“Ўз даврининг Батлимуси” деб танилган Али Қушчининг тўлиқ номи Алоуддин Али ибн Муҳаммад ал-Қушчи бўлиб, у Самарқандда туғилиб ўсган ва XV асрда илмий фаолият кўрсатган математик ва астрономлардандир.

АЛИ ҚУШЧИ —
ЎЗ ДАВРИНИНГ БАТЛИМУСИ

“Ўз даврининг Батлимуси” деб танилган Али Қушчининг тўлиқ номи Алоуддин Али ибн Муҳаммад ал-Қушчи бўлиб, у Самарқандда туғилиб ўсган ва XV асрда илмий фаолият кўрсатган математик ва астрономлардандир. Унинг туғилиш санаси маълум бўлмаса-да, XIV аср охири ё XV аср бошида туғилган деб тахмин қилинади. У Улуғбек саройидаги Муҳаммад исмли овчи қушларга қаровчи бир кишининг ўғли бўлиб, шу сабабли унга Қушчи лақаби берилган. У отасидан етим қолганидан сўнг Улуғбекнинг тарбиясида бўлгани боис, Мирзо Улуғбек уни ўз “Зиж”ининг сўзбошисида “фарзанди аржуманд” дейди.

Али Қушчи бошланғич ва шаръий билимларни Самарқанд олимларидан, математик ва астрономик билимларни эса Мавлоно Қозизода Румий билан Мирзо Улуғбеқдан олади. Бир маълумотга кўра, у ёшлигида берухсат Самарқанддан ғойиб бўлади-да, Кермонда бироз муддат маҳаллий олимлардан билим ўрганади ва яна Самарқандга, Улуғбек ҳузурига қайтиб келиб, узр сўрайди, Кермонда ёзган энг биринчи асарини унга тақдим этади.

Мирзо Улуғбек 1424 йили ўзининг машҳур расадхонасига асос солади, иш бошланиши биланоқ Жамшид Коший, бир неча йилдан сўнг Қозизода Румий ҳам вафот этади. Шунда Улуғбек расадхонадаги қурилиш ишларига ва астрономик кузатишларга ёш олим Али Қушчини мутасадди қилиб қўяди.

Али Қушчи умрининг кўп қисмини Самарқандца ўтказади. Фақат 1449 йили Мирзо Улуғбек ўлдирилиб, мирзолар ўртасида рўй берган низодан афсусланиб, аста-секин бу ерда илмий ишларни тўхтатишга мажбур бўлади, лекин улардан ҳаж сафаратига рухсат олишга муяссар бўларкан, бу ердан Озарбайжонга кетиб, бирор муддат Табризда туради. У ерда уни маҳаллий ҳоким Узун Ҳасан ўз саройига таклиф қилиб, унга нисбатан катта ҳурмат ва эҳтиром изҳор этади. Али Қушчи ҳажни бажо келтирган ё келтирмагани ҳақида маълумотга эга эмасмиз. Лекин у ўз сафарининг пировардида Усмонли султон Абул Вотиҳ Султон Муҳаммад II нинг саройига келади. Султон уни жуда илиқ қабул қилиб, ўзига яқин тутиб, доимий яшаш учун Истанбулда қолишни таклиф этади. Али Қушчи бу таклифни қабул этади ва султоннинг рухсати билан яна Табризга қайтиб бориб, у ерда турган икки юзга яқин қариндош-уруғлари ва яқинларини Истанбулга олиб келади. Султон уни жуда зўр дабдаба билан кутиб олади.

Али Қушчи 1472 йил баҳоридан бошлаб Айя Сўфия мадрасасига бош мударрис этиб тайинланади. Унинг қариндошлари ва яқинлари ҳам ўзларига муносиб вазифаларга тайинланадилар.

Али Қушчининг туғилган йили аниқ бўлмаса ҳам, ўлган санаси жуда аниқ. Бу сана унинг қизи тарафидан набираси бўлмиш Мирам Чалабийнинг ушбу форсий мисраларида келтирилган:

Раҳнамойи илм мавлоно Али Қушчи,
Чун бисуйи равзайи ризвон бирафт:
Буд зи ҳижрат ҳаштсаду ҳафтоду нўҳ,
Рузи шанба ҳафтуми шаъбон бирафт.

Таржимаси:

Илм-фан раҳнамоси мавлоно Али Қушчи,
Жаннат гулзори сари юзланган вақт:
Ҳижратдин саккиз юз етмиш тўққизинчи йил,
Шанба куни шаъбоннинг еттинчи куни.

Бу ерда келтирилган ҳижрий 878-сана милодий 1474 йил 17 декабрига тўғри келади. У Истанбулдаги Абу Аййуб Ансорий мақбарасида дафн этилган.

