афсоналарда бугунги кун кишилари учун сабоқ, ибрат бўладиган ҳақиқатлар мавжуд.

Олам пайдо бўлиши, табиат ҳодисалари, инсониятнинг илк ибтидоси тўғрисидаги хаёлий тўқималар “миф” (асотир) дейилади. Афсона ва миф нимани англатиши солиштирилса, улар мазмун-моҳиятига кўра ўзаро ўхшаш тушунча эканлиги аёнлашади. “Қадимги мифлар” деганда “қадимги афсоналар” назарда тутилади. “Прометей тўғрисида миф” “Прометей тўғрисида афсона” дейилиши хато ҳисобланмайди.

Жаҳон адабиёти тарихи ва замонавий адабий жараёнга назар ташланса, унда афсона, ривоят, мифлар алоҳида ўрин тутгани аён бўлади. “Илиада”, “Одиссея” қадимги юнон афсоналарига асосланса, “Рамаяна”, “Маҳобҳорат” ҳинд, “Шоҳнома” форс, “Алпомиш”, “Манас”, “Қўрқут ота китоби” туркий халқлар афсона, ривоятлари заминида яратилган.

Афсона, ривоят, эртакларда халқ ҳаёти, кишиларнинг орзу-армонлари ва муайян ҳақиқатлар акс этади. Шу боисдан “афсона – тарихнинг асранди қизи” дейилади. ХХ асрда афсона, ривоятлар санъат ва адабиёт учун мислсиз манба экани янада аёнлашди. Инсоннинг ички олами, қалб жумбоғини очишда ривоят, афсоналарнинг асосий омилга айлангани, асарларнинг энг қизиқарли, ёдда қоладиган жиҳати айнан афсона, ривоятлар билан боғлиқ экани кишини ҳайратга солади. Чингиз Айтматовнинг “Оқ кема”, “Асрга татигулик кун”, “Қиёмат”, “Тоғлар қулаётган замон (“Абадий қаллиқ”) тилга олинганида улардаги афсоналар эсга тушади. Аниқроғи, ушбу афсоналар мазкур асарларининг мазмун-моҳиятига сингдириб юборилган. Бугунги кун кишилари тақдири асос қилиб олинган айни асарларда афсона, ривоятлар сюжетнинг муҳим тармоғига айланиб, уқубат, изтиробга тўла ҳозирги ҳаёт хусусида ўйлантиради.

Чингиз Айтматов асарлари марказида оддий одамлар туради. Адиб кундалик турмушда дуч келаётган муаммоларини кўрсатиш орқали бугунги куннинг долзарб масалаларига эътибор қаратади. Ушбу муаммолар барча кишиларга бирдай дахлдор эканлигини таъкидлайди. “Оқ кема” қиссасини “Шохдор она буғу”, “Асрга татигулик кун” романини “Найман она”, “Раймали оға…” ва “Чингизхонинг оқ булути” афсоналарисиз тасаввур қилиб бўлмайди. Айни афсоналар асарда бугунги кун кишилари ҳаётини кўрсатишда зарурий унсурга айланган. Томас Манн, Габриэль Маркес ижодида ҳам ривоят ва афсоналар инсоннинг мураккаб руҳий-маънавий оламини ифодалашда ўзига хос восита вазифасини бажаради ва асарнинг бадиий тўқимасида муҳим ўрин эгаллайди.

“Оқ кема” қиссаси “Унинг икки эртаги бўларди. Бири ўзиники бўлиб, уни ҳеч ким билмасди. Иккинчисини эса бобоси сўзлаб берганди. Кейин бирортаси ҳам қолмади. Гап шу хусусда” деб бошланади. “Оқ кема”да ҳаёт мураккабликлари, инсон ва табиат, инсон ва жамият муносабатлари, эзгулик ва ёвузлик кураши юксак маҳорат билан тасвирланади ва бу муаммолар хусусида теран фалсафий мушоҳада юритилади. Қиссанинг асосий қаҳрамонлари: бола, унинг бобоси Мўмин, ўрмон хўжалиги бошлиғи Ўразқул ва унинг хотини. Адиб уларнинг ўзига хос характерини очиш орқали меҳр-муҳаббат ва зулм-зўрлик, хокисорлик ва ёвузлик курашини ёритади.

Бола фақат бобосига суянади. Болага, бобосининг Шохдор она буғу ҳақидаги эртаги ёқади. Бобоси ўзини Шохдор она буғунинг авлоди деб билади. Бола Шохдор она буғу тўғрисида бобосидан эшитган эртакни портфелига айтиб беради. Ушбу афсона худди эртак сингари “бу жуда қадимда бўлиб ўтган” деб бошланади. Унда эзгулик ва ёвузлик кураши нақл қилинади. Зўравонлик, шуҳратпарастлик, азал-азалдан кишиларни азоблаб келгани қирғизларни қирғин қилган душманларнинг шафқатсизлиги мисолида гавдалантирилади. “Ўзга қабиланинг сўнгги одамигача қирган, молу мулкини тортиб олган киши энг ақлли, уддабурон, ботир саналган замон”да кечган хунрезликлар ҳақидаги бу афсона ўзининг бутун даҳшати билан хаёлни эгаллаб олади. Ўшанда киши қирғинбарот урушлар беҳад фожиали эканини тасаввур қилиб, одамлар ёвузлашганида нақадар тубанлашиб кетишидан даҳшатга тушади. Душманлар қирғизларнинг ер-суви, бойликларини эгаллаш учун уларни битта ҳам қолдирмасдан ўлдиришади. Лекин бир ўғил ва бир қиз бола душманлар ҳужум қилмасидан аввал қўлсават учун пўстлоқ шилишга кетгани боис омон қолади-ю ўрмондан чиқиб, мислсиз фожианинг устидан чиқишади. Душманлар “бу икки болани ўрмонга олиб бориб, шундай қилгинки, шу билан қирғиз зоти тугасин, хаёлга ҳам келмасин, номи абадий ўчсин” деб Чўтир Баймоқ кампирга топширишади. Кампир болаларни тубсиз жарликка итариб юборишдан олдин: “О, муаззам Энасой дарёси! Кел, энди икки қум заррасини – икки одам боласини ўз бағрингга олгин. Уларга Ер юзида жой йўқ…” деб мурожаат қилади. Асарнинг айни ўринлари ўқувчини ҳаяжонга солади. Шохдор она буғу ҳақидаги афсона бу жиҳатдан “Асрга татигулик кун” романидаги Найман она афсонасига ўхшайди. Унда ҳам кишилар қадимдан бир-бирининг устидан ҳукмронлик қилиш учун шафқатсизликнинг турли усулларини ўйлаб топишгани хусусида сўз кетади. Мислсиз азобдан ўлмай қолган асир охир-оқибат исмини, ота-онасини, бутун кечмишини унутиб, бошидаги теридан уни халос қилган кишини хўжайини билиб, ҳар қандай ҳукмини сўзсиз ижро этадиган ҳолатга тушади. Одамлар бир-бирларини ана шундай муте қул – манқуртга айлантиришни исташади. Чингиз Айтматов романда манқуртлик турли шаклларда намоён бўлиши ва у ҳамиша инсоният учун фожиа эканини ўз онасини отиб ўлдирган Жўломон ва отасининг вафот этганига қайғурмаган Собитжон, кишиларни қийнаш, азоблашдан ҳузур қиладиган Тансиқбоев хатти-ҳаракатларини кўрсатиш асосида гавдалантиради.

Афсона, ривоятларда инсоннинг пайдо бўлиши, ҳаёти бевосита табиат билан боғланади. Шохдор она буғу тўғрисидаги афсонада ҳам бир қабиланинг омон қолишига табиат, ундаги ўсимликлар, жонзотлар сабабчи қилиб қўрсатилади. Шунинг учун табиат онага қиёсланиб, “она табиат” дейилади. “Оқ кема”даги афсонада Шохдор она буғу табиат тимсолидир. Одамлар қанчалик зарар етказса-да, табиат одамлардан неъматларини аямайди. Шохдор она буғу ҳам кишилар унинг иккита боласини отиб ўлдиришса-да, одам болаларига яхшилик қилади. У Чўтир Баймоқ кампирнинг огоҳлантиришига қарамасдан, қирғин қилинган қабиланинг омон қолган болаларини узоқ жойга олиб кетиб, сути билан боқиб, кечалари бағрига босиб, иситиб улғайтиради. Улар фарзанд кўрганида оппоқ қайиндан ясалган, бандида кумуш қўнғироқча жаранглаб турган бешик келтиради. Шохдор она буғу Чўтир Баймоқ кампирга: “Одамлар эгизларимни ўлдиришди, мен ўзимга бола излаб юрибман. Шу бола ва қизчани бер. Мен уларга она, улар эса болаларим бўлишади” дейди. Чингиз Айтматов Шохдор она буғу тимсолида табиат ва оналик бир-бирига бевосита боғлиқлигини шу тарзда кўрсатади.

“Қиёмат” романида Исо алайҳиссаломнинг қатл қилиниши тўғрисидаги ривоятда қатл манзарасини осмонда бир қуш кузатиб тургани таъкидланади. Бу қушни Исо алайҳиссалом ҳам, уни қатл этишга ҳукм этган прокуратор Понтий Пилат ҳам кўради. Понтий Пилат Исо алаҳиссаломга “Бошингда ажал қуши айланяпти” деганида, у оҳисталик билан: “У ҳаммамизнинг бошимизда айланяпти” дейди. Қуш соқчилар қуршовида қатл қилиш учун олиб борилаётган Исо ортидан ўша жойга бориб, атрофни айланиб учиб юради. Понтий Пилат бу ҳолатдан таажжубланиб, ташвишга тушади.

Исо алайҳиссаломни қатл қилишга фармон берган прокуратор ҳам жоҳил мустабид эмас. Исо алайҳиссалом қатл қилинишини истамайди, бундай фармон беришга ботинмайди. Понтий Пилат у билан инсон моҳияти, феъл-атвори, эртанги куни тўғрисида суҳбатлашади, баҳс-мунозарада ҳукмдорларга хос такаббурлик қилиб, зуғум ўтказмайди.

Чингиз Айтматов Понтий Пилатни ҳамма одамлар каби дунёвий фикр юритиб, аксарият кишилар сингари ўз сўзини ўтказишга ҳаракат қиладиган инсон сифатида гавдалантиради.

Исо (а. с.) мунозара қилиб, уни аҳдидан қайтармоқчи бўлган прокураторга: “Билиб қўйки, Рим ҳукмдори, охират мен туфайли эмас, табиий офатлар туфайли эмас, одам болаларининг душманлигидан келади” дейди. Унинг ушбу сўзларида Шохдор она буғу, Найман она афсоналари ва Исо алайҳисалом тўғрисидаги ривоятнинг мазмун-моҳияти мужассамлашади.

Адиб афсона, ривоятларни инсониятнинг маънавиятини кўрсатадиган ўзига хос кўзгуга айлантириб, бугунги кун кишилари билан уларнинг аждодлари ўртасидаги ўзаро боғлиқлик ришталарини кўрсатади. Туркий халқлар фольклорида кийик гўзаллик, нафосат, меҳрибонлик рамзи сифатида таърифланади. Кийикнинг одамлардан жабр чеккани тўғрисида ривоятлар талайгина бўлгани ҳолда, ҳеч бир эртак, афсонада бу жонзотнинг кишиларга жабр қилгани нақл этилмаган. Чингиз Айтматов шунинг учун ҳам бола ва қизчага буғу оналик қилганини кўрсатган. Шохдор она буғу тўғрисидаги афсонада буғунинг ёш бола ва қизчани бағрига олиши ҳар жиҳатдан асосланади. “Қиёмат” романида она бўри Акбара ҳам кичкинтой Кенжашни кўрганида болалари эсига тушиб, у билан ўйнайди, юзини ялайди. Кенжаш у билан ўйнай бошлаганида болаларидан, жуфти Тошчайнардан жудо қилиб, уни манзил-маконсиз қолдирган одамлардан қасос олиш истаги бирдан сўнади. Асарда она бўри Акбаранинг ушбу ҳолати: “Бўри ўрнидан қимирламай маъюс кўзлари билан болага термилиб ётар, шунда бола яна орқасига қайтиб, унинг бошини силаб-силаб қўяр, Акбара эса уни ялаб-юлқар, бу болага бениҳоя хуш ёқарди. Бўри юрагида йиғилиб қолган барча меҳрини унга тўкиб солмоқчи, унинг бола ҳидларини кўксини тўлдириб-тўлдириб искамоқда. Бу бола менинг қоя тагидаги уямда яшаса қандай соз бўларди, деган ўй ўтди бўри калласидан” деб тасвирланади.

