Улуғ санъаткор Ботир Зокиров таваллудининг 75 йиллигига бағишланади
Бу қўшиқ илк марта 1964 йилда суратга олинган «Қўшиқ суратини чиз» деган мусиқавий фильмда ижро қилинди. Қўшиқ ижрочиси Ботир Зокиров бу қўшиқни ижро этар экан¸ расм чизади. Шаҳло кўз гўзаллар расмини кўмир билан оқ қоғозга эпчиллик билан чизган Ботир Зокиров ғамгин оҳангда гул ва чечаклар ҳақида қўшиқ куйлар эди. Ҳам расм чизиб¸ ҳам қўшиқ куйлаëтган рассом 60-йиллар томошабинини мутлақ мафтун қилган эди.
БОТИР ЗОКИРОВНИНГ “РАЪНО”СИ
Абдулла Искандар
Бу қўшиқ илк марта 1964 йилда суратга олинган «Қўшиқ суратини чиз» деган мусиқавий фильмда ижро қилинди.
Қўшиқ ижрочиси Ботир Зокиров бу қўшиқни ижро этар экан, расм чизади. Шаҳло кўз гўзаллар расмини кўмир билан оқ қоғозга эпчиллик билан чизган Ботир Зокиров ғамгин оҳангда гул ва чечаклар ҳақида қўшиқ куйлар эди. Ҳам расм чизиб, ҳам қўшиқ куйлаëтган рассом 60-йиллар томошабинини мутлақ мафтун қилган эди.
Бу мафтунлик баробарида одамлар орасида «Ботир Зокировнинг ўпкаси олиб ташланибди, қўшиқни ярим ўпка билан айтаëтганмиш» деган хавотирли гаплар ҳам юрар эди.
Ботир Зокиров 1936 йил 26 апрелда туғилган. Консерватория, сўнгра эса Театр ва рассомлик институтининг режиссёрлик факультетида ўқиган. 1985 йил 23 январда 50 ëшга ҳам кирмасдан оғир хасталикдан вафот этган.
Парижнинг энг ҳашаматли Олимпия залида айтилган «Раъно» қўшиғи айтилганидан 45 йил ўтиб ҳам, қалбимизга ором ва фараҳ туйғуларини солади.
Ботир Зокиров 60-70-йилларда ўзбек ëшлари учун тақлид объекти эди.
Бу қўшиқ тарихи ҳақида, умуман Ботир Зокиров ҳақида унинг укаси, Ўзбекистон халқ артисти Фаррух Зокиров билан суҳбатлашдик.
Фаррух Зокиров: Деталлари, энди Икром ака Акбаров мусиқаси, Туроб Тўла шеъри билан айтилган қўшиқ. Мен қўшимча бир нарса дейишга эсимда йўқ. Фақат айтишим мумкин, ўзбек лирик эстрадасининг ажойиб намуналаридан бири.
Озодлик: 1964 йили мусиқавий фильм бўлиб чиққан экан бу. Клипларнинг отаси десак ҳам бўлади.
Фаррух Зокиров: Янглишмасам, “Нарисуй мне песню” деган фильм бўлса керак. Ўша фильмми?
Озодлик: Оқ-қора ишланган, Ботир ака расм чизиб ўтирибдилар.
Фаррух Зокиров: Бу энди мусиқавий фильм. Ҳозирги клипларнинг нима дейди…
Озодлик: Ота-бобоси десак бўлади.
Фаррух Зокиров: Ҳа, тўғри. Чунки раҳматли Ботир акам расм ҳам чизардиларку.
Озодлик: Мен Рўзи Чориев билан гаплашганман. У киши Ботир ака ҳақида жуда кўп хотираларини гапириб берган.
Фаррух Зокиров: Ботир акам умрларининг охиригача “мен қўшиқчиманми ëки рассомманми” деган дилемма билан яшаганлар. Жуда яхши рассом бўлишлари мумкин эди. Барибир тақдирида қўшиқчилик бор экан. Ўша мусиқавий фильмга “Нарисуй мне песню” деб ном берилиши бежиз эмасда.
Озодлик: Бу “Раъно” деган қўшиқнинг мусиқаси ҳам чиройли, матни ҳам чиройли.