Али Қушчининг илмий асарлари Улуғбек “Зиж”идек шуҳрат қозонмаган бўлса ҳам, унинг ижоди фан тарихида ниҳоятда муҳим ўрин тутади. У ўрта асрлардаги Мовароуннаҳрда ривож топган аниқ фанлар соҳасидаги буюк олимларнинг энг сўнгги намояндаси бўлиши билан бирга Усмонли турклардаги биринчи энг йирик ва кўзга кўринган олим бўлган. Ҳозирги замон турк тарихчиларининг эътироф этишича, Истанбулга Али Қушчи келгунига қадар “илми ҳайъатда у даража бир соҳиб вуқуфи мавжуд бўлмаган эди”. Истанбулга Али Қушчи келипга билан бу мамлакатда қисқа муддат ичида астрономия фани соҳасидаги ишлар йўлга қўйидди ва пировард натижада Мирам Чалабий ва бошқа атоқли зотлар юзага келди.

Лекин у Истанбулда кам вақт бўлгани боис бу ерда йирик ишларни амалга оширишнинг имкони бўлмади. Лекин шу қисқа муддат ҳам ва умуман унинг Истанбулга келишининг ўзи ҳам нафақат Усмонли турк фани тарихида, балки дунё фанида муҳим бир воқеа бўлди. Чунки Усмонли турклар 1453 йили Истанбулни фатҳ этганидан сўнг бироз ўтмай бу шаҳар Шарқ ва Ғарб маданиятларининг учрашув жойи бўлиб қолди. Маълумки, ўша даврда Оврўпода Шарқ фани ва маданиятига қизиқиш жуда катта бўлиб, Оврўпо Шарқнинг илмий ютуқларини чанқоқлик билан ўзига сингдираётган эди. Истанбулга Италия, Германия, Австрия ва Голландиядан рассомлар, муҳандислар, ҳарбий мутахассислардан ташқари астрономия ва математика мутахассислари ҳам тўпланган эди. Хусусан, Германиядан ҳисобдон “коссистлар” келган эди. Биринчи бўлиб Самарқанд олимларининг ютуқларидан ана ўшалар баҳраманд бўлдилар. Шу тариқа Улуғбек ва унинг “Зиж”и ҳақидаги хабарлар милодий XV аср охиридаёқ Оврўпога етди. Бунда эса Али Қушчининг хизмати каттадир.

Али Қушчининг қаламига мансуб асарлар қуйидагилардир:

1. “Рисола фи-л-ҳисоб” (“Ҳисоб ҳақида рисола”). Асар форс тилида 1425 йили Самарқандда ёзилган. У уч қисмдан иборат: ўнлик ҳисоблаш тизими, олтмишлик ҳисоблаш тизими ва ҳандаса.

Али Қушчининг бу рисоласи ўрта асрларда кенг тарқалган бўлиб, нафақат Мовароуннаҳр олимларининг, балки бутун Яқин ва Ўрта Шарқ олимларининг диққатини ўзига жалб қилган. Чунончи, ёзилганидан 150 йилча кейин Баҳоуддин Омулий (1547–1621) ўзининг “Хулосат ул-ҳисоб” номли асарини ёзганида ундан фойдаланган. Рисоланинг қўлёзмалари Ўзбекистон Фанлар Академияси Шарқшунослик институтида, Тожикистон пойтахти Душанбе шаҳридаги Фирдавсий номли кутубхонада, Санкт-Петербургда, Русия академияси кутубхонасида, Машҳадда имом Ризо кутубхонасида, Истанбулдаги (Туркия) Айя Сўфия кутубхонасида ва Оксфорд (Англия) университети кутубхонасида сақланади.

2. “Рисолаи қусур” (“Касрлар рисоласи”). Бу асар ҳам Самарқандда форс тилида 1426 йили ёзилган. Бу рисоланинг қиммати шундаки, унда Али Қушчи ўнлик касрлар тушунчасини ва ўнлик касрлар ёрдамида иррационал квадрат илдиз чиқариш усулини баён этади. Рисоланинг ягона нусхаси Санкт-Петербургдаги Шарқшунослик институтида сақланади.

3. “Рисола ал-фатҳия” (“Ғалаба рисоласи”). Асар турк султони Муҳаммад II нинг Ироқ султони Азим устидан ғалаба (фатҳ) қилгани муносабати билан 1473 йили Истанбулда ёзилган ва астрономияга бағишланган. Асарнинг қўлёзмалари Машҳадда имом Ризо кутубхонасида, Истамбудца Айя Сўфия кутубхонасида, Теҳрон университети кутубхонасида, Кембриж университети кутубхонасида, Британия музейида, Берлиндаги Германия давлат кутубхонасида, Деҳлидаги Ҳиндистон университети кубутхонасида ва Бомбей кутубхонасида сақланади.