Онанинг меҳри ҳамиша унинг қаҳридан устун келади. Одамларда ҳам, бошқа жонзотларда ҳам кузатиладиган ушбу ғаройиб сир-синоат халқ қўшиқлари, эртак, достон, афсона ва ривоятларида мадҳ этилади. Шохдор она буғу, она бўри Акбаранинг одам болаларига меҳрибонлик кўрсатиши заминида аввало уларнинг табиатидаги оналик ҳисси ётади. Чингиз Айтматов афсона, ривоятлардаги одамлар ва жонзотларнинг айни жиҳатига эътибор қаратиш орқали онани улуғлайди. У шохдор она буғу, она бўри Акбаранинг алам-қайғуси, дарду изтироби, меҳрини қаламга олиш асносида барча оналарнинг дардини кўрсатади. Оналар эса ҳамиша бутун инсониятнинг дарди, ташвиши билан яшайди.

Бадиий асарлар воқеликни худди ўзидай аниқ, равшан, ишонарли ва таъсирчан акс эттиргани билан эмас, балки инсон қалби, руҳияти, ички олами, унинг “мен”ини қанчалик теран тадқиқ этганлиги билан аҳамият касб этади. Чунки айни шу хилдаги асарларда инсон дунёсининг мураккаб сир-синоатлари очиб кўрсатилади. Чингиз Айтматов ҳам афсона ва ривоятларни қисса ва романлари сюжетига сингдириш асносида бугунги кун кишиларининг зиддиятга тўла руҳий оламини тадқиқ этишга интилади. “Оқ кема” қиссасида Шохдор она буғу асраб олган бола ва қизчанинг фарзандлари дастлаб буғуларга тегишмагани, ҳеч ким уларни ҳуркитмагани, ўша пайтларда кишилар буғуга дуч келган жойда отдан тушиб, унга йўл беришгани, ошиқлар севганларини оқ буғуга қиёслашгани таъкидланади. Аммо бу удум бир бойнинг ўғиллари бошқалардан устунлигини кўрсатиб қўйиш ниятида ўлган отасининг қабрига буғу шохини ўрнатишганидан кейин бошқалар ҳам ўша бойнинг шуҳратпараст ўғилларига тақлид қилиб, марҳумлар қабрига буғу шохи ўрната бошлагани айтилади.

Одамлар азалдан бир-бирларининг бойлиги, мансаб-мартабасига қараб, муомала қилишади. Кўпроқ бадавлат кишиларнинг юриш-туриши, гапириши, турмуш тарзига ҳавас ва таассуб этишади. Бойлар эса бошқалардан ажралиб туриш, атрофдагилардан устун эканини кўрсатишдан ҳеч қачон тийилмайди. Муттасил давом этадиган бу жараён ўз-ўзидан турли муаммоларни туғдиради. Одамлар табиатдаги мувозанатга путур етказиши, фирибгарликни, бир-бирини алдашни “ақллилик мезони”га айлантириши уларнинг бойлик тўплашга ружу қўйиши, шон-шуҳратга интилишидан келиб чиқади. “Оқ кема” қиссасидаги Ўрозқул буғу шохини отаси қабрига ўрнатган бойваччаларга ўхшайди. Афсонада бойваччаларнинг ҳам, ўғилларига катта мерос қолдирган бойнинг ҳам исми айтилмайди. Унда шуҳратпараст, мақтанчоқ, зўравон кимсаларнинг тимсоли шу тарзда умумлаштирилади. Ўразқул бошқалардан устун эканлигини намойиш этишдан лаззатланади. Бунинг учун ўзгаларга зўравонлик қилишдан ҳам тап тортмайди. Барчанинг ўзига сўзсиз итоат қилиши, ҳамма истаклари бажо келтирилишини истайди. Ўразқул фарзанд туғмаётгани учун хотинини айбдор санаб, дўппослайди, қайнотаси Мўмин чолни назар-писанд қилмай, сўкиб таҳқирлайди. Ўразқул кишиларни мансаб-мартабаси, бойлигига қараб баҳолайди. У Мўмин чолга: “Муаллиманг ўзи ким бўлибди? Беш йилдан бери устидан битта пальто тушмайди. Фақат дафтар билан, сумка билан кўрасан. Доимо йўлда қўл кўтариб, машина кутгани кутган” дейди.

Ўразқул мансабни бошқаларга ҳукмронлик қилиш воситаси деб билади. Каттароқ амалдор эмаслиги, овлоқ бир жойда кичкина ўрмон хўжалиги бошлиғи эканлигича қолаётгани уни кўп азоблайди.

Мўмин чол Ўразқул сингари зўравонларнинг адолатсизлиги, зулми ҳақида ўйлаб эзилади. “Одамлар нега шундай бўлиб қолишар экан-а? Сен унга яхшилик қиласан, у сенга ёмонлик қайтаради. Уялмайди ҳам, уялишни хаёлига келтирмайди ҳам. Худди шундай бўлиши лозимдек ҳамиша ўзиники тўғри деб билади. Фақат унга яхши бўлса, бўлгани. Ҳамма унинг атрофида гирдикапалак бўлиши керак. Агар истамасанг, мажбур қилади” деб изтироб чекади. Ўразқул такаббурлиги, шуҳратпарастлиги билан қирғизлар қавмини қирғин қилиб, Чўтир Баймоқ кампирга бола ва қизчани ўлдиришни буюрган хонга, Найман онанинг ўғлини манқуртга айлантирган золимларга ўхшайди.

“Асрга татигулик кун” романидаги Собитжон характери, дунёқараши жиҳатидан ўз онасини отиб ўлдирган Жўломондан фарқ қилмайди. Уларнинг бири – замонавий, иккинчиси – ўтмишдаги манқурт. Собитжон урф-одат, қадриятларни назар-писанд қилмайди. Уларни одамлар ўтмишда эрмак учун ўйлаб топишган, дейди. Отаси вафот этганидан қайғурмайди. Марҳумни унинг васиятига кўра Она Байит қабристонига элтиб, дафн этишга қаршилик қилади. “Узоқдаги Она Байит қабристонига олиб бориш шартми? Ўлган одамга қаерга кўмилишнинг нима аҳамияти бор?” дейди. Собитжон ёшлигидан ота-онасидан узоқда бўлгани, мактаб-интернатда ўқиб, шаҳарда яшаб қолиб кетгани туфайли яқинларига меҳрсиз, урф-одат, таомилларга тушунмайдиган кимсага айланади. “Идорада зарур ишлар қолиб кетяпти, вақт бўлса тиғиз. Бошлиқларимиз қабристоннинг узоқ-яқинлигини суриштириб ўтирмайди, ишга фалон куни келасан, бошқасини билмайман, дейди. Бошлиқ нима бўлганда ҳам бошлиқ, ҳар ҳолда, шаҳарнинг шароити бўлак” деб ўзини оқлайди.

“Асрга татигулик кун” рамонидаги Раймали оға ва Бегимой тўғрисидаги ривоят севги-муҳаббат мавзусида бўлса-да, унинг ҳам марказида худди Найман она, Шохдор она буғу афсонасидаги каби эзгулик ва ёвузликнинг кураши туради. Ушбу ривоятда жоҳил кимсалар севишганларга қанчалик қаршилик кўрсатишгани таъсирчан нақл қилинади. Мазкур ривоят муайян даражада адибнинг “Жамила” қиссасини ёдга солади. Қиссада эри урушга кетган Жамила урушдан қайтган бошқа эркак – Дониёрни севиб қолгани ҳикоя қилинади. Ривоятда эса ўн тўққиз ёшли Бегимой олтмишдан ошган Раймали оғани яхши кўриб қолиши билан боғлиқ драматик воқеалар нақл этилади. Қиссада Жамила ва Дониёр бирга кетади. Оқин Раймали оғага эса одамлар “ақлдан озган” деб қарайди. Укаси Абдилхон уни банди қилиб, дарахтга боғлаб ташлайди. Ушбу ривоятда Абдилхон золимлик тимсоли бўлиб кўринади. Жоҳил, золимларнинг бошқалардан фарқли жиҳати шундаки, улар ҳеч қачон ҳақиқатни тан олишмайди, бошқаларнинг ҳам хоҳиш-истаги, кўнгли борлигига эътибор қилишмайди. Фақат ўзларининг манфаатини ўйлашади. Раймали оғанинг укаси Абдилхон, бошқаларни бемалол оёқ ости қилиб кетадиган худбин кимсаларнинг ёрқин образидир. Раймали оға қариндошларидан “Куй қуйилиб келса, куйламоқнинг нима айби бор?” деб сўрайди. Унинг бу саволларига ҳеч ким, уруғ оқсоқоллари ҳам жавоб беролмайди.

“Чингизхонинг оқ булути” қиссаси асосида ҳам афсона туради. Қиссада афсона мисолида шўро сиёсати зўрликка асосланганига ишора қилинган. Чингизхон тўғрисидаги афсона роман сюжетида алоҳида тармоқ бўлса-да, лекин асар умумий руҳига сингишиб кетган. Адибнинг олам ва одам тўғрисидаги фалсафий мушоҳадалари роман сюжетидаги барча тармоқларни, жумладан, ундаги афсона ва ривоятларни яхлит бирлаштирган. Найман она, Чингизхон афсонаси, Раймали оға ва Бегимой тўғрисидаги ривоят умумбашарий нуқтаи назаридан ёритилган.

Чингиз Айтматовнинг санъаткорлиги шундаки, у асарларида шафқатсиз, золим кишилар образини фақат қора бўёқда кўрсатмайди. У бундай кишиларда ҳам озгина бўлса-да, инсоний хусусиятлар мавжудлиги, улар ҳам изтироб чекиши, йиғлашини маҳорат билан очиб беради. Беҳисоб қон тўккан мустабиднинг кўнгил кечинмалари, армон, изтироблари билан таништириб, унинг инсон сифатидаги мураккаб оламини кўрсатади. “Чингизхоннинг оқ булути” ҳажм жиҳатидан адиб асарларидаги энг катта афсона саналади. Шохдор она буғу, Найман она афсоналарида тўқима қаҳрамонлар образи яратилгани ҳолда, ушбу афсонада тарихий шахс – Чингизхон асосий қаҳрамон сифатида гавдалантирилган.

“Асрга татигулик кун”, “Қиёмат” асарларида ҳаёт ҳодисаларини акс эттириш ва инсон дунёсини гавдалантиришда замонавий жаҳон адабиётидаги илғор тажрибалар мужассамлаштирилган. Бу мазкур асарларнинг композиция ва сюжети қурилиши, унда афсона ва ривоятларнинг жойлаштирилиши, қаҳрамонлар хатти-ҳаракати, кечинмаларининг улар хотиралари билан боғланиши ва энг асосийси, турли характердаги персонажларнинг ички оламидаги зиддиятларга эътибор қаратилишида кўринади.

Ҳаёт ҳар бир кишининг олдига ҳар дақиқада кутилмаган муаммони қўяди. Шунинг таъсирида одамнинг кайфияти, борлиққа, кишиларга муносабатида муттасил ўзгаришлар рўй беради. Шу боисдан “инсоннинг қалби ғоятда нозик” дейилади. Кишининг қалбида эзгулик ва ёвузлик ҳислари бир-бирига жуда яқин туради. Ана шундан қалбда зиддиятли кечинмалар кечади. Инсон ҳар бир нарсадан хавотир олади, иккиланади, шубҳа, гумонга боради. Одам аслида табиатидаги ана шу жумбоқ боис азобланади. Чингиз Айтматов турли характердаги қаҳрамонлар образини яратишда ана шу ҳақиқатдан келиб чиқади.

Адиб барча асарларида инсон дунёсига турли ракурслардан қарайди. У қисса, романларида ўз манфаатини ҳамма нарсадан устун қўйиш истаги кишилар табиатига чуқур сингиб кетгани, ҳаётдаги барча муаммолар айнан шундан келиб чиқишини кўрсатади. Чунки ҳар бир одам бутун ҳаёти давомида ўз манфаати сари интилади. Лекин бу ҳеч бир кишининг қабиҳлигини оқлаш учун асос бўлолмайди. Чунки ҳар қандай қабиҳлик жиноятдир. “Тоғлар қулаётган замон” (“Абадий қаллиқ”) романида табиат ҳам одамларнинг бир-бирига адоватидан азият чекиши тасвирланган. Адибнинг сўнгги асари бўлиб қолган мазкур романда “Абадий қаллиқ” афсонаси нақл қилинади. Афсонада севишганлар ҳасадчилар фитнаси туфайли бир-биридан айрилгани ҳақида сўз боради. Фитначилар тўй куни келинни “севган йигити билан кечаси қочиб кетди” деб гап тарқатиб, уни ўғирлаб кетишади. Лекин дарёдан ўтишда фитначилар ҳалок бўлиб, қиз омон қолади. У тўй ўтган жойга қайтганида куёвнинг тоғларга бош олиб кетганини эшитиб, ўша томонга йўл олади. Куёвни ҳам, келинни ҳам ҳеч ким тополмайди. Куёв тоғларга кетишидан олдин одамларга: “Буткул одам зотини қарғайман! Одам бўлгандан кўра ҳайвон бўлганим яхши… Дунёда биронта одамни кўргани кўзим йўқ ва бундан буён мени ҳеч ким кўрмайди” деб айтади.