Фаррух Зокиров: Ҳақиқатан жуда чиройли. Айтаяпманку, ўзбек замонавий эстрада қўшиғининг шоҳи десам бўлади.
Озодлик: Фаррух ака, сизнинг репертуарингизда ҳам бу қўшиқ борми?
Фаррух Зокиров: Мен энди Ботир акамнинг қўшиқларини айтишга унчалик журъат эта олмайман. Мен учун жуда бадиий масъулият бу. Кўплар “Нима учун Ботир аканинг қўшиқларини айтмайсиз?” деб сўрашади. Бу мен учун жуда катта масъулият. Масалан¸ Ботир акамнинг “Қайдасан” деган қўшиғини Насиба Абдуллаева билан бирга дуэт қилиб айтдик. Ташаббус Насибахондан чиққани учун бирга айтдик. Ëмон чиқмади. Кейин мустақиллик байрамини тайëрлашда раҳбариятдан “Эски устозларга хотира билдириш учун уларнинг қўшиқларидан ëшлар айтса. Масалан¸ бир куплети записда кетади¸ кейин давомини бизлар айтамиз” деган маънода таклиф бўлди. Ўшанда мен шу қўшиқни айтган эдим.
Озодлик: «Раъно» қўшиғиними?
Фаррух Зокиров: Айнан шу қўшиқни. Бу ерда мен катта акамнинг қўшиғини давом эттираëтгандай, қўшиғини эмас ижодини давом эттираëтгандай айтдим. Яхши таклиф бўлди. Ўшандагина журъат этдим мен.
Озодлик: Фаррух ака, бизнинг бу саҳифамизда қўшиқ эгалари ўз қўшиқларидан бир парча куйлаб беришади-да. Афсуски, Ботир ака бизнинг орамизда йўқ, шунинг ўрнига сиз шу қўшиқдан бир парча куйлаб берасизми? Ҳар ҳолда, сиз укасисиз.
Фаррух Зокиров: Бир-икки қатор бўлса ҳам бўлади-а?
Озодлик: Бўлади.
(шу ерда Фаррух Зокиров Ботир Зокиров ижро этган “Раъно” қўшиғидан бир парча ижро қилиб берди)
Барнолар ичра барно Раъно,
Гулмисан гулëрмисан,
Ошиққа дилдормисан,
Ҳамма гуллардан аъло Раъно.
Озодлик: Раҳмат Фаррух ака. Мана биз ҳар дастуримиз бошида Эркин Воҳидов шеъридан бир парча эшиттирамиз. “Инсон умри пойиндор, қўшиқ умри поëнсиз”. Мана Ботир аканинг умри поëнли бўлгани билан унинг қўшиқларининг умри поëнсиз. Ботир аканинг қўшиқларининг ҳаммаси айтилиши билан хит бўлган. Мана шу “Раъно” деган қўшиқ одамларнинг эсида қолиб кетган эканда. Нимага шунақа экан?
Фаррух Зокиров: Авваламбор, самимий бўлгани учун. Ундан кейин шеърнинг юқори савияда ëзилгани. Шу билан бирга оддий халққа тез етиб борадиган. Шеърнинг ëзилишида ҳам чуқур маъно бор. Халқнинг юрагига тез етиб борадиган шеърлар. Авваламбор шеъри, мусиқаси ва албатта, бунинг ижрочиси. Ботир акам қойилмақом қилиб, дилдан айтганлар. Учта компонентнинг ҳаммаси юқори савияда бўлгани учун халққа¸ тингловчиларга жуда тез сингиб кетган.
Озодлик: Совет даврида Ўзбекистонда Жўрахон Султонов, Таваккал Қодиров каби машҳур ашулачилар бор эди. Лекин буни совет иттифоқининг ҳамма жойида билишмас эди. Ботир Зокировнинг ижодини Магаданда ҳам, Узоқ Шарқда ҳам, Сахалинда ҳам, Санкт Петербургда ҳам, Москвада ҳам билишарди. Высоцкийдай билишарди, десак муболаға бўлмайди.