4. “Рисола ал-Муҳаммадийа фи-л-ҳисоб” (“Ҳисоб ҳақида”). Асар арабий имлода ёзилган ҳисобга доир энг нодир асарлардан бўлиб, турк султони Муҳаммад II га бағишланган. Унда ўнлик ва олтмишлик ҳисоблаш тизимларидан арифметика, алгебра, геометрия ва тригонометрия масалалари кўрилади. Асарни муаллифнинг ўзи 1472 йили форсийга ағдарган. Рисоланинг муҳим тарафларидан бири шундаки, унда биринчи марта “мусбат” ва “манфий” иборалари ҳозирги биз қўллаётган маънода ишлатилади.

Рисоланинг икки қўлёзмаси Истанбулда Айя Сўфия кутубхона-сида ва Лейден университети кутубхонасида сақланади.

5. “Рисола фи ҳалла аш-шакл ал-ҳилол” (“Ҳилолсимон шаклларни ўлчаш ҳақида рисола”). Арабий имлода ёзилган рисола, қўлёзмаси сақланмаган.

6. “Шарҳи Мифтоҳ ал-улуми Тафтазоний” (“Тафтазонийнинг “Мифтоҳ ал-улум”ининг шарҳи”). Форс тилида ёзилган рисола. Унга машҳур Қозизода Румий шарҳ ёзган. Биргина қўлёзмаси Машҳаддаги имом Ризо қутубхонасида сақланади.

7. “Рисола дар илми ҳайъат” (“Астрономия илми ҳақида рисола”). Асар “Рисола дар фалакиёт”, “Рисолайи форсийа дар ҳайъат” ва “Ҳайъати форсий” номлари билан ҳам маълум бўлиб, форс тилида битилган. Рисолада Самарқанд мактаби олимларининг астрономия соҳасида эришган ютуқларидан гувоҳлик берувчи қатор маълумотлар мавжуд. Али Қушчининг шогирдларидан бири Абулқодир ибн Ҳасан Рўёний (вофоти 1520) рисолаҳақида бундай дейди: “Мен астрономияга доир кўп асарларни ўргандим, Шамсиддин ал-Ко-ший, Ҳусайншоҳ Самоний, Носири Шерозий ва Алишоҳ Хоразмийларнинг “зиж”ларини синчиклаб мутолаа қилдим. Лекин Али Қушчининг рисоласини ўқиганимдан сўнг астрономия соҳасидаги барча англамаган нарсаларим менга аён бўлди”.

Бу рисоланинг қўлёзмалари Ўзбекистон Республикаси ФА Шарқшунослик институтининг қўлёзмалар фондида, Санкт-Петербургдаги оммавий кутубхонада, Париж миллий кутубхонасида, Машҳ-адцаги имом Ризо кутубхонасида, Оксфорд университети кутубхонасида, Британия музейида, Кембриж университети кутубхонасида, Берлинда Германия давлат кутубхонасида ва Истамбудда Айя Сўфия кутубхонасида сақланади.

8. “Шарҳи “Зижи Улуғбек” (“Улуғбек “Зиж”ига шарҳ”). Шарҳ ҳам “Зиж”нинг ўзи каби форс тилида ёзилган. Уни аввал Жамшид Коший ва Қозизода Румийлар бошлаган эди. Сўнг шарҳни Али Қушчи Истанбулда якунлади. Бу шарҳнинг қўлёзмалари Теҳрон университети кутубхонасида, Лейден университети кутубхонасида, Париж Миллий кутубхонасида ҳамда Санкт-Петербург, Душанбе, Машҳад, Истанбул ва Англиядаги кутубхоналарда сақланади.

9. “Шарҳи рисолаи “Туҳфаи шоҳия” (“Шоҳий туҳфа” рисоласининг шарҳи”). Машҳур математик ва астроном Қутбиддин Шерозийнинг (вафоти 1311) рисоласига шарҳ, форсий тилда ёзилган. Қўлёзмалари Айя Сўфия, Оксфорд университети ва бошка кутубхоналарда сақланади.

10. “Шарҳи рисолаи “Суллам ас-само” (“Суллам ас-само” рисоласига шарҳ”). Бунда Али Қушчи ўзининг Самарқанддаги устодларидан бири бўлмиш Жамшид Кошийнинг “Суллам ас-само” номли астрономик рисоласига шарҳ берган. Қўлёзмалари Ғарбий Оврўпо ва Туркия кутубхоналарида сақланади.

11. “Хитойнома”. Бу рисолани Али Қушчи 1438 йили Улуғбек томонидан Хитойга элчиликка юборилганидан қайтганидан сўнг форс тилида ёзган. У ўзининг шахсий кузатишларига кўра Хитойнинг иқлими, табиати, хитойликларнинг урф-одатларини баён этган. Ундан ташқари бу асарда математика, география билан бирга олам харитаси ҳам келтирилган.

12. “Рисолаи мантиқ” – 1430 йили Самарқандда, форс тилида ёзилган рисола. Ягона қўлёзмаси Ўзбекистон Республикаси Фанлар Академиясининг Шарқшунослик институтида сақланади.

