Абдулла Қаҳҳорнинг бундан 53 йил аввал ёзилган мақоласидаги ҳар бир сўз худди бугун ёзилгандай. Айниқса, мана бу сўзи: «Менинг назаримда ҳамма иллат шундаки, ашула жанрига халтурачи — текинтомоқ одамлар суқилиб кириб олган, жанрга ҳамма ерда ҳам бирдай ақли расо, кенг маълумотли, шу ишдан хабардор одамлар раҳбарлик қилмаётипти».

Абдулла Қаҳҳор
АШУЛА ТЎҒРИСИДА

Ашула айтиш буткул ихтиёрий нарса. Бирон ашулани ҳозирги кайфиятимга мос келса, таъбимга ўтирса айтаман, бўлмаса йўқ. Таъбимга ёқмаган ашулани менга ҳеч ким айттиролмайди.

Аксинча, бирон ашулани айтаман деган кишига ҳеч ким, ҳеч нарса тўсқинлик қилолмайди, оғзини беркитсангиз бурни билан, бурнини беркитсангиз кўнгли билан айтади.

Ашулани эшитиш ҳам буткул ихтиёрий нарса. Биров бирон ашулани эшитаман деса эшитаверади, унга ҳеч ким, ҳеч нарса, ҳеч қандай мулоҳаза монелик қилолмайди.

Кўнгилга хуш келмайдиган, ёғланмаган эски араванинг ғийқиллашига ўхшаш шу ашулани эшитишга объектив равишда бўлса ҳам мажбур қилиш нима деган сўз ўзи? Бировни ашула айтиш ёки эшитишга мажбур қилиш жаҳолат, ёввойилик, пришебеевчиликдир.

Доклад ва нотиқларнинг сўзларидан маълум бўлдики, ашула жанридаги ишларимиз кўнгилдагидек эмас, анчагина чатоқ экан.

Менинг назаримда ҳамма иллат шундаки, ашула жанрига халтурачи — текинтомоқ одамлар суқилиб кириб олган, жанрга ҳамма ерда ҳам бирдай ақли расо, кенг маълумотли, шу ишдан хабардор одамлар раҳбарлик қилмаётипти.

Бирон халтурачи шоирга, масалан, том шуватиш учун пул ёки бирон ишини битириш учун тездан обрў зарур бўлиб қолади. Шоир ҳар ерда бетўхтов ўтадиган бирон мавзуда дарров шеър ёзади, кейин ўзига ўхшаш халтурачи композиторни қидириб топади, икки халтурачининг ҳамкорлигида халтура ашула майдонга келади. Музика ва шеърни етти ухлаб тушида кўрмаган бирон мансабдор бу ашулани «амалга оширади». Иш битириб шеър ва музика авторлари қалам ҳақини олишга, раҳбар ўз раҳбарлигида ашула жанри тобора ўсаётганлиги, «Бугунги кунда тинчлик ҳақида фалон дона, пахта ҳақида фалон дона, муҳаббат ва чорвачилик ҳақида фалон дона ашула» яратилганлиги ҳақида рапорт ёзишга шошилади.

Ашула жанрининг булғанишига фақат халтурачи шоир, халтурачи композиторгина сабаб эмас, бу ҳақда яхши, ҳатто олдинги сафда турган шоир ва композиторлардан ҳам ўпкалашимиз керак. Булар, афтидан, наф-соният туйғусини йўқотиб қўйишган: ҳар куни, ҳар соат-да радио ва телевизорда, саҳнада халтурани кўриб, эши-тиб туриб ориятлари келмайди, норози бўлишмайди, ҳатто бунга эътибор ҳам қилишмайди.

Композиторлардан бир қисми ҳозирги ўзбек поэзиясини тахминан ҳам билишмаса керак, халтурачиларнинг бемаза нарсаларини, поэзияга етти пушти бего-на кишиларнинг машқларини шеър, деб унга музика ёзишади.

Мен яхши бир композиторни биламан. Бу одам туппа-тузук диди бўлгани ҳолда, олим бир ошнасининг машқ қилиб ёзган шеърига музика ёзди. Илмга одам жонини бериши мумкин, лекин «Ревизор»даги шаҳар ҳокими айтмоқчи, курсини синдиришнинг нима ҳожати бор?