Фаррух Зокиров: Тўппа-тўғри. Биринчидан, улар жуда яқин дўст эди. Авваламбор, бу жанрнинг фазилатлари. Эстрада жанрининг аудиторияси жуда ҳам кенг. Қарангда, Ботир акамнинг ўзининг хусусияти, файзи, қаерда чиқмасин, Европадами, Шарқдами, миллатчилик, миллат деган нарса йўқоларди. Ўзбек тилида айтадими, рус тилида айтадими, араб тилида айтадими уни худди башарият фарзандидай қабул қилишган.
Озодлик: Ботир Зокиров Совет иттифоқида учинчи бўлиб мюзик xолл очган эканлар. Ўша пайт учун бу нимани билдирарди?
Фаррух Зокиров: Это очень смелый шаг был. Ботир акам “Мюзик холлни ўзбеклардан чиққан, деб айтсак ҳам бўлаверади” деб айтардилар. Эстрада жанри, мюзик ҳолл жанри плошадное искуство. Бизларнинг майдон санъаткорлари борку, масхарабозлар, дорбозлар. Буларнинг мюзик ҳоллга бевосита тегишли жойи борда. Масалан бу қозоқларда, қирғизларда, тожикларда йўқ. Бу айнан ўзбекларга хос жанр. Мен ўзим шунда Ленинградда қатнашганман. Бир ой битта жойда концерт беришган. Лим-лим одамлар келган. Программада бизлар ҳам қатнашганмиз. Бу 1973 йилда эди. Ўшанда ҳамма қўлини кўтариб¸ “Э қойил. Мана санъат. Ҳақиқий мюзик ҳолл мана бунақа бўлади” деб тан беришган.
Озодлик: “Раъно” деган қўшиқни ҳам айтганми? Ўзбек тилида айтган менимча.
Фаррух Зокиров: Ўзбек тилида айтган. Мана Парижга борганларида ҳам “Ëр, кел” деган қўшиқдан бошлаганлар. “Раъно” ҳам ўша ерда ўзбек тилида айтилган. “Ëр, кел”нинг ярми француз тилида, ярми ўзбек тилида бўлган. “Раъно” қўшиғи, эски программа қиладиларми, янги программа қиладиларми, алоҳида ўрин тутар эди.
Озодлик: Тарихга қарасак, Ботир Зокировдан олдин Тамарахоним Париждаги халқаро санъат кўргазмасининг Совет иттифоқи павилонида “Рўмолим” деган қўшиқни айтган экан. Иккинчи қўшиқни Ботир Зокиров айтган экан. Бунга деталлар айта оласизми?
Фаррух Зокиров: У пайтда марказда, Москвадан группалар йиғилиб борилар эди. Париждан Кокатрикс деган импрессарио келган. У вақтда бу жуда машҳур импрессарио бўлган. Шу одам совет иттифоқига келган. Парижда «Олимпия» деган энг машҳур зал бор. Буни эстрада жанрининг Маккаси деса бўлади. Мана шу залга санъаткорларни танлаш учун мана шу одам келган. Айни ўша пайтда Ботир акам Москвада даволанаëтганларида, “Сизни ҳам таклиф қилишаяпти. Бир ҳаракат қилиб кўринг” деб айтишган. Оркестр йўқ, фақат битта фортепиано. Софи Каракас деган бўларди. У «Баҳор» ансамблида ишларди. у фортепианода, Қаҳрамон Дадаев доира чалиб турган. Шу ерда Ботир акам бир-икки ашула айтганлар. Балки ичида “Раъно” ҳам бўлгандир. Шунда Кокaтрикс жуда ҳайратда қолиб, офаринлар айтиб, “Программага бу одамни ҳам киритинглар” деган. Шу концертда кейин Ботир акам ҳам иштирок этган.
Газета билан боғлиқ бир нарсани ҳам айтиб берай. Газеталарда “Ўзбек Шарл Азнаури” деган мақола чиққан. «Шарл Азнаур из Узбекистана. Но в отличие от Шарла Азнаура узбекский Шарл Азнаур поëт от микрофона далеко. Если бы он пел бы близко как Шарл Азнаур¸ он бы разорвал микрофон” деб, энди Ғарбда олди-қочди гаплар бўладию, шунақа қилиб ëзишган.
Озодлик: Бунинг яна битта қиррасига тўхталишимиз керак. Совет пайтида Ботир акани коммунизм куйчиси қилиб кўрсатишга ҳаракат қилинди. Аммо унинг Владимир Высоцкий билан дўстлиги бунинг аксини кўрсатгандай. Высоцкий диссидент бўлган. Унинг ëнига борган одамлар рўйхатга олинган.