13. “Шарҳи тажвиди Хожа” (“Хожа “Тажвиди”нинг шарҳи”). Асар машҳур астроном, математик ва файласуф Хожа Насириддин тусийнинг (1201–1274) фалсафага доир “Тажвид” номли асарига шарҳдан иборат. Уни бўлажак олим 1417 йили Кермондалигида ёзган бўлиб, унинг қаламига мансуб илк асар эди.

Асарнинг қўлёзмалари Британия музейида, Машҳаддаги имом Ризо кутубхонасида, Истанбулда Айя Сўфия кутубхонасида, Теҳрон университети кутубхонасида, Ўзбекистон Фанлар Академияси Шарқшунослик институтида ва Санкт-Петербургдаги оммавий кутубхонада сақланади.

14. “Рисола ал-Муфрадийа”. Араб тилидаги рисола, мантиққа бағишланган. Ягона қўлёзма нусхаси Лейден кутубхонасида сақланади.

15. “Маҳбуб ул-ҳамойил фи кашфил масойил” (“Масалаларни ҳал қилишнинг маҳбуб бўлганлари ҳақида”). Рисола араб тилида ёзилган бўлиб, 20 бобдан иборат. Ҳар бир боб алоҳида фанга бағишланган. Биргина қўлёзмаси Теҳрон университети кутубхонасида сақланади.

16. “Рисола мутаъоллиқа би калимат ат-тавҳид” (“Тавҳид кали-масига алоқадор рисола”). Араб тилида ёзилган илоҳиётга доир рисола. Кўлёзмалари Берлин, Рим ва бошқа шаҳарлардаги кутубхоналарда сақланади.

17. “Рисола татаъллақ би куийа” (“Умумиятга алоқадор рисола”) араб тилида ёзилган фалсафий асардир.

18. “Рисола ал-истиорот”. Араб тилида ёзилган мантиққа доир рисола. Икки қўлёзмасидан бири Лейден университети кутубхона-сида, иккинчиси Санкт-Петербург оммавий кутубхонасида сақланади.

19. “Шарҳ ар-рисола ал-Азудийа” (“Ал-Азудийа” рисоласига шарҳ”). “Ал-Азудийа” рисоласи аслида Иззиддин ибн Абдураҳим ибн Аҳмад Ижий (вафоти 1335) томонидан араб тилида ёзилган бўлиб, уни Али Қушчи шарҳлаган. У тилшуносликка мансубдир. Қўлёзмалари Лейден университети кутубхонасида, Санкт-Петер-бург оммавий кутубхонасида, Париж Миллий кутубхонасида, ЎзР ФА Шарқшунослик институтида, Истанбулда Айя Сўфия кутубхонасида ва Оксфорд университети кутубхонасида сақланади.

20. “Ал-унут ва заваҳир фи назмил жавоҳир” араб тилида ёзилган мантиқий рисола. Айя Сўфия ва Лейден кутубхонасида икки қўлёзмаси сақланади.

21. “Рисола ал-мужас фит-тибб” (“Тиббиётга мансуб мўъжаз рисола”). Араб тилида. Биргина қўлёзмаси Айя Сўфия кутубхонасида сақланади.

22. “Шарҳ рисола ал-фиқҳ” (“Фиқҳ ҳақидаги рисоланинг шарҳи”). Бу асар исломдаги тўрт мазҳабдан бири бўлмиш “Имоми Аъзам” мазҳабига асос солган машҳур имом Абу Ҳанифа Нуъмон ибн Собит томонидан ёзилган “Ал-фиқҳ” рисоласига шарҳдир. Асар араб тилида ёзилган ва ислом ҳуқуқшунослигига тааллуқлидир. Қўлёзманинг биргина нусхаси Қозон университети кутубхонасида сақланади.

23. “Рисола фи ҳалл ал-мисол ал-ҳандаса” (“Геометрияга доир бир масаланинг ечилиши ҳақида рисола”). Араб тилида ёзилган бу асарда муаллиф айланага ўтказилган уринма ҳосил қилган бурчак ҳақида бир теоремани исботлайди.

Али Қушчининг бутун ҳаёти ва ижоди фан йўлида сарфланди. У ўз асарлари билан ва устози Улуғбек билан ҳамкорлиги туфайли ўз номини тарих саҳифаларига абадий киритди.

Манба: “Маънавият юлдузлари”. Абдулла Қодирий номидаги халқ мероси нашриёти, Тошкент, 1999.

Шу мавзуда яна:
Хуршид Даврон. Алғул & Абдуғафур Расулов. Алғул юлдузи — изтироб рамзи

“O‘z davrining Batlimusi” deb tanilgan Ali Qushchining to‘liq nomi Alouddin Ali ibn Muhammad al-Qushchi bo‘lib, u Samarqandda tug‘ilib o‘sgan va XV asrda ilmiy faoliyat ko‘rsatgan matematik va astronomlardandir.