Дунёда, ҳар нарса бўлиши, чунончи, товуши бўлмаган одам ўзича тўсатдан ашула айтиб юбориши мумкин. Майли, айтсин, лекин унинг ашуласини ёзиб олиб радиода бериш ҳеч кимнинг хаёлига келмайди. Буни ёзиб радиога бериш машинистгагина керакли бўлган паровознинг гудогини ёзиб олиб радиода беришдай бемаъни бир иш бўлар эди.

Бир композитор диди бўлгани ҳолда, ошна-оғайнигарчилик важидан олим ўртоғининг беҳуда шеърига музика ёзган бўлса, бошқа бир композитор бошқа сабабларга кўра, бошқа одамнинг ёмон шеърига музика ёзади. Шунақа қилиб поэзиямизнинг савиясини билмаслик, ҳар хил мулоҳазалар, моддий ва маънавий лаган-бардорлик ва бошқа кўп нарсалар ўртага тушади-ю, халтура шеърларга композитор ўзини балогардон қилади.

Шундай ҳам бўлиши мумкин: композитор беҳуда шеърга ёқимли музика ёзади ёки халтурачи шоир ёқимли музикага ўзининг халтура шеърини тиқади…

Биз ашула жанри тўғрисида энди гапираётганимиз йўқ, композиторларни биринчи марта танқид қилаётганимиз йўқ. Танқидларимиз ижобий натижалар бериб келаётипти. Лекин ҳар нечук, бу жанр ҳар томонлама, чуқур таҳлил қилиш ва хулосалар чиқарилишига муҳтож. Бунда матбуот ёрдам бериши мумкин. Афсуски, матбуот бу нарсага яхши эътибор қилмай келаётипти. Хусусан, бу йўлда «Шарқ юлдузи», «Ўзбекистон маданияти» кўп иш қилиши мумкин.

Қадим замонда «Табиат бўшлиқдан қўрқади», дейишар экан. Ҳақиқатан, яхши нарса бўлмаган жойга ёмон нарса суқилиб кириб олади.

Ўзбекистон Компартияси Марказий Комитетининг ашула жанри тўғрисидаги қарори муносабати билан «Қизил Ўзбекистон» газетасида босилган уч авторнинг мақоласини олайлик. Марказқўмнинг қарори, ашула ижодкорлари олдига жуда жиддий масалаларни қўяди. Мақола авторлари эса жиддий гаплар айтган бўлиб, бачканаликдан нари ўтмайди.

Мақолада баъзи классиклар, бизга кўпгина ашулалар ёзиб берган бир қанча ҳозирги шоирларга кесак отадилар. Бу авторларга қолса Фирузни кўп хотин олишда айблаб совет қонуни билан суд қилиш, сандиққа қамаб, ҳидини ҳам чиқармаслик керак.

Фируз ким ўзи?

Фируз машҳур лирик шоир, мусиқашунос, компози-тор, яхши таржимон, Умархон сингари ўз замонасининг шоирларини ўрдасига йиққан, 1873 йилда босма-хона сотиб олиб Хоразмда биринчи китоб бостирган одам. Шу одамни юз йилдан кейин қора қурсига ўтқазиб, совет қонуни билан суд қилишдан нима мурод ҳосил бўлади.

Кўп хотин олиш эса ёлғиз Фирузнинг айби эмас, балки бутун феодал жамиятининг иллатидир.

Латифа қаҳрамонига тақлид қилиш керак эмас.

Бир ҳукмдор бор экан. Бу ҳукмдор ҳар куни бозорга тоғора кўтариб чиқар экану, ҳамма одамларни шу тоғорага ўтиргани мажбур қилиб, кети тоғорага сиғмаган одамлардан ҳам, сиққан одамлардан ҳам биттангадан жарима олар экан. «Сиғса-сиғмаса биттанга» деган матал шундан қолган экан.

Кўрасизми, уч авторнинг тоғорасига яхши-яхши ашулалар ёзган Камтар, Ямин Қурбон, Маъруф Қориев сингари шоирларнинг кети сиғмапти!