Ушбу афсона асар сюжетини яхлит бирлаштириб туради. Адиб афсона билан боғлиқ саҳифаларда ўзини азоблаган аламли ўйларни ифода этади.

“Охирзамон нишоналари” романида қаҳрамон океан устида иккита қуёш пайдо бўлиб, сувнинг чидаб бўлмайдиган даражада қайнаб кетганини туш кўриши, бу фалокатдан қутилиш учун китлар ўткир учбурчак ҳосил қилганча уфққа қараб сузиши, у қутурган океанда китлар билан ёнма-ён сузиб бораркан: “Океан қайнаб кетади ва биз ҳаммамиз нобуд бўламиз!” деб бақириши баён этилади.

Бу жониворлар учун энг даҳшатлиси инсон ақли етмайдиган, пайқамайдиган ҳолат, яъни носоғ ижтимоий муҳитнинг, одамлар қилган ёвузликларнинг таъсирида дунёвий руҳ мувозанатининг бузилиши бўлса керак. Афтидан, китлар учун энг даҳшатлиси ана шу… Китлар инсон хулқидаги нопокликларга, шафқатсиз ва даҳшатли ёвузликларга чидай олмайди… Қаҳрамон тилидан айтилаётган айни сўзлар аслида адибнинг азобли ўйлари, унинг дарди, изтироби экани аниқ англашилади.

Одам қандай фикрласа, шу тарзда ҳаракат қилади. Киши интилиши унинг фикри, ички ўйларга мувофиқ кечади. Чингиз Айтматов ҳам қаҳрамонлари образида айни ҳақиқатни гавдалантиради.

Mанба: “Шарқ юлдузи” журнали, 2015–6

ОНА БУҒУ КЕЛТИРГАН БЕШИК
Одил ҲОТАМОВ

Дунё аҳли Чингиз Айтматовни менинг тенгдошларимдан аввал билган. Ўзим бу муборак исм-шарифни қачон эшитган эдим? Илк бора унинг қайси асарини мутолаа қилганман?Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2016 йил 2 апрелда қабул қилинган “Буюк адиб ва жамоат арбоби Чингиз Айтматов таваллудининг 90 йиллигини кенг нишонлаш тўғрисида”ги қарорини ўқигач, юқоридаги саволлар кўнглимдан ўтди.

Чингиз Айтматов барча туркий халқлар, жумладан ўзбек халқи учун ҳам қадрли, азиз Ватанимизнинг улкан дўсти эканлиги қарорда алоҳида таъкидлаб ўтилган.

…Қишлоғимиз хонадонларига 1956 йил кузида радио ўтказилганлиги кечагидай ёдимда.

Ўтган аср 50-йиллари охири. Радиодан Чингиз Айтматовнинг “Пахтанинг ойдин йўли” публицистик асари бир неча бор қайта ўқиб эшиттирилди. Унда давлат, халқ манфаати учун сув билан ҳаводек зарур бўлган“оқ олтин”ни етиштираётган ўзбек деҳқонларининг ҳалол меҳнати ҳақида баралла айтилган эди.

Бошланғич синфларда ўқиганимда отамдан, опамдан бу ёзувчининг миллати қирғиз эканлигини, рус тилида ёзишини эшитганман. Адибнинг “Сомон йўли” (“Момо Ер”) қиссасини ўқиганимда унинг қаҳрамонлари худди ёнимизда юрган одамларга жуда-жуда ўхшаш эканлигини ҳис қилганман. Ёшим улғайгани сари адибнинг китоблари ҳам кўпайиб бораётгандай эди: “Жамила”, “Сарвиқомат дилбарим”, “Алвидо, Гулсара”, “Оқ кема…”

Янада кейинроқ эса бутун дунё халқлари унинг романларини ҳижжалаб ўқишга тушди. Адиб қаҳрамонлари ер юзи халқлари тилларида баралла гапирар, миллати, дини, ирқидан қатъи назар одамларнинг кўнгилларидан жой олар эдилар. Нега? Қандай қилиб?

Бу асарлар онг-шууримиз, тафаккуримиз учун бамисоли дармондори.

Гоҳида ўйлаб қоламан: қалбда ҳам ҳужайра бўладими? Менимча, бор! Тасаввурга сиғмайдиган илоҳий нуқталар, ранглару оҳанглар ўша дармондорилардан озиқланади, нафас олади, ранглари тўлишади, қайси бирлари мукаммаллик касб этади, бу ундаги ўсувчанлик хусусиятидан… Ўсувчанлик жараёни тўхтадими — тамом, аста-секин манқуртлик микроблари, вируслари бутун руҳиятни, вужудни ишғол этиб, ўзиники қилиб олади. Худо асрасин…

1967 йили Тошкентга ўқишга киргач, буюк адиб ижодий оламига янада чуқурроқ сингий бошладик.

Бу ажойиб инсонни — адибни узоқ-яқиндан бир неча марталаб кўрган, ҳатто бир-икки марта қўл олиб саломлашган, ижодининг ашаддий мухлиси сифатида ўша бетакрор йиллар кўз ўнгимдан ўтаверади.

Чингиз Айтматовнинг устози Мухтор Авезов, француз адиби Луи Арагон билан муносабатлари, “Жамила” қиссаси француз тилига таржима қилинганига, унинг бутун дунёда муҳаббат гимни сифатида тан олиниши ҳақидаги бир-биридан қизиқарли маълумотларни ютоқиб тинглаганмиз.

Ўтган юз йилликнинг 60-йиллари охири ва 70-йиллар бошларида Тошкентда йилоша Осиё, Африка ва Лотин Америкаси ёзувчиларининг анжуманлари бўлиб ўтар эди. Бу тадбирларда қатнашиш биз талабалар учун ўзига хос шараф саналарди. Кимсан ўз асарлари билан бутун дунёни ларзага келтираётган Расул Ҳамзатов, Чингиз Айтматов, Файз Аҳмад Файз, Алекс Ла Гума, кўплаб араб, ҳинд, япон адиблари билан учрашувлар…

1969 йилимиди, Чингиз Айтматов Тошкентга келганида ўша пайтлардаги Тошкент давлат (Ҳозирги Ўзбекистон Миллий) университетида катта учрашув бўлиб ўтди. Талабалар адиб учун юзлаб саволлар тайёрлаб қўйишган эди. Ёзувчи катта-кичик ҳар-хил қоғозларга ёзилган бу турлича, масалан, улар орасида жуда қалтислари ҳам бор, саволларга эринмай кўз югуртирди, оғзаки саволларни тинглади.

—Жамият ва шахс муносабатлари ҳақидаги мана бу савол,—деди адиб залга бир қур назар ташлаб,—менга жуда маъқул келди…

Чингиз Айтматов рус тилида чиройли гапирарди, лекин барибир ҳам унинг қирғизлиги билиниб турар эди.

Шундай қилиб суҳбат жамият ва шахс муносабатлари мавзусидан бошланди.Биз деярли барча талабалар адибнинг оғзидан чиққан ҳар бир сўз,жумлани нуқта-вергулигача ёзиб олаяпмиз. Домлаларимизнинг ҳам қулоғи динг.

—Инсоният тарихида қанчадан-қанча тузумлар, тизимлар ўтган. Ўз фуқароларининг эркинликларини таъминлаган, шаъни, қадр-қимматини ҳимоя қилган, пировард натижада уларнинг бахтли ҳаётини таъминлаган жамиятгина эътирофга лойиқ.

Адиб залга қарайди.

Чунки, “совет кишиларининг ҳозирги авлоди коммунизмни қуради” шиори ҳар куни такрорланаётган бир шароитда бундай фикрларнинг ўртага ташланиши жуда ғайри табиий эшитилар эди.

Адиб давом этди:

—Шиорлар ўткинчи. Борингки, ҳамма нарса тўкин-сочин, фаровонлик бўлганида ҳам одам ўзини юз фоиз бахтли деб ҳис этмаслиги мумкин…

Улуғ адиб билан суҳбат даврасидан ҳеч кимнинг кетгиси келмас эди. Ташкилотчилар “Чингиз Тўрақуловичнинг вақти зиқ, индин куни Германияда бўлишлари керак”, деб тадбирга якун ясашди.

Бутун дунё назаридаги адиб билан юзма-юз мулоқот, у билан ҳамфикр бўлишнинг шундай имкониятлари тенгдошларимизни руҳан, маънан улғайтириб юборган эди, назаримда. Ўшанда Чингиз Айтматов дунёнинг исталган файласуфи, давлат арбоби билан исталган мавзуда очиқ-ойдин, бақамти ўтириб мулоқот қилиш лаёқатига, юксак тафаккур салоҳиятига эга эканлиги, сўз, фикр имкониятлари чексизлигига яна бир карра қатъий ишонч ҳосил қилганмиз. Ўз навбатида бу фикр- мулоҳазаларимиз ҳақиқий исботини топган.

Орадан бир йил ўтар-ўтмас ёзувчининг навбатдаги буюк асари — ҳажман кичик, лекин салмоғи жилд-жилд китобларга татийдиган “Оқ кема” мухлислар қўлига тегди. Бу китоб биз ёшлар учун ўша суҳбатнинг давоми, аниқроқ айтадиган бўлсак, хулосаси эди. Қисса ҳажмидан қатъи назар нафақат бизда, балки, бутун дунёда қанчадан-қанча баҳс-мунозараларга сабаб бўлди.

Мабодо, эринмаган бирор киши биттагина “Оқ кема”га бағишланган тақризу таҳлиллар, мақолалару муносабатларни тўплайдиган бўлса, билмадим, неча жилдли китоб бўлар экан. Дунё халқларининг қанча-қанча тилларида эълон қилинган илмий тадқиқотлар ҳам бундан мустасно эмас.

Бу бетакрор ёзувчининг ашаддий мухлисларидан бири Вафо Файзуллоҳнинг “Улуғ қиссалар ёхуд “Юзма-юз” дан “… олапар” гача”деб номланган фундаменталь тадқиқоти, юмшоққина қилиб айтганда, эссеси “Шарқ зиёси” газетасининг 2017 йилги қатор сонларида эълон қилинди. Ундан ўқиймиз:

“Оқ кема” қиссасининг бунчалик муваффақияти сири нимада?

Жуда оддий савол бор. Одам борки, ҳеч бўлмаганда бир марта хаётида дуч келади. Бир марта ҳеч бўлмаса ўзига бериб кўради. Гоҳ ўзгалардан ҳам эшитади: одам бу дунёда нима учун яшайди. Одам бу дунёда қандай яшайди. Бу савол саволларнинг онаси. Шундан туғилади, бу дунёдаги бошқа саволлар, муаммолар, ечимлар! Одам қандай яшаши керакбу дунёда? Одам нимани истайди бу дунёда? Одам нимага эришади, бу дунёда? Одам жисман махлуқона, кўнгли, ақли, хис-туйғуларга кўра, илоҳиёна. Ундаги нафсоният ё илоҳийликнинг устунлигига кўра, ҳаёт тарзини тамоман бир-бирига қарши қуради. Энг азалий саволларга ҳам шу нуқталардан туриб жавоб қилади. Ечимни ҳаракатлар келтириб чиқарганига қарамай режалар билан воқелик ҳамиша ҳам тўғри келавермайди. Адолатли ҳал қилишнинг натижа ва оқибати, одамга кўринадиган, кўринмайдиган, маълум қилинадиган ва маълум қилинмайдиган ҳоллари, ҳолатлари бор. У кўпинча, дунёнинг ана шундай яралгани, Ҳақнинг иродаси, хоҳиши нега бундай эканлигини тушуниб-тушунолмай, англаб-англолмай изтироб чекади, фарёд қилади, камдан-кам ҳолларда шукр қилиб, аслига интилади ё тобора ўз фитратидан чекинади…

Чингиз Айтматовнинг “Оқ кема” қиссаси ана шу саволга бадиият орқали берилган мухтасар, нозик, инжа, беозор ва жасур, ва, албатта, гўзал жавобдир!..”

“Оқ кема”нинг тўртинчи боби ўша машҳур эртакка бағишланган. Бола бобоси Мўмин чол айтган ўша афсонани ҳар гал чексиз ҳайрат ва энтикиш билан тинглар, уни бутун онгу шуурига муҳрлаб олар эди.

Бир гал у бобосини безовта қилмайди, портфелига ўша афсонани сўйлаб беради.

Сендан улкан дарё борми, Энасой,
Сендан азиз тупроқ борми, Энасой.
Сендан чуқур дард ҳам борми, Энасой,
Сендан озод қучоқ борми, Энасой.
Сендан улкан дарё йўқдир, Энасой,
Сендан азиз тупроқ йўқдир, Энасой.
Сендан чуқур дард ҳам йўқдир, Энасой,
Сендан озод қучоқ йўқдир, Энасой.

Бола ўша афсонада баён этилган ҳаёт-мамотжангларини эринмай тасвирлайди. Қирғиз миллатидан омон қолган бир ўғил ва бир қиз босқинчилар қўлига тушиб қолади.