ALI QUSHCHI —
O‘Z DAVRINING BATLIMUSI

“O‘z davrining Batlimusi” deb tanilgan Ali Qushchining to‘liq nomi Alouddin Ali ibn Muhammad al-Qushchi bo‘lib, u Samarqandda tug‘ilib o‘sgan va XV asrda ilmiy faoliyat ko‘rsatgan matematik va astronomlardandir. Uning tug‘ilish sanasi ma’lum bo‘lmasa-da, XIV asr oxiri yo XV asr boshida tug‘ilgan deb taxmin qilinadi. U Ulug‘bek saroyidagi Muhammad ismli ovchi qushlarga qarovchi bir kishining o‘g‘li bo‘lib, shu sababli unga Qushchi laqabi berilgan. U otasidan yetim qolganidan so‘ng Ulug‘bekning tarbiyasida bo‘lgani bois, Mirzo Ulug‘bek uni o‘z “Zij”ining so‘zboshisida “farzandi arjumand” deydi.

Ali Qushchi boshlang‘ich va shar’iy bilimlarni Samarqand olimlaridan, matematik va astronomik bilimlarni esa Mavlono Qozizoda Rumiy bilan Mirzo Ulug‘beqdan oladi. Bir ma’lumotga ko‘ra, u yoshligida beruxsat Samarqanddan g‘oyib bo‘ladi-da, Kermonda biroz muddat mahalliy olimlardan bilim o‘rganadi va yana Samarqandga, Ulug‘bek huzuriga qaytib kelib, uzr so‘raydi, Kermonda yozgan eng birinchi asarini unga taqdim etadi.

Mirzo Ulug‘bek 1424 yili o‘zining mashhur rasadxonasiga asos soladi, ish boshlanishi bilanoq Jamshid Koshiy, bir necha yildan so‘ng Qozizoda Rumiy ham vafot etadi. Shunda Ulug‘bek rasadxonadagi qurilish ishlariga va astronomik kuzatishlarga yosh olim Ali Qushchini mutasaddi qilib qo‘yadi.

Ali Qushchi umrining ko‘p qismini Samarqandsa o‘tkazadi. Faqat 1449 yili Mirzo Ulug‘bek o‘ldirilib, mirzolar o‘rtasida ro‘y bergan nizodan afsuslanib, asta-sekin bu yerda ilmiy ishlarni to‘xtatishga majbur bo‘ladi, lekin ulardan haj safaratiga ruxsat olishga muyassar bo‘larkan, bu yerdan Ozarbayjonga ketib, biror muddat Tabrizda turadi. U yerda uni mahalliy hokim Uzun Hasan o‘z saroyiga taklif qilib, unga nisbatan katta hurmat va ehtirom izhor etadi. Ali Qushchi hajni bajo keltirgan yo keltirmagani haqida ma’lumotga ega emasmiz. Lekin u o‘z safarining pirovardida Usmonli sulton Abul Votih Sulton Muhammad II ning saroyiga keladi. Sulton uni juda iliq qabul qilib, o‘ziga yaqin tutib, doimiy yashash uchun Istanbulda qolishni taklif etadi. Ali Qushchi bu taklifni qabul etadi va sultonning ruxsati bilan yana Tabrizga qaytib borib, u yerda turgan ikki yuzga yaqin qarindosh-urug‘lari va yaqinlarini Istanbulga olib keladi. Sulton uni juda zo‘r dabdaba bilan kutib oladi.

Ali Qushchi 1472 yil bahoridan boshlab Ayya So‘fiya madrasasiga bosh mudarris etib tayinlanadi. Uning qarindoshlari va yaqinlari ham o‘zlariga munosib vazifalarga tayinlanadilar.

Ali Qushchining tug‘ilgan yili aniq bo‘lmasa ham, o‘lgan sanasi juda aniq. Bu sana uning qizi tarafidan nabirasi bo‘lmish Miram Chalabiyning ushbu forsiy misralarida keltirilgan:

Rahnamoyi ilm mavlono Ali Qushchi,
Chun bisuyi ravzayi rizvon biraft:
Bud zi hijrat hashtsadu haftodu no‘h,
Ruzi shanba haftumi sha’bon biraft.

Tarjimasi:

Ilm-fan rahnamosi mavlono Ali Qushchi,
Jannat gulzori sari yuzlangan vaqt:
Hijratdin sakkiz yuz yetmish to‘qqizinchi yil,
Shanba kuni sha’bonning yettinchi kuni.

Bu yerda keltirilgan hijriy 878-sana milodiy 1474 yil 17 dekabriga to‘g‘ri keladi. U Istanbuldagi Abu Ayyub Ansoriy maqbarasida dafn etilgan.

