Абдуқаюм Йўлдош. Пуанкаре: ҳикоя ва қиссалар . Масъул муҳаррир: Анвар Нaмозов. Муқовани Баҳриддин Бозоров тайёрлаган. 260 бет. Тошкент: OOO «Akademnashr NMM», 2014 / Abduqayum Yo’ldosh. Puankare: hikoya va qissalar . Mas’ul muharrir: Anvar Namozov. Muqovani Bahriddin Bozorov tayyorlagan. 260 bet. Toshkent: OOO  «Akademnashr NMM», 2014

“Мен ҳам инсонман. Ўзим учун озгина яшай, ўзимнинг ёшлик орзу-ниятларим учун озгинагина ишлай” деб бошланади китоб аннотацияси. Бу – “Пуанкаре” номли ҳикоя қаҳрамонининг сўзлари. Зотан, инсон учун тинимсиз меҳнати, тер тўкиб ишлагани, елиб-югургани-ю, бироқ мақсадига ета олмагани аламли ҳол. Наҳот умр деганлари адоқсиз шўришлардан иборат бўлса?
Мазкур тўпламга муаллифнинг турли йилларда ёзилган, ҳали китоб ҳолида чоп этилмаган асарларидан бир қисми саралаб олинган. Қаҳрамонлар турли-туман. Шунга кўра, сиз ҳикоялардаги турфа тақдирлар, воқеа-ҳодисаларга рўбарў бўласиз. Оддий инсонларнинг кутилмаган кечмишлари, маслак, мақсадлари, мароқли саргузаштлари гувоҳига айланасиз. Уларнинг дунёқараши, нуқтаи назари ва фикрлаш дунёсига шўнғийсиз.
Китобдан жой олган қисса ҳам, худди ҳикоялар каби, чуқур таассурот қолдиради. Муаллиф билан уюштирилган суҳбат эса, кўплаб саволларингизга ойдинлик киритади, деб ўйлаймиз.Эътиборингизга мазкур китобга киритилган уч ҳикояни ҳавола этамиз.

Абдуқаюм Йўлдош
УЧ ҲИКОЯ

БИЗ БЎЛМАГАН ЖОЙЛАРДА…

Эркин АЪЗАМга

1

1981 йил эди.
Терим авжи. Ит эгасини танимай ётган ур-тўполон кунларнинг бирида армияга тўппа-тўғри даладан, военкомнинг машҳур нос ранг “Виллис”ига босиб олиб кетилган ўзбековуллик Дўстбой яна икки қовун пишиғини эсон-омон ўтказиб, уйдагиларни сарғайтириб йўл қарата-қарата, ниҳоят декабрь ойининг ўрталарида, эрта саҳар, ҳали юлдузлар чарақлаб турган палла жомадонини кўтариб қишлоққа кириб келди.

Бир тутам қиш кунини узайтирмоқчидай, аллақачон ўрнидан туриб, тандир қизитишга уннаб кетган Чўтбой кўкнорнинг ўртанча келини насибасига бугун жонлиқ битилган экан – қўлидаги косовини ташлашниям унутиб, чопиб борасола суюнчи сўраб турган жувонга оппоқ яктак-иштонда ҳовлиқиб чиқиб келган оқсоқол бостирмада қуйруғини кўтаролмай ётган қўчқорлардан бирини бахшида этиб юборди.

“Дўстбой қачон келади-ю, қачон оқсоқолнинг гўштини еймиз”, деб томоғи тушиб юрган эл “юз ойдин”га оқиб кела бошлади. Бундай пайтлари энтикиб, босар-тусарини билмай қоладиган, балки шунинг учундир, орқаваротдан “мард тентак” лақабини олган оқсоқол меҳмонлар пойига бирданига иккита қўчқорни олиб урдики, ҳаммаёқ “сен же, мен же” бўлиб кетди. Олқишлардан шишиб кетган оқсоқол бунгаям қаноат ҳосил қилмай, кўпчилик ҳовлида пайтини кўзлаб туриб тўладан икки яшик “тентак сув”ни олиб чиқиб ўртага қўяркан, сохта беписандлик ила илова қилиб ўтиб кетдики, бу зорманданинг уруғи сероб, қўрқмасдан олаверинглар, магазиндаям менинг номимга ёзилган яна иккита яшиги турибди, биронтангнинг кўлигинг бўлса, ҳозир бориб олиб келиб қўйсаларингам бўлади, бўлмаса сўнгроқ борарсизлар…

Қип-қизаришиб, хўроз бўлиб олган тўрт ўғлоннинг муносабатларни аниқлаш учун пастга эниб кетганию, кейин уларнинг иккалови тўйхонага қайтиб келиб ўтирмай, йўлни тўғри марказда яшовчи, синган-чатнаган суякларни мўмиё билан даволовчи табибнинг уйи томон солишгани; тўрт нимча чарвини ўнгирига босиб, зипиллаб чиқиб кетаётган Қодир қассобнинг аёлини Солия кайвони нақ эшик олдида ушлаб олгани; совхоз директори бўлмиш “Каттакон” қўлга сув қўйиш учун ўзига пешвоз чиқаётган беқасам чопонли, аллақачон “ширингина” бўлиб, сузилибгина турган уч кунлик куёв Темирбойни қумғон-сочиғи билан қўшиб маҳкам қучоқлаганча: “Хизмат яхши ўтдими, жиян?!” деб кўпчиликни ўнғайсиз аҳволга солиб қўйгани; худди шу Темирбойнинг бир банка ермойни адашиб самовар ичига қуйиб юборгани; Офтоб қушночининг ҳадеганда невараларининг киссаларини қанд-қурсга тўлдириб, уйга югуртиравериши хотин-халаж оғзида сақичга айлангани; шунингдек, солдат боланинг оқсоқолни чеккароққа олиб ўтиб, гуноҳкорона қиёфада: “Бунча ташвишларнинг кераги йўғиди…” деб гап бошлаганини-ю, бунга жавобан ота оғриниброқ: “Худога шукр, ўладиган жойда эмасман, шу пайтгача биров мени “қаттиқ” демаган, эл-юртдан кам жойимам йўқ, болам”, деганларини ҳисобга олмасак, тўй силлиққина ўтди.

Ҳай, ишқилиб, тўйлар кўпаяверсин.
Кейинги ҳафта-ўн кун “солдатни чойга чақириш”ларда ўтди. Ейиш-ичиш гадоси, тутун чиққан жойда ҳозиру нозир, қишлоқда отнинг қашқасидай таниқли тўда Дўстбойни ҳар куни навбатдаги хонадонга судрагудай олиб боришар, бечора солдатнинг минг қаршиликлари, ароқ лим-лим пиёлани тутишганида кўнгли айниб юзини четга буришларини биргина “удумимиз шу” деган сирли жумла билан енгишар, “уй эгасини хафа қилмайлик, одамгарчиликдан чиқмайлик, ўзбекчиликни унутмайлик”, дейишиб, дастурхонга фалончига қараганда кўпроқ ароқ қўйганидан ғурурланиб, ғилжайиб ўтирган мезбонга ишора қилишарди.

Ҳай, майли, буларам ўтди. Даҳшатли даражада ичиш билан нишонланган Янги йил оқшомидан кейин ошқозон оғриши, бош айланиши, дармонсизлик сингари бало-баттар касалликларга дучор бўлиб улгурган, ранги синиқиб, кўзлари киртайиб қолган солдатни тинч қўйишди.

Шундай саодатманд кунларнинг бирида, ўзининг ка-атта “солдат тўй” ўтказгани ҳақидаги хушомадли мақтовлар, ялтоқланишларни эринмасдан битталаб йиғиб, тилининг тагига носдай ташлаб олиб, кайфини сури-иб юрган оқсоқол кенжа келинни чақиртириб писанда қилдики, энди шу ишгаям оппоқ соч-соқолим минан ўзим аралашиб юрмай, сен аста кўнглига қўл солиб кўр-чи, Дўстнинг хоҳлаган-поҳлагани бормикан, агар бўлмаса, бир-иккита кўз остига олиб қўйган жойларим бор, бари таг-тугли одамлар, худо хоҳласа, йил бошида* икки оёқли мошин олиб бераман.

Келин итоатлигина эди, ҳаяллаб ўтирмай, шу куниёқ бир пиёла чой устида бор гапни қайнисига тўкиб солди. Тўйингизда бир ўйнайлик-да, деб қўшиб қўйди. Уялманг, ваъдалашганингиз бўлса, мана менга айтаверинг, бу ҳар кимнинг бошида бор савдо, ҳалиям отамиз сизни кенжатойим деб суюб ўз эркингизга қўйиб беряпти, шунисига раҳмат денг.

Гапнинг буромадидаёқ маъюс тортиб қолган Дўстбой дастурхон попугини эзғилаб кўп ўйланди, хўб уйланди, охирида синиқ жилмайиб айтдики, э, чеча, мусофир бўлмагунча мусулмон бўлмас деб тўғри айтган эканлар, биз ўша ёқларда юрганимизда отамизнинг, акаларимизнинг, сизларнинг, қариндош-уруғларнинг, қишлоғимизнинг қадрига етдик. Билмадим, балки ҳаётнинг қадрига етишниям ўргангандирмиз, не бўлсаям, бу нотавон кўнгилда бир ният пайдо бўлдики, ўша юртларда қолиб, яна икки-уч йилча яшаб кўрсак, сочилган ризқ-насибамиз бўлса, териб есак; уйланиш бўлса қочмас, ҳали ёшмиз, аввал ҳаётнинг аччиқ-чучугини тотиб кўрсак, сўнгминан бир гап бўлар, бизнинг пешонамизга ёзилганиям бордир.

Келин, ҳар қалай, саккиз йилликни битирган, оз-моз жуғрофий маълумотларга эга, қайниси хизмат қилган кентни харитада бир-икки бор кўрган, бир чўчиб тушиб сўрадики, ўша ёқларгами, қайним-ов? Дўстбой маъқуллаб бош ирғаган эди, келиннинг қўлидаги пиёла тушиб кетди, хайриятки синмади.

Бир муддат сукутда ўтгач, юзи сал ёриша бошлаган келин, уёқ-буёққа аланглаб олгач, пастроқ овозда айтдики, майли, болағана, ёшликда ҳар не бўлуви мумкин, лекин буни бировга айтиб юрманг, биласиз, отамиз бунақа ишларга жуда-а қаттиқ, бунинг устига, биласиз, ҳозир одамлар оёғи билан эмас, тили билан юради; сизнинг хабарингиз йўқдир, жўрангиз Мардонбой хотинидан ажраб қутулди, Раима шўрлик районга борганда сал мазаси қочиб, қайтишда бир енгил мошинга минган экан, одамлар денг бир гап қилди, бир гап қилди, нақ олти ойга чўзилди-ёв; бегоналарни қўя турайлик, ўзимнинг акам йигирма бешга кириб бултур уйланди, бир уч йилча шундай гапларни эшитгандикки, айтаверсам бетим сидирилиб тушади, йўқ, мана, худога шукр, ҳозир қучқордай ўғли бор; Собир маллим бу йил боласини мактабдан чиқариб олди, қўли калталик қилиб, суннат тўйини ўтказмаган экан, не бир маломатларга қолмади… Лекин, болағана, сиз кўп куйинаверманг, ҳеч бўлмаса у-бу тиқиштириб тинчитишнинг иложи бор чиқар, қанча харажат бўлсаям айтаверинг, қарз-ҳавола кўтариб бўлсаям топамиз; ишқилиб, болағана, “овсинимиз” бўшанадиган бўлиб қолмағанма, у ёқдинг халқи жуда закунчи бўлади, дейишади… Мени тушунмадингиз, чеча, деди қип-қизариб кетган Дўстбой, мен ўзим бориб яшаб кўрмоқчиман, ўзим. Ҳай, болағана-ёв, деди кенжа келин энди бемалол илжайиб, барини тушуниб турибман, тушуниб турибман, тушунмай ўлибманми…

Суҳбат хотимаси шу бўлдики, Дўстбой этак силкиб чиқиб кетди. Келин илжайганча қолаверди.

2

Кенжатойнинг нияти пат-қанотлари юлиниб, мумкин қадар беозор тарзда етказилган эди, оқсоқол кўзининг пахтаси чиқиб ўшқириб бердики, бораман деса, Самарқанд бор, Бухоро бор, ҳа, ана, Тошкан бор, лекин тупканнинг тубидаги бегона юртни хаёлигаям келтирмасин; фалокат босиб, бу гапдан эл-юртни хабардор қилиб юрманглар тағин, биласизлар, ҳозир одамлар оёғи билан эмас, тили билан юради, дўстдан кўра душман кўп; худога шукр, шу пайтгача обруйимиз маҳкам бўлган, уруғимиздан саёқ чиқмаган, биров менга бармоғини бигиз қилиб кўрсатмаган, то мен тирик эканман, шундай бўлиб қоладиям, мен ўлгандан кейин ўзларинг биласизлар, барингни худога солдим…

Эътибор истакка яраша туғилади. Уйдагилар ҳам зингил солиброқ кузатишиб, тез орада амин бўлдиларки, чиндан ҳам Дўстбойда баъзи тушунарсиз қилиқлар пайдо бўлиб қолипти. Дейлик, қаҳратон совуқ бўлишига қарамай ҳовлига чиқиб олиб, осмонга соатлаб термилиб тураверишнинг ё бўлмаса ҳувиллаб ётган кўчаларни майда қадамда айланиб юраверишининг маъниси не; ҳафтада бир келадиган ҳинд киносига овулнинг етти яшаридан етмиш яшаригача ёппасига ёпирилиб борсаю, битта Дўстбой эски приёмникни чийиллатиб эшитиб ўтираверса; шунча қисташларига қарамай гап-гаштакларга боравермаса, худо ёрлақаб бориб қолсаям, қилган иши мук тушиб олиб газит-журнал титиш бўлса; устига-устак, саҳар туриб олиб майкачан ҳолида ҳовлини айланиб югурадими-ей, қўлини ерга тираб олиб ётиб-турадими-ей, оёғини осмонга кўтарадими-ей… Шунча одамнинг боласи армиядан қайтди, бировиям элдан ажрамаганди, бировиям бундай қилиқлар кўрсатмаганди, буни не жин чалган…

Дўстжон, деди бир куни катта оға иккалови ҳоли қолишган маҳал, нима дейсан, беш юз етиб қолар-а… Чечанг кўрибди-ку, альбомингда, бир чочи калта қизминан тоза қўлни ушлашиб олиб расмга тушган экансан, ўзи ўшанга юбориш керакма? Сен адресини берсанг, мен Самарқандга ўтганимда тайлаб келардим. Бу ердан юборсанг бирови бўлмаса бирови билиб қолади, ўзинг биласан, ҳозир одамлар оёғи билан эмас, тили билан юради… Аввал жиғибийрони чиқиб кетган Дўстбой охирида руҳсиз кўл силтадики, йўқ, ака, мен эртароқ кетай, менга рухсат берингизлар, мени барибир тушунмабсизлар, гап қизда эмас. Оға ажабланди: нимада бўлмаса? Гап… шу ерга келганда Дўстбой тутилиб қолди. Оға мамнун жилмайди, гўёки айтди: шунақа, ука, биз ҳам жа-а унча ердан чиққанлардан эмасмиз…

Кенжатойнинг ҳалиям мусофирлик илинжида юрганини эшитган ота катта келини орқали сўраттирдики, нима, қорни тўймаяптима, ё усти бут эмасма, ё биров ёмон муомалада бўлаяптима, ё ўша юртларда биронтасига ваъда бериб келганма? Барча саволларига “йўқ” жавобини олган оқсоқол ўшқириб берди: ундай бўлса, бегона юртларда пишириб қўйибдима?

Кенжатойдан жавоб бўлмади.

Кўнгил – душман. Оқсоқол бир куни кичик келинга шивирладики, сен қайнингни олиб қушночникига ўтиб кел, қоқиб-поқиб қўйсин, буни ўша ёқларда бирови иситиб-писитиб қўйганма, сўнг, биратўла райсентрдаги балнисагаям кўрсатиб кел, истарик-пистариклари урган бўлса, сатрясена мозга бўлиб қолганма; лекин борганларингни эл-юрт кўрмасин, ўзинг биласан, ҳозир одамлар оёғи билан эмас, тили билан юради.
Қўрғон эшиклари маҳкам эди, шукр, бу хавотир кўчага чиқмади, эл-юрт қулоғига етиб бормади, бироқ хонадонда анча вақтгача яшаб, кўпларнинг кўнглини кемириб юрди.

3

Қодир вақт ҳар қандай дардни ҳам даволайвермас экан шекилли, орадан икки-уч ҳафта ўтгач, Дўстбой чечалари воситачилигида отасидан оқ фотиҳа сўради. Оқсоқол дарғазаб ҳолда эшикни қарсиллатиб ёпиб чиқиб кетиш олдидан – одатига кўра эҳтиёткорликни унутмай – кенжатойининг барча ҳужжатларини йиғиштириб олди-да, бўғчага тугиб, калитини ёнидан қўймайдиган сандиқнинг тубига жойлаб қўйди.

Тарих гувоҳ, болалар доимо оталарини тушунмай келадилар, оталар эса болаларини. Не бало бўлганки, авваллари эл қатори мўмин-қобилгина юрадиган, ўзидан каттанинг гапини икки қилмайдиган, бировга тик қарамайдиган Дўстбой “ўша ёқлар”дан қайсаргина бўлиб қайтган экан денг, дабдурустдан катта оғадан қарзга эллик сўм пул сўраган. Кўнгли бўшроқ оға ҳамсоясидан шунча пулни олиб чиқиб бераётган пайти қаёқдандир бу махфий битимдан хабардор бўлган оқсоқол бало-қазодай отилиб кирган…

Ў, энди оқсоқолнинг таърифига сўз йўқ. Вақтида “актив” бўлиб, қавмини зир титратган, дўнан отида солланиб келаётган чоғи кўз илғар масофадан йўлини кесиб ўтган аёл жинсини қамчи дўли остига олган оқсоқолнинг ғазабиям ўзига яраша эди-да…

Хуллас, жанжал “оқ қиламан”дан тортиб бир-икки шапалоққача бориб етди. Шукрки, қўрғон эшиклари маҳкам эди – ташқарига тиқ этган товуш эшитилмади…

Уч кундан сўнг кенжатой йўқолиб колди.
Ишнинг кўзини биладиган оқсоқол бировга дамини чиқариб ўтирмай қўшни овулга борди-да, оғзи оладиган пулига яраша маҳкам бир жуҳуднинг машинасини кира қилиб, катта ўғилни ёнига олганча шаҳар томон учди. Уяси бузилган чумолилардай одам бижғиб ётган темир йўл вокзалини, кенжатойи хизматини ўтаган олис кент тараф кетадиган поездларни икки кун тит-пит қилишиб, мақсадларига етишолмай, силлалари куриб, вокзал ҳовлисидаги темир ўриндиқларда симиллаб оғриётган оёқларини силаб ўтиришган эди, бу ёқдан Дўстбойнинг ўзи қўл қовуштириб чиқиб келаверди. Қаёқдан шунча куч пайдо бўлгани ноаён, ҳар тугул, оқсоқол ўрнидан учиб турасола на саломга алик бор, на изоҳга қулоқ тутиш, “адашган ўғил”нинг билагидан маҳкам чангаллади-да, ора-сира биқинига ниқтай-ниқтай диконглатиб судраб бориб (орқада бир нотаниш йигит “Картошканинг қолганини ким туширади? Ҳеч бўлмаса ишлаган пулингни олиб кет!” деб бақирганча қолаверди) машинанинг орқа ўриндиғига босди-ю (ҳай-ҳай, бундай ғазабдан худонинг ўзи асрасин!) тўбалаб ураверди, тўбалаб ураверди…

Машина ўкириб олдинга интилди. Беш-ўн чақирим йўл босиб қўйди ҳамки, қани энди оқсоқол тўхтай деса, ҳеч бўлмаса сўкинишни бас қилса, қаёқда дейсиз… Охири лаблари пир-пир учиб, кўзлари ғилтиллай бошлаган тўнғич ўғил чидай олмади (жигар-да, жигар; қон бир эмасми) – шартта машинани тўхтатиб, тушиб қолди. Отасининг ўхшатиб бир сасиганига жавобан бўғилиб “бораверинглар, автобусда кетаман”, деганча пастга чопиб эниб кетди.

Машина қишлоққа тун ярмида кириб келди.
Қўрғон эшиклари маҳкам эди…
Наврўз айёмида оқсоқол ўзининг пайғамбар ёшга тўлганини ҳам қўшиб, кенжатойнинг тўйини ўтказиб олди. Ка-атта тўй бўлди…

Ғулу бости-бости бўлди, эҳтирослар сўнди, ҳаёт дарёси ўзининг сокин маромига тушиб олди.
Дўстбой элга қўшилди; гап-гаштакларда қатнашадиган бўлди, қартани, ичишни, чекишни ўрганди. Ёқалашишниям ўрнига қўядиган бўлди, икки марта боши ёрилиб, “зўр” лақабини орттириб ҳам олди; эл қатори томорқа экди, ҳўкиз семиртириб сотиш тараддудига тушди, далагаям эл қатори саҳар кетиб, қоронғи тушганда қайтадиган бўлди – хуллас, оқсоқолнинг, уйдагиларнинг кўнглини ўрнига туширган дориломон кунлар бошланди. Дўстбойнинг “болалик шўхликлари”ни биров қайтиб тилга олмади, тилга олсалар-да, унинг ўзи йўқ пайтлари, шунчаки, ҳангома орасида, кулги учун…

4

Гоҳида, телба ўйларим номаълум томонларга улоққан чоғлари, кўнгилда бир фикр уйғонадики, ўтган умрини миридан-сиригача ёддан ўтказган паллалари бирон марта бўлсин қизариб кетмаган одамгина “яхши яшадим” деса арзийди. Лекин, ўз-ўзимни юпантирмоқчидай, дарҳол бошқа даҳрий фикрларга ҳам эрк бераманки, дунёда ўшандай фаришта одам бормикин ўзи?..