Фаррух Зокиров: Высоцкий Тошкентга келганда Ботир акамнинг концертларига келган. Бу ҳам қизиқ воқеа. Высоцкий «Юбилейный» залида концерт бераяпти. Одам жуда ҳам кўп. У ëққа 6000-7000 одам сиғади. Шу билан бир вақтда Свердловск залида мюзик ҳоллнинг концерти бўлаяпти. Ҳамма томошабни Высоцкийга кетган. Бу ерда эса одам кам. Буни Высоцкий эшитиб қолиб¸ “Батыр, оказывается ты тоже концерт даëш” деган. Ботир акам “Келмайсанми шу концертимга, Қатнашмайсанми?” десалар, “”Нет проблем. Я приду, выступлю” деган Высоцкий. Высоцкий ўзининг концертидан кейин Свердловск залига, мюзил ҳолл бўлаëтган концертга келган. Томошабинлар буни эшитиб, ҳамма шу ëққа келган. Эртасига ҳам бунақа концерт бўлган. Булар шу даража яқин дўст бўлишган.
Бугун тасаввур қилайлик, Высоцкийни бир ерга чақиришни. Ботир акамнинг бир оғиз илтимоси билан концертда қатнашган. Коммунизм ғоялари, бошқа. Ботир акам бу нарсага ҳеч қачон бўйсунмаганлар. Шунинг учун ҳам кўп муаммолар бўлган. Ботир акам хоҳлаган ашуласини айтардилар, Комсомолга, Ленинга бағишланган қўшиқларни зўрламоқчи бўлишган. Лекин унақа қўшиқларни ҳеч қачон айтмас эдилар. Авваламбор¸ бу уларнинг ижодий характерига тўғри келмаган. Охиригача ўзларининг ғоялари билан мустаҳкам бўлганлар.
Озодлик: Ботир Зокиров ҳам рассом, Шуҳрат Аббосов суратга олган “Оловли йўллар” фильмида Робинданат Тагор ролини ўйнаган.
Фаррух Зокиров: Ботир акам ҳақиқатан рассомлик қилганлар, қўшиқчилик қилганлар, драматург. Шеърлар ҳам ëзиб турардилар. Драматург десак ҳам бўлади. Икром ака Акбаров билан “Сўғд йўлбарси” деган опера яратишди. Шунинг либреттасини Ботир акам ëзганлар.
Озодлик: Ботир аканинг сиймосида биз зиëли одамни кўрамизда. Ашулачи фақат ашула айтмайдику, фақат одамларнинг кўнглини олмайдику.
Фаррух Зокиров: Албатта. Феъл-атворлари, одамлар билан муомала, юриш-туришлари, ëш болага ҳам сизлаб гапиришлари, бу энди дадам раҳматлидан ўтган. Санъаткор доимо омманинг назарида. Шунинг учун бунақа нарсаларга жуда эътибор берардилар. Ўрнак бўладиган инсон эдилар.
Суҳбат 2009 йилда бўлиб ўтган.
Шу ўринда суҳбатдан кейин келган мулоҳазаларнинг бирини ҳам илова қилгим келди:
Ҳудди ëзда бекитилган банкаларни қишда очсангиз ëз ҳиди чиққандай бўладику¸ агар тушунтира олган бўлсам. Биласиз аҳвол ҳозир оғир¸настроения нол. Бировни дарди бировга оғирлик қилади. Бировни уйига йиғлаб борсанг у ҳўнграб увиллаб чиқади.
Шунақа «Қиш» пайтида одам ëзни соғинади. Ботир акани қўшиғини эшитиб кўнглим бўшади. Эркак бўлсам ҳам эшикни беркитиб йиғладим. Нега йиғладим билмайман ҳам.
Аслида қўшиқ матни ғамгин ҳам эмас¸ оддий жумлалар. Ë Ботир акани укаси Фаррух ака гапларидаги самимиятми ë Абдулла Искандарнинг ҳикоя усулими билмадим. Ҳуллас эшиттириш мени 1973 йилга олиб кетди. Ўшанда филфак талабаси эдим. Ëтоқхона кираверишида тошкентлик холалар хоним сотишар¸ бу хонимга биз сира тўймас эдик ва магнитофонларимиздан Ботир аканинг қўшиқларини эшитар эдик. Эҳ у даврлар……
Ҳамма кунлардан аъло…..