Ali Qushchining ilmiy asarlari Ulug‘bek “Zij”idek shuhrat qozonmagan bo‘lsa ham, uning ijodi fan tarixida nihoyatda muhim o‘rin tutadi. U o‘rta asrlardagi Movarounnahrda rivoj topgan aniq fanlar sohasidagi buyuk olimlarning eng so‘nggi namoyandasi bo‘lishi bilan birga Usmonli turklardagi birinchi eng yirik va ko‘zga ko‘ringan olim bo‘lgan. Hozirgi zamon turk tarixchilarining e’tirof etishicha, Istanbulga Ali Qushchi kelguniga qadar “ilmi hay’atda u daraja bir sohib vuqufi mavjud bo‘lmagan edi”. Istanbulga Ali Qushchi kelipga bilan bu mamlakatda qisqa muddat ichida astronomiya fani sohasidagi ishlar yo‘lga qo‘yiddi va pirovard natijada Miram Chalabiy va boshqa atoqli zotlar yuzaga keldi.

Lekin u Istanbulda kam vaqt bo‘lgani bois bu yerda yirik ishlarni amalga oshirishning imkoni bo‘lmadi. Lekin shu qisqa muddat ham va umuman uning Istanbulga kelishining o‘zi ham nafaqat Usmonli turk fani tarixida, balki dunyo fanida muhim bir voqea bo‘ldi. Chunki Usmonli turklar 1453 yili Istanbulni fath etganidan so‘ng biroz o‘tmay bu shahar Sharq va G‘arb madaniyatlarining uchrashuv joyi bo‘lib qoldi. Ma’lumki, o‘sha davrda Ovro‘poda Sharq fani va madaniyatiga qiziqish juda katta bo‘lib, Ovro‘po Sharqning ilmiy yutuqlarini chanqoqlik bilan o‘ziga singdirayotgan edi. Istanbulga Italiya, Germaniya, Avstriya va Gollandiyadan rassomlar, muhandislar, harbiy mutaxassislardan tashqari astronomiya va matematika mutaxassislari ham to‘plangan edi. Xususan, Germaniyadan hisobdon “kossistlar” kelgan edi. Birinchi bo‘lib Samarqand olimlarining yutuqlaridan ana o‘shalar bahramand bo‘ldilar. Shu tariqa Ulug‘bek va uning “Zij”i haqidagi xabarlar milodiy XV asr oxiridayoq Ovro‘poga yetdi. Bunda esa Ali Qushchining xizmati kattadir.

Ali Qushchining qalamiga mansub asarlar quyidagilardir:

1. “Risola fi-l-hisob” (“Hisob haqida risola”). Asar fors tilida 1425 yili Samarqandda yozilgan. U uch qismdan iborat: o‘nlik hisoblash tizimi, oltmishlik hisoblash tizimi va handasa.

Ali Qushchining bu risolasi o‘rta asrlarda keng tarqalgan bo‘lib, nafaqat Movarounnahr olimlarining, balki butun Yaqin va O‘rta Sharq olimlarining diqqatini o‘ziga jalb qilgan. Chunonchi, yozilganidan 150 yilcha keyin Bahouddin Omuliy (1547–1621) o‘zining “Xulosat ul-hisob” nomli asarini yozganida undan foydalangan. Risolaning qo‘lyozmalari O‘zbekiston Fanlar Akademiyasi Sharqshunoslik institutida, Tojikiston poytaxti Dushanbe shahridagi Firdavsiy nomli kutubxonada, Sankt-Peterburgda, Rusiya akademiyasi kutubxonasida, Mashhadda imom Rizo kutubxonasida, Istanbuldagi (Turkiya) Ayya So‘fiya kutubxonasida va Oksford (Angliya) universiteti kutubxonasida saqlanadi.

2. “Risolai qusur” (“Kasrlar risolasi”). Bu asar ham Samarqandda fors tilida 1426 yili yozilgan. Bu risolaning qimmati shundaki, unda Ali Qushchi o‘nlik kasrlar tushunchasini va o‘nlik kasrlar yordamida irratsional kvadrat ildiz chiqarish usulini bayon etadi. Risolaning yagona nusxasi Sankt-Peterburgdagi Sharqshunoslik institutida saqlanadi.

3. “Risola al-fathiya” (“G‘alaba risolasi”). Asar turk sultoni Muhammad II ning Iroq sultoni Azim ustidan g‘alaba (fath) qilgani munosabati bilan 1473 yili Istanbulda yozilgan va astronomiyaga bag‘ishlangan. Asarning qo‘lyozmalari Mashhadda imom Rizo kutubxonasida, Istambudsa Ayya So‘fiya kutubxonasida, Tehron universiteti kutubxonasida, Kembrij universiteti kutubxonasida, Britaniya muzeyida, Berlindagi Germaniya davlat kutubxonasida, Dehlidagi Hindiston universiteti kubutxonasida va Bombey kutubxonasida saqlanadi.