Орадан йил ўтиб, таътилда юрган чоғим Дўстбой қўноққа чорлаб, олдимга қуюқ дастурхон ёзган, муштдайгина хотинини зинғиллатиб “Каттакон”нинг уйидан санчқи опкелдирган, қоп-қорайиб, ёрилиб кетган қўлларини яширишга уриниб, ияк қоқиб “олинг-олинг” қилган, сўнг, газитда “Инсон қалби” деган шиғиримни ўқигани, маъқул бўлганини айтганида, мен – университетнинг иккинчи курс толиби, ўзини даҳо ҳисоблаб юрган ғўр йигитча – эшитишга текин қулоқ топилганидан, ўзимга сомеъ тарзда термилиб турган бир жуфт қорачиқни кўраётганимдан босар-тусаримни билмай, унча-мунча мавзу эмас, нақ Инсон қалби, Шеърият ҳақида бир соат сайраганманки, эҳ-ҳе, нимасини айтасиз, ҳали-ҳануз ўша олифтагарчилигимни эсласам, юзим уятдан ловуллаб кетади, ўзимни қўярга жой тополмай қоламан…

Ниҳоят, фалсафа сўқишдан чарчаб, бироқ ҳали ҳаяжонимни босиб ололмай, емоқ-ичмоққа тутинганимда негадир товуши титрай бошлаган мезбон қурилиш отрядида қай юртларда бўлганимни сўради. Айтдим. Айтгандаям сал бўрттириброқ айтдим. Дўстбой ўша юртлар ҳақида гапириб беришимни сўради. Мен гапирдим… “Бир фигураси во қизни дискотекада маҳкам қучоқлаб олдим-да, ўрмоннинг ичкарисига обкириб кетиб…” Қарасам, гапираётган мен-у, қизариб-бўзараётган Дўстбой. “Ечин, десам, йўқ, дейди. Э, сендай моҳпора қиздан ўргилдим, дедим-у…” Авж пардаларда давом этаётган эдим, мезбонни йўтал тутиб қолди. “Халқи… халқи қандай яшар экан, ёшлари қандай экан?” сўради у охири овози бўғилиб. “Во! – дедим бош бармоғимни кўтариб, ширин хотиралардан тўлиққанча. – Биттасиникига бордим, иккита “Чашма” кўтариб олганман.
Билмабман денг, онаси фалаж бўлиб, қўшни хонадаги каравотда ётар экан, жанублик эмасманми, киргандан гап йўқ, сўз йўқ, бирдан маҳкам қучоқлаб олгандим…” Ўзим гапириб, ўзимнинг сўлагим оқиб ётар эди, Дўстбой ирғиб ўрнидан туриб узр сўраганча овқатдан хабар олишга чиқиб кетди. Бу ҳол бир эмас, уч-тўрт марта такрорланди, Шу пайтгача кўпларнинг ичини куйдирган ривоятларимни мириқиб айтиб беролмасдан, задаланиб, кайфим тобора бузилиб боряпти-ю, Дўстбойнинг айланиб сўрагани Болтиқ бўйи ёшларининг нима ўқишию нимага қизиқиши, дунёқараши…

Ишқилиб, суҳбатимиз оловига сув сепилди.
Овқатдан сўнг, фотиҳа олдидан ўйланиб қолган Дўстбой бир чуқур хўрсинди-да, мени тонг қолдириб: “Қанийди, ўша ёқларда бир яшаб кўрсам…” деди. “Дўстбой жўра, – дедим дарров насиҳатомуз оҳангда, – қорнинг тўқ бўлса, устинг бут бўлса, овул-жамоатнинг орасида бўлсанг, аёлинг қўзилай деб турган бўлса, яна нима керак одамга? Унчалик ношукр бўлма-да!” Дўстбой бечора хижолатдан довдираб қолди. “Тўғри, тўғри, – деди шоша-пиша. – Лекин, жўра, буни сен эшитдинг, бегона қулоқ эшитмай қўяқолсин, биласан, ҳозир одамлар оёғи билан эмас, тили билан юради”. “Майли, – дедим олижаноблик қилаётганимдан ғурурланиб. – Аммо энди ўзинг ҳам юқоридаги сингари саёз, юзаки фикрларни миянгдан чиқариб ташлагин, хўпми?” (Ҳай аттанг-а, ҳай аттанг, бу сўзларни айтгандан кўра тилим узилиб тушса бўлмасмиди!..)
Дўстбойнинг лаблари қимирлади, аммо овози чиқмади.

5

Бу етти йил бурунги воқеа эди.
Кеча ана шу Дўстбой вафот этди. Касалхонада.
Кутмагандим. Уни сариқ касали олиб кетишини кутмагандим. Дўстбой хафақонлик касалига йўлиққани, икки марта юрак оғриғи билан шифохонага тушиб чиққанини билардим.

Фалокат-да, қачон шамолласа, серпиёз аччиқ шўрва ичиб, кейин бир ўраниб ётса отдай бўлиб кетадиган Дўстбой бу сафар кимнингдир қутқусига учиб, амбулаторияга борган. Уни эмлашган игна аввал сариқ касали билан оғриган беморга ишлатилган экан.

Ўзбекчилик, қишлоқ шароити маълум, терим авжи қизиган ур-тўполон кунлар, ишдан ўзини четга тортган одам эл кўзига шумшук кўриниб қолиши мумкин. Биласиз, ҳозир одамлар оёғи билан эмас, тили билан юради, ишқилиб, Дўстбой иш бироз санжоб бўлсин-чи, деб то бутун бадани сарғайиб, илвираб қолгунча далада юраверган.

…Ҳозиргина “Раҳматли яхши одам эди!” деб гуриллаган оломон ортга – ўзининг кундалик ташвишларига қайтди. Йиғлайверганидан юзи шишиб кетган оқсоқол судралиб уларга эргашди. Янги дўппайган қабр бошида ёлғиз ўзим қолдим.

…Сен дунёга келиб нима кўрдинг, Дўстбой; сен дунёга келиб нима орттирдинг, Дўстбой; умрингнинг сўнгги дақиқаларида нималарни ўйладинг, Дўстбой; агар туйқусдан мўъжиза юз берса-ю, сенга қайтадан яшаш насиб этса, умрингни яна шундай ўтказармидинг, Дўстбой; дунёдан рози кетдингми, Дўстбой; одамлардан рози кетдингми, Дўстбой; биз сени тушундикми, Дўстбой; биз сени тушунишга уриндикми, Дўстбой; сен ўша олис-олис, биз бўлмаган жойлардан нималарни излагандинг, Дўстбой; сен ўша олис-олис, биз бўлмаган жойлардан нималарни кутгандинг, Дўстбой; сен ўша олис-олис, биз бўлмаган жойларда нималарни топгандинг, Дўстбой; сен бизни қарғамадингми, Дўстбой; сен бизга ачинмадингми, Дўстбой; сен ёлғиз эдингми, Дўстбой; сен ягона эдингми, Дўстбой?..

Билмадим, балки бу гапларни овоз чиқариб айтгандирман, бир пайт қарасам, кўз ёшимга ғарқ бўлиб, муздай тупроқни қучоқлаб ётибман. Дарров ўрнимдан туриб уст-бошимни қоқдим. Ишқилиб, қабр бошида не аҳволда турганимни эл-юрт кўрмаган бўлсин; биласиз, ҳозир одамлар…

1989

———-
*Йил боши – Наврўз

ҚУДУҚ

I

Ҳаётда нималар бўлмайди дейсиз.
Ўзбековуллик Тиркаш муаллим ғунчадай беш яшар қизчасидан айрилиб қолди. Бола – бола-да, ён ҳовлида гуриллаб ишлаётган насоснинг товушига қизиқиб борган-у…

Кўзлари киртайиб, ранг-рўйи бир ҳолга келиб қолган муаллимни уч кундан сўнг милицияга чақиришди. У хушмўйлов лейтенантнинг турли-туман саволларига карахт тарзда узуқ-юлуқ жавоб қайтариб, амаллаб тушунтириш хати ҳам ёзиб бериб келди.

Орадан яна уч кун ўтгач, ишдан қайтган муаллим ҳовлисини қадамлаб ўлчаётган ўша лейтенантни кўриб унчалик ажабланмади. “Ҳа, энди расамади шудир-да,” деб қўяқолди; сўрашди.
Муаллим адабиётчи эди, шунга қарамай қишлоқча тўпорилик, жайдарилик қон-қонига сингиб кетганди. Милиционер сўзларни чертиб-чертиб, ўз нутқидан ҳузурланган кўйи:
– Мен фожиали равишда ҳалок бўлган норасидангиз иши билан шуғулланяпман. Яна бир таъзиямни қабул қилгайсиз, – деяётганида бу бачкана сўзлар оқими тугагунча қийналиб кетди. Ўнғайсизланиб, кўзларини чақирилмаган меҳмоннинг йилтираб турган, мамнунлик зоҳир нигоҳларидан олиб қочиб нималарнидир ғўлдиради; охирида “палакат-да” деб қўйди секин.

Аммо қилаётган ишининг ҳаққоний ва қимматли эканлиги ҳақидаги қатъий фикр лейтенантнинг юзини қаттиққина қилиб қўйган шекилли, у истиҳола ҳам қилиб ўтирмай: “Эҳ, сиз ўзбеклар!” деганча қўл силтаб, ҳарбийчасига шартта орқасига бурилди-да, шахдам қадамлар билан қўшни ҳовлига ўтиб кетди.
Милиционер яна бир соатча шу атрофда ўралашиб юрди, нималарнидир эринмай қайта-қайта гоҳ қадамлаб, гоҳ буклама чизғичда ўлчади, гоҳ пешонасини ушлаганча узоқ-узоқ ўйланиб қолди, гоҳ шоша-пиша ёндафтарчасига алланималарни қайд қилиб қўйди, ишқилиб, астойдил ишлади.

Муаллим, қиёмат қарз дегандай, бориб чойга таклиф қилди, лекин йигитчанинг ўзига ошкора рўйхўшлик бермаётганини кўргач, индамай хонасига кириб кетди.

Лейтенант кетиш олдидан “Ҳой!” деб овоз берди. Деразадан мўралаган муаллимга ўта айрича, айтиш мумкинки, Холмсона диққат билан тикилган кўйи сўради:
– Ўртоқ Бегматов, норасидангиз ҳалок бўлган қудуқ туғишган жиянингиз Норбой Худоёровга тегишли экан-да, а?

Сўровдаги тагдор оҳангдан ғаши келган муаллим бош ирғаб қўя қолди.
– Шундай денг. Демак, ўн бармоғим ҳам ўзимники, қай бирини тишласам оғрийди денг. Ту-шу-нар-ли. Ту-шу-нар-ли…

Орадан икки ҳафталар ўтгач, район газетасининг бутун “Шанба саҳифаси”ни тўлдириб “Осойишталик посбони минбари” рубрикасида “Лоқайдлик қурбони ёки бизни кечир, Сабоҳат!” сарлавҳали мақола чиқди.

II

Муз ўрнидан кўчди…
Кунтуғмушнинг куни туғди. Дарров педсовет чақирди. Мана, ўртоғлар, деди газетани баланд кўтариб, фельетон. Бу нимадан далолат беради? Бу мактабимиз шаънига тушган ўчмас доғдан далолат беради… Сўнг ўрни келса-келмаса, “Тарбиячининг ўзи тарбияланган бўлмоғи керак”, “Устоз отангдан улуғ” сингари ёдлаб олган уч-тўрт ҳикматли жумлаларни тўкиб соларкан, сездирмасдан ўзининг асл мақсадини ҳам қистириб ўтиб кетди. Биз биламиз, ўртоғлар, деди, чечамиз бир кунда уйда бўлса, уч кун балнисада, Тиркаш ака куниминан мактабда. Раз шундай экан, уйда ким қоларди? Сабонинг бир ўзи-да. Қуриб кетгур бу хўтиримизда ясли-масли бўлмаса, чол-кампирларнинг бари янтоқ чопиқдан бери келмаса. Мана шуларнинг ҳаммасини ҳисобга олиб, ўртоғлар, майли, оғир бўлсаям, мен ўзим у кишининг беш-олти соатини ўтиб туришга тайёрман. Лекигин, ўртоғлар, кейинги пайтларда дарсларимиз савияси, ўқувчилар давомати… Кетди бидирлаб.
Шундай қилиб, Тиркаш ака ҳар куни макбатдан иккинчида ўқийдиган ўғли билан, баъзан ундан ҳам эртароқ қайтадиган бўлиб қолди. Ишлаб юрган одам бирдан бекорчи бўлиб қолса вақтни қандай ўтказиш, ўзини қаерга қўйишни билмай гарансиб қоларкан. Қирга чиқиб эл қатори янтоқ чопай деса, отасидан қолган молхонаю қўтон бўм-бўш, бир бияси бор эди, униям ўтган йили қўли қисқалик қилиб сотиб юборган; одамлардай фурсат топиб, эшик олдига уч-тўрт туп ток ҳам экиб қўймаган экан. Устига устак, Кунтуғмишнинг “башорати” тўғри чиқиб, Солия чеча яна марказдаги шифохонага тушиб қолди.

Мезбоннинг орияти жуда баландлигидан яхши хабардор бўлишганидан, кўнгил сўрашга келган ҳамкасблар қандайдир шикоятлару раддияларга шама қилиш билангина чекланишар, муаллим эса гап ўзани қаёққа бурилаётганини мутлақо тушунмаётгандай, маъюс жилмайиб қўйиб, мавзуни ўзгартиришга шошарди.
Бироқ буларнинг бари ҳолва экан.

Ошкораликнинг энг дастлабки соф шабадаси кўпларнинг бошини айлантириб қўйган пайтлар эди. Шундай ҳовлиқмалардан бири лейтенантнинг мақоласини тўлалигича вилоят газетасида эълон қилдириб юборибди. Табиийки, яна текшир-текшир, савол-жавоблар, тушунтириш хатлари, тавсифномалар, справкалар…
Амал курсисида қалтирабгина ўтирган совхоз директори жон аччиғида қишлоқдаги жамики қудуқларнинг оғзига чўян панжаралар ўрнатиш ҳақида фармон бериб юборди. “Хўжайин” бошида тургани учунми, буйруқ ҳайратда қоларли даражада тезлик билан ва бекаму кўст адо этилди.

Бир дунё қийинчиликлар олиб келган бўлишига қарамай (ахир қудуқларнинг ўндан тўққиз қисмида оддий чиғириқ, энди бир сатил сув олиш учун ҳам ўн пудлик панжарани у ёндан-бу ёнга суриш керак) одамлар бунгаям кўника бошлашди. Бу орада райондан қандайдир каттаконлар келишиб “Техника хавфсизлиги” деган журналга етти яшардан етмиш яшаргача қўл қўйдириб кетишди. Ниҳоят, вилоят газетасида совхоз “учлиги”нинг имзоси билан бир қулоч расмий жавоб хати чиқди.

Лекин, ҳали айтганимиздай, ҳовлиқиб-энтикиб юрганларнинг, салла ол деса, калла оладиганларнинг уруғи сероблашган пайтлар эди. Ана ўшаларнинг яна бири лейтенантни вилоят радиосига таклиф этиб, мақоласини ўзи ўқиб беришини илтимос қилибди.

Бир куни Тиркаш ака том ёнбошидаги кунчувоқда китоб ўқиб ўтирган эди, қўшниси транзисторни қулоғига босганча ошиғич чиқиб келди.

“Сабоҳат… О, Сабоҳат! – қалтираган овозда ўқирди лейтенант. – Унинг маъсума қалби орзуларга қанчалар лимо-лим эди. У раққоса бўлмоқчи эди, у муаллима бўлмоқчи эди, у сут соғувчи бўлмоқчи эди. Аммо ўша машъум қирқ қадам – супадан қудуққача бўлган масофани ўзим ўлчаб чиқдим, – норасиданинг барча истаклари, орзулари, хоҳишларини поймол этди, уларнинг барига энг сўнгги нуқтани қўйди. О, Сабоҳат…” ва ҳоказо.

Мақоланинг деярли ярми қизчанинг қудуқ тубига тушиб кетаётган лаҳзалардаги ҳолатию ўйлари тавсифидан иборат эди: “Сабоҳат илкис мункиб кетди, у нимадандир ушлаб қолмоқчи бўлди, аммо жажжи бармоқчалари бўшлиқда бенажот чарх урди. У пастга шўнғиди… Қуйида, оёқ остида муздайин зулмат, тубсиз бўшлиқ бор эди. Сабоҳат инграб юборди; шаҳло кўзларига ёш қуйилиб келди; мўъжаз юракчаси дукиллаб уриб кетди. Худди яхдай шилимшиқ суюқлик муҳитига тушиб қолгандай жон-жаҳди билан қўлчалари ва оёқчаларини қимирлата бошлади, бўғилиб энтикиб нафас олди… “Онажон!” дея чинқириб юборди у. Бу аянчли нола қудуқда жаранглаб кетди. “Отажон!” чинқириб юборди у. Бу аянчли нола ҳам қудуқда жаранглаб кетди. Лекин… лекин уни ҳеч ким эшитмади. Фақат оғилда турган тойхаргина чивин келиб қўнган қулоғини бепарво силкитиб қўйди. Норасида ҳамон ўртаниб-ёниб зулумот сари шиддат билан учиб бормоқда эди. Бечора қиз талпинар, уринар, интилар, бироқ ҳамма ҳаракатлари беҳуда кетмоқда эди. Йўқ-йўқ, ҳали умид торларининг ҳаммаси узилиб битмаган эди, норасида ҳамон нимагадир ишонарди, нималарнидир кутарди, бу илинж, бу умид уни энг сўнгги дақиқаларгача асло тарк этмади. У қудуқ туйнугидан кўриниб турган бир парча фируза гумбазга қараб ҳиқиллаб бўғилганча: “Онажон!” деб қичқирди. Бу энг сўнгги аянчли нола эди…” сингари.
Муаллиф дамо-дам тупугини қултиллатиб ютиб, ўпкаси тўлиб ўқиган сўнгги қисм кўплаб ҳинд фильмларидаги эҳтиросли монологларга ўхшаш тавба-тазаррудан иборат эди: “О, Сабоҳат, о, ҳур гўдак, сен бизни кечир, вақтида фалокатнинг олдини ололмаганимиз, беғам-бепарво юрганимиз учун бизни маъзур тут. Гарчанд яхши биламизки, гуноҳимиз оғир. Мана, бошимиз хам…” ва ҳоказо.

Муаллим бошини чангаллаганча гурс этиб йиқилди. Кимдир унинг қоқ миясига гурзи билан тинмай ураётгандек эди…

Ҳис-туйғулар ўз йўлига; шу куни радио тинглаётиб қанча кўнгли бўш кишилар кўз ёшига ғарқ бўлишганини ҳисоблаб ўтирмаймиз. Бироқ хўжаликнинг ишбилармон директори юқорининг кўрсатмасини кутиб ўтирмай дарҳол расмий жавоб хати ёзишга ўтиргани маълум: “…муҳокама қилинди… тўғри деб топилди. Барча қудуқлар кўмиб ташланди. Институтга қишлоқни водопровод суви билан таъминлаш учун қирқ минг сўмлик лойиҳага буюртма беришга қарор қилинди…”

Яқиндан бери директор сўзи билан иши бир одам эмасми, уч кун ичидаёқ барча қудуқларни тақа-тақ кўмдирди-қўйди. Уларнинг эгаларидан тилхатлар ҳам олиб қўйилдики, бинобарин, қудуғини яширинча очишга жазм қилган кишига катта миқдордаги жарима ва кўчириб юборилиш хавфи таҳдид солиб турарди.

“Хўжайин”-ку, совхоз марказидан эрталаб “Виллис”да келиб, кечқурун яна ўша “Виллис”да қайтиб кетади. Ўлгандан Абдужаббаор ўлди деганларидай, қийин бўлгандан қишлоқ аҳлига қийин бўлди. Қўлдан берганга қуш тўймас. Кунда ташиб келтирилаётган икки-уч цистерна сув урвоқ ҳам бўлмасди. Кўлиги борлар ўн беш чақирим нарида қурилаётган сув омборидан флягаларда сув ташишга киришдилар; кўлиги йўғ-у, ақчаси борлар томорқасини суғориш учун бир цистерна сувни устомон ҳайдовчилардан ўн-ўн беш сўмдан сотиб ола бошладилар…

Авваллари чўпон молларни ойига бир сўмдан, қўйларни ярим сўмдан олиб боқарди, сув балоси чиққанидан кейин бу нарх беш-олти баравар кўтарилиб кетди. Икки ҳафта ўтар-ўтмас яқиндагина яшнаб турган токларнинг барглари шалпайиб сўла бошлади.