Авторлар ҳеч бир далил-исботсиз Камтарнинг шеърларини ёмонга чиқариб, унинг «Унутма» деган шеърига сиёсий айб тақмоқчи бўлишади. Бу шеърда шундай сатрлар бор:
Ёш умринг ўтар, фасли баҳорингни унутма,
Халқингни безар қабру мазорингни унутма.

Бу: «Ёшлигинг ўтиб кетади, қабринг Навоий, Улуғбек қабри сингари халқингни безаши кераклигини унутма», деган сўз.

Мақола авторлари қоровул чақиришади: «Вой-дод, ҳозирги замон одамлари коммунизм қуришни қўйиб, қабру мозор тўғрисида ўйлаши керакми!» Бундан ортиқ шаллақилик, бундан ортиқ шармандароқ «тоғорабозлик» бўлмас!

Обрўли бир газета саҳифасида шундай нарсанинг кўриниши кишини ҳайратга солади.

Бундан кейин мақола авторлари Маъруф Қориевга найза ўқталишади, унинг бутун ижодини ғайрибадиийга чиқаришади, «Жон Андижоним» деган шеърини мисол қилиб олишади…
Меҳнат завқи қўшиқлари янграр самода,
Қушлар учар ўйнаб-ўйнаб эркин ҳавода.

Авторлар бу икки сатрнинг нимаси ғайрибадиий эканини айтишмайди. Бу икки сатр шеър, чунки кишида кайфият туғдиради, қалбга йўл топади, қувонч туйғусини уйғотади.

Авторларнинг бадиийликни белгилайдиган ўлчовлари қанақа эканини билмайман, ҳар қалай, ўзларига хос бўлса керак.

Оддий камонча — оддий ёғоч қутидан ғижжакчи аломат садолар чиқаради. Оддий сўз ва товушларнинг маълум тартибда қўшилиши ашула ижодкорларининг қўлида қудратли кучга айланиши, қалбимизга йўл топиши, қувонч ва илҳом манбаи бўлиб ҳизмат қилиши керак.

1962 йил

Abdulla Qahhor
ASHULA TO’G’RISIDA

Ashula aytish butkul ixtiyoriy narsa. Biron ashulani hozirgi kayfiyatimga mos kelsa, ta’bimga o‘tirsa aytaman, bo‘lmasa yo‘q. Ta’bimga yoqmagan ashulani menga hech kim ayttirolmaydi.

Aksincha, biron ashulani aytaman degan kishiga hech kim, hech narsa to‘sqinlik qilolmaydi, og‘zini berkitsangiz burni bilan, burnini berkitsangiz ko‘ngli bilan aytadi.

Ashulani eshitish ham butkul ixtiyoriy narsa. Birov biron ashulani eshitaman desa eshitaveradi, unga hech kim, hech narsa, hech qanday mulohaza monelik qilolmaydi.

Ko‘ngilga xush kelmaydigan, yog‘lanmagan eski aravaning g‘iyqillashiga o‘xshash shu ashulani eshitishga ob’ektiv ravishda bo‘lsa ham majbur qilish nima degan so‘z o‘zi? Birovni ashula aytish yoki eshitishga majbur qilish jaholat, yovvoyilik, prishebeevchilikdir.

Doklad va notiqlarning so‘zlaridan ma’lum bo‘ldiki, ashula janridagi ishlarimiz ko‘ngildagidek emas, anchagina chatoq ekan.

Mening nazarimda hamma illat shundaki, ashula janriga xalturachi — tekintomoq odamlar suqilib kirib olgan, janrga hamma yerda ham birday aqli raso, keng ma’lumotli, shu ishdan xabardor odamlar rahbarlik qilmayotipti.