Buyuk San’atkor Botir Zokirov tavalludining 75 yilligiga bag’ishlanadi
BOTIR ZOKIROVNING “RA’NO”SI
Abdulla Iskandar
Bu qo’shiq ilk marta 1964 yilda suratga olingan «Qo’shiq suratini chiz» degan musiqaviy fil`mda ijro qilindi.
Qo’shiq ijrochisi Botir Zokirov bu qo’shiqni ijro etar ekan, rasm chizadi. Shahlo ko’z go’zallar rasmini ko’mir bilan oq qog’ozga epchillik bilan chizgan Botir Zokirov g’amgin ohangda gul va chechaklar haqida qo’shiq kuylar edi. Ham rasm chizib, ham qo’shiq kuylaetgan rassom 60-yillar tomoshabinini mutlaq maftun qilgan edi.
Bu maftunlik barobarida odamlar orasida «Botir Zokirovning o’pkasi olib tashlanibdi? qo’shiqni yarim o’pka bilan aytaetganmish» degan xavotirli gaplar ham yurar edi.
Botir Zokirov 1936 yil 26 aprelda tug’ilgan. Konservatoriya, so’ngra esa Teatr va rassomlik institutining rejissyorlik fakul`tetida o’qigan. 1985 yil 23 yanvarda O’zbekiston xalq artisti Botir Zokirov 50 eshga ham kirmasdan og’ir xastalikdan vafot etdi.
Parijning eng hashamatli Olimpiya zalida aytilgan «Ra’no» qo’shig’i aytilganidan 45 yil o’tib ham, qalbimizga orom va farah tuyg’ularini soladi.
Botir Zokirov 60-70-yillarda o’zbek eshlari uchun taqlid ob’ekti edi.
Bu qo’shiq tarixi haqida, umuman Botir Zokirov haqida uning ukasi, O’zbekiston xalq artisti Farrux Zokirov bilan suhbatlashdik.
Farrux Zokirov: Detallari… Endi Ikrom aka Akbarov musiqasi bilan, Turob To’la she’ri bilan aytilgan qo’shiq. Men qo’shimcha bir narsa deyishga esimda yo’q. Faqat aytishim mumkin, o’zbek lirik estradasining ajoyib namunalaridan biri.
Ozodlik: 1964 yili musiqaviy fil`m bo’lib chiqqan ekan bu. Kliplarning otasi desak ham bo’ladi.
Farrux Zokirov: Yanglishmasam, “Narisuy mne pesnyu” degan film bo’lsa kerak. O’sha filmmi?
Ozodlik: Oq-qora ishlangan, Botir aka rasm chizib o’tiribdilar.
Farrux Zokirov: Bu endi musiqaviy film. Hozirgi kliplarning nima deydi…
Ozodlik: Ota-bobosi desak bo’ladi.
Farrux Zokirov: Ha, to’g’ri. Chunki rahmatli Botir akam rasm ham chizardilarku.
Ozodlik: Men Ro’zi Choriev bilan gaplashganman. U kishi Botir aka haqida juda ko’p xotiralarini gapirib bergan.
Farrux Zokirov: Botir akam umrlarining oxirigacha “men qo’shiqchimanmi eki rassommanmi” degan dilemma bilan yashaganlar. Juda yaxshi rassom bo’lishlari mumkin edi. Baribir taqdirida qo’shiqchilik bor ekan. O’sha musiqaviy filmga “Narisuy mne pesnyu” deb nom berilishi bejiz emasda.
Ozodlik: Bu “Ra’no” degan qo’shiqning musiqasi ham chiroyli, matni ham chiroyli.
Farrux Zokirov: Haqiqatan juda chiroyli. Aytayapmanku, o’zbek zamonaviy estrada qo’shig’ining shohi desam bo’ladi.
Ozodlik: Farrux aka, sizning repertuaringizda ham bu qo’shiq bormi?