III

Иложсиз аҳволда қолган оломон жунбишга келди. Аввалига “қизим, сенга айтаман” қабилидаги пичингларнигина эшитиб юрган муаллим бора-бора очиқ-ошкор қарғишу сўкишларнинг ягона нишони бўлди-қолди – йиғилиб келаётган аламни тўкиб турмаса одамни қон қилиб юборади-да ахир. Унинг исми ҳам, бир пайтлар ҳурмат билан тилга олинадиган “маллим” қўшимчаси ҳам унутилди. Энди уни каттаю кичик орқаваротдан ҳам, ўзига эшиттириб ҳам “касофат”, “палакат” деб атай бошлади. Муаллим остона ҳатлаб кўчага чиқолмай қолди. Сув келиб қолганда уни туртиб-суртиб навбатдан ташқарига чиқариб юборишар ва ҳар гал у сатилини бўш кўтариб қайтарди; кимлардир кечаси келиб унинг уйидаги барча дераза ойналарини синдириб кетди; ўспиринлар “ийя, ийя!” қилиб тепаверишиб гувала деворини қулатишди; сомон сувоқ томи устида кераксиз темир-терсаклар, лаш-лушлар, тош-кесаклар уюлиб қоладиган бўлди.

Бир амаллаб отпускага чиқиб олган муаллим ақлдан озгудай аҳволда торгина хонасида бошини маҳкам чангаллаганча у ёқдан-бу ёққа юраверади, юраверади. Уни тўй-маъракаларга, қўноқлар олди у ёқда турсин, ҳатто ҳашарларга ҳам чақирмай қўйишди; ўғлини акаси уйига олиб кетди.
Шу орада бир ваҳимали хабар яшин тезлигида тарқалиб қолди: қишлоқ заминидан сув қочибди! Уч-тўрт жўра яширинча бир қудуқни очиб кўришсаки, сув йўқ! Ҳато қўшимча уч-тўрт қулоч кавлаб ҳам кўришибди – бефойда! Сув физика қонунларига тўла амал қилган кўйи омборда ишга тушган қудратли насослар томон йўл олган эди…

Бу кунлар ўтар-кетар деб юрганларинг нафаси ичига тушиб кетди.
Ваҳима, қўрқув, ҳадик, умидсизлик тўрт бошли илондай қишлоқда вишиллаб ўрмалаб қолди. Юз эллик сўмга сотиб олган суви қақроқ ерга сингиб кетгани, ток барглари учидан бошлаб сарғайишда давом этаётганини кўрган Маври хола чидаб туролмади: изиллаб йиғлаганча бошига муштлай-муштлай, тирамо* шу томорқасидан келган даромадга суннат тўйини ўтказмоқчи бўлган неварасини етаклаб келиб, муаллимнинг ҳовлиси ёнида бир қарғанди, бир қарғанди… “Қудага не жаманлик қилибидинг-ей, касапат?! Буйтиб биздинг баримиздинг шўримизни қуритгандан кўра кўчибгина кетағайсанг бўлмасмиди, жергина жутқур! Буйтиб биздинг баримизди қон қақшатгандан кўра балангнинг ўрнига ўзинг ўлибгина қўяғайсанг бўлмасмиди-эй…”
Бу – даҳшатли қарғиш эди.

Қишлоқ жимжит бўлиб қолди.
Маври хола охири кўкраги шиғиллаб қув-қув йўталиб, йиғлашгаям мадори қолмай, энди чирқирашга тушган неварасини қучоқлаганча ҳансираб ўтириб қолди. Янтоқ чопиқдан қайтган келин пиқ-пиқ йиғлаганча уни бир амаллаб суяб уйга олиб кетди.

Кун бўйи муаллимнинг уйида тиқ этган товуш эшитилмади, кечга бориб чироқ ҳам ёнмади. Бундан хавотирга тушган ўн-ўн беш чоғли одам йиғилишиб қулаган девор ёнигача келишди-ю, лекин ичкарига қадам қўйишга юраклари бетламай туриб қолишди. Охири муаллимнинг деразасига бирров қулоқ тутиб чиққан Марди биргат ҳаммани уй-уйига тарқалишга ундай бошлади. Сўрайвериб ҳол-жонига қўймаганларга афсус билан бош чайқаб: “Эр жигит жилади, жомон кун келади…” деди.

Тун ярмидан ошганида эшик ғийқиллаб очилди. Муаллим қирқ чақиримча наридаги район марказига қараб йўл олди.

Шундан кейинги воқеаларни ҳар ким ҳар хил талқин қилади. Баъзиларнинг айтишича, муаллим кечаси қабристон ёнидан ўтаётиб қаттиқ қўрққан. Бошқалар, айниқса хотин-халаж уни тунда алвастига дуч келган деб ишонтиришади. Яна бировлар борки, киприк қоқмасдан, ишонч билан “муаллимни қарғиш урган” дейишади.
Бироқ холис одамларнинг айтишига қараганда, воқеа бутунлай бошқача бўлган. Яъни, эрталаб соат ўнларда оёғида базўр турган муаллим район газетаси таҳририятига кириб келган. Тасодифни қарангки, айни шу маҳал энди анча машҳур бўлиб қолган лейтенантни телевизорга суратга олишаётган экан. Ўнлаб прожекторлару камералар қаршисида, диктор жувон ёнида ўтирган лейтенант қалтираган овозда ўқияпти экан: “Сабоҳат инграб юборди; шаҳло кўзларига ёш қуйилиб келди; мўъжаз юракчаси дукиллаб ура кетди…”
Муаллим аввалига ранги мурданикидай оқариб, кўзларини юмганча эшик кесакисига суяниб қолган. Сўнг бирдан катта-катта очилиб кетган кўзлари олайиб, лаблари пир-пир учган кўйи бошини маҳкам чангаллаганча ваҳшиёна ҳайқириқ билан йўлида учраган прожекторлару одамларни ағдариб-йиқитиб бориб лейтенантнига ташланган…

IV

Орадан уч йилга яқин вақт ўтди.
Тиркаш ака ҳалиям руҳий касаллар шифохонасида. Айтишларича анча-мунча тузалиб қолганмиш, лекин ҳамон қўлига газета олмасмиш, радио эшитмасмиш, телевизор кўрмасмиш.

Қишлоққа водопровод суви олиб келиш лойиҳасидан дарак бўлмади. Умуман, энди унинг керагиям йўқ. Етмиш хонадонли қишлоқ рентабелсиз хутор сифатида тугатилди, бу йил гувала уйлару молхоналар ер битта қилиб текисланиб, шудгорлангач, лалми арпа экилди. Қишлоқ аҳли уяси бузилган қушлардай турли томонларга тўзғиб кетиш олдидан бир йиғилиб олишди – Маври холанинг қирқини ўтказишди.

1988

—————-
*Тирамоҳ – куз (шева)

АЙБДОР

Дўстим Ғозиқул Раббим ўғли хотирасига

I

Азроилнинг қўлига тушганимизни эшитган юқори курсдагилар “чуқур таъзия” ва “ҳамдардлик” изҳор этишиб, далда беришмоқчидай елкамизга қоқиб-қоқиб қўйишди-да, қўшни бригадага ўтиб кетишди.

Биз – рўй берган воқеадан гангиб, ҳали ўзимизга келмаган биринчи курс талабалари – қудуқ ёнида уймалашганча қолавердик. Деярли йигирма кун ўқиб, бир-биримиз билан сал-пал танишиб улгурган бўлсак ҳам ҳали ҳеч ким жўрабошилик ролини ўз зиммасига олмаган, шаддодгина курсбошимиз Шафиқа эса, табиийки, қизлар бригадасида қолганди. Ниҳоят, кимлар гуруҳдошлари билан, кимлар вилоятдошлари билан, бир-бирларидан мадад излагандай чекка-чеккага ўтишиб, гуруҳ-гуруҳ бўлиб тўпланиша бошлашди. Ҳозиргина боплаб таърифи келтирилган Азроилнинг шарпаси бошимизда ваҳима солиб тургандай шивирлабгина, шундаям аллақандай бегона мавзуларда гаплашардик; ҳеч ким тилининг учида турган саволни беришга журъат этолмасди.
Қуёш бота бошлади. Енгил шабада эсди, шундай шийпон ёнгинасидан бошланувчи пахтазордан гупиллаб дефолиант ҳиди урилди. Гуруҳ-гуруҳга бўлинган кўйи шаҳардан олиб келганларимизни иштаҳасизгина тановул қилишга киришдик.

Қалбга баттар ғашлик солиб намозшом чўкди. Тақдирга тан бериб, шийпон ичида амал-тақал қилиб қурилган қинғир-қийшиқ, ғийқиллаб турувчи омонат икки қаватли сўриларга жойлашишга тушдик. Ток йўқ. Кимдир чигитланган пахтани консерва банкасидаги ёққа шимдириб, сўнг пиликдай эшиб ёқиб қўйган эди, биз ўзимизча “барак” деб атаган шифтларини ис босган шийпонимиз ичи бир оз ёришди. Фақат қўлбола чироғимизнинг ёмон томони шу бўлдики, пашша-чивинлар бирданига кўпайиб, ҳамма ўзини “шап-шуп” уришга тушиб кетди.

Ана шунда… Ана шунда Азроил етиб келди!
Шийпон ёнида штаб “Виллис”и тўхтагани, унинг эшиклари қарсиллаб очилиб-ёпилганини эшитдик. Ҳаммамизнинг нафасимиз ичимизга тушди, баракка жимлик чўкди. Эшик шиддат билан очилди ва декан ўринбосари бошини суқиб: “Стройса! Тез!” деб бақирди.

Ташқарига чиқдик. Кўпчилик ўзини орқага ураверганидан ўринбосарнинг ўзи бақириб-чақириб бизни “П” шаклида сафга тизиб чиқди. Машина ортидан қўлида чўғи қип-қизариб турган сигарета билан бир дароз одам тушди. Сергак тортдик. У соябони кенг шляпа, чорхона-чорхона костюм, пахталик шим, кирза этик кийган, қўлидаги чўпонларникига ўхшаш узун таёқнинг бир учи ерда судралиб келарди; юзини нимқоронғиликда аниқроқ кўриб бўлмасди.
– Боллар! – деди у паст, лекин ўзига ишонч аралаш сал димоғдорлик сезилиб турган ҳирқироқ овозда (ундан олдиндан қўрқиб, олдиндан нафратланиб турганимиз учун бу сўзни “моллар” тарзида эшитдик). – Сенларнинг баринг иккинчи-учинчи курсда менинг қўлимдан ўтасанлар. Ҳар биринг билан биттама-битта ўтириб лаборатория, зачёт қабул қиламан, имтиҳонларингга қатнашаман. Так што, мен билан ҳазиллаша кўрманглар, барибир ўзларингга ёмон бўлади. Ким агар яхши ишласа, ким менинг айтганимни қилса, мен ҳам ўша болага қўлимдан келганча ёрдам бераман… Дипломга яримларинг етиб борсаларинг ҳам катта гап… Мен биламан… Ҳар йили пахта пайти анча-мунча бола ҳайдалади. Биринчи курсга атайлаб йигирматача бола ортиқроқ олинади… Астойдил ишланглар, шунда домлаларнинг кўзига ҳам яхши кўриниб қоласанлар… Анави ёққа, – у зовурнинг нариги томонига ишора қилди, – ўтиш бўлмасин. У ерда курсдошларинг бор, лекин уларнинг отряди оддий, бизники бўлса махсус сельхозотряд… Отрядда 76 киши бор. Сенларнинг ҳаммангни Қодир акам, – у ўринбосар томон ўгирилди, – танлаб олганлар. Баринг қишлоқдан келгансанлар, пахтанинг ичида ўсгансанлар. Так што, мен сенлар билан ишлашиб кетаман, боллар.

Декан ўринбосари ҳам нутқ ирод этди. У кишининг гапларидан маълум бўлдики, комиссаримизни Исроил Жабборович деб чақиришимиз керак экан, факультетлар, институтлар орасида ўтказиладиган мусобақада албатта биринчи ўринни олиб, факультетимиз саккиз йилдан буён қўлдан бермай келаётган Қизил байроқни бу йил ҳам сақлаб қолишга муносиб ҳисса қўшишимиз керак экан; ўқишга борганимизда у кишига кўп ишимиз тушаркан. Так што, у кишининг кўзига ёмон кўриниб қолмаслигимиз керак экан, агар ким ёмон кўриниб қолгудай бўлса, ўзидан ўпкаласин экан, чунки ҳар йили йиғим-терим даврида ҳеч бўлмаса бошқаларга ибрат бўлиши учуноқ ўн-ўн беш талаба институтдан ҳайдаларкан.

Саволлар бўлмади.
– Боллар, отбой! Эрталаб олтида подъём, ўн икки яримдан биргача абет. Полядан қоронғи тушганда қайтамиз. Нормани бажармаганлар поляда мен билан қолади, бажарганлар учун соат ўнда отбой. Тушунарлими? Тушунарли бўлса, бугунга отбой! Ҳамманг бориб ухла. Кимнинг у ёқдан бу ёққа юрганини кўрсам қаттиқ хафа қиламан.

II

Ўт кетгандай ё ой куяётгандай кимдир темирларни бир-бирига уриб даранглата бошлади, ўткир овозда бир неча бор “Подъём! Сельхозотряд, подъём!” деб такрорлади. Ваҳимага тушганлар ўринларидан сапчиб туришди, бу қадар эрта туришга ўрганмаганидан ётишда давом этганлар, ўтириб ухлаётганлар устидан кўрпалар сирғалиб бетон полга туша бошлади. Қоронғилик (эшик ёнида биттагина фонус ёниб турар, Азроил Жабборовичнинг қўлидаги фонарь ҳар замонда кўзларни қамаштириб қоларди), шовқин, норози хитоблар, тўнғиллаб сўкинишлар… “Лоток” деб аталувчи бетон новда туриб қолган, тиш пасталаридан сут рангига кириб бораётган сув, совуқ ҳаво, кўкда чарақлаётган юлдузлар, тиқилинчда, гугурт чўплари ёруғида шоша-пиша ейилган бир-икки луқма нон; жунжикиб, қунишиб, меровланиб сафда туриш…

Азроил орамиздан вақтинчалик ошпаз ва чойхоначи танлаб олгач, ҳар биримизни фамилиямизни айтиб ўртага чиқариб, иккитадан этак ва биттадан рақам тақдим эта бошлади. Тонг қоронғилиги сабаб бўлса керак, Азроилнинг юз қиёфасини яна яхшилаб кўра олмадим. Фақат этак олаётганимда унинг ич-ичига ботган икки жағида олхўридай-олхўридай икки ғудда тинмай бориб келаётганини кўриб қолдим…

Асфальт йўлдан озроқ юргач, Азроил бизни тўхтатиб, пайкалга ишора қилди:
– Ҳар ким хоҳлаган жойидан терсин. Норма 120. Бугун биринчи кун бўлгани учун майли, 100 бўлсин. Абетгача 60, абетдан кейин 40, Қани, боллар, бошланглар!

Бир вақтлар, “Чинор” романида бўлса керак, чигирткалар ҳақида ўқиган ва тушимда бу вабони вошиллаб, йўлида учраган бор нарсани еб битириб, ортидан шудгорлаб ташлангандай ер қолдириб кетаётган қора издиҳом тарзида кўриб чиққан эдим. Биз ҳам ранг-баранг либосли издиҳомдай ўзимизни пахтазорга урдик. Пайкал бир машина теримидан ўтган, лекин барибир оппоқ чамандай, ерда ҳам бир олам пахта оқиб ётар, гўё комбайн ҳавасга ғўзалардаги пахталарни ерга тўкиб чиққандай эди. Ҳар ким кўзига яхши кўринган ва танишига яқинроқ жойга ташланди. Ҳали шудринг кўтарилмаган эди, бир пасда жиққа ҳўл бўлдик. Худди афсонавий жонзотлардек гап йўқ, сўз йўқ, дилда бироз ваҳима билан ягона мақсад – ён-атрофдагилардан ортиқроқ этак пахта тўкиш дарди билан жон-жаҳдимиз-ла ишга киришиб кетдик…

Кейинроқ мен ўзимча шундай хулосаларга ҳам бордимки, афтидан, Азроил ҳам, бошқа домлалар ҳам инсон психологиясидан анча-мунча хабардор бўлишган; эҳтимол, улар қадим замонлардаёқ бир-бирига нотаниш бўлган тўдаларнинг, ҳатто чексиз-чегарасиз майдонда ҳам ҳосилни бир-биридан қизғаниб, кўпроқ олиб қолишга уринганликларини билганлар ва бундан тегишлича хулосалар чиқаришиб, “зарбдор бригада” тузиш фикрига келганлар. Шунингдек, улар бу тажрибаси биринчи курсларда, айниқса кечагина қишлоқдан келган, катталарга ҳурмат-ишонч қон-қонига сингиб кетган содда болаларда ошиғи билан ўзини оқлашини ҳам яхши билганлар. Эҳтимол, улар ўтган байроқдор саккиз йил тажрибасига кўр-кўрона суяниб қўя қолгандирлар…

Кўпчилигимиз “хомлаб” қолдик; энгашгач, минг машаққатсиз қаддимизни тиклай олмасдик. Кун чиқиб, ғўзалар қуриганидан сўнг бармоқларимиз тилиниб, қонаб кетди. Ўрганмаганимиз учунми, бутифос ҳидидан бошларимиз айлана бошлади, айримлар теримни тўхтатмаган кўйи ўхчиб-ўхчиб қўярди… Йигирмага яқин бола “абетгача 60, абетдан кейин 40” теролмадик. Аммо Азроил ўз айтганини қилди – йўл устига “Виллис”ни қўйдиртириб, чироғини пайкалга қаратдирди, шу ёруғликда биз – арвоҳдай рангсиз шарпалар ғимирлаб юриб, икки этакдан пахта тердик. Шу билан ҳам нормаси тўлмаганлар шийпонга келгач, чорак соатда ювиниб-овқатланиб бўлгач, ошхонага ўтиб картошка тозалашга тушдик. Ўтирган жойида мулгиб бораётганлар Азроилнинг тавсиясига кўра пиёзга ўтказилди. Мен ҳам ўтмас пичоқ билан пиёз артишга тушдим. Улар аччиқ эди, ўта аччиқ эди, шу қадар аччиқ эдики, кўз ёшим тинмай қуйилиб келарди, қуйилиб келарди…

Эртаси куни норма 120 га чиқди (“абетгача 70, абетдан кейин 50”). Шунга қарамай, атиги ўн учтагина бола бу кўрсаткичга эришолмади. Кечки “профилактика”дан кейин эса атиги олти бола ошпазга ёрдамга келдик. Ҳолбуки, шу куни қўшни бригададан келган курсдошларимизнинг айтишича (улардан бирини ушлаб олган Азроил “Партизан!” деб баракдан ҳайдаб чиқариб юборди), уларда норма 70, ўртача кўрсаткич эса 50 килонинг нари-берисида экан.

Биринчи беш кунликда ғолиб чиқдик.
Тушлик чоғи кичкинагина йиғилиш ўтказилиб, проректор Азроилга “Фахрий ёрлиқ” ва пул мукофоти топширди. Шунда кўпчилик Азроилнинг юзини биринчи марта кўрди-ёв. У мутеларча қўл қовуштирган, юзи қувончдан ял-ял ёнар, оғзининг таноби қочмаслиги учун қалин лабларини қаттиқ қимтиб, кўзлари ғилтиллабгина турар, сийрак сарғиш сочли бошида шляпасининг чуқур ботган айлана изи қолганди. Уни саҳар бўзарар-бўзармас, тонг қоронғисида, оқшом йигирма бешлик чироқнинг хира ёруғида (пахтазорда тепангда ғўддайиб турганда бош кўтариб қараш қайда!) худди мўмиёдай ҳиссиз юзли бир одам деб юрардик…

Еттинчи куни яна машина бир бор ўтган янги пайкалга тушдик. Сал чатоқлик ҳам рўй берди: бригадир от чоптириб келиб, бақириб-чақирганча, йиғлагудай бўлиб бизни ҳайдаб чиқара бошлади. Биз бажонидил унинг айтганини қилдик. Мен унинг аҳволини тушунардим албатта: қайси деҳқон қўл теримидан (бу иккинчи терим-а, иккинчи!) манфаат кўрибдики… Бу энди бригада чўнтагидаги пулни чақирилмаган ҳашарчиларга улашиш билан баробар-да. Тўртинчи терим, подбор бўлса ҳам ҳар қалай тушунарли, бироқ иккинчи теримни қўлда ўтказиш… Азроил хўп уриниб бригадирни ҳовуридан туширолмагач, йўлдан ўтаётган машинани тўхтатиб, унга ўтирди-да, қаёққадир жўнаб қолди. Ажойиб ҳисларга чўмилиб, бригадирни етти авлоди билан қўшиб алқаб дам олиб ётган чоғимиз “Виллис”да проректор, декан ўринбосари, бўлим бошқарувчиси ва Азроил етиб келишди. Улар бригадирни чеккароққа олиб ўтишиб, нақ ярим соат алдаб-аврашди. Қизиққонроқ проректор бу орада икки марта дўқ ҳам уриб юборди (шунда биз унинг “сиёсат… отчёт… секретарь… олти миллион… душман…” деган сўзларни чала-чулпа эшитиб қолдик). Охир-оқибат бўйинбоғли басавлат зиёлилар оми бригадирни енгишди – у ночор аҳволда мунғайиб турди-турди-да, бизларнинг қайтадан пайкалга кираётганимизни кўргач, илдам отига миниб, уни бош-бўйни аралаш аямай савалашга тушди. От аянчли кишнаганча ўқдай учиб кетди. Қуюқ чанг кўтарилди. Кейинроқ эшитишимизча, бригадир шу куни шом палла отида йиғлоқи ўлан айтиб кетаётиб зовурга йиқилиб тушган, икки қовурғаси синган, кўкраги эзилган, шу билан терим охиригача шифохонада ётган…

Теримни бошлаганимизга ўн бир кун бўлди. Иккинчи беш кунликда ҳам ғолиб бўлдик. Проректор Азроилни қучоқлаб, икки юзидан чўлпиллатиб ўпиб олди.