4. “Risola al-Muhammadiya fi-l-hisob” (“Hisob haqida”). Asar arabiy imloda yozilgan hisobga doir eng nodir asarlardan bo‘lib, turk sultoni Muhammad II ga bag‘ishlangan. Unda o‘nlik va oltmishlik hisoblash tizimlaridan arifmetika, algebra, geometriya va trigonometriya masalalari ko‘riladi. Asarni muallifning o‘zi 1472 yili forsiyga ag‘dargan. Risolaning muhim taraflaridan biri shundaki, unda birinchi marta “musbat” va “manfiy” iboralari hozirgi biz qo‘llayotgan ma’noda ishlatiladi.

Risolaning ikki qo‘lyozmasi Istanbulda Ayya So‘fiya kutubxona-sida va Leyden universiteti kutubxonasida saqlanadi.

5. “Risola fi halla ash-shakl al-hilol” (“Hilolsimon shakllarni o‘lchash haqida risola”). Arabiy imloda yozilgan risola, qo‘lyozmasi saqlanmagan.

6. “Sharhi Miftoh al-ulumi Taftazoniy” (“Taftazoniyning “Miftoh al-ulum”ining sharhi”). Fors tilida yozilgan risola. Unga mashhur Qozizoda Rumiy sharh yozgan. Birgina qo‘lyozmasi Mashhaddagi imom Rizo qutubxonasida saqlanadi.

7. “Risola dar ilmi hay’at” (“Astronomiya ilmi haqida risola”). Asar “Risola dar falakiyot”, “Risolayi forsiya dar hay’at” va “Hay’ati forsiy” nomlari bilan ham ma’lum bo‘lib, fors tilida bitilgan. Risolada Samarqand maktabi olimlarining astronomiya sohasida erishgan yutuqlaridan guvohlik beruvchi qator ma’lumotlar mavjud. Ali Qushchining shogirdlaridan biri Abulqodir ibn Hasan Ro‘yoniy (vofoti 1520) risolahaqida bunday deydi: “Men astronomiyaga doir ko‘p asarlarni o‘rgandim, Shamsiddin al-Ko-shiy, Husaynshoh Samoniy, Nosiri Sheroziy va Alishoh Xorazmiylarning “zij”larini sinchiklab mutolaa qildim. Lekin Ali Qushchining risolasini o‘qiganimdan so‘ng astronomiya sohasidagi barcha anglamagan narsalarim menga ayon bo‘ldi”.

Bu risolaning qo‘lyozmalari O‘zbekiston Respublikasi FA Sharqshunoslik institutining qo‘lyozmalar fondida, Sankt-Peterburgdagi ommaviy kutubxonada, Parij milliy kutubxonasida, Mashh-adsagi imom Rizo kutubxonasida, Oksford universiteti kutubxonasida, Britaniya muzeyida, Kembrij universiteti kutubxonasida, Berlinda Germaniya davlat kutubxonasida va Istambudda Ayya So‘fiya kutubxonasida saqlanadi.

8. “Sharhi “Ziji Ulug‘bek” (“Ulug‘bek “Zij”iga sharh”). Sharh ham “Zij”ning o‘zi kabi fors tilida yozilgan. Uni avval Jamshid Koshiy va Qozizoda Rumiylar boshlagan edi. So‘ng sharhni Ali Qushchi Istanbulda yakunladi. Bu sharhning qo‘lyozmalari Tehron universiteti kutubxonasida, Leyden universiteti kutubxonasida, Parij Milliy kutubxonasida hamda Sankt-Peterburg, Dushanbe, Mashhad, Istanbul va Angliyadagi kutubxonalarda saqlanadi.

9. “Sharhi risolai “Tuhfai shohiya” (“Shohiy tuhfa” risolasining sharhi”). Mashhur matematik va astronom Qutbiddin Sheroziyning (vafoti 1311) risolasiga sharh, forsiy tilda yozilgan. Qo‘lyozmalari Ayya So‘fiya, Oksford universiteti va boshka kutubxonalarda saqlanadi.

10. “Sharhi risolai “Sullam as-samo” (“Sullam as-samo” risolasiga sharh”). Bunda Ali Qushchi o‘zining Samarqanddagi ustodlaridan biri bo‘lmish Jamshid Koshiyning “Sullam as-samo” nomli astronomik risolasiga sharh bergan. Qo‘lyozmalari G‘arbiy Ovro‘po va Turkiya kutubxonalarida saqlanadi.

11. “Xitoynoma”. Bu risolani Ali Qushchi 1438 yili Ulug‘bek tomonidan Xitoyga elchilikka yuborilganidan qaytganidan so‘ng fors tilida yozgan. U o‘zining shaxsiy kuzatishlariga ko‘ra Xitoyning iqlimi, tabiati, xitoyliklarning urf-odatlarini bayon etgan. Undan tashqari bu asarda matematika, geografiya bilan birga olam xaritasi ham keltirilgan.