Farrux Zokirov: Men endi Botir akamning qo’shiqlarini aytishga unchalik jur’at eta olmayman. Men uchun juda badiiy mas’uliyat bu. Ko’plar “Nima uchun Botir akaning qo’shiqlarini aytmaysiz?” deb so’rashadi. Bu men uchun juda katta mas’uliyat. Masalan, Botir akamning “Qaydasan” degan qo’shig’ini Nasiba Abdullaeva bilan birga duet qilib aytdik. Tashabbus Nasibaxondan chiqqani uchun birga aytdik. Emon chiqmadi. Keyin mustaqillik bayramini tayerlashda rahbariyatdan “Eski ustozlarga xotira bildirish uchun ularning qo’shiqlaridan eshlar aytsa. Masalan, bir kupleti zapisda ketadi, keyin davomini bizlar aytamiz” degan ma’noda taklif bo’ldi. O’shanda men shu qo’shiqni aytgan edim.
Ozodlik: «Ra’no» qo’shig’inimi?
Farrux Zokirov: Aynan shu qo’shiqni. Bu yerda men katta akamning qo’shig’ini davom ettiraetganday, qo’shig’ini emas ijodini davom ettiraetganday aytdim. Yaxshi taklif bo’ldi. O’shandagina jur’at etdim men.
Ozodlik: Farrux aka, bizning bu sahifamizda qo’shiq egalari o’z qo’shiqlaridan bir parcha kuylab berishadida. Afsuski, Botir aka bizning oramizda yo’q. shuning o’rniga siz shu qo’shiqdan bir parcha kuylab berasizmi? Har holda, siz ukasisiz.
Farrux Zokirov: Bir-ikki qator bo’lsa ham bo’ladi-a?
Ozodlik: Bo’ladi.
(shu yerda Farrux Zokirov Botir Zokirov ijro etgan “Ra’no” qo’shig’idan bir parcha ijro qilib berdi)
Barnolar ichra barno Ra’no,
Gulmisan gulermisan,
Oshiqqa dildormisan?
Hamma gullardan a’lo Ra’no.
Ozodlik: Rahmat Farrux aka. Mana biz har dasturimiz boshida Erkin Vohidov she’ridan bir parcha eshittiramiz. “Inson umri poyindor? qo’shiq umri poensiz”. Mana Botir akaning umri poenli bo’lgani bilan uning qo’shiqlarining umri poensiz. Botir akaning qo’shiqlarining hammasi aytilishi bilan xit bo’lgan. Mana shu “Ra’no” degan qo’shiq odamlarning esida qolib ketgan ekanda. Nimaga shunaqa ekan?
Farrux Zokirov: Avvalambor, samimiy bo’lgani uchun. Undan keyin she’rning yuqori saviyada ezilgani. Shu bilan birga oddiy xalqqa tez yetib boradigan. She’rning ezilishida ham chuqur ma’no bor. Xalqning yuragiga tez yetib boradigan she’rlar. Avvalambor she’ri, musiqasi va albatta, buning ijrochisi. Botir akam qoyilmaqom qilib? dildan aytganlar. Uchta komponentning hammasi yuqori saviyada bo’lgani uchun xalqqa, tinglovchilarga juda tez singib ketgan.
Ozodlik: Sovet davrida O’zbekistonda Jo’raxon Sultonov, Tavakkal Qodirov kabi mashhur ashulachilar bor edi. Lekin buni sovet ittifoqining hamma joyida bilishmas edi. Botir Zokirovning ijodini Magadanda ham, Uzoq Sharqda ham, Saxalinda ham, Sankt Peterburgda ham, Moskvada ham bilishardi. Visotskiyday bilishardi, desak mubolag’a bo’lmaydi.
Farrux Zokirov: To’ppa-to’g’ri. Birinchidan, ular juda yaqin do’st edi. Avvalambor, bu janrning fazilatlari. Estrada janrining auditoriyasi juda ham keng. Qarangda, Botir akamning o’zining xususiyati, fayzi, qaerda chiqmasin, Yevropadami, Sharqdami, millatchilik, millat degan narsa yo’qolardi. O’zbek tilida aytadimi? rus tilida aytadimi, arab tilida aytadimi uni xuddi bashariyat farzandiday qabul qilishgan.