Албатта, мен тушунаман – иш одамни ўлдирмайди. Лекин мен бошқа бир нарсани тахмин қиламан: иш эмас, иш муҳити, шундаям одамнинг ўзини жисман эмас, одамдаги одамийликни ўлдириши мумкин. Эҳтимол, иш билан ишнинг фарқи бўлмас, аммо бир ишдаги микромуҳит иккинчи ишдагидан кескин фарқ қилиши мумкин экан.
Ўзим қишлоқда ўсганман. Мол-ҳол, томорқа, пахта дегандай, ишқилиб, кунига юмуш топилиб турар, меҳнат қилиш овқатланиш каби оддий эҳтиёжга, табиий бир нимага айланиб кетганди. Ҳатто, эсимда, эрта кўклам чоғи ҳўкиз арқонлаб келаётиб, ҳар йили томорқа экиладиган жойдан занглаган белкурак топиб олдим. Ўшанда бир дона чучмомани қулоғимга қистириб олганча енгимни, шимимнинг почалари қайириб астойдил ер ағдаришга тушиб кетгандим. Ора-сира сўлқиллаб ётган ернинг палахса-палахса бўлиб ағдарилаётган, ўсимликларнинг қизғиш-оқиш томирлари бор муздай бўлакларини қўлимда узоқ ушлаб турар, ҳидлар, увалатар эдим. Тушгача ишладим, қўлларим қавариб кетди, ҳарсиллаб қолдим. Лекин… лекин бу, агар сўзларим ялтироқ бўлиб туюлмаса, лаззатли, илоҳий меҳнат эди. Йўқ, гап кимгадир яширинча яхшилик қилиб, бундан ич-ичимдан яйраганимда ё кишини сархуш этувчи баҳор ҳавосида эмас эди, гап… аллақандай бошқа бир нимада эдики, буни сўз билан тузукроқ тушунтириб беролмайман, деб қўрқаман.

Бу муҳитда эса, ҳали тонг отмасданоқ “бугун роса чарчайман-да” деб кўнгил хижил бўлиш, Азроилнинг кўз қарашлари, гап оҳанги, зуғумидан қўрқиш, ваҳимага тушиш, кайфиятсизлик, ҳамма нарсадан, аввало ўз-ўзингдан норози бўлиш, ўзингни омадсиз, камситилган, фақат бажарувчи қўғирчоқ ўрнида кўриш – буларнинг бариси меҳнатни оғир, кишини жисман ва маънан эзадиган ёвуз кучга чиқариб қўйди. Оқибатда мен уни ёмон кўриб қолдим, мен ундан безиб қолдим. Энди иш – оғир, машаққатли мажбурий машғулотга айланди. Кимдир мендан озроқ терса бадхоҳлик билан қувонардим, кўп терганларни кўрганда эса ичимдан қиринди ўтадиган бўлди; уларнинг барини бирдай ёқтирмай қолдим; асабий, жиззаки, ҳатто ғаламисроқ одамга айланиб бораётганимни ғира-шира англардим. Ва шу билан бирга мени айнан ишнинг ўзигина эмас, балки “чарчадим…” ёки “чарчайман…” деган фикрлар тезроқ ҳоритаётгани билиб турар, кўпчиликни кузатиб туриб эса фикримнинг тўғрилигига ишонч ҳосил қилардим. Бошқа “оддий” отряддагилар бизни очиқдан-очиқ мазах қилишар, истеҳзо билан қарашар, айниқса, энг оғири, энг суяк-суякдан ўтиб кетадигани – баъзилари бизга ачиниб қарашарди. Бундай нигоҳларни ҳис қилганим он номусдан ерга кириб кетгудай бўлардим… Шийпонимизда оқшом “партизанлар” қандай қилиб ўз табелчиларини алдаганлари, қандай қилиб бир этак пахтани уч-тўрт марта “айлантирганлари”ни, қандай қилиб камроқ териш ва айни замонда штабга тушмасликка муваффақ бўлганларини айтиб оғиз кўпиртиришар, ишқилиб, гап мавзуси килограммдан, қандай қилиб озроқ ишлаганини (!) кўз-кўз қилишдан нарига ўтмасди. Кун килограмм, тун килограмм, саҳар килограмм, шом килограмм, ҳатто босинқирашу тушларда ҳам килограмм… Дунёда нималар бўляпти, бу билан қизиқмай қўйдик. Қизиққан тақдирда ҳам на вақтимиз, на Тошкентдан кўтариб келган газета-журналлардан бошқа ўқийдиган нарсаларимиз бор эди; кичкинагина, эскидан эски телевизорни эса Азроилнинг ўзи кечки саккиз яримда ёқиб, тўққиз яримда ўчирарди.

Муҳит хулқимизга таъсирини ўтказа бошлади: кўп сўкинадиган, арзимаган гапга эринмай жиқиллашадиган, “Алининг аламини Валидан олиб”, сал баҳона топилса бас, бир-биримизга аямай заҳримизни сочадиган бўлдик. “Партизанлар”ни ҳе йўқ, бе йўқ, тўсатдан “оқсуяклар” атаб икки марта дўппослаб олдик, бир марта улар ҳам йиғилишиб келишиб пўстагимизни қоқиб кетишди. Роса калтак еган бўлсак-да тўпланиб қолган алам, ғазабимиз бир кунча камайиб, сал енгил тортгандек бўлдик…

Қўлларимизни қоп-қора кир чолмадек босиб, тарам-тарам ёрилиб кетди; ўсиб кетган тирноқлар орасига кир тўлди; шампунь кўрмаётган сочлар аввалига қуруқшаб, сўнг ёғ босиб гуллай бошлади; қоп-қора тусга кирган лаблар пўрсиллаб ёрилди, оғизни сал каттароқ очсак ё кулсак, улардан қон сизиб чиқарди; соқол-мўйловлар ўсиб кетди; ғўза баргларидаги ширага шимган кимнинг шими, кимнинг кўйлак-майкаси қўйиб қўйилса, худди крахмаллангандай тик турадиган ҳолга келди; ётоқда пайпоғу пайтаванинг ҳиди димоқни ёрарди; гоҳ қайнатилиб, гоҳ қовурилиб берилаётган ҳар кунги “шланг” – макарон деган бало ва қотиб қолган аччиқ буханка нондан жиғилдонлар қайнарди…

III

Ўн иккинчи куни тушлик маҳали гўштсиз “шарманда шўрва”га бўктирилган нонни шоша-пиша ямламай ютаётганимизда барагимиз эшиги бир лаҳзага тўсилди – бир гавда липиллаб ўтди, сўнг яна ёрқин қуёш нурлари оқиб кира бошлади ва:
– Ёқимли иштаҳа! – деган қўнғироқдек овозни эшитдик.

Агар ўша пайтлари ёшлар орасида расм бўлган ибора билан айтсак, “биз тахта бўлиб қотиб қолдик”. Гап бу сўзлар шаҳардаги ҳар ошхонада учрайдиган “Приятного аппетита!” тилагининг таржимаси эканлигини кўпчилик билмаслигида эмас (о, она ўзбек тили, биз сени қанчалар хор қилиб қўйдик!), гап овоз қиз боланинг овози эканлигида эди. Оғизга солганимиз оғизда, ютаётганимиз томоғимизда, ушлаганимиз қўлимизда қолди. Қиз яна бир бор жарангдор товушда: “Ҳорманглар, йигитлар!” деди-да, ўнг тарафдаги омборхона ҳисобланмиш кичкинагина ҳужрага кириб кетди. Боя бир сас чиқаришга улгуролмаганлар мана энди гувиллашга тушишди: оҳ, вой, дод, ўлдим, куйдим… Бироқ довдир бу ҳаяжонни бошқа бир:
– Боллар! – деган овоз босди. Устимиздан совуқ сув сепилгандай бирдан ҳушёр тортдик. – Беш минутдан кейин стройса!

“Абетгача 80” термаганлар насибасини олганидан сўнг Азроил отрядимизга Ўғилой исмли ҳамшира келганлигини, энди “вазелин-мазелин, анальгин-панальгин”ларни шу қиздан олишимиз мумкинлигини тўнғиллабгина эълон қилди. Биз пахта чигитларидай бир-бирига ўхшаб кетадиган кунларимизда шу ўзгариш юз берганига ҳам шукр қилдик. Шу пайт эски сатил кўтариб, Ўғилойнинг ўзи ҳам чиқиб қолди.
Қиз ўн саккиз яшар эмасди, шунинг учунми, унинг хунуккиналиги дарров кўзга ташланарди. Кўзлари кўк, майда сепкил тошган бир бурдагина юзи ҳам, сириб боғлаган рўмолидан чиқиб пешонасига тушиб турган бир тутам сочи ҳам сарғиш, лаблари юпқа, қирра бурун, озғин, умуман даставвал болалигида кўп касал бўлган нимжон қиз таассуротини қолдирарди. У тор куртка, торгина шим кийган, айниқса шими унинг чиллакдек оёқларини ошкор этиб турар, кимдир дарҳол маъноли йўталиб “арматура…” деб қаттиқ шивирлаганда қизнинг қоматига, бошқаси пайровни илиб кетиб: “ой”ини олиб ташласа ҳам бўларкан…” деб ҳуснига ишора қилганида, холисанилло айтганда, унчалик янглишмаган эди.

Кечқурун келганимизда қизнинг ҳужрасида чироқ ўчиқ эди. Кимдир заҳарханда билан: “Ойимқиз сайру саёҳатда”, деди. Аммо… шийпон атрофи топ-тоза қилиб супурилган, кўлоблатиб сув сепилган, дарахт тагига бўшаган чой яшиги қўйилиб, унга ёпиштирилган чизма қоғозига бир нималар ёзилган эди. Яқинроқ бориб “Қотган нон учун” деган сўзларни ўқидик. Яшик ёнига ариқ бўйида тўнтарилиб ётган кастрюл келтирилиб, унга “Қолган овқатлар учун” деб ёзилганди. Шунча болага бир ўзи ошпазлик қилиб жуда чарчаётганидан ҳар куни нолийдиган Қадамдан ҳам, касаллик тарихини кўтариб келганида (у июль ойида сариқ бўлган экан) кўз олдида йиртиб ташлаган декан ўринбосарини кўрганида қалтироғи тутиб қоладиган нимжон самоварчи Тиллодан ҳам бундай ёруғлик чиқмаслигини билганимиз учун бу кимнинг иши эканлигини зумда тушундик. Янгиликни муҳокама қилиш учун ичкарига кирарканмиз, 25 лик чироқ хира ёритиб турса-да, барагимиз ҳам ёғ тушса ялагудай тозалаб қўйилганининг гувоҳи бўлдик. Учинчи янгиликни чойхоначи етказди: Ўғилой декан ўринбосари билан аввалига қизариб-бўзариб нима ҳақдадир роса тортишибди, сўнг у билан “Виллис”га ўтириб жўнаб қолибди. Ўринбосарнинг бундай ишларга суяги йўқлигини эшитиб улгурганимизданми, кимдир чўзиб ҳуштак чалди, кимдир маъноли илжайди, кимдир ёмон сўкинди. Аммо тўртинчи янгилик ҳам бизни махтал қилиб қўймади – машина келди, ундан бир-бирига кийдирилган учта каттагина пластмасса тоғора кўтарган Ўғилой, декан ўринбосари, бир ўрам симни елкасига ташлаб олган яна бир киши тушди. Бадқовоққина бу одам монтёр экан. У тўнғиллай-тўнғиллай, кўрпаларимизни ифлос этиги билан босиб-янчиб ўтиб бир пасда барагимизнинг олти жойига, қизнинг ҳужраси эшиги тепасига патрон ўрнатди, патронларга юзлик лампочка қўйиб ёқиб юборди. Атроф кундуздай ёришиб кетди денг… Намозшомкўрга ўрганиб қолган эканмиз, ҳаммамиз бир-биримизга, тепага афтимизни бужмайтириб қараймиз.

Ўша куни мен одам кўнглини овлаш учун тоғларни қўпориш шарт эмаслигини, кичкинагина илтифот, арзимаган майда эътиборнинг ўзиёқ кўнгилга илиқлик бахш этишига амин бўлдим. Айниқса, Опа (Ўғилойни энди кўпчилик ҳурмат билан шундай атай бошлади) ўнга яқин кирсовун билан тоғораларни ўртага қўйиб, овқатдан сўнг самоварда иссиқ сув бўлишини, кирларимизни ювиб олишимиз мумкинлигини, тез кунда ҳаммом ҳам бўлишини айтганида; бир-иккита озроқ терган болани ҳайдаш билан қўрқитиб жўнаб кетаётган ўринбосарнинг ортидан чопқиллаб борасола, энди қўзғалаётган машинани тўхтатиб, ундан бир қучоқ газета-журнал олиб келиб бизга берганида; овқатимизда хуш бўй таратиб турган шивитни, нонларнинг кесиб тайёрлаб қўйилгани, идишларни ювиш учун бўш қозонда илиқ сув тайёрлигини кўрганимизда… Энг муҳими, Опа буларнинг барини табиий бир нарсалар ўрнида кўрар, қилганларини таъкидлашни афтидан хаёлига ҳам келтирмасди. Кимнингдир “Нега аввалроқ келмадингиз?” деган саволига мулойимгина жилмайиб: “Сизларни эсдан чиқаришган экан-да, укалар. Ўзи шундай бригада борлигини кеча эшитиб қолдик”, деб, “Газеталар нега авваллари келтирилмасди?” деган саволга эса: “Ҳа, энди, кўзларингизни аяшгандир-да”, дея жавоб қайтарди. Опа бир оғиз бўлсин ҳеч кимни ёмонламади, фалончи шу ишни қилмаган-да, демади, балки шуниси билан ҳам бизга янада кўпроқ хуш ёқди. Ҳатто биров бурчакдаги устун ортидан сохта ваҳима билан: “Ўртоқ врач, гинеколог керак!” деб қичқирганида Опа бир лаҳза ҳам довдирамасдан ўктам овозда: “Ўзингизгами?” деб жавоб қайтарганида ишга чиққанимиздан буён биринчи марта яйраб-яйраб, думалаб-думалаб, кўзимиздан ёш чиққунча кулдик…
Шу оқшом ТошМИнинг олтинчи курс талабаси беморларни қоп-қоп макаронлар уюлган, эски музлатгич ғувиллаб турган, уч салафан қопда нон турган, бир каравот, бир столу уч оёқли табуретка аранг сиққан хонада қабул қилди.

Оқшом ётоғимизда қандайдир дориларнинг ўткир ҳиди гуркираб кетди.

Эрта саҳар, ҳамишагидай юлдузлар чарақлаб турган палла, Азроил нормани эълон қилаётган эди, елкаларини қучганча Опа оқ халатда қунишибгина чиқиб келди. “Ассалому алайкум, яхши ётиб турдиларингизми?” деб сўрашди Опа. Биз ўрганмаганимиздан бўлса керак, қимтиниб бир нималар деб ғўлдираган бўлдик. Азроил тўнғиллади:
– Ётавермапсиз-да.
– Йўғ-е… Ҳа, мана, рўйхат.
– …?
– Бу ерда олтита касалнинг фамилияси ёзилган. Рухсат берсангиз, соат ўн бирларда штаб машинаси келганида уларни тумандаги поликлиникага олиб борсам.
– Нима?! – Азроилнинг кўзлари олайиб кетди. – Олти киши?! Менга қаранг, Островский қорда яланг оёқ темир йўл қуриб…
– Корчагин… – деб юборди кимдир даврадан эҳтиётсизлик билан.
– Қирқ еттинчи! – таҳдидли хўмрайди Азроил. Ҳаммамизнинг нафасимиз ичимизга тушиб кетди – у ёнидан машҳур “қора дафтар”ни чиқариб, унга нимадир белгилаб қўйди. Бу дафтар Азроилга картотекадай гап эди. У ҳар рақамга (Азроил бирортамизнинг исм-фамилиямизни билмас, аммо ҳаммамизнинг рақамимизни ёддан билар, чақирганда, гапирганда, уйғотганда ҳам фақат рақамимизни тилга оларди) алоҳида бет бағишлаган, унга, эшитишимизча, фақат ўзигагина маълум иеролиглифлар билан гоҳо нималарнидир ёзиб қўярди. Юқори курсдагиларнинг айтишига қараганда, синов-имтиҳонлар, лабораториялар пайти шу дафтар унинг столида очиқ тураркан. – Боллар, сенлар бораверинглар кечаги қартага, мен етиб оламан.

Кейин қандай суҳбат бўлиб ўтгани номаълум, аммо одатдагидай қовоғидан қор ёғаётган Азроил далага келганидан беш дақиқа ўтар-ўтмас бошини эгиб олган, ёноқлари қизариб кетган Опа елкасига этак ташлаб келди ва урти олмадай шишган жағини рўмол билан боғлаб олган Аширнинг ёнида пахта теришга тушиб кетди.
Бу кунга келиб ўртача кўрсаткичимиз 165 ни ташкил этганди. Талаба бўлиб пахтага борган ёки шу соҳада ишлаётганлар учун бу рақам анча шиширилгандай туйилиши мумкин. Аслида ҳам шундай. Кун бўйи минг ўлиб тирилсак ҳам 120 дан оширолмасдик. Гап шундаки, отряддаги ўттиз бола подбор терарди. Ҳа, ўша, ерда хас-тупроққа қоришиб ётган подборни. Ёш болага ҳам аёнки, пахтага қараганда подборни териш бир неча баробар осон, унинг вазни ҳам кўнгилдагидай. Тележканинг қуйи қисмига бир тирсакча қалинликда оқ пахта яхшилаб зичлаб босилади, сўнг ўртасига подбор уйилади, буни энди тепкиламаса ҳам бўлади. Шундан кейин “маскировка”нинг олий нуқтасига етилади: аввал рисоладаги қовун-тарвуздай ё ундан ҳам каттароқ тош-кесаклар, этак-этак нам тупроқ подбор устига ташланади, устидан эллик-олтмиш пақир сув қуйилади, ниҳоят яна бир тирсакча пахта тўшалади-да, армонсиз тепкиланади. Қараб турибсизки, бир тележка пахта (оқ пахта-я!) гоҳо уч тоннадан ҳам кўпроқ тош босиб турибди-да. Тарозидагилар ҳамма нарсани билишади, лекин миқ этмай тураверишади; лаборант қизча тележканинг қанотини очдириб бир тутам пахтани нари-бери текширади-да, “олий сорт, қўл терими” деб қоғоз ёзиб бераверади… Ноинсофлик жуда ҳаддидан ошиб кетган тақдирда “скидка” кўпроқ қўйилади ё бирон ҳафсалалиси тележканинг устига чиқиб қарар, жуда қунт қилса тележка пахтани ағдарган пайти қарар, барибир, оқ пахтани кўради-да, шу билан ўзини ишонтириб, дарҳол орқага қайтади. Чунки бу ерда у яна бир муддат ушланиб қолгудай бўлса пахтани бунтга чиқариб бераётган элеваторнинг дақиқа сайин ишдан чиқаётгани, бечора ишчининг сўкина-сўкина тош ёки кесакни инқиллаб кўтариб, ёнидаги худди шундай тош-кесаклардан уйилган тоққа олиб бориб ташлаётганининг гувоҳи бўлиб қолиши мумкин ахир. Тўғри, бу ўринда ҳам йўл бор, яъни бир-иккита тиррақи талабанинг гўрига ғишт қалаш билан қутулса бўлади. Бу одам энди, сал қўполроқ тарзда айтиладиган бўлса, гўё “сен кар, бунинг устига гунгмисан?” деб берган саволига “ҳа, мен карман, бунинг устига гунгман” деган жавобни эшитиб, демак, тўғри топибман деб кетаётган одамдай… фақат бу ўзини атайин гўл тутади, унга шу маъқулроқ, ундан шуни талаб қилишяпти… Эсимда, совхозимиздаги пахта пунктининг тарозисида бир тележка пахта тортилаётган пайти юқоридан маъсул раҳбар келиб қолди. Тележканинг бўлса ҳамма томонидан сув чакиллаб томиб турибди. Шўрлик бригадирнинг фидокорлиги қўзиб кетиб, укаси ҳайдайдиган ўт ўчириш машинасини чақирган, ўшандан тележкага пахта ортиш жараёнида сув қуйдиртириб турган экан. Тарози денг, беш тонна саккиз юз килограммни кўрсатиб турибди. Ҳа, ана, бир тоннаси тележканинг оғирлиги дейлик, шундаям ақл бовар қилмас вазн! Пункт мудири илоннинг ёғини ялаган одам эди – бир сатил сувни шу заҳоти тележканинг тагига қуйиб юборди-да, фаррошга кўз қисди. Фаррош ҳам эсликкина экан, шошиб швабрасини ишга солди, яъниким тарози (устида тележкаси билан!) ювиляпти. Раҳбар бу кўзбойлоғичликка қараб турди-турди… кейин оҳиста, чарчоқ овозда фаррошга: “Опа, сув пахтага сачрамасин, сифати бузилади”, деди-да, югурдаклар қуршовида ичкарига кирди-кетди…

“Маскировка” ҳаммамизнинг кўз олдимизда, баъзида шахсан декан ўринбосари бошчилигида амалга оширилар, мактаб даври “стажи” ҳам борлиги сабаблими, бунга эътибор бериб ўтирмасдик.
Институт раҳбарлари орасида Азроилнинг яхшигина суянчиқлари бор шекилли, бир пайкални “ҳар ким хоҳлаган жойидан” оралаб, чала-чулпа териб улгурмасимиздан янгисини рўпара қилишар, баъзан қаршилик кўрсатиб қолган бригадирни бир амаллаб кўндиришарди.