Biron xalturachi shoirga, masalan, tom shuvatish uchun pul yoki biron ishini bitirish uchun tezdan obro‘ zarur bo‘lib qoladi. Shoir har yerda beto‘xtov o‘tadigan biron mavzuda darrov she’r yozadi, keyin o‘ziga o‘xshash xalturachi kompozitorni qidirib topadi, ikki xalturachining hamkorligida xaltura ashula maydonga keladi. Muzika va she’rni yetti uxlab tushida ko‘rmagan biron mansabdor bu ashulani «amalga oshiradi». Ish bitirib she’r va muzika avtorlari qalam haqini olishga, rahbar o‘z rahbarligida ashula janri tobora o‘sayotganligi, «Bugungi kunda tinchlik haqida falon dona, paxta haqida falon dona, muhabbat va chorvachilik haqida falon dona ashula» yaratilganligi haqida raport yozishga shoshiladi.

Ashula janrining bulg‘anishiga faqat xalturachi shoir, xalturachi kompozitorgina sabab emas, bu haqda yaxshi, hatto oldingi safda turgan shoir va kompozitorlardan ham o‘pkalashimiz kerak. Bular, aftidan, naf-soniyat tuyg‘usini yo‘qotib qo‘yishgan: har kuni, har soat-da radio va televizorda, sahnada xalturani ko‘rib, eshi-tib turib oriyatlari kelmaydi, norozi bo‘lishmaydi, hatto bunga e’tibor ham qilishmaydi.

Kompozitorlardan bir qismi hozirgi o‘zbek poeziyasini taxminan ham bilishmasa kerak, xalturachilarning bemaza narsalarini, poeziyaga yetti pushti bego-na kishilarning mashqlarini she’r, deb unga muzika yozishadi.

Men yaxshi bir kompozitorni bilaman. Bu odam tuppa-tuzuk didi bo‘lgani holda, olim bir oshnasining mashq qilib yozgan she’riga muzika yozdi. Ilmga odam jonini berishi mumkin, lekin «Revizor»dagi shahar hokimi aytmoqchi, kursini sindirishning nima hojati bor?

Dunyoda, har narsa bo‘lishi, chunonchi, tovushi bo‘lmagan odam o‘zicha to‘satdan ashula aytib yuborishi mumkin. Mayli, aytsin, lekin uning ashulasini yozib olib radioda berish hech kimning xayoliga kelmaydi. Buni yozib radioga berish mashinistgagina kerakli bo‘lgan parovozning gudogini yozib olib radioda berishday bema’ni bir ish bo‘lar edi.

Bir kompozitor didi bo‘lgani holda, oshna-og‘aynigarchilik vajidan olim o‘rtog‘ining behuda she’riga muzika yozgan bo‘lsa, boshqa bir kompozitor boshqa sabablarga ko‘ra, boshqa odamning yomon she’riga muzika yozadi. Shunaqa qilib poeziyamizning saviyasini bilmaslik, har xil mulohazalar, moddiy va ma’naviy lagan-bardorlik va boshqa ko‘p narsalar o‘rtaga tushadi-yu, xaltura she’rlarga kompozitor o‘zini balogardon qiladi.

Shunday ham bo‘lishi mumkin: kompozitor behuda she’rga yoqimli muzika yozadi yoki xalturachi shoir yoqimli muzikaga o‘zining xaltura she’rini tiqadi…

Biz ashula janri to‘g‘risida endi gapirayotganimiz yo‘q, kompozitorlarni birinchi marta tanqid qilayotganimiz yo‘q. Tanqidlarimiz ijobiy natijalar berib kelayotipti. Lekin har nechuk, bu janr har tomonlama, chuqur tahlil qilish va xulosalar chiqarilishiga muhtoj. Bunda matbuot yordam berishi mumkin. Afsuski, matbuot bu narsaga yaxshi e’tibor qilmay kelayotipti. Xususan, bu yo‘lda «Sharq yulduzi», «O‘zbekiston madaniyati» ko‘p ish qilishi mumkin.

Qadim zamonda «Tabiat bo‘shliqdan qo‘rqadi», deyishar ekan. Haqiqatan, yaxshi narsa bo‘lmagan joyga yomon narsa suqilib kirib oladi.

O‘zbekiston Kompartiyasi Markaziy Komitetining ashula janri to‘g‘risidagi qarori munosabati bilan «Qizil O‘zbekiston» gazetasida bosilgan uch avtorning maqolasini olaylik. Markazqo‘mning qarori, ashula ijodkorlari oldiga juda jiddiy masalalarni qo‘yadi. Maqola avtorlari esa jiddiy gaplar aytgan bo‘lib, bachkanalikdan nari o‘tmaydi.