Ozodlik: Botir Zokirov Sovet ittifoqida uchinchi bo’lib myuzik holl ochgan ekanlar. O’sha payt uchun bu nimani bildirardi?
Farrux Zokirov: Eto ochen smeliy shag bil. Botir akam “Myuzik hollni o’zbeklardan chiqqan, deb aytsak ham bo’laveradi” deb aytardilar. Estrada janri, myuzik holl janri ploshadnoe iskustvo. Bizlarning maydon san’atkorlari borku, masxarabozlar, dorbozlar. Bularning myuzik hollga bevosita tegishli joyi borda. Masalan bu qozoqlarda, qirg’izlarda, tojiklarda yo’q. Bu aynan o’zbeklarga xos janr. Men o’zim shunda Leningradda qatnashganman. Bir oy bitta joyda kontsert berishgan. Lim-lim odamlar kelgan. Programmada bizlar ham qatnashganmiz. Bu 1973 yilda edi. O’shanda hamma qo’lini ko’tarib, “E qoyil. Mana san’at. Haqiqiy myuzik holl mana bunaqa bo’ladi” deb tan berishgan.
Ozodlik: “Ra’no” degan qo’shiqni ham aytganmi? O’zbek tilida aytgan menimcha.
Farrux Zokirov: O’zbek tilida aytgan. Mana Parijga borganlarida ham “Yor, kel” degan qo’shiqdan boshlaganlar. “Ra’no” ham o’sha yerda o’zbek tilida aytilgan. “Yor, kel”ning yarmi frantsuz tilida, yarmi o’zbek tilida bo’lgan. “Ra’no” qo’shig’i, eski programma qiladilarmi, yangi programma qiladilarmi? alohida o’rin tutar edi.
Ozodlik: Tarixga qarasak, Botir Zokirovdan oldin Tamaraxonim Parijdagi xalqaro san’at ko’rgazmasining Sovet ittifoqi pavilonida “Ro’molim” degan qo’shiqni aytgan ekan. Ikkinchi qo’shiqni Botir Zokirov aytgan ekan. Bunga detallar ayta olasizmi?
Farrux Zokirov: U paytda markazda, Moskvadan gruppalar yig’ilib borilar edi. Parijdan Kokatriks degan impressario kelgan. U vaqtda bu juda mashhur impressario bo’lgan. Shu odam sovet ittifoqiga kelgan. Parijda «Olimpiya» degan eng mashhur zal bor. Buni estrada janrining Makkasi desa bo’ladi. Mana shu zalga san’atkorlarni tanlash uchun mana shu odam kelgan. Ayni o’sha paytda Botir akam Moskvada davolanaetganlarida, “Sizni ham taklif qilishayapti. Bir harakat qilib ko’ring” deb aytishgan. Orkestr yo’q, faqat bitta fortepiano. Sofi Karakas degan bo’lardi. U «Bahor» ansamblida ishlardi. Fortepiano? Qahramon Dadaev doira chalib turgan. Shu yerda Botir akam bir-ikki ashula aytganlar. Balki ichida “Ra’no” ham bo’lgandir. Shunda Kokatriks juda hayratda qolib, ofarinlar aytib, “Programmaga bu odamni ham kiritinglar” degan. Shu kontsertda keyin Botir akam ham ishtirok etgan.
Gazeta bilan bog’liq bir narsani ham aytib beray. Gazetalarda “O’zbek Sharl Aznauri” degan maqola chiqqan. «Sharl Aznaur iz Uzbekistana. No v otlichie ot Sharla Aznaura uzbekskiy Sharl Aznaur poet ot mikrofona daleko. Yesli bi on pel bi blizko kak Sharl Aznaur? on bi razorval mikrofon” deb, endi G’arbda oldi-qochdi gaplar bo’ladiyu, shunaqa qilib ezishgan.
Ozodlik: Buning yana bitta qirrasiga to’xtalishimiz kerak. Sovet paytida Botir akani kommunizm kuychisi qilib ko’rsatishga harakat qilindi. Ammo uning Vladimir Visotskiy bilan do’stligi buning aksini ko’rsatganday. Visotskiy dissident bo’lgan. Uning eniga borgan odamlar ro’yxatga olingan.