Маълумки, домлалар пахтага кўпи билан бир ойга юборилади. Кейин уларнинг ўрнига бошқалари келишади. Шунинг учунми, биринчи сменадаги домлалар пайкални тозалаш, уни далолатнома билан топшириш сингари расмиятчиликларга вақт сарфлаб ўтиришмас, ҳосилнинг баракасини учиришиб, “мендан кейин дунёни сув босмайдими?” қабилида ҳар куни кечагидан кўпроқ пахта топширишнигина ўйлашар, бор ақл, бор заковат, бор истеъдодларини фақат шу мақсад йўлига тиккан эдилар. Бунинг устига ишнинг қизғини, мусобақаларнинг гуркирагани, мукофотларнинг зўри шу муддат ичида бўлар, кейинги ойларда ҳашарчилар асосан далада ғимирлаб юриб республика режаси тўлишини сабр билан кутишсалар бас эди.

IV

Ҳаддан ортиқ тортинчоқ кишидан ҳақли равишда шубҳалана бошлайдилар…
Гуруҳдошим Шукуржон ўзи аввалдан уятчангина бола эди. Пахтага келганимиздан кейин бутунлай ўз қобиғига ўралиб олди. У иложи борича ўзини мендан ҳам, бошқалардан ҳам олиб қочар, беихтиёр кишида унинг бутун саъй-ҳаракатлари ёлғиз қолишга қаратилган, деган фикр пайдо бўларди. Абитурентлик чоғларидаёқ унинг бағоят ўқимишли, ақлли, кўнгилчан эканлигини англаб олган, у билан уч-тўрт китоб олди-берди қилишга улгурган, ҳар қалай, орамизда яқин танишликка ўхшаш бир туйғу пайдо бўлгандай эди. Энди эса у сира менинг кўзимга тик қарамас, арзимаган нарса сўрасам ҳам “отим қора” қабилидаги баҳоналар билан қизариб-бўзариб, қийналиб рад жавобини берар, чой узатсам олмас, гуруҳимизда каттагина алюмин чойнак бўлса ҳам эринмасдан бориб ўзига самовардан чой олиб келар, темир кружкаси совиб улгурмаганидан кўпинча чой ичмаёқ ўриндан туриб кетаверарди. Беш-олти киши бўлиб идиш-товоқ ювишга навбатчилик уюштирайлик, деган таклифимни эшитиб дарҳол қатъиян рад этди, ҳатто қўрққанидан ранги бўзариб кетди, кўзлари бўлса ғилтиллайди… Сўрининг иккинчи қаватида қисилишибгина ётардик. Бир оқшом қарасам, Шукур ечинмасдан ётибди, кейинги оқшом эса адёлини узун қилиб эшиб орамизга ташлаб қўйибди. Тор жойда томоша, деганларидай бунга ҳам кулгим қистайди, ҳам жаҳлим чиқади, у бўлса миқ этмайди, яна ердан кўз узмайди… Умуман, унинг баданига бехосдан салгина тегиб кетсам ҳам ўзини ток ургандай четга тортаётганини илғаб юрардим. Кўнглим ғаш тортиб, Шукурни синчиклаброқ кузата бошладим. У кўп қашинарди. Бу албатта янгилик эмас, деярли ҳамма қашинар, битлар ҳам пайдо бўлганди. Лекин Шукур ҳаддан ортиқ кўп қашинарди, айниқса кечалари ғортиллатиб қашинаверарди, қашинаверарди… Мен йўталсам ёки ўгирилсам, нафасини ичига ютиб жим бўлиб қолар, бироқ ўзини икки-уч дақиқага базўр босиб турганидан қийналиб нафас олиши, тишларини ғижирлатиши, қандайдир бужмайиб қолганидан сезар ва раҳмим келиб енгилгина хуррак ота бошлардим. Кўпчилик бармоқлари орасини дока билан боғлаб олганди, шунинг учун Шукурнинг деярли ҳамиша қўлларини латта-путталарга чирмаб юришига унчалик эътибор бермагандим. Бир куни тушга яқин у бир-икки қалтираб, титраб кетди-да, сўнг шоша-пиша мендан узоқлашиб, ғўзалар орасига чўнқайиб олди. Мен энгашган кўйи кўз қирим билан уни кузатиб турардим. Сассиз юриб бориб унинг устига энгашдим. Шукур латта-путталарни ечиб ташлаб, жон ҳолатда қоп-қора қонга беланган бармоқлари орасини қашияпти экан. Мени кўриб даҳшатга тушди, сўнг, тўлиб турган эканми, кўзларидан дувиллаб ёш қуйилиб кела бошлади. Ўзи ўғил боланинг йиғисига тоқат қилолмайман, Шукур бўлса ҳам тинмай қашинади, ҳам йиғлайди, денг…
Шукур пахтага жўнаш олдидан ётоқхонадаги ўртоқлари билан туғилган кунни нишонлаб, тунги соат бирларда квартирасига келиб ётган экан, хўжайиннинг эрдан чиққан қизи қалам сўраб чиқиб қолибди… Уч кун пахта тергач, бармоқлари орасида аввалига қизғиш доғлар пайдо бўлипти, сўнг улар бўртиб-бўртиб, учида сарғиш сув йиғилган тугмачадай-тугмачадай тошмаларга айланибди. Аёвсиз қичитармиш. Энг ёмони – тошмалар сонида ҳам пайдо бўлиб, кундан кун кўпайиб кетаётганмиш. Шунга “таносил касаллиги орттирдим” деб жон-жаҳони қоронғи бўлиб юрган экан. Бошқаларга ҳам юқиб қолиши мумкин деган ваҳимадан-ку бўлари бўпти тоза. Номус кучли эмасми, ҳатто ўзини ўзи ўлдириш фикрига ҳам борипти. Опа келганида аввалига қувонибди, лекин барибир уят устунлик қилибди…

Кечқурун шолғомдай қизарган, қўрқувдан дағ-дағ қалтираётган Шукурни деярли судраб Опанинг олдига олиб кирдим. Опа тошмаларни синчиклаб кўздан кечираётган палла бало-қазодай бўлиб Азроил кириб келди. Шукур иккаламиз бужмайиб, кичрайиб қолдик. Жой йўқлигидан Азроил устундай бўйи билан тик тураверди. Шими туширилган Шукурнинг бўлари бўлди. Опа унинг тошмаларига қўнғир ранг суюқлик сурди, лейкопластирь ёпиштирди, иккала қўлини бармоқларининг учига қадар докада боғлади.
– Нима бўпти? – сўради Азроил.

Опа лотинчалаб бир нима деди.
– Қичимами?
– Йўқ, қўтир. Диспансерда беш кун ётса отдай бўлиб кетади. Бу касаллик бир хил овқат еяверганда, ҳаво ёқмаганида, тери орасига кўп чанг ўрнашиб қолганида пайдо бўлади. Ҳалиям болаларингиз соғлом экан, бўлмаса шу вақтгача камида ярмиси бу касалликка чалиниши керак эди. Қани, сиз ҳам бармоқларингизни кўрсатинг-чи, – менга мурожаат қилди Опа.
– Қирқ бешниям балнисага обормоқчимисиз?
– Олимовними? Албатта, – жилмайди Опа. – Нима, сиз яна ўн кундан кейин ярим отряд диспансерга тушишишини хоҳлайсизми?
– Ўн беш кунлардан кейин бўлса… – тайсаллади Азроил (тушунарли, бу муддатдан кейин биринчи сменадаги домлалар шаҳарга қайтишади). – Йод-под суриб туришнинг иложи йўқми?
– Йўқ. Менда… – Опа яна лотинча атамани тилга олди, – мазининг ўн процентлиси йўқ. Қаранг, Олимовда касаллик бундан камида ўн кун бурун бошланган. У диспансерда ҳеч бўлмаса бир ҳафта ётиши керак.

– Ўн… – Азроил бизга ғўддайиб қаради. – Менга қаранг, синглим, мен етмиш олти киши ҳисобига пахта топшираман, бунга чойхоначи, ошпазни қўшсак…
– Мен сизга ВККнинг қоғозини олиб келиб бераман, домла.
– Мендан қоғоз эмас, пахта сўрашади, синглим, пахта! Мени ҳам тушунинг-да…
– Мени кечирасиз, домла, лекин мендан болаларнинг соғлигини сўрашади.
– Қўйинг, синглим, ярашмаган гапларни. Сиздан фақат характеристика сўрашади. Ўшани эса, мана, мен ёзиб бераман. Агар биронта касал чиқмаса, “аъло” чўнтагимда деяверинг. Майли, уйингизга бориб беш-олти кун дам олиб келинг, мен сизга машина тўғрилаб бераман. Майли, қирқ бешинчи болаларга қараганда камроқ терсин, мен рухсат бураман. Хўпми, синглим… Мен ҳам тушунаман, биронтаси илтимос қилгандир, балки танишингиздир, агар яхшилаб текширсам, бир вилоятдан чиқиб қоларсизлар…

Опанинг дока ўраётган қўллари титраб кетди, ранги оқарди.
– Йўқ, домла.
– Э-э…
Азроил эшикни тарақлатиб ёпиб чиқиб кетди.
Барибир, Азроил Азроилллигига борди – эрталаб Опа ўртага чиқарган етти боланинг ҳар бирининг устига бостириб бориб, уриб юборгудай важоҳатда: “Бугун пахта тероласанми?” деб сўради. Опанинг жон куйдириб тушунтиришларига қулоқ солмади. Оқибат, Шукур билан Аширгина шифохонага борадиган бўлди. Шундаям уларнинг гуруҳдошлари, “земляклари” нормадан ўн-ўн беш килодан кўпроқ пахта теришса, уларнинг йўқлигини билдиришмаса. Биз рози бўлдик. Азроил яна олти кишини подборга ўтказди.

Соат кечки олтилар чамаси пайкал ёнига иккита “Икарус” келиб тўхтади. Уларнинг олдингисидан тушган Опа рўмолини силкитиб бизларни чақира бошлади. Бордик. Ажаб, “ҳаммом” куни экан. Териб қўйган пахталаримизни топширишга чопдик. Опа ҳам хирмон бошига келди. Бир лаҳзада пайкал оралаб юрган Азроил пайдо бўлди. У Опанинг жилмайиб “Ҳорманг” деганига жавоб ҳам бермай тўрт қадам наридан дўқ ура кетди:
– Бу нима қилиқ? Ким сизга ҳуқуқ берди? Болларни нега ишдан чалғитасиз?

Опа чўнтагидан бир варақ қоғоз олди:
– Мана, штаб бошлиғи тасдиқлаган жадвал. Унга кўра бригадамиз ҳозир ҳаммомга бориши керак. Шошилмасак бўлмайди, автобусларни топгунча ярим соат овора бўлдим.
– Менга қаранг, яхши қиз, – вишиллади Азроил, – менинг ўз хўжайинларим бор, улар менга бундай кўрсатма бермаган. Так што, автобусларни қайтариб юборинг-да, дарров баракка боринг. Тамом!
– Минздравнинг буйруғига кўра, домла, ҳашарчилар ҳар ўн кунда бир марта ҳаммомга бориб туришлари шарт. Бундан хабарингиз бордир, – йиғлагудай бўлди Опа. – Навбатимиз ўтиб кетади ахир.
– Билмайман, билмайман. Ўн йилдан буён пахтага чиқаман, бунақа буйруқни биринчи эшитишим. Ундан кейин, ҳамма буйруқлар ҳам бажарилавермайди. Ўзингиз ҳам осмондан тушмагансиз, буни яхши биласиз. Нима кераги бор, ўзингизни укаларингиз тенги болаларга яхши кўрсатавериб, шу билан шохингиз чиқиб қоладими?
– Домла!
– Бўлди! Ҳамма ишга!
– Мен… мен устингиздан шикоят қиламан… Мен рапорт ёзаман!
– Тўғри …овнинг олдига борақолинг, бир йўла мулла бўлиб қайтасиз. Ёзадиган бўлсангиз ҳам баракка бориб ёзинг, бу ерда ивирсиб юрманг!
– Мен… “Комсомолька”га… “Правда”га… – кўзларидан шашқатор ёш қуйилиб кела бошлаган Опа қўллари билан юзини тўсганча шийпон тарафга чопиб кетди.

Автобуслар қайтиб кетишди.

Кечқурун Азроилнинг хонасига проректор, декан ўринбосари ва ёнбошига “медицинское” деб ёзилган машинада келган уч киши йиғилишди. Бир соатлар чамаси ғўнғиллашиб, орада овқатланиб ҳам олишгач, Опани чақиришди. Яна ярим соатча вақт ғўнғир-ғўнғир, гоҳ эшитилиб қолаётган кескин товушлар, столни муштлаб қолишларда ўтди. Ниҳоят… кўзлари қизариб кетган Опа отилиб чиқди-ю, чопиб бориб ўз хонасига кириб кетди. Биз унинг ҳўнграб юборганини, бўғилиб ҳиқиллашга тушганини эшитдик. Овқат емадик ҳисоб. Турли шубҳа-гумонларда ўтган яна ярим соатдан сўнг ҳайъат чиқиб келди. Машиналар ўт олдирилди, қай биридир чўзиб сигнал берди ва шунда… кичкинагина тугунни бағрига босган Опа хонасидан чиқди. Опа остонага етганида тўхтаб, ним ўгирилди, паст овозда: “Хайр, йигитлар…” деди.

Кўчага чиқиб, Опамизни олиб кетган машина ортидан узоқ қараб қолдик…

Эртаси куни тушликка келаётган маҳалимиз кунчувоқда кўрпа тўшаб, яланғоч баданини офтобга тоблаб ётган новчагина йигитни кўрдик. Шу йигитни Опамизнинг ўрнига қўйишипти. Опамизни эса бу ердан икки чақиримча наридаги бригадага юборишибди. Йигит тақа мўйлов қўйган, ялтираб турган қуюқ сочларини тепага тараган, умуман, ўз ташқи кўринишига баъзи қизларга қараганда ҳам кўпроқ қарайдиган олифталардан бири эканлиги кўриниб турарди. Шунинг учунми, кўпчилик уни биринчи кўришдаёқ ёқтирмай қолди. Бунинг устига хоразмлик ошпазимиз Қадам бир гап топиб келди. Унинг айтишича, шу кунгача ҳар куни кичкинагина декча қозонда икки маҳал уч-тўрт кишига мўлжаллаб сергўшт, ёғли овқат тайёрлаб келаркан. Уни Азроил баъзан штабдан келган биронтаси, баъзан маъруза ўқишга келганлардан бири (буни қаранг, лектор жимжимадор имзони олиб, тишини кавлаганча қайтиб кетавераркан) билан баҳам кўраркан. Қадам Опанинг столига ҳам биринчи куниёқ Азроилнинг кўрсатмасига кўра ликопчада қулинг ўргулсин қовурдоқни олиб кириб қўйган экан. Бир пайт Опа овқатни олиб чиқиб “тақ” этказиб унинг олдига қўйибди-да, шу ерда турган Азроилга эшиттириб: “Болаларнинг ризқи тешиб чиқмаса олинг, ўзингиз енг!” депти. Сўнг ўзининг кичкинагина, қозоқи пиёладай келадиган косасига ярим чўмич макарон шўрва сузиб олиб кириб кетипти. Бақалоқ ошпазимиз бундан қатиқ таъсирланиб юрган экан. Янги врач Раимберди бугун унга беписандлик билан: “Йигит, бизга қиладиган овқатингда сабзини кўпроқ ишлат, мен “С” витаминини яхши кўраман”, деганида аввалига индамапти. Кейин, туриб-туриб ўзига алам қилиб кетибди. Шу алам таъсирида “Мана, сенга “П” витамини!” деб пиёздан, “Мана, сенга “К” витамини!” деб картошкадан роса солипти, “С” ва “Г” витаминларидан умуман ишлатмпти. Қилар ишни қилиб қўйиб, энди қалтираб юрган бақалоғимизни роса мақтовларга кўмиб ташладик… Сезганимиздай, қаҳрамонлик охири Қадам учун аянчли тугади – Азроил уни ошпазликдан олиб ташлади.
Оқшом Азроил билан Раимберди магнитафонни варанглатиб, сигарета тутунига кўмилган кўйи битта “Русская”ни бўшатишганини кўргач эса иккаласини бирдай ёмон кўрадиган бўлдик.

V

Алами ичида юрган, ҳар куни тунги тўққиз-ўнгача пахта териб, шундан кейин яна ўз севимли пиёз-картошкаларига рўбарў бўлаётган собиқ ошпазимиз сабаблими, кунда-шунда келиб-кетиб юрган “партизан”лар сабаблими, ишқилиб, миш-миш ғимирлаб қолди: эмишки, бундан тўрт йил бурун бизга ўхшаган отряд болалари байрамда ўзларини мастликка солишиб Азроилни роса қўрқитишган, ўшанда у бир ҳафтача биронтасига миқ этолмай юрган экан. Тўғри, у йили Азроил энди институтни битирган ёш, ғўр йигит экан, лекин… уриниб кўрса бўлади, чиқмаган жондан умид. 5 ноябрда келганимизга бир ой бўлиши, Азроилнинг шаҳарга қайтиб кетиши эҳтимоли режамизни тезлаштиришни тақозо қиларди. Ўзига “Крамер” лақабини олган Қадам ишни шундай ташкил этдики, бир йўла етти-саккиз киши пул йиғишга тушди. Апил-тапил қилиб қирқ сўм тўпланди. Терган пахталаримиз учун бизга ҳақ тўланмас, ҳали ноябрь охири, декабрь бошларида йигирма-ўттиз кун бекордан-бекорга далада юришимиз эҳтимоли назарда тутилиб, пулимиз ўша “қора кунлар”га асраб қўйилмоқда экан, яъни ейиш-ичишимизга тўлаш учун. Талабаларга спиртли ичимлик сотиш ман қилинганидан маҳаллий аҳолидан кимдир бу пулга иккита ароқ олиб келиб берди.

Илмий адабиётда “плацебо эффекти” деган тушунча бор. Буни пуч ёнғоқ тарзида ҳам ишлатишади. Бунда, масалан, бир пулга қиммат ҳабдорини мақтай-мақтай шифобахш хусусиятга эга мўъжизавий дори сифатида тақдим этиш ва кутилган натижани қўлга киритиш мумкин. Ёки бошқа бир мисол: мулла ўқиётган “куф-суф”га дилдан ишонсангизгина тиш оғриғингиз қолади. Бизнинг барагимизда шунга ўхшаш бир нима юз берди. Ишонасизми-йўқми, ароқнинг бор-йўғи биттаси ичилди, лекин деярли ҳамма маст бўлди. Жуда кўпчилик бир қултум ҳам ичмади, жуда кўпчилик шунчаки ҳидлаб қўяқолди, аммо ҳамма маст бўлди! Бу ҳодиса бир куни оқшом оч қоринга юз грамм отиб олган Қадамнинг: “Чақиринглар Азроилни бу ёққа! Ўғри у!” деб алжираган дамдан бошланди. Қадам тузуккина алёр айтаркан, тили алжираса ҳам сўзлари маънолигина эди: “Ота-боболаримизни эслайлик… Йигит номимизни оқлайлик!..” Шунда “плацебо эффекти” юз кўрсатди. Кўпчилик шунчаки бўш ёки сув солинган пиёлаю стаканларни бир-бири билан чўқиштира бошлади. Улар сув ёки ҳавони худди Қадамдай афтларини бужмайтириб ича бошлашди, худди Қадамдай кўзларидан ёш чиқа бошлади, худди Қадамдай енгларини ҳидлашиб “закуска” қила бошлашди. Организмда ғалати сирли бир нима рўй берди ва кўпчилик Қадамга ўхшаб чайқалиб, алжираб, кўзлари сузилиб, билса-билмаса чекишга тушиб кетишди. Кўзларни ачиштираётган қуюқ тутун кўпчиликнинг чиндан ҳам маст эканлигига сўнгги далил бўлди. Демак, қандайдир ишлар қилишимиз керак, деган ўйлар бошларда чарх ура бошлади. Кўзлар қизарди, қонлар кўпирди, пешоналарга иситма тошди, қўллар мушт бўлиб тугилди, калта-калта нафас ола бошлашди, кўкраклар кўтарилиб тушарди. Шу билан бирга ҳамма жонсараклик билан сўнгги турткини энтикиб кутарди. Уям топила қолди – меҳмонга келган “партизан” ҳамиша мўмин-қобилгина бўлиб юрадиган Комилнинг ёнидан ўтаётиб (у сўрида кўмирдай қорайиб кетган оёқларини осилтириб ўтирарди) сал тисланди, лекин елкаси унинг оёғига тегиб кетди. Комил ўрнидан сапчиб турасолиб, худди ҳиндулардай қаттиқ наъра тортди-да, бошқа бировга қаратилгани очиқ-ойдин кўриниб турган беадад ғазабда тишларини ғижирлатиб бўкирди:
– А-э-э! Сальхозотряд, бормисан, ур олифталарни, у-р-ур!