Хон уларни чўтир Баймоқ кампир қўлига топширади. Кампир эса уларни Энасой дарёси бўйига олиб бориб сувда чўктириши, шу билан қирғиз миллати шажарасига нуқта қўйиши керак эди. У болаларга сўнгги бор хайрлашиши кераклигини айтади.

“—Энди мени кечиринглар, болалар. Пешанангизга ёзгани шу экан.

Бу ишимни ҳозир ўз ихтиёрим билан қилмаётган бўлсам ҳам, лекин сизларнинг бахтингизга…

У гапини тугатмаган ҳам эдики, ёнгинасидан бир овоз келди:

— Тўхта, доно, оқила кампир, гуноҳсиз болаларни жувонмарг қилма.

Чўтир Баймоқ кампир қайрилиб қаради-ю, ҳайратда қолди: қаршисида ғаройиб она буғу турарди. Унинг йирик-йирик кўзлари таънали ва ғамгин боқарди. У сутдек оқ, қорни бўталоқнинг юнгидек қўнғир юнг билан қопланган. Шохлари бўлса гўзаллик тимсоли: сербутоқ, гўё кузги дарахтнинг бир бўлак шохи. Елини эмизикли аёлнинг кўкрагидек топ-тоза ва силлиқ.

— Кимсан? Нега одамга ўхшаб гапираяпсан? – сўради чўтир Баймоқ кампир.

— Мен она буғуман, — жавоб берди у. — Шунинг учун одамга ўхшаб гапирдимки, бўлмаса сен тушунмайсан, қулоқ ҳам солмайсан.

— Нима истайсан, она буғу!

— Қўйиб юбор болаларни, доноларнинг доноси. Сендан илтимос қиламан, уларни менга бер.

— Нима қиласан уларни?

— Одамлар менинг икки эгизимни, икки буғу боласини ўлдиришди. Мен ўзимга бола излаб юрибман.

— Сен буларни боқмоқчимисан?

— Ҳа, доноларнинг доно аёли.

— Сен яхшилаб ўйлаб кўрдингми, она буғу? – масхараомуз кулди чўтир Баймоқ кампир. – Булар ахир одам боласи-ку. Булар катта бўлишади, кейин сенинг болаларингни ўлдиришади.

—Улар катта бўлишса, менинг болаларимни ўлдиришмайди, — жавоб қилди унга буғулар онаси. – Мен уларга она бўламан, улар эса менинг болаларим. Ахир улар ўз ака-укаларини ўлдиришадими?

— Эҳ, нимасини айтасан, она буғу, сен одамларни билмайсан, — бош бош тебратди чўтир Баймоқ кампир, — улар ўрмон ҳайвонларигагина эмас, ҳатто ўз-ўзларига ҳам раҳм-шафқат қилишмайди. Бу етимчаларни сенга берардим, шунда менинг сўзларим қанчалик ростлигига ўзинг гувоҳ бўлардинг, лекин одамлар барибир қўлингдан тортиб олиб бу болаларни ўлдиришади. Бунча ғамнинг сенга нима кераги бор?

— Мен болаларни узоқ ўлкаларга олиб кетаман, у ердан болаларни ҳеч ким қидириб тополмайди. Болаларга раҳм қил, доноларнинг доноси, озод қил уларни. Мен уларга садоқатли она бўлайин. Елинларим тўлиб турибди. Сутим болаларни орзиқиб кутяпти. У болаларга интизор.

— Ҳа, майли, шундай бўладиган бўлса, — деди охири чўтир Баймоқ кампир ўйлаб туриб, — буларни тезроқ олиб жўна. Етимларни ўзингнинг узоқ юртингга олиб кет. Агар улар узоқ йўл юриб толиқиб ҳалок бўлса ёки дуч келган қароқчилар ўлдириб кетса, ёки бўлмаса бу одам болалари сенинг яхшилигингга ёмонлик билан жавоб қайтаришса — ўзингдан кўр”.

Шундай қилибшохдор она буғу Баймоқ кампирга миннатдорчилик билдиради ва болаларни олиб кетади. Орадан йиллар ўтиб, ўша ўғил ва қиз улғайишади, турмуш қуришади. Қизнинг кўзи ёриган тонгда шохдор она буғу уларга бешик келтиради.

“У шохларида бешик келтирди. Бешик оппоқ қайиндан ясалган бўлиб, бандида кумуш қўнғироқча жаранглаб туради. Бу қўнғироқ Иссиқкўл бешикларида ҳозиргача ҳам янграб турибди. Оналар бешикларни тебратар, кумуш қўнғироқ жаранглар, гўё Шохдор она буғу узоқлардан чопиб, шошиб, шохларида қайин бешик кўтариб келаётгандай туюлади…”

Чингиз Айтматовнинг фикрлаш тарзи, ифода йўсини, тафаккур салоҳияти ўзига хос эди. Жуда самимий, дилбар, уни истаган одам аниқ, тиниқ идрок этади ва кўнгил мулкига айлантиради.

Улуғ сўз санъаткорининг ўзбек адабиёти тарихига эътибори юксаклиги аён ҳақиқат. Зулфия, Миртемир, Одил Ёқубовлар билан ижодий мулоқотлари, муносабатларига чексиз ҳавас ва юксак ғурур билан қарар эдик.

…Бу гаплар қанчалик ростми, ёлғонми, билмайман. Ўша йиллари бир миш-мишлар тарқади: собиқ давлат ёзувчиларининг навбатдаги съезди “Оқ кема”ни йўққа чиқаришдек ғаразли мақсадга қаратилган ва бу ишга жуда пухта тайёргарлик кўрилган экан. У пайтларда Сиёсий бюро аъзолари съезд очилиши маросимига қатнашар эди. Собиқ давлат рахбари саҳнага чиқиш олдидан адибга “Оқ кема”ни ўқидим. Шундай ёзиш керак!”, дейди. Шу билан бутун анжуман бошдан -охир “Оқ кема”ни алқаш билан ўтган эмиш.

Демак, Чингиз Айтматовдек Тангри ёрлақаган ижодкорга ҳам у ёки бу даражада турли ҳужумлар, тазйиқлар бўлган.

Ўзбекистон халқ ёзувчиси Одил Ёқубовнинг қанчадан-қанча қиссалари, романларини халқимизнинг янги-янги авлодлари севиб мутолаа қилмоқда. “Улуғбек хазинаси” романи адиб ижодининг янада янги ва кенг имкониятларини очиб бериши билан бирга ажодкор бошига не-не маломат тошлари ёғилишига ҳам сабаб бўлганини ҳозирги китобхон ёшлар билишармикин?

Хуллас, асаркитоб ҳолида чоп этилади. Мана ман деган олиму замонларимиз қилдан қийиқ ахтаришда давом этаверадилар. Шу орада асарни Юрий Суровцев рус тилига таржима қилади ва “Дружбы народов”журналининг бир неча сонида босилади.

Чингиз Айтматов асарни рус тилида охиригача ҳам ўқиб бўлмасдан Одил Ёқубовга хат ёзиб, таассуротларини тўкиб-солади. Одил Ёқубов мактубни оладию билганини қилиб юраверади. Кутилмаганда ўша мактуб “Литературная газета”да эълон қилинади. “Ҳурматли Одил! Китобингни туркий ғурурим жўшиб ўқидим”-деган жумлалари ҳаммамизни ҳайратга солган эди. Ўша “олиму замон”лар мулзам бўлиб, сўнг гила-гузора бошланади: “Чингиз Айтматовдай одам сизга хат йўллаган экан, нега бизга бир оғиз билдирмадингиз? Биз энди нима деган одам бўлдик?” ва ҳоказо…

Шу муносабат билан университетимизда катта тадбир бўлиб ўтди. Уни оқсоқол адиб Назир Сафаров бошқариб борди. Ўшанда Назир ота “ғазаб оти”га миниб, неча-неча “… шунос”ларнинг шевамизда айтганда “пирини кадига қамади”.Чингиз Айтматовнинг бу асарга юксак эътиборини ниҳоятда қадрлаб гапирган эди. Одил Ёқубов эса кўзларида ёш билан китобхонларга, барча мухлисларига миннатдорчилик билдиргани ҳали-ҳануз кўз олдимда…

Чингиз Айтматов ҳаёти ва ижоди ҳақида ўйлаш, фикрлаш кўпчилик қатори менга ҳам чексиз завқу шавқ бағишлайди, бадиий сўз олдидаги бурч ва масъулиятимни янада оширади.

Яна бир мулоҳаза: қарийб олтмиш йилдирки, она диёримизда буюк адиб асарлари миллионлаб нусхада нашр этилганини кекса, ўрта авлод вакиллари яхши эслашади. Бирор йил йўқки, мамлакатимизда Чингиз Айтматов асарлари чоп этилмаган бўлсин. Илгарилари адиб асарлари саноқли кунларда, ҳатто айтиш мумкинки “яшин тезлигида” сотилиб кетарди. Бу ҳолдан “олиб сотарлар” ҳам фойдаланиб қолишарди.

Тўғри, кейинги йилларда ҳам нисбатан кам нусхаларда бўлсада, адиб асарлари чоп этилаяпти, лекин улар китоб магазинларида туриб қолмоқда. Фақат Чингиз Айтматов асарлари эмас. Энди бу томони ёшларимизнинг китобхонлик савиясига боғлиқ.

Бундан буён улкан вазифалар ижроси жараёнида шундай натижага эришиш керакки, белгиланган чора-тадбирлар дастури номига қоғозда “бажарилиб”, уларнинг асл мазмун-моҳиятидан ҳеч ким бехабар қолиб кетмасин.

Инсоният ҳали-ҳамон Чингиз Айтматов бадииятининг сири ва сеҳри ҳақида тинимсиз ўйлаяпти, уммоний мушоҳадалар юритаяпти, хуллас, бош қотираяпти. Менимча, уни охиригача англаб етишнинг иложи йўқ.

Манба: www. navoitoday.uz

Chingiz Aytmatov tavalludining 90 yilligi oldidan

Chingiz Aytmatovning “Oq kema”, “Asrga tatigulik kun”, “Qiyomat”, “Tog‘lar qulayotgan zamon (“Abadiy qalliq”) tilga olinganida ulardagi afsonalar esga tushadi. Aniqrog‘i, ushbu afsonalar mazkur asarlarining mazmun-mohiyatiga singdirib yuborilgan. Bugungi kun kishilari taqdiri asos qilib olingan ayni asarlarda afsona, rivoyatlar syujetning muhim tarmog‘iga aylanib, uqubat, iztirobga to‘la hozirgi hayot xususida o‘ylantiradi.

AFSONALARNING BADIIY TALQINI
Abdulla ULUG‘OV

Jahon adabiyotida Chingiz Aytmatov ijodi o‘ziga xos o‘rin tutadi. Uning qissa va romanlari qirg‘iz adabiyotini dunyoga tanitdi va o‘ziga xos yangilik sifatida G‘arbu Sharqning millionlab kitobxonlari muhabbatini qozondi. Chingiz Aytmatov bu davrda jahonning eng mashhur adiblaridan biriga aylandi. Dastlabki asarlaridan biri “Jamila”ni Lui Aragon “Dunyodagi eng go‘zal muhabbat qissasi” deb atagan. Chingiz Aytmatov ijodi to‘g‘risida so‘z ketsa, albatta, ushbu ta’rifni keltirish an’ana tusini olgan.

Chingiz Aytmatov asarlari insonni ulug‘lashi, uning zahmatkashligi, yaratuvchanligini sharaflashi bilan e’tiborni tortadi. Asosiy qahramonlari – oddiy odamlar. Jamila, Doniyor, Tanaboy, Bola, Mo‘min chol. Adib ana shu oddiy odamlarning turmush tarzini ko‘rsatib, umuminsoniy, ma’naviy-axloqiy qadriyatlar to‘g‘risida so‘z yuritadi. “Asrga tatigulik kun” qahramonlari Edigey, Abutolib, “Qiyomat”da Avdiy, Bo‘ston. Ular nafaqat qirg‘iz, qozoqlarning, balki barcha millatlarning adabiy timsolidir. Chingiz Aytmatov qahramonlarining mashaqqatli umr yo‘lini, quvonchu iztiroblarini ko‘rsatish orqali kishilarning inson sifatida o‘z-o‘zini anglashi g‘oyat murakkab jarayon ekanini gavdalantiradi va insoniyat ming yillardan beri ma’naviy jihatdan ulg‘aydimi yoki yo‘qmi, degan muammo to‘g‘risida mushohada yuritishga undaydi. Mutolaa jarayonida fan-texnika yuksak taraqqiy etgan axborot asrida ham odamzot ajdodlarni azoblagan, qirg‘in-barot urushlarni keltirib chiqargan shuhratparastlik, boylikka o‘chlik, hokimiyatparastlik kabi zararli illatlardan xalos bo‘lolmagani, xudbinlik, manfaatparastlik kishilarning qon-qoniga singib ketgani, barcha zamonlardagi muammolar ana shu davosiz ma’naviy-ruhiy kasallikdan kelib chiqayotgani to‘g‘risida o‘ylab qoladi. Adibning “Oq kema”, “Asrga tatigulik kun”, “Qiyomat”, “Oxirzamon nishonalari”, “Tog‘lar qulayotgan zamon” (“Abadiy qalliq”) asarlarida hozirgi davrda umuminsoniy ahamiyatga ega dolzarb ijtimoiy-siyosiy, ma’naviy-axloqiy muammolarga e’tibor qaratiladi. Ularda mavjud hayot murakkabliklari turli miqyoslarda ko‘rsatiladi. San’atkor insoniyatning bugungi ahvoli, kelajagi to‘g‘risida mushohada yuritar ekan, o‘zi anglagan haqiqatlarga diqqatni jalb etish maqsadida afsona, rivoyatlarga murojaat etadi, har bir kishining hayoti butun koinot bilan chambarchas bog‘liqligi, insoniyat tabiat uchun mas’ul va javobgar ekanligini ta’kidlaydi. Qissa, romanlarning syujetiga singib ketgan ushbu afsonalarda bugungi kun kishilari uchun saboq, ibrat bo‘ladigan haqiqatlar mavjud.