Maqolada ba’zi klassiklar, bizga ko‘pgina ashulalar yozib bergan bir qancha hozirgi shoirlarga kesak otadilar. Bu avtorlarga qolsa Firuzni ko‘p xotin olishda ayblab sovet qonuni bilan sud qilish, sandiqqa qamab, hidini ham chiqarmaslik kerak.

Firuz kim o‘zi?

Firuz mashhur lirik shoir, musiqashunos, kompozi-tor, yaxshi tarjimon, Umarxon singari o‘z zamonasining shoirlarini o‘rdasiga yiqqan, 1873 yilda bosma-xona sotib olib Xorazmda birinchi kitob bostirgan odam. Shu odamni yuz yildan keyin qora qursiga o‘tqazib, sovet qonuni bilan sud qilishdan nima murod hosil bo‘ladi.

Ko‘p xotin olish esa yolg‘iz Firuzning aybi emas, balki butun feodal jamiyatining illatidir.

Latifa qahramoniga taqlid qilish kerak emas.

Bir hukmdor bor ekan. Bu hukmdor har kuni bozorga tog‘ora ko‘tarib chiqar ekanu, hamma odamlarni shu tog‘oraga o‘tirgani majbur qilib, keti tog‘oraga sig‘magan odamlardan ham, siqqan odamlardan ham bittangadan jarima olar ekan. «Sig‘sa-sig‘masa bittanga» degan matal shundan qolgan ekan.

Ko‘rasizmi, uch avtorning tog‘orasiga yaxshi-yaxshi ashulalar yozgan Kamtar, Yamin Qurbon, Ma’ruf Qoriev singari shoirlarning keti sig‘mapti!

Avtorlar hech bir dalil-isbotsiz Kamtarning she’rlarini yomonga chiqarib, uning «Unutma» degan she’riga siyosiy ayb taqmoqchi bo‘lishadi. Bu she’rda shunday satrlar bor:
Yosh umring o‘tar, fasli bahoringni unutma,
Xalqingni bezar qabru mazoringni unutma.

Bu: «Yoshliging o‘tib ketadi, qabring Navoiy, Ulug‘bek qabri singari xalqingni bezashi kerakligini unutma», degan so‘z.

Maqola avtorlari qorovul chaqirishadi: «Voy-dod, hozirgi zamon odamlari kommunizm qurishni qo‘yib, qabru mozor to‘g‘risida o‘ylashi kerakmi!» Bundan ortiq shallaqilik, bundan ortiq sharmandaroq «tog‘orabozlik» bo‘lmas!

Obro‘li bir gazeta sahifasida shunday narsaning ko‘rinishi kishini hayratga soladi.

Bundan keyin maqola avtorlari Ma’ruf Qorievga nayza o‘qtalishadi, uning butun ijodini g‘ayribadiiyga chiqarishadi, «Jon Andijonim» degan she’rini misol qilib olishadi…
Mehnat zavqi qo‘shiqlari yangrar samoda,
Qushlar uchar o‘ynab-o‘ynab erkin havoda.

Avtorlar bu ikki satrning nimasi g‘ayribadiiy ekanini aytishmaydi. Bu ikki satr she’r, chunki kishida kayfiyat tug‘diradi, qalbga yo‘l topadi, quvonch tuyg‘usini uyg‘otadi.

Avtorlarning badiiylikni belgilaydigan o‘lchovlari qanaqa ekanini bilmayman, har qalay, o‘zlariga xos bo‘lsa kerak.

Oddiy kamoncha — oddiy yog‘och qutidan g‘ijjakchi alomat sadolar chiqaradi. Oddiy so‘z va tovushlarning ma’lum tartibda qo‘shilishi ashula ijodkorlarining qo‘lida qudratli kuchga aylanishi, qalbimizga yo‘l topishi, quvonch va ilhom manbai bo‘lib hizmat qilishi kerak.

1962 yil