Бу нидо порох бочкасига тушган учқун бўлди. Ҳамма бир-бирини босиб-янчиб бечора “партизан”га ташланди. Кимлардир ҳафсала билан бир онда чироқларнинг барини синдирди. Зим-зиё қоронғиликда сўкинишлар, оҳлар, ҳайқириқлар, ёрдам сўрашлар… Чеккадаги сўрининг иккинчи қавати қулаб тушди, бу жангга янада шиддатлироқ тус берди… Шу билан бирга бу телба издиҳом худди кимнингдир измига бўйсунаётгандай аста-секинлик билан бўлса-да, Азроилнинг хонаси томон силжиб борарди. Йиқилаётганлар шу томонга қараб йиқилар, қочган ҳам шу томонга қараб қочар, қувган ҳам шу томонга қараб қувар, ортга, сўриларга қайтган жонга биров қайрилиб қарамас, улар гўё дам олиш учун чиқаётган ўйинчилардай гап эди. Улар ўрнига янгилари майдонга тушарди.

Мана, оқим Азроилнинг ҳужраси эшигига тақалди… яна бир силтов ва парда тутилган ойна қарсиллаб синди, эшикнинг иккала тавақаси тарақлаб очилиб кетди, бирданига беш-олти бола бир-бирини босиб полга йиқилиб тушди, бирон жойини ойна кесди шекилли, кимдир ваҳшиёна тарзда чинқириб юборди. Агар шу чинқириқ бўлмаганида, агар шу лаҳзада Муқбил тошотарнинг муносиб ворислари чироқни кўзлаб улгурмаганида, агар Азроил одатдагидай ўзига тўла ишонган овоз билан бир бақириб берганида эҳтимол, исён шу билан тугаган-қўйган бўларди. Лекин мерганлар ўз маҳоратларини намойиш этиб улгурдилар, Азроил сапчиб ортга чекинганча ваҳимага тушгани яққол билиниб турган қалтироқ овозда: “Нима бу… Нима гап?” деди ва… оловга мой сепилди. Бир онда кичкинагина хонага энг камида эллик киши кириб улгурди, уларнинг ярми қават-қават бўлиб чўзилиб ётар, бир қисми девор ёнидаги шкафни тепиб синдириб, унинг ичидаги қоғозларни сочар, бир қисми бир-бири билан аямай солишар, яна бир қисми эса уриб-тепиб деразани синдиришарди. Уруш асосан хонада ва дераза ёнида давом этар, худди ҳинд фильмларидагидай гурсиллашлар ҳам, дод-войлар ҳам, “ийя!”лар ҳам ошиб-тошиб ётар, буларнинг қай бири рост, қай бири ясама эканлигини англаб бўлмас, шу билан бирга энг кучли зарбалар албатта нишонга тегмас, беш-олти бола қўлида ўйнаётган қўлбола тўқмоқлар эса нуқул деворга ё деразанинг ҳозирча бутун ромига қарсиллаб келиб тегар, бундай битта зарб ҳар қанақанги одамнинг бош чаноғини мажақлаб ташлаши тайин эди. Кўкка чиқиб улгурган ойнинг хира-оқиш ёғдусида икки узун гавда шоша-пиша деразадан сакраб тушди, бири қўрқув билан: “Оломон бу! Ўлдириб қўяди!” деди, иккаласи ўзларини асфальт йўл томон уришди. Ғалаба шароби бизни янада сархуш этди, қийқириқлар билан ташқарига отилдик, жон-жаҳдимиз билан ошхонанинг омонат тикланган деворларини ер билан яксон қилдик, ҳар томонга тарқалиб гулханлар қалашга тушиб кетдик. Кўпчилигимизнинг қонимизда оташпараст боболаримиздан бир нима қолган шекилли, кўкка ўрлаётган оловга қараб туриб тотли ғалаба ҳисларини яна бир бор туйдик, кўнглимиз тўлиб, йиғлаб ҳам олдик. Лоток ортида яна бир гулхан тиллари биланглаб кўринди, қора тутунидан баллон ёқилаётганини тахмин қилиб шу тарафга отилдик. Энди йигирма-ўттиз қадам чопганимни биламан, нимагадир қоқилиб юзтубан йиқилдим. Тиззам жизиллаб кетди. Гугурт ёқдим. Олдимда қозиқлари тепага қараб қолган борона ётарди. Баҳордан бери ётаверганидан бўлса керак, роса занг босган. Қизиқ устида билинмаган экан, тиззам лўқиллаб оғрий бошлади, қон этигимга оқиб кирар, пайтавамдан сизиб ўтган илиқ суюқлик бармоқларим орасида билчилларди. Борона устига кўкрагим билан йиқилмаганим учун шукроналар айтиб, рўмолчамда яра ўрнини сириб боғладим.
Оқсоқланиб баракка қайтдим. Ўрнимга ётдим. Ухлолмадим. Лўқиллаш худди минг оёқли жондордай шошилмасдан, бир маромда, аста-секинлик билан юқорига силжимоқда эди. Ўзимни яна бир бор маст ҳис қилиб (эшитганмиз, ўқиганмиз, кинода кўрганмиз ахир) оёғимни кўтариб ётмоқчи, шу билан оғриқнинг юришини тезлаштириб, уни тезроқ вужудимдан чиқариб ташламоқчи ҳам бўлдим, аммо бу масхарабозлигим ўзимга бачкана туюлиб, дарров ҳушёрлигимга қайтдим. Бирин-кетиин кириб келган болалар индамасдан ётиб қолишди. Оғриқ ҳақида бировга гапиргим келмади, гўё бу кеча мастлик сингари оғриқ ҳам ёлғондай…

Кечаси деярли ухламадим. Энди кўзим илингандай эди, нимадир шиқирлади. Бошимни кўтариб икки шарпанинг оёқ учида Азроилнинг хонасига кириб кетаётганини кўрдим. Шу вақт увишиб қолган оёғимида яна оғриқ пайдо бўлди, тишимни тишимга босиб, кўзларимни чирт юмиб олдим…

Тонгда Азроил “…ҳаммаларинг билан кечқурун гаплашаман… ҳайдатаман… институтда гаплашаман…” деб роса пўписа қилди, бироқ кўпчилик сездики, у уйдаги гапни кўчага олиб чиқмайди, у бундан манфаатдор эмас, аксинча, ҳатто обрўйи тушиб қолиши мумкин. Бунинг устига Қадам ўртага чиқиб, бор айбни оқшом бостириб келган “местнийлар”га тўнкаб туриб олди. Шу сезги сабаблими, биз ўзимизнинг жамоа, куч эканлигимизни илғаб олдик, орамизда қандайдир яқинлик пайдо бўлди гўё. Шу сезги сабаблими, оғриқ оёғим қалтираб бир этак пахтани кўтаролмай турганимда бир эмас, уч бола кўмакка келди. Ранги сарғайиб, куни билан қайт қилиб юрган Қадамга ҳам икки-учтаси ёрдамлашаётганини кўрдим.

Ўнг оёғим соат сайин қизариб, дўмбирадай шишиб бормоқдайди. Тушлик чоғи Азроилнинг деразалар ўрнига картон қоғоз, фанерлар қоқилган, сал тартибга келтирилиб улгурган хонасига кириб, врачга оёғим шишаётганини айтдим. У сигаретасини оғзидан олмай, истеҳзо билан тикилди-да: “Кеча камроқ ичиш керак эди, йигит”, деди.

Муолажадан умидимни узиб, тушликдан кейин ҳам далага чиқдим. Ҳар нарсадан бохабар Қадам ҳаммамизга шипшитиб чиқди: энди икки-уч кун жимгина юришимиз керак экан, Азроил кечаги воқеани хўжайинларига чақолмагани аламига арзимаган нарса топсаям уч-тўрт кишининг устидан рапорт ёзиб бериши аниқ экан.
Кечқурун овқат тортмади. Ўрнимда чўзилиб ётавердим. Кимдир ғишт қиздириб келиб оёғимга босди, кимдир қайноқ сув солинган грелка қўйди. Иссиқ элитиб ухлаб қопман. Жиққа терга ботиб уйғонганимда тахминан ярим кечаси эди. Оёғим ваҳимали тарзда шишиб кетган, лўқиллаш ўнг оёғим бармоқлари учидан тортиб то миямгача етганди. Оғзим қуруқшаган, вужудимнинг ярми иссиқ плита устида ётгандай қизимоқда, иккинчи ярмида жон асари йўқдай, муз. Амаллаб қаддимни кўтардим. Кўз олдимни туман босди, миям шанғиллаб кетди. Ўнг оёғим тўнтарилиб қўйилган кувидай юқоридан пастга қараб шишиб кетган, кенг-мўлгина шимим сирилиб турарди. Иккинчи қаватдан пастга осилиб тушиш дўзах азоби бўлди… Чап оёғимга этик кийдим, ўнгига шиппак ҳам бормади. Сўри тагида ётган тўқмоқлардан бирини олдим. Қўполлигини айтмаса, тузуккина ҳассаликка ярарди. Бир оёқда сакрай-сакрай ташқарига чиқдим.

Йўлим сира унмасди, тошбақа мисол судралиб кетаётгандай эдим. Икки ёнда одатда комбайинлар қайрилиши учун тайёрланадиган йўл бўлиши эсимга тушди. Улар сертупроқ, аммо ҳозир шудринг тушиб тургани учун унчалик чангимаса керак. Сирғалиб пастга тушдим.

Шундай қилиб, беш-олти дақиқа асфальт йўлда ҳаккалайман, сўнг пастга сирғалиб тушиб тупроқ йўлда эмаклайман; ҳамма жойим лойга беланганини айтмаганда, йўлим уна бошлади.

Зовур… О, бахт! – узоқдан трактор товуши эшитилди, зум ўтмай унинг чироқлари кўринди. Сал одам башара кўриниш учун уст-бошимни қоққан бўлдим. Йўл чеккасида ҳурмат юзасидан ним эгилиб, бўш қўлим кўксимда уни кута бошладим. Келди. Ўткир чироқлар нуридан кўзим қамашиб, “тўхтатинг, бирга кетайлик” ишорасини қилдим. Трактор сал секинлади, сўнг бирданига газ бериб юлқиниб олдинга интилди-да, ўтди-кетди. Ўзиям олтитами тележка судраб келаётган экан, улар биланглаб-биланглаб илон изи қилиб юра бошлади, агар ўзимни пастга отмаганимда охирроғидагилар қаноти билан уриб кетиши тайин эди.
Ер билан битта бўлиб ётибман-у, хўрлигим келади… Тракторчини ҳам тушунардим албатта: ярим тун, уст-бош лой, қўлида таёғи билан зовурдан чиқиб келган арвоҳ, шу қабилидаги ҳикоятларнинг ёдга тушиши…

Опа шифокорлик қилаётган шийпонга етишимга икки юз қадамча қолди. Осмонда чарақлаб турган юлдузларнинг жойлашиш ўрнига қараб барагимизда “подъём” бўлгани, ҳозир болаларнинг чой ичишга тушганини тахмин қилдим. Шошилиш керак эди. Режамга кўра, ҳеч бўлмаса ишга чиқар маҳалига қайтиб улгуришим керак эди. Сабаби… сабаби шуки, мен ўқишни истардим, тўсатдан Азроил тузадиган рўйхатга тушиб қолиб, бошимга ғалва орттиришни истамасдим, емаган сомсага кимнинг пул тўлагиси келади…

Билмадим, бу масофани қанчада судралиб босиб ўтдим, аммо осмонда юлдузлар сўнгани, уфқда илк заррин нурлар пайдо бўлгани ёдимда. Шийпон жимжит эди. Ҳамма ишга кетганмикин деб ўйладим, бироқ самоварчининг чой қайнатаётганини кўриб, болалар ҳали ухлашаётганини тушундим. Энди шишган оёғим бир бўлак ёғочга айланган, гўё ҳозир уни урсам, қирқсам, куйдирсам ҳам ҳеч нима сезмайдигандай эди; муз белим томон ўрламоқда эди… Кўринишим билан самоварчини чўчитмаслик учун судралиб ичкарига кирдим. Бу жойларда ҳамма шийпонлар икки томчи сувдай бир-бирига ўхшаш бўлишини билганим учун ўнгдаги ҳужрага етиб олдим. Эшик тутқичидан ушлаб, минг машаққат билан қаддимни ростладим. Оғир-оғир нафас олган кўйи секин эшикни тақиллатдим. Ичкаридан қиз боланинг “ҳозир” деган товуши эшитилди. Бирдан енгил тортдим, шу қадар енгил тортдимки, ичи бўм-бўш мўмиё вужудга айланиб қолгандай сездим ўзимни, шу билан мени ушбу лаҳзага қадар ушлаб, суяб турган номсиз қудратли бир нимадан айрилгандай бўлдим ва “Опа…” дея шивирлаганча бетон полга гурсиллаб йиқилдим. Онгимни қуюқ туман қоплаб бораркан, назаримда, Опанинг қичқириб юборганини эшитгандай бўлдим…

VI

Мен йўналишни бутунлай қарама-қарши томонга олган, Ўғилой опа эмас, у кишининг курсдоши врачлик қилаётган бригадага келиб қолган эканман. Кейинроқ гапириб беришларича, мени кушеткага ётқизишгач, пичоқ билан шимимни кесаётган қиз оёғимни кўрган заҳоти “Қорасон” дея чирқираб йиғлаб юборганмиш. У беш-олти йигитни машина топиб келишга юборибди, кўзидан дувиллаб оқаётган ёши тинмай менга укол қилипти. Шу пайт бўлим бошқарувчиси “Жигули”сида келиб қолипти. Машина бир пасда мени туман марказидаги шифохонага етказиб келипти. Аммо қон заҳарланиб улгурган экан, олти соатлик машаққатли операциядан кейин ҳар қалай тиззамдан юқорисини сақлаб қолишипти…

Уч сутка кўз очмабман. Опа ҳар куни икки-уч марта ҳолимдан хабар олиб кетаркан. Аммо соврин барибир Азроилларда кетди – кўзимни очган лаҳзада Азроилни, декан ўринбосарини, Раимбердини кўрдим. Кўрдим-у, хира онгимда нариги дунёда Азроил билан ўтирибман, деган ўйдан даҳшатга тушиб, яна ҳушимдан кетдим.
Қисқаси, улар ярим кун мобайнида енгимдан кириб, ёқамдан чиқишди. “Ҳай-ҳай” демасам тиз чўккудай бўлишди. “Қизил диплом”, кандидатлик диссертациялари тимсолида олтин тоғлар ваъда қилишди, бутун қариндош-уруғларим учун институт эшигини ланг очиб қўйишди, ҳатто проректорнинг шахсан ўзи келиб, мен билан жуда қуюқ сўрашиб кетди… Пировардида, улар айтиб туришди, мен тушунтириш хати ёздим, яъни, мен фалон куни йиқилиб тушдим, домлаларга айтмадим, яширдим, арзимаган нарса деб ўйладим, оёғим шиша бошлагач, фалон бригададаги ўртоғим билан маслаҳатлашай деб йўлга чиққандим, айб ўзимда. Сана. Имзо.
Улар чиқиб кетишди. Опа кирди. Кўзлари киртайиб, янада озиб қолибди бечора. Олдимда бир фурсат жимгина ўтирди. Кейин секингина: “Буларнинг кўпаяётганига ўзимиз ҳам айбдормиз-да, ука…” деди. На таъна қилди, на ёзғирди. Шунчаки, ўз-ўзига айтаётгандай гапирди. “Сиз” демади, “ўзимиз” деди. Мен… минғирлашга тушдим; кўп йиллардан буён муҳандис бўламан деб юрибман, пахта терадиган янги комбайн яратмоқчиман, ҳатто оғма шпинделлар билан ишлайдиган биттасини калламда пишитиб ҳам қўйганман, фақат чизмалар чизишни ўрганиб олсам бас, мактабда муаллим йўқлигидан чизмачилик ўтмаганмиз ахир; мана кўрасиз сизнинг болаларингиз пахтага лола сайлига чиққандай ҳавасга чиқади… Қанча кўп гапирсам, ўзимга шунчалик ишонмай бораётганимни сезиб жим бўлиб қолдим. Опа маъюс жилмайди.

Уйга кетар маҳалим Опа бир даста гул кўтариб келди.

Ўқиш янги йил арафасида бошланди. Дарсларга протез оёқ билан қатнай бошладим. Негадир… ҳаммага шубҳаланиб қарайдиган бўлиб қолгандим. Уйдагиларнинг ачиниш тўла нигоҳлари ҳам жонимдан тўйдириб юборди. Бу ерда эса болаларнинг кўпроқ гапираётгани ичи ачиётгандай, гапирмаётганлари хушламаётгандек туйилаверди. Оёғим ғичирлаши билан кўп домлаларнинг асабига тегаётгандайман… Бу ёқда ўзимни аллақандай хиёнат, алдов шерикчиси, қўрқоқ, виждонсиз, латта йигит сифатида ҳис қилиш… Чидолмадим. Сиртқига айлантириш баҳонасида ўқишни ташладим. Номард Азроиллар номига бўлсин бир марта “қўй, ука, ўқийвер”, дейишмади. Мен бўлса… Гуруҳдошларим икки-уч марта уйга излаб келишибди, бироқ мен бир йилча Қўшработда, туғилган қишлоғимда кутубхоначи бўлиб ишлаб юрдим.

VII

Мана, орадан олти йил ўтиб, бу воқеаларни эсга олдим. Йўқ, бу билан кимнидир айбламоқчи, кимгадир нимадир таъна қилмоқчи эмасман. Бир нарсани жуда яхши биламан: ҳаммасига ўзим айбдорман, одам тақдири фақат ўзига боғлиқ.

Шукр, ёмон яшамаяпман. Уйим, гулдай хотиним, уч фарзандим, машинам бор. Ҳисобчиман. Узумчилик бригадасида. Ҳурматим жойида. Одамга яна нима керак?
Лекин, барибир, баъзан, йилда бир-икки бор, нимагадир ўз-ўзимдан, ўтаётган кунларимдан қониқмай қоламан, гўё ўзга бировнинг умрини яшаётгандайман, асл ҳаётим эса бутунлай бошқача бўлиши керакдай… Гўё ҳаётда ўзим жуда истаган, менга жуда-жуда зарур бир нимани бой берганман-у, унинг ўрнига унча зарурияти йўқ бўлган бошқа нарсага эгалик қилаётгандайман…

Шундай изтиробли лаҳзаларда пахта далаларини узоқ кезаман, бирон дарахт тагида, протезимни ечиб қўйиб, салқин шабадага пешонамни тутган кўйи тракторчилар ишини кузатаман, ўзим мактаб партасидан орзу қилганим – оғма шпинделлар йилтираб кўзимга кўринаверади… Оқшомлари бўлса, хотин-болалар ухлагач, стол лампаси ёруғида илмий журналлардан, трактор паспортларидан олганларим – конструкторлик чизмаларига соатлаб термиламан, уларнинг сирини очгувчи аллақандай сирли калит қидираман; бу калит эса яқингинада, жуда яқингинада тургандай, уни мана-мана қўлга киритадигандайман…

Балки мен бағримни ўртаб бу сатрларни ёзмас ҳам эдим. Лекин… институтни битириб келган йигит бугун менга “амаки” деб мурожаат қилди… Машинага ўтирарканман, кўзгуда акс этган ёқаси ғижим кўйлагимга, ўсиб қолган соқол-мўйловимга, пешонамда пайдо бўлган қат-қат ажинларга, кўзларимда қотиб қолган маҳзун ифодага қарадим-у, умримнинг асосий қисми ўтиб қўйгани, энди “амаки”га айланганим, бу номга нафақат жисман, балки маънан ҳам етиб келганимни англаб, кўксимда чидаб бўлмас бир оғриқ туйдим.
Наҳот, наҳот умр ўтган бўлса?..

Наҳот бундан бу ёғи фақат яхши ейиш, яхши ичиш, кўпроқ мол-дунё тўплаш, машина янгилаш, бировдан орттириброқ тўй-маърака ўтказиш ташвишларидангина иборат бўлса? Наҳот булар майда-чуйдаларни, ҳеч бўлмаганда иккинчи даражали ишларни эмас, ҳаётимнинг асосини, бор мазмунини ташкил қилса?.. Наҳот мен сўнгги дам қониқиш билан ўз-ўзимга: яхши яшадим, яхши яшаш учун курашдим, мақсадларимга етишдим, ўтган умримдан розиман… дея олсам?

Наҳот, наҳот умр ўтган бўлса…

1987

Abduqayum Yo’ldosh
UCH HIKOYA

BIZ BO’LMAGAN JOYLARDA…

Erkin A’ZAMga

1

1981 yil edi.
Terim avji. It egasini tanimay yotgan ur-to’polon kunlarning birida armiyaga to’ppa-to’g’ri daladan, voenkomning mashhur nos rang “Villis”iga bosib olib ketilgan o’zbekovullik Do’stboy yana ikki qovun pishig’ini eson-omon o’tkazib, uydagilarni sarg’aytirib yo’l qarata-qarata, nihoyat dekabr` oyining o’rtalarida, erta sahar, hali yulduzlar charaqlab turgan palla jomadonini ko’tarib qishloqqa kirib keldi.