Olam paydo bo‘lishi, tabiat hodisalari, insoniyatning ilk ibtidosi to‘g‘risidagi xayoliy to‘qimalar “mif” (asotir) deyiladi. Afsona va mif nimani anglatishi solishtirilsa, ular mazmun-mohiyatiga ko‘ra o‘zaro o‘xshash tushuncha ekanligi ayonlashadi. “Qadimgi miflar” deganda “qadimgi afsonalar” nazarda tutiladi. “Prometey to‘g‘risida mif” “Prometey to‘g‘risida afsona” deyilishi xato hisoblanmaydi.

Jahon adabiyoti tarixi va zamonaviy adabiy jarayonga nazar tashlansa, unda afsona, rivoyat, miflar alohida o‘rin tutgani ayon bo‘ladi. “Iliada”, “Odisseya” qadimgi yunon afsonalariga asoslansa, “Ramayana”, “Mahobhorat” hind, “Shohnoma” fors, “Alpomish”, “Manas”, “Qo‘rqut ota kitobi” turkiy xalqlar afsona, rivoyatlari zaminida yaratilgan.

Afsona, rivoyat, ertaklarda xalq hayoti, kishilarning orzu-armonlari va muayyan haqiqatlar aks etadi. Shu boisdan “afsona – tarixning asrandi qizi” deyiladi. XX asrda afsona, rivoyatlar san’at va adabiyot uchun mislsiz manba ekani yanada ayonlashdi. Insonning ichki olami, qalb jumbog‘ini ochishda rivoyat, afsonalarning asosiy omilga aylangani, asarlarning eng qiziqarli, yodda qoladigan jihati aynan afsona, rivoyatlar bilan bog‘liq ekani kishini hayratga soladi. Chingiz Aytmatovning “Oq kema”, “Asrga tatigulik kun”, “Qiyomat”, “Tog‘lar qulayotgan zamon (“Abadiy qalliq”) tilga olinganida ulardagi afsonalar esga tushadi. Aniqrog‘i, ushbu afsonalar mazkur asarlarining mazmun-mohiyatiga singdirib yuborilgan. Bugungi kun kishilari taqdiri asos qilib olingan ayni asarlarda afsona, rivoyatlar syujetning muhim tarmog‘iga aylanib, uqubat, iztirobga to‘la hozirgi hayot xususida o‘ylantiradi.

Chingiz Aytmatov asarlari markazida oddiy odamlar turadi. Adib kundalik turmushda duch kelayotgan muammolarini ko‘rsatish orqali bugungi kunning dolzarb masalalariga e’tibor qaratadi. Ushbu muammolar barcha kishilarga birday daxldor ekanligini ta’kidlaydi. “Oq kema” qissasini “Shoxdor ona bug‘u”, “Asrga tatigulik kun” romanini “Nayman ona”, “Raymali og‘a…” va “Chingizxoning oq buluti” afsonalarisiz tasavvur qilib bo‘lmaydi. Ayni afsonalar asarda bugungi kun kishilari hayotini ko‘rsatishda zaruriy unsurga aylangan. Tomas Mann, Gabriel Markes ijodida ham rivoyat va afsonalar insonning murakkab ruhiy-ma’naviy olamini ifodalashda o‘ziga xos vosita vazifasini bajaradi va asarning badiiy to‘qimasida muhim o‘rin egallaydi.

“Oq kema” qissasi “Uning ikki ertagi bo‘lardi. Biri o‘ziniki bo‘lib, uni hech kim bilmasdi. Ikkinchisini esa bobosi so‘zlab bergandi. Keyin birortasi ham qolmadi. Gap shu xususda” deb boshlanadi. “Oq kema”da hayot murakkabliklari, inson va tabiat, inson va jamiyat munosabatlari, ezgulik va yovuzlik kurashi yuksak mahorat bilan tasvirlanadi va bu muammolar xususida teran falsafiy mushohada yuritiladi. Qissaning asosiy qahramonlari: bola, uning bobosi Mo‘min, o‘rmon xo‘jaligi boshlig‘i O‘razqul va uning xotini. Adib ularning o‘ziga xos xarakterini ochish orqali mehr-muhabbat va zulm-zo‘rlik, xokisorlik va yovuzlik kurashini yoritadi.

Bola faqat bobosiga suyanadi. Bolaga, bobosining Shoxdor ona bug‘u haqidagi ertagi yoqadi. Bobosi o‘zini Shoxdor ona bug‘uning avlodi deb biladi. Bola Shoxdor ona bug‘u to‘g‘risida bobosidan eshitgan ertakni portfeliga aytib beradi. Ushbu afsona xuddi ertak singari “bu juda qadimda bo‘lib o‘tgan” deb boshlanadi. Unda ezgulik va yovuzlik kurashi naql qilinadi. Zo‘ravonlik, shuhratparastlik, azal-azaldan kishilarni azoblab kelgani qirg‘izlarni qirg‘in qilgan dushmanlarning shafqatsizligi misolida gavdalantiriladi. “O‘zga qabilaning so‘nggi odamigacha qirgan, molu mulkini tortib olgan kishi eng aqlli, uddaburon, botir sanalgan zamon”da kechgan xunrezliklar haqidagi bu afsona o‘zining butun dahshati bilan xayolni egallab oladi. O‘shanda kishi qirg‘inbarot urushlar behad fojiali ekanini tasavvur qilib, odamlar yovuzlashganida naqadar tubanlashib ketishidan dahshatga tushadi. Dushmanlar qirg‘izlarning yer-suvi, boyliklarini egallash uchun ularni bitta ham qoldirmasdan o‘ldirishadi. Lekin bir o‘g‘il va bir qiz bola dushmanlar hujum qilmasidan avval qo‘lsavat uchun po‘stloq shilishga ketgani bois omon qoladi-yu o‘rmondan chiqib, mislsiz fojianing ustidan chiqishadi. Dushmanlar “bu ikki bolani o‘rmonga olib borib, shunday qilginki, shu bilan qirg‘iz zoti tugasin, xayolga ham kelmasin, nomi abadiy o‘chsin” deb Cho‘tir Baymoq kampirga topshirishadi. Kampir bolalarni tubsiz jarlikka itarib yuborishdan oldin: “O, muazzam Enasoy daryosi! Kel, endi ikki qum zarrasini – ikki odam bolasini o‘z bag‘ringga olgin. Ularga Yer yuzida joy yo‘q…” deb murojaat qiladi. Asarning ayni o‘rinlari o‘quvchini hayajonga soladi. Shoxdor ona bug‘u haqidagi afsona bu jihatdan “Asrga tatigulik kun” romanidagi Nayman ona afsonasiga o‘xshaydi. Unda ham kishilar qadimdan bir-birining ustidan hukmronlik qilish uchun shafqatsizlikning turli usullarini o‘ylab topishgani xususida so‘z ketadi. Mislsiz azobdan o‘lmay qolgan asir oxir-oqibat ismini, ota-onasini, butun kechmishini unutib, boshidagi teridan uni xalos qilgan kishini xo‘jayini bilib, har qanday hukmini so‘zsiz ijro etadigan holatga tushadi. Odamlar bir-birlarini ana shunday mute qul – manqurtga aylantirishni istashadi. Chingiz Aytmatov romanda manqurtlik turli shakllarda namoyon bo‘lishi va u hamisha insoniyat uchun fojia ekanini o‘z onasini otib o‘ldirgan Jo‘lomon va otasining vafot etganiga qayg‘urmagan Sobitjon, kishilarni qiynash, azoblashdan huzur qiladigan Tansiqboyev xatti-harakatlarini ko‘rsatish asosida gavdalantiradi.

Afsona, rivoyatlarda insonning paydo bo‘lishi, hayoti bevosita tabiat bilan bog‘lanadi. Shoxdor ona bug‘u to‘g‘risidagi afsonada ham bir qabilaning omon qolishiga tabiat, undagi o‘simliklar, jonzotlar sababchi qilib qo‘rsatiladi. Shuning uchun tabiat onaga qiyoslanib, “ona tabiat” deyiladi. “Oq kema”dagi afsonada Shoxdor ona bug‘u tabiat timsolidir. Odamlar qanchalik zarar yetkazsa-da, tabiat odamlardan ne’matlarini ayamaydi. Shoxdor ona bug‘u ham kishilar uning ikkita bolasini otib o‘ldirishsa-da, odam bolalariga yaxshilik qiladi. U Cho‘tir Baymoq kampirning ogohlantirishiga qaramasdan, qirg‘in qilingan qabilaning omon qolgan bolalarini uzoq joyga olib ketib, suti bilan boqib, kechalari bag‘riga bosib, isitib ulg‘aytiradi. Ular farzand ko‘rganida oppoq qayindan yasalgan, bandida kumush qo‘ng‘iroqcha jaranglab turgan beshik keltiradi. Shoxdor ona bug‘u Cho‘tir Baymoq kampirga: “Odamlar egizlarimni o‘ldirishdi, men o‘zimga bola izlab yuribman. Shu bola va qizchani ber. Men ularga ona, ular esa bolalarim bo‘lishadi” deydi. Chingiz Aytmatov Shoxdor ona bug‘u timsolida tabiat va onalik bir-biriga bevosita bog‘liqligini shu tarzda ko‘rsatadi.

“Qiyomat” romanida Iso alayhissalomning qatl qilinishi to‘g‘risidagi rivoyatda qatl manzarasini osmonda bir qush kuzatib turgani ta’kidlanadi. Bu qushni Iso alayhissalom ham, uni qatl etishga hukm etgan prokurator Pontiy Pilat ham ko‘radi. Pontiy Pilat Iso alahissalomga “Boshingda ajal qushi aylanyapti” deganida, u ohistalik bilan: “U hammamizning boshimizda aylanyapti” deydi. Qush soqchilar qurshovida qatl qilish uchun olib borilayotgan Iso ortidan o‘sha joyga borib, atrofni aylanib uchib yuradi. Pontiy Pilat bu holatdan taajjublanib, tashvishga tushadi.

Iso alayhissalomni qatl qilishga farmon bergan prokurator ham johil mustabid emas. Iso alayhissalom qatl qilinishini istamaydi, bunday farmon berishga botinmaydi. Pontiy Pilat u bilan inson mohiyati, fe’l-atvori, ertangi kuni to‘g‘risida suhbatlashadi, bahs-munozarada hukmdorlarga xos takabburlik qilib, zug‘um o‘tkazmaydi.

Chingiz Aytmatov Pontiy Pilatni hamma odamlar kabi dunyoviy fikr yuritib, aksariyat kishilar singari o‘z so‘zini o‘tkazishga harakat qiladigan inson sifatida gavdalantiradi.

Iso (a. s.) munozara qilib, uni ahdidan qaytarmoqchi bo‘lgan prokuratorga: “Bilib qo‘yki, Rim hukmdori, oxirat men tufayli emas, tabiiy ofatlar tufayli emas, odam bolalarining dushmanligidan keladi” deydi. Uning ushbu so‘zlarida Shoxdor ona bug‘u, Nayman ona afsonalari va Iso alayhisalom to‘g‘risidagi rivoyatning mazmun-mohiyati mujassamlashadi.