Farrux Zokirov: Visotskiy Toshkentga kelganda Botir akamning kontsertlariga kelgan. Bu ham qiziq voqea. Visotskiy «Yubileyniy» zalida kontsert berayapti. Odam juda ham ko’p. U eqqa 6000-7000 odam sig’adi. Shu bilan bir vaqtda Sverdlovsk zalida myuzik hollning kontserti bo’layapti. Hamma tomoshabni Visotskiyga ketgan. Bu yerda esa odam kam. Buni Visotskiy eshitib qolib, “Batir, okazivaetsya ti toje kontsert daesh” degan. Botir akam “Kelmaysanmi shu kontsertimga? Qatnashmaysanmi” desalar, “”Net problem. Ya pridu, vistuplyu” degan Visotskiy. Visotskiy o’zining kontsertidan keyin Sverdlovsk zaliga, myuzil holl bo’laetgan kontsertga kelgan. Tomoshabinlar buni eshitib, hamma shu eqqa kelgan. Ertasiga ham bunaqa kontsert bo’lgan. Bular shu daraja yaqin do’st bo’lishgan.
Bugun tasavvur qilaylik, Visotskiyni bir yerga chaqirishni. Botir akamning bir og’iz iltimosi bilan kontsertda qatnashgan. Kommunizm g’oyalari, boshqa. Botir akam bu narsaga hech qachon bo’ysunmaganlar. Shuning uchun ham ko’p muammolar bo’lgan. Botir akam xohlagan ashulasini aytardilar. Komsomolga, Leninga bag’ishlangan qo’shiqlarni zo’rlamoqchi bo’lishgan. Lekin unaqa qo’shiqlarni hech qachon aytmas edilar. Avvalambor, bu ularning ijodiy xarakteriga to’g’ri kelmagan. Oxirigacha o’zlarining g’oyalari bilan mustahkam bo’lganlar.
Ozodlik: Botir Zokirov ham rassom, Shuhrat Abbosov suratga olgan “Olovli yo’llar” filmida Robindanat Tagor rolini o’ynagan.
Farrux Zokirov: Botir akam haqiqatan rassomlik qilganlar, qo’shiqchilik qilganlar, dramaturg. She’rlar ham ezib turardilar. Dramaturg desak ham bo’ladi. Ikrom aka Akbarov bilan “So’g’d yo’lbarsi” degan opera yaratishdi. Shuning librettasini Botir akam ezganlar.
Ozodlik: Botir akaning siymosida biz zieli odamni ko’ramizda. Ashulachi faqat ashula aytmaydiku, faqat odamlarning ko’nglini olmaydiku.
Farrux Zokirov: Albatta. Fe’l-atvorlari, odamlar bilan muomala, yurish-turishlari, esh bolaga ham sizlab gapirishlari, bu endi dadam rahmatlidan o’tgan. San’atkor doimo ommaning nazarida. Shuning uchun bunaqa narsalarga juda e’tibor berardilar. O’rnak bo’ladigan inson edilar.
Suhbat 2009 yilda bo’lib o’tgan.
Shu o’rinda suhbatdan keyin kelgan mulohazalarning birini ham ilova qilgim keldi:
Huddi ezda bekitilgan bankalarni qishda ochsangiz ez hidi chiqqanday bo’ladiku? agar tushuntira olgan bo’lsam. Bilasiz ahvol hozir og’ir?nastroeniya nol. Birovni dardi birovga og’irlik qiladi. Birovni uyiga yig’lab borsang u ho’ngrab uvillab chiqadi.
Shunaqa «Qish» paytida odam ezni sog’inadi. Botir akani qo’shig’ini eshitib ko’nglim bo’shadi. Erkak bo’lsam ham eshikni berkitib yig’ladim. Nega yig’ladim bilmayman ham.
Aslida qo’shiq matni g’amgin ham emas? oddiy jumlalar. E Botir akani ukasi Farrux aka gaplaridagi samimiyatmi e Abdulla Iskandarning hikoya usulimi bilmadim. Hullas eshittirish meni 1973 yilga olib ketdi. O’shanda filfak talabasi edim. Etoqxona kiraverishida toshkentlik xolalar xonim sotishar? bu xonimga biz sira to’ymas edik va magnitofonlarimizdan Botir akaning qo’shiqlarini eshitar edik. Eh u davrlar……
Hamma kunlardan a’lo…..