Bir tutam qish kunini uzaytirmoqchiday, allaqachon o’rnidan turib, tandir qizitishga unnab ketgan Cho’tboy ko’knorning o’rtancha kelini nasibasiga bugun jonliq bitilgan ekan – qo’lidagi kosovini tashlashniyam unutib, chopib borasola suyunchi so’rab turgan juvonga oppoq yaktak-ishtonda hovliqib chiqib kelgan oqsoqol bostirmada quyrug’ini ko’tarolmay yotgan qo’chqorlardan birini baxshida etib yubordi.

“Do’stboy qachon keladi-yu, qachon oqsoqolning go’shtini yeymiz”, deb tomog’i tushib yurgan el “yuzoydin”ga  oqib kela boshladi. Bunday paytlari entikib, bosar-tusarini bilmay qoladigan, balki shuning uchundir, orqavarotdan “mard tentak” laqabini olgan oqsoqol mehmonlar poyiga birdaniga ikkita qo’chqorni olib urdiki, hammayoq “sen je, men je” bo’lib ketdi. Olqishlardan shishib ketgan oqsoqol bungayam qanoat hosil qilmay, ko’pchilik hovlida paytini ko’zlab turib to’ladan ikki yashik “tentak suv”ni olib chiqib o’rtaga qo’yarkan, soxta bepisandlik ila ilova qilib o’tib ketdiki, bu zormandaning urug’i serob, qo’rqmasdan olaveringlar, magazindayam mening nomimga yozilgan yana ikkita yashigi turibdi, birontangning ko’liging bo’lsa, hozir borib olib kelib qo’ysalaringam bo’ladi, bo’lmasa so’ngroq borarsizlar…

Qip-qizarishib, xo’roz bo’lib olgan to’rt o’g’lonning munosabatlarni aniqlash uchun pastga enib ketganiyu, keyin ularning ikkalovi to’yxonaga qaytib kelib o’tirmay, yo’lni to’g’ri markazda yashovchi, singan-chatnagan suyaklarni mo’miyo bilan davolovchi tabibning uyi tomon solishgani; to’rt nimcha charvini o’ngiriga bosib, zipillab chiqib ketayotgan Qodir qassobning ayolini Soliya kayvoni naq eshik oldida ushlab olgani; sovxoz direktori bo’lmish “Kattakon” qo’lga suv qo’yish uchun o’ziga peshvoz chiqayotgan beqasam choponli, allaqachon “shiringina” bo’lib, suzilibgina turgan uch kunlik kuyov Temirboyni qumg’on-sochig’i bilan qo’shib mahkam quchoqlagancha: “Xizmat yaxshi o’tdimi, jiyan?!” deb ko’pchilikni o’ng’aysiz ahvolga solib qo’ygani; xuddi shu Temirboyning bir banka yermoyni adashib samovar ichiga quyib yuborgani; Oftob qushnochining hadeganda nevaralarining kissalarini qand-qursga to’ldirib, uyga yugurtiraverishi xotin-xalaj og’zida saqichga aylangani; shuningdek, soldat bolaning oqsoqolni chekkaroqqa olib o’tib, gunohkorona qiyofada: “Buncha tashvishlarning keragi yo’g’idi…” deb gap boshlaganini-yu, bunga javoban ota og’rinibroq: “Xudoga shukr, o’ladigan joyda emasman, shu paytgacha birov meni “qattiq” demagan, el-yurtdan kam joyimam yo’q, bolam”, deganlarini hisobga olmasak, to’y silliqqina o’tdi.

Hay, ishqilib, to’ylar ko’payaversin.
Keyingi hafta-o’n kun “soldatni choyga chaqirish”larda o’tdi. Yeyish-ichish gadosi, tutun chiqqan joyda hoziru nozir, qishloqda otning qashqasiday taniqli to’da Do’stboyni har kuni navbatdagi xonadonga sudraguday olib borishar, bechora soldatning ming qarshiliklari, aroq lim-lim piyolani tutishganida ko’ngli aynib yuzini chetga burishlarini birgina “udumimiz shu” degan sirli jumla bilan yengishar, “uy egasini xafa qilmaylik, odamgarchilikdan chiqmaylik, o’zbekchilikni unutmaylik”, deyishib, dasturxonga falonchiga qaraganda ko’proq aroq qo’yganidan g’ururlanib, g’iljayib o’tirgan mezbonga ishora qilishardi.

Hay, mayli, bularam o’tdi. Dahshatli darajada ichish bilan nishonlangan Yangi yil oqshomidan keyin oshqozon og’rishi, bosh aylanishi, darmonsizlik singari balo-battar kasalliklarga duchor bo’lib ulgurgan, rangi siniqib, ko’zlari kirtayib qolgan soldatni tinch qo’yishdi.

Shunday saodatmand kunlarning birida, o’zining ka-atta “soldat to’y” o’tkazgani haqidagi xushomadli  maqtovlar, yaltoqlanishlarni erinmasdan bittalab yig’ib, tilining tagiga nosday tashlab olib, kayfini suri-ib yurgan oqsoqol kenja kelinni chaqirtirib pisanda qildiki, endi shu ishgayam oppoq soch-soqolim minan o’zim aralashib yurmay, sen asta ko’ngliga qo’l solib ko’r-chi, Do’stning xohlagan-pohlagani bormikan, agar bo’lmasa, bir-ikkita ko’z ostiga olib qo’ygan joylarim bor, bari tag-tugli odamlar, xudo xohlasa, yil boshida* ikki oyoqli moshin olib beraman.

Kelin itoatligina edi, hayallab o’tirmay, shu kuniyoq bir piyola choy ustida bor gapni qaynisiga to’kib soldi. To’yingizda bir o’ynaylik-da, deb qo’shib qo’ydi. Uyalmang, va’dalashganingiz bo’lsa, mana menga aytavering, bu har kimning boshida bor savdo, haliyam otamiz sizni kenjatoyim deb suyub o’z erkingizga qo’yib beryapti, shunisiga rahmat deng.

Gapning buromadidayoq ma’yus tortib qolgan Do’stboy dasturxon popugini ezg’ilab ko’p o’ylandi, xo’b uylandi, oxirida siniq jilmayib aytdiki, e, checha, musofir bo’lmaguncha musulmon bo’lmas deb to’g’ri aytgan ekanlar, biz o’sha yoqlarda yurganimizda otamizning, akalarimizning, sizlarning, qarindosh-urug’larning, qishlog’imizning qadriga yetdik. Bilmadim, balki hayotning qadriga yetishniyam o’rgangandirmiz, ne bo’lsayam, bu notavon ko’ngilda bir niyat paydo bo’ldiki, o’sha yurtlarda qolib, yana ikki-uch yilcha yashab ko’rsak, sochilgan rizq-nasibamiz bo’lsa, terib yesak; uylanish bo’lsa qochmas, hali yoshmiz, avval hayotning achchiq-chuchugini totib ko’rsak, so’ngminan bir gap bo’lar, bizning peshonamizga yozilganiyam bordir.

Kelin, har qalay, sakkiz yillikni bitirgan, oz-moz jug’rofiy ma’lumotlarga ega, qaynisi xizmat qilgan kentni xaritada bir-ikki bor ko’rgan, bir cho’chib tushib so’radiki, o’sha yoqlargami, qaynim-ov? Do’stboy ma’qullab bosh irg’agan edi, kelinning qo’lidagi piyola tushib ketdi, xayriyatki sinmadi.

Bir muddat sukutda o’tgach, yuzi sal yorisha boshlagan kelin, uyoq-buyoqqa alanglab olgach, pastroq ovozda aytdiki, mayli, bolag’ana, yoshlikda har ne bo’luvi mumkin, lekin buni birovga aytib yurmang, bilasiz, otamiz bunaqa ishlarga juda-a qattiq, buning ustiga, bilasiz, hozir odamlar oyog’i bilan emas, tili bilan yuradi; sizning xabaringiz yo’qdir, jo’rangiz Mardonboy xotinidan ajrab qutuldi, Raima sho’rlik rayonga borganda sal mazasi qochib, qaytishda bir yengil moshinga mingan ekan, odamlar deng bir gap qildi, bir gap qildi, naq olti oyga cho’zildi-yov; begonalarni qo’ya turaylik, o’zimning akam yigirma beshga kirib bultur uylandi, bir uch yilcha shunday gaplarni eshitgandikki, aytaversam betim sidirilib tushadi, yo’q, mana, xudoga shukr, hozir quchqorday o’g’li bor; Sobir mallim bu yil bolasini maktabdan chiqarib oldi, qo’li kaltalik qilib, sunnat to’yini o’tkazmagan ekan, ne bir malomatlarga qolmadi… Lekin, bolag’ana, siz ko’p kuyinavermang, hech bo’lmasa u-bu tiqishtirib tinchitishning iloji bor chiqar, qancha xarajat bo’lsayam aytavering, qarz-havola ko’tarib bo’lsayam topamiz; ishqilib, bolag’ana, “ovsinimiz” bo’shanadigan bo’lib qolmag’anma, u yoqding xalqi juda zakunchi bo’ladi, deyishadi… Meni tushunmadingiz, checha, dedi qip-qizarib ketgan Do’stboy, men o’zim borib yashab ko’rmoqchiman, o’zim. Hay, bolag’ana-yov, dedi kenja kelin endi bemalol iljayib, barini tushunib turibman, tushunib turibman, tushunmay o’libmanmi…

Suhbat xotimasi shu bo’ldiki, Do’stboy etak silkib chiqib ketdi. Kelin iljaygancha qolaverdi.

2

Kenjatoyning niyati pat-qanotlari yulinib, mumkin qadar beozor tarzda yetkazilgan edi, oqsoqol ko’zining paxtasi chiqib o’shqirib berdiki, boraman desa, Samarqand bor, Buxoro bor, ha, ana, Toshkan bor, lekin tupkanning tubidagi begona yurtni xayoligayam keltirmasin; falokat bosib, bu gapdan el-yurtni xabardor qilib yurmanglar tag’in, bilasizlar, hozir odamlar oyog’i bilan emas, tili bilan yuradi, do’stdan ko’ra dushman ko’p; xudoga shukr, shu paytgacha obruyimiz mahkam bo’lgan, urug’imizdan sayoq chiqmagan, birov menga barmog’ini bigiz qilib ko’rsatmagan, to men tirik ekanman, shunday bo’lib qoladiyam, men o’lgandan keyin o’zlaring bilasizlar, baringni xudoga soldim…

E’tibor istakka yarasha tug’iladi. Uydagilar ham zingil solibroq kuzatishib, tez orada amin bo’ldilarki, chindan ham Do’stboyda ba’zi tushunarsiz qiliqlar paydo bo’lib qolipti. Deylik, qahraton sovuq bo’lishiga qaramay hovliga chiqib olib, osmonga soatlab termilib turaverishning yo bo’lmasa huvillab yotgan ko’chalarni mayda qadamda aylanib yuraverishining ma’nisi ne; haftada bir keladigan hind kinosiga ovulning yetti yasharidan yetmish yasharigacha yoppasiga yopirilib borsayu, bitta Do’stboy eski priyomnikni chiyillatib eshitib o’tiraversa; shuncha qistashlariga qaramay gap-gashtaklarga boravermasa, xudo yorlaqab borib qolsayam, qilgan ishi muk tushib olib gazit-jurnal titish bo’lsa; ustiga-ustak, sahar turib olib maykachan holida hovlini aylanib yuguradimi-yey, qo’lini yerga tirab olib yotib-turadimi-yey, oyog’ini osmonga ko’taradimi-yey… Shuncha odamning bolasi armiyadan qaytdi, biroviyam eldan ajramagandi, biroviyam bunday qiliqlar ko’rsatmagandi, buni ne jin chalgan…

Do’stjon, dedi bir kuni katta og’a ikkalovi holi qolishgan mahal, nima deysan, besh yuz yetib qolar-a… Chechang ko’ribdi-ku, al`bomingda, bir chochi kalta qizminan toza qo’lni ushlashib olib rasmga tushgan ekansan, o’zi o’shanga yuborish kerakma? Sen adresini bersang, men Samarqandga o’tganimda taylab kelardim. Bu yerdan yuborsang birovi bo’lmasa birovi bilib qoladi, o’zing bilasan, hozir odamlar oyog’i bilan emas, tili bilan yuradi… Avval jig’ibiyroni chiqib ketgan Do’stboy oxirida ruhsiz ko’l siltadiki, yo’q, aka, men ertaroq ketay, menga ruxsat beringizlar, meni baribir tushunmabsizlar, gap qizda emas. Og’a ajablandi: nimada bo’lmasa? Gap… shu yerga kelganda Do’stboy tutilib qoldi. Og’a mamnun jilmaydi, go’yoki aytdi: shunaqa, uka, biz ham ja-a uncha yerdan chiqqanlardan emasmiz…

Kenjatoyning haliyam musofirlik ilinjida yurganini eshitgan ota katta kelini orqali so’rattirdiki, nima, qorni to’ymayaptima, yo usti but emasma, yo birov yomon muomalada bo’layaptima, yo o’sha yurtlarda birontasiga va’da berib kelganma? Barcha savollariga “yo’q” javobini olgan oqsoqol o’shqirib berdi: unday bo’lsa, begona yurtlarda pishirib qo’yibdima?

Kenjatoydan javob bo’lmadi.

Ko’ngil – dushman. Oqsoqol bir kuni kichik kelinga shivirladiki, sen qayningni olib qushnochnikiga o’tib kel, qoqib-poqib qo’ysin, buni o’sha yoqlarda birovi isitib-pisitib qo’yganma, so’ng, birato’la raysentrdagi balnisagayam ko’rsatib kel, istarik-pistariklari urgan bo’lsa, satryasena mozga bo’lib qolganma; lekin borganlaringni el-yurt ko’rmasin, o’zing bilasan, hozir odamlar oyog’i bilan emas, tili bilan yuradi.
Qo’rg’on eshiklari mahkam edi, shukr, bu xavotir ko’chaga chiqmadi, el-yurt qulog’iga yetib bormadi, biroq xonadonda ancha vaqtgacha yashab, ko’plarning ko’nglini kemirib yurdi.

3

Qodir vaqt har qanday dardni ham davolayvermas ekan shekilli, oradan ikki-uch hafta o’tgach, Do’stboy chechalari vositachiligida otasidan oq fotiha so’radi. Oqsoqol darg’azab holda eshikni qarsillatib yopib chiqib ketish oldidan – odatiga ko’ra ehtiyotkorlikni unutmay – kenjatoyining barcha hujjatlarini yig’ishtirib oldi-da, bo’g’chaga tugib, kalitini yonidan qo’ymaydigan sandiqning tubiga joylab qo’ydi.

Tarix guvoh, bolalar doimo otalarini tushunmay keladilar, otalar esa bolalarini. Ne balo bo’lganki, avvallari el qatori mo’min-qobilgina yuradigan, o’zidan kattaning gapini ikki qilmaydigan, birovga tik qaramaydigan Do’stboy “o’sha yoqlar”dan qaysargina bo’lib qaytgan ekan deng, dabdurustdan katta og’adan qarzga ellik so’m pul so’ragan. Ko’ngli bo’shroq og’a hamsoyasidan shuncha pulni olib chiqib berayotgan payti qayoqdandir bu maxfiy bitimdan xabardor bo’lgan oqsoqol balo-qazoday otilib kirgan…

O’, endi oqsoqolning ta’rifiga so’z yo’q. Vaqtida “aktiv” bo’lib, qavmini zir titratgan, do’nan otida sollanib kelayotgan chog’i ko’z ilg’ar masofadan yo’lini kesib o’tgan ayol jinsini qamchi do’li ostiga olgan oqsoqolning g’azabiyam o’ziga yarasha edi-da…

Xullas, janjal “oq qilaman”dan tortib bir-ikki shapaloqqacha borib yetdi. Shukrki, qo’rg’on eshiklari mahkam edi – tashqariga tiq etgan tovush eshitilmadi…

Uch kundan so’ng kenjatoy yo’qolib koldi.
Ishning ko’zini biladigan oqsoqol birovga damini chiqarib o’tirmay qo’shni ovulga bordi-da, og’zi oladigan puliga yarasha mahkam bir juhudning mashinasini kira qilib, katta o’g’ilni yoniga olgancha shahar tomon uchdi. Uyasi buzilgan chumolilarday odam bijg’ib yotgan temir yo’l vokzalini, kenjatoyi xizmatini o’tagan olis kent taraf ketadigan poezdlarni ikki kun tit-pit qilishib, maqsadlariga yetisholmay, sillalari kurib, vokzal hovlisidagi temir o’rindiqlarda simillab og’riyotgan oyoqlarini silab o’tirishgan edi, bu yoqdan Do’stboyning o’zi qo’l qovushtirib chiqib kelaverdi. Qayoqdan shuncha kuch paydo bo’lgani noayon, har tugul, oqsoqol o’rnidan uchib turasola na salomga alik bor, na izohga quloq tutish, “adashgan o’g’il”ning bilagidan mahkam changalladi-da, ora-sira biqiniga niqtay-niqtay dikonglatib sudrab borib (orqada bir notanish yigit “Kartoshkaning qolganini kim tushiradi? Hech bo’lmasa ishlagan pulingni olib ket!” deb baqirgancha qolaverdi) mashinaning orqa o’rindig’iga bosdi-yu (hay-hay, bunday g’azabdan xudoning o’zi asrasin!) to’balab uraverdi, to’balab uraverdi…

Mashina o’kirib oldinga intildi. Besh-o’n chaqirim yo’l bosib qo’ydi hamki, qani endi oqsoqol to’xtay desa, hech bo’lmasa so’kinishni bas qilsa, qayoqda deysiz… Oxiri lablari pir-pir uchib, ko’zlari g’iltillay boshlagan to’ng’ich o’g’il chiday olmadi (jigar-da, jigar; qon bir emasmi) – shartta mashinani to’xtatib, tushib qoldi. Otasining o’xshatib bir sasiganiga javoban bo’g’ilib “boraveringlar, avtobusda ketaman”, degancha pastga chopib enib ketdi.

Mashina qishloqqa tun yarmida kirib keldi.
Qo’rg’on eshiklari mahkam edi…
Navro’z ayyomida oqsoqol o’zining payg’ambar yoshga to’lganini ham qo’shib, kenjatoyning to’yini o’tkazib oldi. Ka-atta to’y bo’ldi…

G’ulu bosti-bosti bo’ldi, ehtiroslar so’ndi, hayot daryosi o’zining sokin maromiga tushib oldi.
Do’stboy elga qo’shildi; gap-gashtaklarda qatnashadigan bo’ldi, qartani, ichishni, chekishni o’rgandi. Yoqalashishniyam o’rniga qo’yadigan
bo’ldi, ikki marta boshi yorilib, “zo’r” laqabini orttirib ham oldi; el qatori tomorqa ekdi, ho’kiz semirtirib sotish taraddudiga tushdi, dalagayam el qatori sahar ketib, qorong’i tushganda qaytadigan bo’ldi – xullas, oqsoqolning, uydagilarning ko’nglini o’rniga tushirgan dorilomon kunlar boshlandi. Do’stboyning “bolalik sho’xliklari”ni birov qaytib tilga olmadi, tilga olsalar-da, uning o’zi yo’q paytlari, shunchaki, hangoma orasida, kulgi uchun…

4

Gohida, telba o’ylarim noma’lum tomonlarga uloqqan chog’lari, ko’ngilda bir fikr uyg’onadiki, o’tgan umrini miridan-sirigacha yoddan o’tkazgan pallalari biron marta bo’lsin qizarib ketmagan odamgina “yaxshi yashadim” desa arziydi. Lekin, o’z-o’zimni yupantirmoqchiday, darhol boshqa dahriy fikrlarga ham erk beramanki, dunyoda o’shanday farishta odam bormikin o’zi?..