Adib afsona, rivoyatlarni insoniyatning ma’naviyatini ko‘rsatadigan o‘ziga xos ko‘zguga aylantirib, bugungi kun kishilari bilan ularning ajdodlari o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlik rishtalarini ko‘rsatadi. Turkiy xalqlar folklorida kiyik go‘zallik, nafosat, mehribonlik ramzi sifatida ta’riflanadi. Kiyikning odamlardan jabr chekkani to‘g‘risida rivoyatlar talaygina bo‘lgani holda, hech bir ertak, afsonada bu jonzotning kishilarga jabr qilgani naql etilmagan. Chingiz Aytmatov shuning uchun ham bola va qizchaga bug‘u onalik qilganini ko‘rsatgan. Shoxdor ona bug‘u to‘g‘risidagi afsonada bug‘uning yosh bola va qizchani bag‘riga olishi har jihatdan asoslanadi. “Qiyomat” romanida ona bo‘ri Akbara ham kichkintoy Kenjashni ko‘rganida bolalari esiga tushib, u bilan o‘ynaydi, yuzini yalaydi. Kenjash u bilan o‘ynay boshlaganida bolalaridan, jufti Toshchaynardan judo qilib, uni manzil-makonsiz qoldirgan odamlardan qasos olish istagi birdan so‘nadi. Asarda ona bo‘ri Akbaraning ushbu holati: “Bo‘ri o‘rnidan qimirlamay ma’yus ko‘zlari bilan bolaga termilib yotar, shunda bola yana orqasiga qaytib, uning boshini silab-silab qo‘yar, Akbara esa uni yalab-yulqar, bu bolaga benihoya xush yoqardi. Bo‘ri yuragida yig‘ilib qolgan barcha mehrini unga to‘kib solmoqchi, uning bola hidlarini ko‘ksini to‘ldirib-to‘ldirib iskamoqda. Bu bola mening qoya tagidagi uyamda yashasa qanday soz bo‘lardi, degan o‘y o‘tdi bo‘ri kallasidan” deb tasvirlanadi.

Onaning mehri hamisha uning qahridan ustun keladi. Odamlarda ham, boshqa jonzotlarda ham kuzatiladigan ushbu g‘aroyib sir-sinoat xalq qo‘shiqlari, ertak, doston, afsona va rivoyatlarida madh etiladi. Shoxdor ona bug‘u, ona bo‘ri Akbaraning odam bolalariga mehribonlik ko‘rsatishi zaminida avvalo ularning tabiatidagi onalik hissi yotadi. Chingiz Aytmatov afsona, rivoyatlardagi odamlar va jonzotlarning ayni jihatiga e’tibor qaratish orqali onani ulug‘laydi. U shoxdor ona bug‘u, ona bo‘ri Akbaraning alam-qayg‘usi, dardu iztirobi, mehrini qalamga olish asnosida barcha onalarning dardini ko‘rsatadi. Onalar esa hamisha butun insoniyatning dardi, tashvishi bilan yashaydi.

Badiiy asarlar voqelikni xuddi o‘ziday aniq, ravshan, ishonarli va ta’sirchan aks ettirgani bilan emas, balki inson qalbi, ruhiyati, ichki olami, uning “men”ini qanchalik teran tadqiq etganligi bilan ahamiyat kasb etadi. Chunki ayni shu xildagi asarlarda inson dunyosining murakkab sir-sinoatlari ochib ko‘rsatiladi. Chingiz Aytmatov ham afsona va rivoyatlarni qissa va romanlari syujetiga singdirish asnosida bugungi kun kishilarining ziddiyatga to‘la ruhiy olamini tadqiq etishga intiladi. “Oq kema” qissasida Shoxdor ona bug‘u asrab olgan bola va qizchaning farzandlari dastlab bug‘ularga tegishmagani, hech kim ularni hurkitmagani, o‘sha paytlarda kishilar bug‘uga duch kelgan joyda otdan tushib, unga yo‘l berishgani, oshiqlar sevganlarini oq bug‘uga qiyoslashgani ta’kidlanadi. Ammo bu udum bir boyning o‘g‘illari boshqalardan ustunligini ko‘rsatib qo‘yish niyatida o‘lgan otasining qabriga bug‘u shoxini o‘rnatishganidan keyin boshqalar ham o‘sha boyning shuhratparast o‘g‘illariga taqlid qilib, marhumlar qabriga bug‘u shoxi o‘rnata boshlagani aytiladi.

Odamlar azaldan bir-birlarining boyligi, mansab-martabasiga qarab, muomala qilishadi. Ko‘proq badavlat kishilarning yurish-turishi, gapirishi, turmush tarziga havas va taassub etishadi. Boylar esa boshqalardan ajralib turish, atrofdagilardan ustun ekanini ko‘rsatishdan hech qachon tiyilmaydi. Muttasil davom etadigan bu jarayon o‘z-o‘zidan turli muammolarni tug‘diradi. Odamlar tabiatdagi muvozanatga putur yetkazishi, firibgarlikni, bir-birini aldashni “aqllilik mezoni”ga aylantirishi ularning boylik to‘plashga ruju qo‘yishi, shon-shuhratga intilishidan kelib chiqadi. “Oq kema” qissasidagi O‘rozqul bug‘u shoxini otasi qabriga o‘rnatgan boyvachchalarga o‘xshaydi. Afsonada boyvachchalarning ham, o‘g‘illariga katta meros qoldirgan boyning ham ismi aytilmaydi. Unda shuhratparast, maqtanchoq, zo‘ravon kimsalarning timsoli shu tarzda umumlashtiriladi. O‘razqul boshqalardan ustun ekanligini namoyish etishdan lazzatlanadi. Buning uchun o‘zgalarga zo‘ravonlik qilishdan ham tap tortmaydi. Barchaning o‘ziga so‘zsiz itoat qilishi, hamma istaklari bajo keltirilishini istaydi. O‘razqul farzand tug‘mayotgani uchun xotinini aybdor sanab, do‘pposlaydi, qaynotasi Mo‘min cholni nazar-pisand qilmay, so‘kib tahqirlaydi. O‘razqul kishilarni mansab-martabasi, boyligiga qarab baholaydi. U Mo‘min cholga: “Muallimang o‘zi kim bo‘libdi? Besh yildan beri ustidan bitta palto tushmaydi. Faqat daftar bilan, sumka bilan ko‘rasan. Doimo yo‘lda qo‘l ko‘tarib, mashina kutgani kutgan” deydi.

O‘razqul mansabni boshqalarga hukmronlik qilish vositasi deb biladi. Kattaroq amaldor emasligi, ovloq bir joyda kichkina o‘rmon xo‘jaligi boshlig‘i ekanligicha qolayotgani uni ko‘p azoblaydi.

Mo‘min chol O‘razqul singari zo‘ravonlarning adolatsizligi, zulmi haqida o‘ylab eziladi. “Odamlar nega shunday bo‘lib qolishar ekan-a? Sen unga yaxshilik qilasan, u senga yomonlik qaytaradi. Uyalmaydi ham, uyalishni xayoliga keltirmaydi ham. Xuddi shunday bo‘lishi lozimdek hamisha o‘ziniki to‘g‘ri deb biladi. Faqat unga yaxshi bo‘lsa, bo‘lgani. Hamma uning atrofida girdikapalak bo‘lishi kerak. Agar istamasang, majbur qiladi” deb iztirob chekadi. O‘razqul takabburligi, shuhratparastligi bilan qirg‘izlar qavmini qirg‘in qilib, Cho‘tir Baymoq kampirga bola va qizchani o‘ldirishni buyurgan xonga, Nayman onaning o‘g‘lini manqurtga aylantirgan zolimlarga o‘xshaydi.

“Asrga tatigulik kun” romanidagi Sobitjon xarakteri, dunyoqarashi jihatidan o‘z onasini otib o‘ldirgan Jo‘lomondan farq qilmaydi. Ularning biri – zamonaviy, ikkinchisi – o‘tmishdagi manqurt. Sobitjon urf-odat, qadriyatlarni nazar-pisand qilmaydi. Ularni odamlar o‘tmishda ermak uchun o‘ylab topishgan, deydi. Otasi vafot etganidan qayg‘urmaydi. Marhumni uning vasiyatiga ko‘ra Ona Bayit qabristoniga eltib, dafn etishga qarshilik qiladi. “Uzoqdagi Ona Bayit qabristoniga olib borish shartmi? O‘lgan odamga qayerga ko‘milishning nima ahamiyati bor?” deydi. Sobitjon yoshligidan ota-onasidan uzoqda bo‘lgani, maktab-internatda o‘qib, shaharda yashab qolib ketgani tufayli yaqinlariga mehrsiz, urf-odat, taomillarga tushunmaydigan kimsaga aylanadi. “Idorada zarur ishlar qolib ketyapti, vaqt bo‘lsa tig‘iz. Boshliqlarimiz qabristonning uzoq-yaqinligini surishtirib o‘tirmaydi, ishga falon kuni kelasan, boshqasini bilmayman, deydi. Boshliq nima bo‘lganda ham boshliq, har holda, shaharning sharoiti bo‘lak” deb o‘zini oqlaydi.

“Asrga tatigulik kun” ramonidagi Raymali og‘a va Begimoy to‘g‘risidagi rivoyat sevgi-muhabbat mavzusida bo‘lsa-da, uning ham markazida xuddi Nayman ona, Shoxdor ona bug‘u afsonasidagi kabi ezgulik va yovuzlikning kurashi turadi. Ushbu rivoyatda johil kimsalar sevishganlarga qanchalik qarshilik ko‘rsatishgani ta’sirchan naql qilinadi. Mazkur rivoyat muayyan darajada adibning “Jamila” qissasini yodga soladi. Qissada eri urushga ketgan Jamila urushdan qaytgan boshqa erkak – Doniyorni sevib qolgani hikoya qilinadi. Rivoyatda esa o‘n to‘qqiz yoshli Begimoy oltmishdan oshgan Raymali og‘ani yaxshi ko‘rib qolishi bilan bog‘liq dramatik voqealar naql etiladi. Qissada Jamila va Doniyor birga ketadi. Oqin Raymali og‘aga esa odamlar “aqldan ozgan” deb qaraydi. Ukasi Abdilxon uni bandi qilib, daraxtga bog‘lab tashlaydi. Ushbu rivoyatda Abdilxon zolimlik timsoli bo‘lib ko‘rinadi. Johil, zolimlarning boshqalardan farqli jihati shundaki, ular hech qachon haqiqatni tan olishmaydi, boshqalarning ham xohish-istagi, ko‘ngli borligiga e’tibor qilishmaydi. Faqat o‘zlarining manfaatini o‘ylashadi. Raymali og‘aning ukasi Abdilxon, boshqalarni bemalol oyoq osti qilib ketadigan xudbin kimsalarning yorqin obrazidir. Raymali og‘a qarindoshlaridan “Kuy quyilib kelsa, kuylamoqning nima aybi bor?” deb so‘raydi. Uning bu savollariga hech kim, urug‘ oqsoqollari ham javob berolmaydi.

“Chingizxoning oq buluti” qissasi asosida ham afsona turadi. Qissada afsona misolida sho‘ro siyosati zo‘rlikka asoslanganiga ishora qilingan. Chingizxon to‘g‘risidagi afsona roman syujetida alohida tarmoq bo‘lsa-da, lekin asar umumiy ruhiga singishib ketgan. Adibning olam va odam to‘g‘risidagi falsafiy mushohadalari roman syujetidagi barcha tarmoqlarni, jumladan, undagi afsona va rivoyatlarni yaxlit birlashtirgan. Nayman ona, Chingizxon afsonasi, Raymali og‘a va Begimoy to‘g‘risidagi rivoyat umumbashariy nuqtai nazaridan yoritilgan.

Chingiz Aytmatovning san’atkorligi shundaki, u asarlarida shafqatsiz, zolim kishilar obrazini faqat qora bo‘yoqda ko‘rsatmaydi. U bunday kishilarda ham ozgina bo‘lsa-da, insoniy xususiyatlar mavjudligi, ular ham iztirob chekishi, yig‘lashini mahorat bilan ochib beradi. Behisob qon to‘kkan mustabidning ko‘ngil kechinmalari, armon, iztiroblari bilan tanishtirib, uning inson sifatidagi murakkab olamini ko‘rsatadi. “Chingizxonning oq buluti” hajm jihatidan adib asarlaridagi eng katta afsona sanaladi. Shoxdor ona bug‘u, Nayman ona afsonalarida to‘qima qahramonlar obrazi yaratilgani holda, ushbu afsonada tarixiy shaxs – Chingizxon asosiy qahramon sifatida gavdalantirilgan.

“Asrga tatigulik kun”, “Qiyomat” asarlarida hayot hodisalarini aks ettirish va inson dunyosini gavdalantirishda zamonaviy jahon adabiyotidagi ilg‘or tajribalar mujassamlashtirilgan. Bu mazkur asarlarning kompozitsiya va syujeti qurilishi, unda afsona va rivoyatlarning joylashtirilishi, qahramonlar xatti-harakati, kechinmalarining ular xotiralari bilan bog‘lanishi va eng asosiysi, turli xarakterdagi personajlarning ichki olamidagi ziddiyatlarga e’tibor qaratilishida ko‘rinadi.