12. “Risolai mantiq” – 1430 yili Samarqandda, fors tilida yozilgan risola. Yagona qo‘lyozmasi O‘zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasining Sharqshunoslik institutida saqlanadi.

13. “Sharhi tajvidi Xoja” (“Xoja “Tajvidi”ning sharhi”). Asar mashhur astronom, matematik va faylasuf Xoja Nasiriddin tusiyning (1201–1274) falsafaga doir “Tajvid” nomli asariga sharhdan iborat. Uni bo‘lajak olim 1417 yili Kermondaligida yozgan bo‘lib, uning qalamiga mansub ilk asar edi.

Asarning qo‘lyozmalari Britaniya muzeyida, Mashhaddagi imom Rizo kutubxonasida, Istanbulda Ayya So‘fiya kutubxonasida, Tehron universiteti kutubxonasida, O‘zbekiston Fanlar Akademiyasi Sharqshunoslik institutida va Sankt-Peterburgdagi ommaviy kutubxonada saqlanadi.

14. “Risola al-Mufradiya”. Arab tilidagi risola, mantiqqa bag‘ishlangan. Yagona qo‘lyozma nusxasi Leyden kutubxonasida saqlanadi.

15. “Mahbub ul-hamoyil fi kashfil masoyil” (“Masalalarni hal qilishning mahbub bo‘lganlari haqida”). Risola arab tilida yozilgan bo‘lib, 20 bobdan iborat. Har bir bob alohida fanga bag‘ishlangan. Birgina qo‘lyozmasi Tehron universiteti kutubxonasida saqlanadi.

16. “Risola muta’olliqa bi kalimat at-tavhid” (“Tavhid kali-masiga aloqador risola”). Arab tilida yozilgan ilohiyotga doir risola. Ko‘lyozmalari Berlin, Rim va boshqa shaharlardagi kutubxonalarda saqlanadi.

17. “Risola tata’llaq bi kuiya” (“Umumiyatga aloqador risola”) arab tilida yozilgan falsafiy asardir.

18. “Risola al-istiorot”. Arab tilida yozilgan mantiqqa doir risola. Ikki qo‘lyozmasidan biri Leyden universiteti kutubxona-sida, ikkinchisi Sankt-Peterburg ommaviy kutubxonasida saqlanadi.

19. “Sharh ar-risola al-Azudiya” (“Al-Azudiya” risolasiga sharh”). “Al-Azudiya” risolasi aslida Izziddin ibn Abdurahim ibn Ahmad Ijiy (vafoti 1335) tomonidan arab tilida yozilgan bo‘lib, uni Ali Qushchi sharhlagan. U tilshunoslikka mansubdir. Qo‘lyozmalari Leyden universiteti kutubxonasida, Sankt-Peter-burg ommaviy kutubxonasida, Parij Milliy kutubxonasida, O‘zR FA Sharqshunoslik institutida, Istanbulda Ayya So‘fiya kutubxonasida va Oksford universiteti kutubxonasida saqlanadi.

20. “Al-unut va zavahir fi nazmil javohir” arab tilida yozilgan mantiqiy risola. Ayya So‘fiya va Leyden kutubxonasida ikki qo‘lyozmasi saqlanadi.

21. “Risola al-mujas fit-tibb” (“Tibbiyotga mansub mo‘jaz risola”). Arab tilida. Birgina qo‘lyozmasi Ayya So‘fiya kutubxonasida saqlanadi.

22. “Sharh risola al-fiqh” (“Fiqh haqidagi risolaning sharhi”). Bu asar islomdagi to‘rt mazhabdan biri bo‘lmish “Imomi A’zam” mazhabiga asos solgan mashhur imom Abu Hanifa Nu’mon ibn Sobit tomonidan yozilgan “Al-fiqh” risolasiga sharhdir. Asar arab tilida yozilgan va islom huquqshunosligiga taalluqlidir. Qo‘lyozmaning birgina nusxasi Qozon universiteti kutubxonasida saqlanadi.

23. “Risola fi hall al-misol al-handasa” (“Geometriyaga doir bir masalaning yechilishi haqida risola”). Arab tilida yozilgan bu asarda muallif aylanaga o‘tkazilgan urinma hosil qilgan burchak haqida bir teoremani isbotlaydi.

Ali Qushchining butun hayoti va ijodi fan yo‘lida sarflandi. U o‘z asarlari bilan va ustozi Ulug‘bek bilan hamkorligi tufayli o‘z nomini tarix sahifalariga abadiy kiritdi.

Manba: “Ma’naviyat yulduzlari”. Abdulla Qodiriy nomidagi xalq merosi nashriyoti, Toshkent, 1999.

Shu mavzuda yana:

Xurshid Davron. Alg‘ul & Abdug‘afur Rasulov. Alg‘ul yulduzi — iztirob ramzi