Hayot har bir kishining oldiga har daqiqada kutilmagan muammoni qo‘yadi. Shuning ta’sirida odamning kayfiyati, borliqqa, kishilarga munosabatida muttasil o‘zgarishlar ro‘y beradi. Shu boisdan “insonning qalbi g‘oyatda nozik” deyiladi. Kishining qalbida ezgulik va yovuzlik hislari bir-biriga juda yaqin turadi. Ana shundan qalbda ziddiyatli kechinmalar kechadi. Inson har bir narsadan xavotir oladi, ikkilanadi, shubha, gumonga boradi. Odam aslida tabiatidagi ana shu jumboq bois azoblanadi. Chingiz Aytmatov turli xarakterdagi qahramonlar obrazini yaratishda ana shu haqiqatdan kelib chiqadi.

Adib barcha asarlarida inson dunyosiga turli rakurslardan qaraydi. U qissa, romanlarida o‘z manfaatini hamma narsadan ustun qo‘yish istagi kishilar tabiatiga chuqur singib ketgani, hayotdagi barcha muammolar aynan shundan kelib chiqishini ko‘rsatadi. Chunki har bir odam butun hayoti davomida o‘z manfaati sari intiladi. Lekin bu hech bir kishining qabihligini oqlash uchun asos bo‘lolmaydi. Chunki har qanday qabihlik jinoyatdir. “Tog‘lar qulayotgan zamon” (“Abadiy qalliq”) romanida tabiat ham odamlarning bir-biriga adovatidan aziyat chekishi tasvirlangan. Adibning so‘nggi asari bo‘lib qolgan mazkur romanda “Abadiy qalliq” afsonasi naql qilinadi. Afsonada sevishganlar hasadchilar fitnasi tufayli bir-biridan ayrilgani haqida so‘z boradi. Fitnachilar to‘y kuni kelinni “sevgan yigiti bilan kechasi qochib ketdi” deb gap tarqatib, uni o‘g‘irlab ketishadi. Lekin daryodan o‘tishda fitnachilar halok bo‘lib, qiz omon qoladi. U to‘y o‘tgan joyga qaytganida kuyovning tog‘larga bosh olib ketganini eshitib, o‘sha tomonga yo‘l oladi. Kuyovni ham, kelinni ham hech kim topolmaydi. Kuyov tog‘larga ketishidan oldin odamlarga: “Butkul odam zotini qarg‘ayman! Odam bo‘lgandan ko‘ra hayvon bo‘lganim yaxshi… Dunyoda bironta odamni ko‘rgani ko‘zim yo‘q va bundan buyon meni hech kim ko‘rmaydi” deb aytadi.

Ushbu afsona asar syujetini yaxlit birlashtirib turadi. Adib afsona bilan bog‘liq sahifalarda o‘zini azoblagan alamli o‘ylarni ifoda etadi.

“Oxirzamon nishonalari” romanida qahramon okean ustida ikkita quyosh paydo bo‘lib, suvning chidab bo‘lmaydigan darajada qaynab ketganini tush ko‘rishi, bu falokatdan qutilish uchun kitlar o‘tkir uchburchak hosil qilgancha ufqqa qarab suzishi, u quturgan okeanda kitlar bilan yonma-yon suzib borarkan: “Okean qaynab ketadi va biz hammamiz nobud bo‘lamiz!” deb baqirishi bayon etiladi.

Bu jonivorlar uchun eng dahshatlisi inson aqli yetmaydigan, payqamaydigan holat, ya’ni nosog‘ ijtimoiy muhitning, odamlar qilgan yovuzliklarning ta’sirida dunyoviy ruh muvozanatining buzilishi bo‘lsa kerak. Aftidan, kitlar uchun eng dahshatlisi ana shu… Kitlar inson xulqidagi nopokliklarga, shafqatsiz va dahshatli yovuzliklarga chiday olmaydi… Qahramon tilidan aytilayotgan ayni so‘zlar aslida adibning azobli o‘ylari, uning dardi, iztirobi ekani aniq anglashiladi.

Odam qanday fikrlasa, shu tarzda harakat qiladi. Kishi intilishi uning fikri, ichki o‘ylarga muvofiq kechadi. Chingiz Aytmatov ham qahramonlari obrazida ayni haqiqatni gavdalantiradi.

Manba: “Sharq yulduzi” jurnali, 2015–6

ONA BUG‘U KЕLTIRGAN BЕSHIK
Odil HOTAMOV

Dunyo ahli Chingiz Aytmatovni mening tengdoshlarimdan avval bilgan. O‘zim bu muborak ism-sharifni qachon eshitgan edim? Ilk bora uning qaysi asarini mutolaa qilganman?O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2016 yil 2 aprelda qabul qilingan “Buyuk adib va jamoat arbobi Chingiz Aytmatov tavalludining 90 yilligini keng nishonlash to‘g‘risida”gi qarorini o‘qigach, yuqoridagi savollar ko‘nglimdan o‘tdi.

Chingiz Aytmatov barcha turkiy xalqlar, jumladan o‘zbek xalqi uchun ham qadrli, aziz Vatanimizning ulkan do‘sti ekanligi qarorda alohida ta’kidlab o‘tilgan.

…Qishlog‘imiz xonadonlariga 1956 yil kuzida radio o‘tkazilganligi kechagiday yodimda.

O‘tgan asr 50-yillari oxiri. Radiodan Chingiz Aytmatovning “Paxtaning oydin yo‘li” publitsistik asari bir necha bor qayta o‘qib eshittirildi. Unda davlat, xalq manfaati uchun suv bilan havodek zarur bo‘lgan“oq oltin”ni yetishtirayotgan o‘zbek dehqonlarining halol mehnati haqida baralla aytilgan edi.

Boshlang‘ich sinflarda o‘qiganimda otamdan, opamdan bu yozuvchining millati qirg‘iz ekanligini, rus tilida yozishini eshitganman. Adibning “Somon yo‘li” (“Momo Yer”) qissasini o‘qiganimda uning qahramonlari xuddi yonimizda yurgan odamlarga juda-juda o‘xshash ekanligini his qilganman. Yoshim ulg‘aygani sari adibning kitoblari ham ko‘payib borayotganday edi: “Jamila”, “Sarviqomat dilbarim”, “Alvido, Gulsara”, “Oq kema…”

Yanada keyinroq esa butun dunyo xalqlari uning romanlarini hijjalab o‘qishga tushdi. Adib qahramonlari yer yuzi xalqlari tillarida baralla gapirar, millati, dini, irqidan qat’i nazar odamlarning ko‘ngillaridan joy olar edilar. Nega? Qanday qilib?

Bu asarlar ong-shuurimiz, tafakkurimiz uchun bamisoli darmondori.

Gohida o‘ylab qolaman: qalbda ham hujayra bo‘ladimi? Menimcha, bor! Tasavvurga sig‘maydigan ilohiy nuqtalar, ranglaru ohanglar o‘sha darmondorilardan oziqlanadi, nafas oladi, ranglari to‘lishadi, qaysi birlari mukammallik kasb etadi, bu undagi o‘suvchanlik xususiyatidan… O‘suvchanlik jarayoni to‘xtadimi — tamom, asta-sekin manqurtlik mikroblari, viruslari butun ruhiyatni, vujudni ishg‘ol etib, o‘ziniki qilib oladi. Xudo asrasin…

1967 yili Toshkentga o‘qishga kirgach, buyuk adib ijodiy olamiga yanada chuqurroq singiy boshladik.

Bu ajoyib insonni — adibni uzoq-yaqindan bir necha martalab ko‘rgan, hatto bir-ikki marta qo‘l olib salomlashgan, ijodining ashaddiy muxlisi sifatida o‘sha betakror yillar ko‘z o‘ngimdan o‘taveradi.

Chingiz Aytmatovning ustozi Muxtor Avezov, fransuz adibi Lui Aragon bilan munosabatlari, “Jamila” qissasi fransuz tiliga tarjima qilinganiga, uning butun dunyoda muhabbat gimni sifatida tan olinishi haqidagi bir-biridan qiziqarli ma’lumotlarni yutoqib tinglaganmiz.

O‘tgan yuz yillikning 60-yillari oxiri va 70-yillar boshlarida Toshkentda yilosha Osiyo, Afrika va Lotin Amerikasi yozuvchilarining anjumanlari bo‘lib o‘tar edi. Bu tadbirlarda qatnashish biz talabalar uchun o‘ziga xos sharaf sanalardi. Kimsan o‘z asarlari bilan butun dunyoni larzaga keltirayotgan Rasul Hamzatov, Chingiz Aytmatov, Fayz Ahmad Fayz, Aleks La Guma, ko‘plab arab, hind, yapon adiblari bilan uchrashuvlar…

1969 yilimidi, Chingiz Aytmatov Toshkentga kelganida o‘sha paytlardagi Toshkent davlat (Hozirgi O‘zbekiston Milliy) universitetida katta uchrashuv bo‘lib o‘tdi. Talabalar adib uchun yuzlab savollar tayyorlab qo‘yishgan edi. Yozuvchi katta-kichik har-xil qog‘ozlarga yozilgan bu turlicha, masalan, ular orasida juda qaltislari ham bor, savollarga erinmay ko‘z yugurtirdi, og‘zaki savollarni tingladi.

—Jamiyat va shaxs munosabatlari haqidagi mana bu savol,—dedi adib zalga bir qur nazar tashlab,—menga juda ma’qul keldi…

Chingiz Aytmatov rus tilida chiroyli gapirardi, lekin baribir ham uning qirg‘izligi bilinib turar edi.

Shunday qilib suhbat jamiyat va shaxs munosabatlari mavzusidan boshlandi.Biz deyarli barcha talabalar adibning og‘zidan chiqqan har bir so‘z,jumlani nuqta-verguligacha yozib olayapmiz. Domlalarimizning ham qulog‘i ding.

—Insoniyat tarixida qanchadan-qancha tuzumlar, tizimlar o‘tgan. O‘z fuqarolarining erkinliklarini ta’minlagan, sha’ni, qadr-qimmatini himoya qilgan, pirovard natijada ularning baxtli hayotini ta’minlagan jamiyatgina e’tirofga loyiq.

Adib zalga qaraydi.

Chunki, “sovet kishilarining hozirgi avlodi kommunizmni quradi” shiori har kuni takrorlanayotgan bir sharoitda bunday fikrlarning o‘rtaga tashlanishi juda g‘ayri tabiiy eshitilar edi.

Adib davom etdi:

—Shiorlar o‘tkinchi. Boringki, hamma narsa to‘kin-sochin, farovonlik bo‘lganida ham odam o‘zini yuz foiz baxtli deb his etmasligi mumkin…

Ulug‘ adib bilan suhbat davrasidan hech kimning ketgisi kelmas edi. Tashkilotchilar “Chingiz To‘raqulovichning vaqti ziq, indin kuni Germaniyada bo‘lishlari kerak”, deb tadbirga yakun yasashdi.

Butun dunyo nazaridagi adib bilan yuzma-yuz muloqot, u bilan hamfikr bo‘lishning shunday imkoniyatlari tengdoshlarimizni ruhan, ma’nan ulg‘aytirib yuborgan edi, nazarimda. O‘shanda Chingiz Aytmatov dunyoning istalgan faylasufi, davlat arbobi bilan istalgan mavzuda ochiq-oydin, baqamti o‘tirib muloqot qilish layoqatiga, yuksak tafakkur salohiyatiga ega ekanligi, so‘z, fikr imkoniyatlari cheksizligiga yana bir karra qat’iy ishonch hosil qilganmiz. O‘z navbatida bu fikr- mulohazalarimiz haqiqiy isbotini topgan.

Oradan bir yil o‘tar-o‘tmas yozuvchining navbatdagi buyuk asari — hajman kichik, lekin salmog‘i jild-jild kitoblarga tatiydigan “Oq kema” muxlislar qo‘liga tegdi. Bu kitob biz yoshlar uchun o‘sha suhbatning davomi, aniqroq aytadigan bo‘lsak, xulosasi edi. Qissa hajmidan qat’i nazar nafaqat bizda, balki, butun dunyoda qanchadan-qancha bahs-munozaralarga sabab bo‘ldi.

Mabodo, erinmagan biror kishi bittagina “Oq kema”ga bag‘ishlangan taqrizu tahlillar, maqolalaru munosabatlarni to‘playdigan bo‘lsa, bilmadim, necha jildli kitob bo‘lar ekan. Dunyo xalqlarining qancha-qancha tillarida e’lon qilingan ilmiy tadqiqotlar ham bundan mustasno emas.

Bu betakror yozuvchining ashaddiy muxlislaridan biri Vafo Fayzullohning “Ulug‘ qissalar yoxud “Yuzma-yuz” dan “… olapar” gacha”deb nomlangan fundamental tadqiqoti, yumshoqqina qilib aytganda, essesi “Sharq ziyosi” gazetasining 2017 yilgi qator sonlarida e’lon qilindi. Undan o‘qiymiz:

“Oq kema” qissasining bunchalik muvaffaqiyati siri nimada?

Juda oddiy savol bor. Odam borki, hech bo‘lmaganda bir marta xayotida duch keladi. Bir marta hech bo‘lmasa o‘ziga berib ko‘radi. Goh o‘zgalardan ham eshitadi: odam bu dunyoda nima uchun yashaydi. Odam bu dunyoda qanday yashaydi. Bu savol savollarning onasi. Shundan tug‘iladi, bu dunyodagi boshqa savollar, muammolar, yechimlar! Odam qanday yashashi kerakbu dunyoda? Odam nimani istaydi bu dunyoda? Odam nimaga erishadi, bu dunyoda? Odam jisman maxluqona, ko‘ngli, aqli, xis-tuyg‘ularga ko‘ra, ilohiyona. Undagi nafsoniyat yo ilohiylikning ustunligiga ko‘ra, hayot tarzini tamoman bir-biriga qarshi quradi. Eng azaliy savollarga ham shu nuqtalardan turib javob qiladi. Yechimni harakatlar keltirib chiqarganiga qaramay rejalar bilan voqelik hamisha ham to‘g‘ri kelavermaydi. Adolatli hal qilishning natija va oqibati, odamga ko‘rinadigan, ko‘rinmaydigan, ma’lum qilinadigan va ma’lum qilinmaydigan hollari, holatlari bor. U ko‘pincha, dunyoning ana shunday yaralgani, Haqning irodasi, xohishi nega bunday ekanligini tushunib-tushunolmay, anglab-anglolmay iztirob chekadi, faryod qiladi, kamdan-kam hollarda shukr qilib, asliga intiladi yo tobora o‘z fitratidan chekinadi…

Chingiz Aytmatovning “Oq kema” qissasi ana shu savolga badiiyat orqali berilgan muxtasar, nozik, inja, beozor va jasur, va, albatta, go‘zal javobdir!..”

“Oq kema”ning to‘rtinchi bobi o‘sha mashhur ertakka bag‘ishlangan. Bola bobosi Mo‘min chol aytgan o‘sha afsonani har gal cheksiz hayrat va entikish bilan tinglar, uni butun ongu shuuriga muhrlab olar edi.

Bir gal u bobosini bezovta qilmaydi, portfeliga o‘sha afsonani so‘ylab beradi.

Sendan ulkan daryo bormi, Enasoy,
Sendan aziz tuproq bormi, Enasoy.
Sendan chuqur dard ham bormi, Enasoy,
Sendan ozod quchoq bormi, Enasoy.
Sendan ulkan daryo yo‘qdir, Enasoy,
Sendan aziz tuproq yo‘qdir, Enasoy.
Sendan chuqur dard ham yo‘qdir, Enasoy,
Sendan ozod quchoq yo‘qdir, Enasoy.

Bola o‘sha afsonada bayon etilgan hayot-mamotjanglarini erinmay tasvirlaydi. Qirg‘iz millatidan omon qolgan bir o‘g‘il va bir qiz bosqinchilar qo‘liga tushib qoladi.

Xon ularni cho‘tir Baymoq kampir qo‘liga topshiradi. Kampir esa ularni Enasoy daryosi bo‘yiga olib borib suvda cho‘ktirishi, shu bilan qirg‘iz millati shajarasiga nuqta qo‘yishi kerak edi. U bolalarga so‘nggi bor xayrlashishi kerakligini aytadi.

“—Endi meni kechiringlar, bolalar. Peshanangizga yozgani shu ekan.

Bu ishimni hozir o‘z ixtiyorim bilan qilmayotgan bo‘lsam ham, lekin sizlarning baxtingizga…

U gapini tugatmagan ham ediki, yonginasidan bir ovoz keldi:

— To‘xta, dono, oqila kampir, gunohsiz bolalarni juvonmarg qilma.

Cho‘tir Baymoq kampir qayrilib qaradi-yu, hayratda qoldi: qarshisida g‘aroyib ona bug‘u turardi. Uning yirik-yirik ko‘zlari ta’nali va g‘amgin boqardi. U sutdek oq, qorni bo‘taloqning yungidek qo‘ng‘ir yung bilan qoplangan. Shoxlari bo‘lsa go‘zallik timsoli: serbutoq, go‘yo kuzgi daraxtning bir bo‘lak shoxi. Yelini emizikli ayolning ko‘kragidek top-toza va silliq.

— Kimsan? Nega odamga o‘xshab gapirayapsan? – so‘radi cho‘tir Baymoq kampir.

— Men ona bug‘uman, — javob berdi u. — Shuning uchun odamga o‘xshab gapirdimki, bo‘lmasa sen tushunmaysan, quloq ham solmaysan.

— Nima istaysan, ona bug‘u!

— Qo‘yib yubor bolalarni, donolarning donosi. Sendan iltimos qilaman, ularni menga ber.

— Nima qilasan ularni?

— Odamlar mening ikki egizimni, ikki bug‘u bolasini o‘ldirishdi. Men o‘zimga bola izlab yuribman.

— Sen bularni boqmoqchimisan?

— Ha, donolarning dono ayoli.

— Sen yaxshilab o‘ylab ko‘rdingmi, ona bug‘u? – masxaraomuz kuldi cho‘tir Baymoq kampir. – Bular axir odam bolasi-ku. Bular katta bo‘lishadi, keyin sening bolalaringni o‘ldirishadi.

—Ular katta bo‘lishsa, mening bolalarimni o‘ldirishmaydi, — javob qildi unga bug‘ular onasi. – Men ularga ona bo‘laman, ular esa mening bolalarim. Axir ular o‘z aka-ukalarini o‘ldirishadimi?

— Eh, nimasini aytasan, ona bug‘u, sen odamlarni bilmaysan, — bosh bosh tebratdi cho‘tir Baymoq kampir, — ular o‘rmon hayvonlarigagina emas, hatto o‘z-o‘zlariga ham rahm-shafqat qilishmaydi. Bu yetimchalarni senga berardim, shunda mening so‘zlarim qanchalik rostligiga o‘zing guvoh bo‘larding, lekin odamlar baribir qo‘lingdan tortib olib bu bolalarni o‘ldirishadi. Buncha g‘amning senga nima keragi bor?

— Men bolalarni uzoq o‘lkalarga olib ketaman, u yerdan bolalarni hech kim qidirib topolmaydi. Bolalarga rahm qil, donolarning donosi, ozod qil ularni. Men ularga sadoqatli ona bo‘layin. Yelinlarim to‘lib turibdi. Sutim bolalarni orziqib kutyapti. U bolalarga intizor.

— Ha, mayli, shunday bo‘ladigan bo‘lsa, — dedi oxiri cho‘tir Baymoq kampir o‘ylab turib, — bularni tezroq olib jo‘na. Yetimlarni o‘zingning uzoq yurtingga olib ket. Agar ular uzoq yo‘l yurib toliqib halok bo‘lsa yoki duch kelgan qaroqchilar o‘ldirib ketsa, yoki bo‘lmasa bu odam bolalari sening yaxshiligingga yomonlik bilan javob qaytarishsa — o‘zingdan ko‘r”.

Shunday qilibshoxdor ona bug‘u Baymoq kampirga minnatdorchilik bildiradi va bolalarni olib ketadi. Oradan yillar o‘tib, o‘sha o‘g‘il va qiz ulg‘ayishadi, turmush qurishadi. Qizning ko‘zi yorigan tongda shoxdor ona bug‘u ularga beshik keltiradi.

“U shoxlarida beshik keltirdi. Beshik oppoq qayindan yasalgan bo‘lib, bandida kumush qo‘ng‘iroqcha jaranglab turadi. Bu qo‘ng‘iroq Issiqko‘l beshiklarida hozirgacha ham yangrab turibdi. Onalar beshiklarni tebratar, kumush qo‘ng‘iroq jaranglar, go‘yo Shoxdor ona bug‘u uzoqlardan chopib, shoshib, shoxlarida qayin beshik ko‘tarib kelayotganday tuyuladi…”

Chingiz Aytmatovning fikrlash tarzi, ifoda yo‘sini, tafakkur salohiyati o‘ziga xos edi. Juda samimiy, dilbar, uni istagan odam aniq, tiniq idrok etadi va ko‘ngil mulkiga aylantiradi.

Ulug‘ so‘z san’atkorining o‘zbek adabiyoti tarixiga e’tibori yuksakligi ayon haqiqat. Zulfiya, Mirtemir, Odil Yoqubovlar bilan ijodiy muloqotlari, munosabatlariga cheksiz havas va yuksak g‘urur bilan qarar edik.

…Bu gaplar qanchalik rostmi, yolg‘onmi, bilmayman. O‘sha yillari bir mish-mishlar tarqadi: sobiq davlat yozuvchilarining navbatdagi syezdi “Oq kema”ni yo‘qqa chiqarishdek g‘arazli maqsadga qaratilgan va bu ishga juda puxta tayyorgarlik ko‘rilgan ekan. U paytlarda Siyosiy byuro a’zolari syezd ochilishi marosimiga qatnashar edi. Sobiq davlat raxbari sahnaga chiqish oldidan adibga “Oq kema”ni o‘qidim. Shunday yozish kerak!”, deydi. Shu bilan butun anjuman boshdan -oxir “Oq kema”ni alqash bilan o‘tgan emish.

Demak, Chingiz Aytmatovdek Tangri yorlaqagan ijodkorga ham u yoki bu darajada turli hujumlar, tazyiqlar bo‘lgan.

O‘zbekiston xalq yozuvchisi Odil Yoqubovning qanchadan-qancha qissalari, romanlarini xalqimizning yangi-yangi avlodlari sevib mutolaa qilmoqda. “Ulug‘bek xazinasi” romani adib ijodining yanada yangi va keng imkoniyatlarini ochib berishi bilan birga ajodkor boshiga ne-ne malomat toshlari yog‘ilishiga ham sabab bo‘lganini hozirgi kitobxon yoshlar bilisharmikin?

Xullas, asarkitob holida chop etiladi. Mana man degan olimu zamonlarimiz qildan qiyiq axtarishda davom etaveradilar. Shu orada asarni Yuriy Surovsev rus tiliga tarjima qiladi va “Drujbы narodov”jurnalining bir necha sonida bosiladi.

Chingiz Aytmatov asarni rus tilida oxirigacha ham o‘qib bo‘lmasdan Odil Yoqubovga xat yozib, taassurotlarini to‘kib-soladi. Odil Yoqubov maktubni oladiyu bilganini qilib yuraveradi. Kutilmaganda o‘sha maktub “Literaturnaya gazeta”da e’lon qilinadi. “Hurmatli Odil! Kitobingni turkiy g‘ururim jo‘shib o‘qidim”-degan jumlalari hammamizni hayratga solgan edi. O‘sha “olimu zamon”lar mulzam bo‘lib, so‘ng gila-guzora boshlanadi: “Chingiz Aytmatovday odam sizga xat yo‘llagan ekan, nega bizga bir og‘iz bildirmadingiz? Biz endi nima degan odam bo‘ldik?” va hokazo…

Shu munosabat bilan universitetimizda katta tadbir bo‘lib o‘tdi. Uni oqsoqol adib Nazir Safarov boshqarib bordi. O‘shanda Nazir ota “g‘azab oti”ga minib, necha-necha “… shunos”larning shevamizda aytganda “pirini kadiga qamadi”.Chingiz Aytmatovning bu asarga yuksak e’tiborini nihoyatda qadrlab gapirgan edi. Odil Yoqubov esa ko‘zlarida yosh bilan kitobxonlarga, barcha muxlislariga minnatdorchilik bildirgani hali-hanuz ko‘z oldimda…

Chingiz Aytmatov hayoti va ijodi haqida o‘ylash, fikrlash ko‘pchilik qatori menga ham cheksiz zavqu shavq bag‘ishlaydi, badiiy so‘z oldidagi burch va mas’uliyatimni yanada oshiradi.

Yana bir mulohaza: qariyb oltmish yildirki, ona diyorimizda buyuk adib asarlari millionlab nusxada nashr etilganini keksa, o‘rta avlod vakillari yaxshi eslashadi. Biror yil yo‘qki, mamlakatimizda Chingiz Aytmatov asarlari chop etilmagan bo‘lsin. Ilgarilari adib asarlari sanoqli kunlarda, hatto aytish mumkinki “yashin tezligida” sotilib ketardi. Bu holdan “olib sotarlar” ham foydalanib qolishardi.

To‘g‘ri, keyingi yillarda ham nisbatan kam nusxalarda bo‘lsada, adib asarlari chop etilayapti, lekin ular kitob magazinlarida turib qolmoqda. Faqat Chingiz Aytmatov asarlari emas. Endi bu tomoni yoshlarimizning kitobxonlik saviyasiga bog‘liq.

Bundan buyon ulkan vazifalar ijrosi jarayonida shunday natijaga erishish kerakki, belgilangan chora-tadbirlar dasturi nomiga qog‘ozda “bajarilib”, ularning asl mazmun-mohiyatidan hech kim bexabar qolib ketmasin.

Insoniyat hali-hamon Chingiz Aytmatov badiiyatining siri va sehri haqida tinimsiz o‘ylayapti, ummoniy mushohadalar yuritayapti, xullas, bosh qotirayapti. Menimcha, uni oxirigacha anglab yetishning iloji yo‘q.

Manba: www. navoitoday.uz