Oradan yil o’tib, ta’tilda yurgan chog’im Do’stboy qo’noqqa chorlab, oldimga quyuq dasturxon yozgan, mushtdaygina xotinini zing’illatib “Kattakon”ning uyidan sanchqi opkeldirgan, qop-qorayib, yorilib ketgan qo’llarini yashirishga urinib, iyak qoqib “oling-oling” qilgan, so’ng, gazitda “Inson qalbi” degan shig’irimni o’qigani, ma’qul bo’lganini aytganida, men – universitetning ikkinchi kurs tolibi, o’zini daho hisoblab yurgan g’o’r yigitcha – eshitishga tekin quloq topilganidan, o’zimga some’ tarzda termilib turgan bir juft qorachiqni ko’rayotganimdan bosar-tusarimni bilmay, uncha-muncha mavzu emas, naq Inson qalbi, She’riyat haqida bir soat sayraganmanki, eh-he, nimasini aytasiz, hali-hanuz o’sha oliftagarchiligimni eslasam, yuzim uyatdan lovullab ketadi, o’zimni qo’yarga joy topolmay qolaman…

Nihoyat, falsafa so’qishdan charchab, biroq hali hayajonimni bosib ololmay, yemoq-ichmoqqa tutinganimda negadir tovushi titray boshlagan mezbon qurilish otryadida qay yurtlarda bo’lganimni so’radi. Aytdim. Aytgandayam sal bo’rttiribroq aytdim. Do’stboy o’sha yurtlar haqida gapirib berishimni so’radi. Men gapirdim… “Bir figurasi vo qizni diskotekada mahkam quchoqlab oldim-da, o’rmonning ichkarisiga obkirib ketib…” Qarasam, gapirayotgan men-u, qizarib-bo’zarayotgan Do’stboy. “Echin, desam, yo’q, deydi. E, senday mohpora qizdan o’rgildim, dedim-u…” Avj pardalarda davom etayotgan edim, mezbonni yo’tal tutib qoldi. “Xalqi… xalqi qanday yashar ekan, yoshlari qanday ekan?” so’radi u oxiri ovozi bo’g’ilib. “Vo! – dedim bosh barmog’imni ko’tarib, shirin xotiralardan to’liqqancha. – Bittasinikiga bordim, ikkita “Chashma” ko’tarib olganman.
Bilmabman deng, onasi falaj bo’lib, qo’shni xonadagi karavotda yotar ekan, janublik emasmanmi, kirgandan gap yo’q, so’z yo’q, birdan
mahkam quchoqlab olgandim…” O’zim gapirib, o’zimning so’lagim oqib yotar edi, Do’stboy irg’ib o’rnidan turib uzr so’ragancha ovqatdan xabar olishga chiqib ketdi. Bu hol bir emas, uch-to’rt marta takrorlandi, Shu paytgacha ko’plarning ichini kuydirgan rivoyatlarimni miriqib aytib berolmasdan, zadalanib, kayfim tobora buzilib boryapti-yu, Do’stboyning aylanib so’ragani Boltiq bo’yi yoshlarining nima o’qishiyu nimaga qiziqishi, dunyoqarashi…

Ishqilib, suhbatimiz oloviga suv sepildi.
Ovqatdan so’ng, fotiha oldidan o’ylanib qolgan Do’stboy bir chuqur xo’rsindi-da, meni tong qoldirib: “Qaniydi, o’sha yoqlarda bir yashab ko’rsam…” dedi. “Do’stboy jo’ra, – dedim darrov nasihatomuz ohangda, – qorning to’q bo’lsa, usting but bo’lsa, ovul-jamoatning orasida bo’lsang, ayoling qo’zilay deb turgan bo’lsa, yana nima kerak odamga? Unchalik noshukr bo’lma-da!” Do’stboy bechora xijolatdan dovdirab qoldi. “To’g’ri, to’g’ri, – dedi shosha-pisha. – Lekin, jo’ra, buni sen eshitding, begona quloq eshitmay qo’yaqolsin, bilasan, hozir odamlar oyog’i bilan emas, tili bilan yuradi”. “Mayli, – dedim olijanoblik qilayotganimdan g’ururlanib. – Ammo endi o’zing ham yuqoridagi singari sayoz, yuzaki fikrlarni miyangdan chiqarib tashlagin, xo’pmi?” (Hay attang-a, hay attang, bu so’zlarni aytgandan ko’ra tilim uzilib tushsa bo’lmasmidi!..)
Do’stboyning lablari qimirladi, ammo ovozi chiqmadi.

5

Bu yetti yil burungi voqea edi.
Kecha ana shu Do’stboy vafot etdi. Kasalxonada.
Kutmagandim. Uni sariq kasali olib ketishini kutmagandim. Do’stboy xafaqonlik kasaliga yo’liqqani, ikki marta yurak og’rig’i bilan shifoxonaga tushib chiqqanini bilardim.

Falokat-da, qachon shamollasa, serpiyoz achchiq sho’rva ichib, keyin bir o’ranib yotsa otday bo’lib ketadigan Do’stboy bu safar kimningdir qutqusiga uchib, ambulatoriyaga borgan. Uni emlashgan igna avval sariq kasali bilan og’rigan bemorga ishlatilgan ekan.

O’zbekchilik, qishloq sharoiti ma’lum, terim avji qizigan ur-to’polon kunlar, ishdan o’zini chetga tortgan odam el ko’ziga shumshuk ko’rinib qolishi mumkin. Bilasiz, hozir odamlar oyog’i bilan emas, tili bilan yuradi, ishqilib, Do’stboy ish biroz sanjob bo’lsin-chi, deb to butun badani sarg’ayib, ilvirab qolguncha dalada yuravergan.

…Hozirgina “Rahmatli yaxshi odam edi!” deb gurillagan olomon ortga – o’zining kundalik tashvishlariga qaytdi. Yig’layverganidan yuzi shishib ketgan oqsoqol sudralib ularga ergashdi. Yangi do’ppaygan qabr boshida yolg’iz o’zim qoldim.

…Sen dunyoga kelib nima ko’rding, Do’stboy; sen dunyoga kelib nima orttirding, Do’stboy; umringning so’nggi daqiqalarida nimalarni o’ylading, Do’stboy; agar tuyqusdan mo»jiza yuz bersa-yu, senga qaytadan yashash nasib etsa, umringni yana shunday o’tkazarmiding, Do’stboy; dunyodan rozi ketdingmi, Do’stboy; odamlardan rozi ketdingmi, Do’stboy; biz seni tushundikmi, Do’stboy; biz seni tushunishga urindikmi, Do’stboy; sen o’sha olis-olis, biz bo’lmagan joylardan nimalarni izlaganding, Do’stboy; sen o’sha olis-olis, biz bo’lmagan joylardan nimalarni kutganding, Do’stboy; sen o’sha olis-olis, biz bo’lmagan joylarda nimalarni topganding, Do’stboy; sen bizni qarg’amadingmi, Do’stboy; sen bizga achinmadingmi, Do’stboy; sen yolg’iz edingmi, Do’stboy; sen yagona edingmi, Do’stboy?..

Bilmadim, balki bu gaplarni ovoz chiqarib aytgandirman, bir payt qarasam, ko’z yoshimga g’arq bo’lib, muzday tuproqni quchoqlab yotibman. Darrov o’rnimdan turib ust-boshimni qoqdim. Ishqilib, qabr boshida ne ahvolda turganimni el-yurt ko’rmagan bo’lsin; bilasiz, hozir odamlar…

1989

———-
*Yil boshi – Navro’z

QUDUQ

I

Hayotda nimalar bo’lmaydi deysiz.
O’zbekovullik Tirkash muallim g’unchaday besh yashar qizchasidan ayrilib qoldi. Bola – bola-da, yon hovlida gurillab ishlayotgan nasosning tovushiga qiziqib borgan-u…

Ko’zlari kirtayib, rang-ro’yi bir holga kelib qolgan muallimni uch kundan so’ng militsiyaga chaqirishdi. U xushmo’ylov leytenantning turli-tuman savollariga karaxt tarzda uzuq-yuluq javob qaytarib, amallab tushuntirish xati ham yozib berib keldi.

Oradan yana uch kun o’tgach, ishdan qaytgan muallim hovlisini qadamlab o’lchayotgan o’sha leytenantni ko’rib unchalik ajablanmadi. “Ha, endi rasamadi shudir-da,” deb qo’yaqoldi; so’rashdi.
Muallim adabiyotchi edi, shunga qaramay qishloqcha to’porilik, jaydarilik qon-qoniga singib ketgandi. Militsioner so’zlarni chertib-chertib, o’z nutqidan huzurlangan ko’yi:
– Men fojiali ravishda halok bo’lgan norasidangiz ishi bilan shug’ullanyapman. Yana bir ta’ziyamni qabul qilgaysiz, – deyayotganida bu bachkana so’zlar oqimi tugaguncha qiynalib ketdi. O’ng’aysizlanib, ko’zlarini chaqirilmagan mehmonning yiltirab turgan, mamnunlik zohir nigohlaridan olib qochib nimalarnidir g’o’ldiradi; oxirida “palakat-da” deb qo’ydi sekin.

Ammo qilayotgan ishining haqqoniy va qimmatli ekanligi haqidagi qat’iy fikr leytenantning yuzini qattiqqina qilib qo’ygan shekilli, u istihola ham qilib o’tirmay: “Eh, siz o’zbeklar!” degancha qo’l siltab, harbiychasiga shartta orqasiga burildi-da, shaxdam qadamlar bilan qo’shni hovliga o’tib ketdi.
Militsioner yana bir soatcha shu atrofda o’ralashib yurdi, nimalarnidir erinmay qayta-qayta goh qadamlab, goh buklama chizg’ichda o’lchadi, goh peshonasini ushlagancha uzoq-uzoq o’ylanib qoldi, goh shosha-pisha yondaftarchasiga allanimalarni qayd qilib qo’ydi, ishqilib, astoydil ishladi.

Muallim, qiyomat qarz deganday, borib choyga taklif qildi, lekin yigitchaning o’ziga oshkora ro’yxo’shlik bermayotganini ko’rgach, indamay xonasiga kirib ketdi.

Leytenant ketish oldidan “Hoy!” deb ovoz berdi. Derazadan mo’ralagan muallimga o’ta ayricha, aytish mumkinki, Xolmsona diqqat bilan tikilgan ko’yi so’radi:
– O’rtoq Begmatov, norasidangiz halok bo’lgan quduq tug’ishgan jiyaningiz Norboy Xudoyorovga tegishli ekan-da, a?

So’rovdagi tagdor ohangdan g’ashi kelgan muallim bosh irg’ab qo’ya qoldi.
– Shunday deng. Demak, o’n barmog’im ham o’zimniki, qay birini tishlasam og’riydi deng. Tu-shu-nar-li. Tu-shu-nar-li…

Oradan ikki haftalar o’tgach, rayon gazetasining butun “Shanba sahifasi”ni to’ldirib “Osoyishtalik posboni minbari” rubrikasida “Loqaydlik qurboni yoki bizni kechir, Sabohat!” sarlavhali maqola chiqdi.

II

Muz o’rnidan ko’chdi…
Kuntug’mushning kuni tug’di. Darrov pedsovet chaqirdi. Mana, o’rtog’lar, dedi gazetani baland ko’tarib, fel`eton. Bu nimadan dalolat beradi? Bu maktabimiz sha’niga tushgan o’chmas dog’dan dalolat beradi… So’ng o’rni kelsa-kelmasa, “Tarbiyachining o’zi tarbiyalangan bo’lmog’i kerak”, “Ustoz otangdan ulug’” singari yodlab olgan uch-to’rt hikmatli jumlalarni to’kib solarkan, sezdirmasdan o’zining asl maqsadini ham qistirib o’tib ketdi. Biz bilamiz, o’rtog’lar, dedi, chechamiz bir kunda uyda bo’lsa, uch kun balnisada, Tirkash aka kuniminan maktabda. Raz shunday ekan, uyda kim qolardi? Saboning bir o’zi-da. Qurib ketgur bu xo’tirimizda yasli-masli bo’lmasa, chol-kampirlarning bari yantoq chopiqdan beri kelmasa. Mana shularning hammasini hisobga olib, o’rtog’lar, mayli, og’ir bo’lsayam, men o’zim u kishining besh-olti soatini o’tib turishga tayyorman. Lekigin, o’rtog’lar, keyingi paytlarda darslarimiz saviyasi, o’quvchilar davomati… Ketdi bidirlab.
Shunday qilib, Tirkash aka har kuni makbatdan ikkinchida o’qiydigan o’g’li bilan, ba’zan undan ham ertaroq qaytadigan bo’lib qoldi. Ishlab yurgan odam birdan bekorchi bo’lib qolsa vaqtni qanday o’tkazish, o’zini qaerga qo’yishni bilmay garansib qolarkan. Qirga chiqib el qatori yantoq chopay desa, otasidan qolgan molxonayu qo’ton bo’m-bo’sh, bir biyasi bor edi, uniyam o’tgan yili qo’li qisqalik qilib sotib yuborgan; odamlarday fursat topib, eshik oldiga uch-to’rt tup tok ham ekib qo’ymagan ekan. Ustiga ustak, Kuntug’mishning “bashorati” to’g’ri chiqib, Soliya checha yana markazdagi shifoxonaga tushib qoldi.

Mezbonning oriyati juda balandligidan yaxshi xabardor bo’lishganidan, ko’ngil so’rashga kelgan hamkasblar qandaydir shikoyatlaru raddiyalarga shama qilish bilangina cheklanishar, muallim esa gap o’zani qayoqqa burilayotganini mutlaqo tushunmayotganday, ma’yus jilmayib qo’yib, mavzuni o’zgartirishga shoshardi.
Biroq bularning bari holva ekan.

Oshkoralikning eng dastlabki sof shabadasi ko’plarning boshini aylantirib qo’ygan paytlar edi. Shunday hovliqmalardan biri leytenantning maqolasini to’laligicha viloyat gazetasida e’lon qildirib yuboribdi. Tabiiyki, yana tekshir-tekshir, savol-javoblar, tushuntirish xatlari, tavsifnomalar, spravkalar…
Amal kursisida qaltirabgina o’tirgan sovxoz direktori jon achchig’ida qishloqdagi jamiki quduqlarning og’ziga cho’yan panjaralar o’rnatish haqida farmon berib yubordi. “Xo’jayin” boshida turgani uchunmi, buyruq hayratda qolarli darajada tezlik bilan va bekamu ko’st ado etildi.

Bir dunyo qiyinchiliklar olib kelgan bo’lishiga qaramay (axir quduqlarning o’ndan to’qqiz qismida oddiy chig’iriq, endi bir satil suv olish uchun ham o’n pudlik panjarani u yondan-bu yonga surish kerak) odamlar bungayam ko’nika boshlashdi. Bu orada rayondan qandaydir kattakonlar kelishib “Texnika xavfsizligi” degan jurnalga yetti yashardan yetmish yashargacha qo’l qo’ydirib ketishdi. Nihoyat, viloyat gazetasida sovxoz “uchligi”ning imzosi bilan bir quloch rasmiy javob xati chiqdi.

Lekin, hali aytganimizday, hovliqib-entikib yurganlarning, salla ol desa, kalla oladiganlarning urug’i seroblashgan paytlar edi. Ana o’shalarning yana biri leytenantni viloyat radiosiga taklif etib, maqolasini o’zi o’qib berishini iltimos qilibdi.

Bir kuni Tirkash aka tom yonboshidagi kunchuvoqda kitob o’qib o’tirgan edi, qo’shnisi tranzistorni qulog’iga bosgancha oshig’ich chiqib keldi.

“Sabohat… O, Sabohat! – qaltiragan ovozda o’qirdi leytenant. – Uning ma’suma qalbi orzularga qanchalar limo-lim edi. U raqqosa bo’lmoqchi edi, u muallima bo’lmoqchi edi, u sut sog’uvchi bo’lmoqchi edi. Ammo o’sha mash’um qirq qadam – supadan quduqqacha bo’lgan  masofani o’zim o’lchab chiqdim, – norasidaning barcha istaklari, orzulari, xohishlarini poymol etdi, ularning bariga eng so’nggi nuqtani qo’ydi. O, Sabohat…” va hokazo.

Maqolaning deyarli yarmi qizchaning quduq tubiga tushib ketayotgan lahzalardagi holatiyu o’ylari tavsifidan iborat edi: “Sabohat ilkis munkib ketdi, u nimadandir ushlab qolmoqchi bo’ldi, ammo jajji barmoqchalari bo’shliqda benajot charx urdi. U pastga sho’ng’idi… Quyida, oyoq ostida muzdayin zulmat, tubsiz bo’shliq bor edi. Sabohat ingrab yubordi; shahlo ko’zlariga yosh quyilib keldi; mo»jaz yurakchasi dukillab urib ketdi. Xuddi yaxday shilimshiq suyuqlik muhitiga tushib qolganday jon-jahdi bilan qo’lchalari va oyoqchalarini qimirlata boshladi, bo’g’ilib entikib nafas oldi… “Onajon!” deya chinqirib yubordi u. Bu ayanchli nola quduqda jaranglab ketdi. “Otajon!” chinqirib yubordi u. Bu ayanchli nola ham quduqda jaranglab ketdi. Lekin… lekin uni hech kim eshitmadi. Faqat og’ilda turgan toyxargina chivin kelib qo’ngan qulog’ini beparvo silkitib qo’ydi. Norasida hamon o’rtanib-yonib zulumot sari shiddat bilan uchib bormoqda edi. Bechora qiz talpinar, urinar, intilar, biroq hamma harakatlari behuda ketmoqda edi. Yo’q-yo’q, hali umid torlarining hammasi uzilib bitmagan edi, norasida hamon nimagadir ishonardi, nimalarnidir kutardi, bu ilinj, bu umid uni eng so’nggi daqiqalargacha aslo tark etmadi. U quduq tuynugidan ko’rinib turgan bir parcha firuza gumbazga qarab hiqillab bo’g’ilgancha: “Onajon!” deb qichqirdi. Bu eng so’nggi ayanchli nola edi…” singari.
Muallif damo-dam tupugini qultillatib yutib, o’pkasi to’lib o’qigan so’nggi qism ko’plab hind fil`mlaridagi ehtirosli monologlarga o’xshash tavba-tazarrudan iborat edi: “O, Sabohat, o, hur go’dak, sen bizni kechir, vaqtida falokatning oldini ololmaganimiz, beg’am-beparvo yurganimiz uchun bizni ma’zur tut. Garchand yaxshi bilamizki, gunohimiz og’ir. Mana, boshimiz xam…” va hokazo.

Muallim boshini changallagancha gurs etib yiqildi. Kimdir uning qoq miyasiga gurzi bilan tinmay urayotgandek edi…

His-tuyg’ular o’z yo’liga; shu kuni radio tinglayotib qancha ko’ngli bo’sh kishilar ko’z yoshiga g’arq bo’lishganini hisoblab o’tirmaymiz. Biroq xo’jalikning ishbilarmon direktori yuqorining ko’rsatmasini kutib o’tirmay darhol rasmiy javob xati yozishga o’tirgani ma’lum: “…muhokama qilindi… to’g’ri deb topildi. Barcha quduqlar ko’mib tashlandi. Institutga qishloqni vodoprovod suvi bilan ta’minlash uchun qirq ming so’mlik loyihaga buyurtma berishga qaror qilindi…”

Yaqindan beri direktor so’zi bilan ishi bir odam emasmi, uch kun ichidayoq barcha quduqlarni taqa-taq ko’mdirdi-qo’ydi. Ularning egalaridan tilxatlar ham olib qo’yildiki, binobarin, qudug’ini yashirincha ochishga jazm qilgan kishiga katta miqdordagi jarima va ko’chirib yuborilish xavfi tahdid solib turardi.

“Xo’jayin”-ku, sovxoz markazidan ertalab “Villis”da kelib, kechqurun yana o’sha “Villis”da qaytib ketadi. O’lgandan Abdujabbaor o’ldi deganlariday, qiyin bo’lgandan qishloq ahliga qiyin bo’ldi. Qo’ldan berganga qush to’ymas. Kunda tashib keltirilayotgan ikki-uch sisterna suv urvoq ham bo’lmasdi. Ko’ligi borlar o’n besh chaqirim narida qurilayotgan suv omboridan flyagalarda suv tashishga kirishdilar; ko’ligi yo’g’-u, aqchasi borlar tomorqasini sug’orish uchun bir sisterna suvni ustomon haydovchilardan o’n-o’n besh so’mdan sotib ola boshladilar…

Avvallari cho’pon mollarni oyiga bir so’mdan, qo’ylarni yarim so’mdan olib boqardi, suv balosi chiqqanidan keyin bu narx besh-olti baravar ko’tarilib ketdi. Ikki hafta o’tar-o’tmas yaqindagina yashnab turgan toklarning barglari shalpayib so’la boshladi.

III

Ilojsiz ahvolda qolgan olomon junbishga keldi. Avvaliga “qizim, senga aytaman” qabilidagi pichinglarnigina eshitib yurgan muallim bora-bora ochiq-oshkor qarg’ishu so’kishlarning yagona nishoni bo’ldi-qoldi – yig’ilib kelayotgan alamni to’kib turmasa odamni qon qilib yuboradi-da axir. Uning ismi ham, bir paytlar hurmat bilan tilga olinadigan “mallim” qo’shimchasi ham unutildi. Endi uni kattayu kichik orqavarotdan ham, o’ziga eshittirib ham “kasofat”, “palakat” deb atay boshladi. Muallim ostona hatlab ko’chaga chiqolmay qoldi. Suv kelib qolganda uni turtib-surtib navbatdan tashqariga chiqarib yuborishar va har gal u satilini bo’sh ko’tarib qaytardi; kimlardir kechasi kelib uning uyidagi barcha deraza oynalarini sindirib ketdi; o’spirinlar “iyya, iyya!” qilib tepaverishib guvala devorini qulatishdi; somon suvoq tomi ustida keraksiz temir-tersaklar, lash-lushlar, tosh-kesaklar uyulib qoladigan bo’ldi.

Bir amallab otpuskaga chiqib olgan muallim aqldan ozguday ahvolda torgina xonasida boshini mahkam changallagancha u yoqdan-bu yoqqa yuraveradi, yuraveradi. Uni to’y-ma’rakalarga, qo’noqlar oldi u yoqda tursin, hatto hasharlarga ham chaqirmay qo’yishdi; o’g’lini akasi uyiga olib ketdi.
Shu orada bir vahimali xabar yashin tezligida tarqalib qoldi: qishloq zaminidan suv qochibdi! Uch-to’rt jo’ra yashirincha bir quduqni ochib ko’rishsaki, suv yo’q! Hato qo’shimcha uch-to’rt quloch kavlab ham ko’rishibdi – befoyda! Suv fizika qonunlariga to’la amal qilgan ko’yi omborda ishga tushgan qudratli nasoslar tomon yo’l olgan edi…

Bu kunlar o’tar-ketar deb yurganlaring nafasi ichiga tushib ketdi.
Vahima, qo’rquv, hadik, umidsizlik to’rt boshli ilonday qishloqda vishillab o’rmalab qoldi. Yuz ellik so’mga sotib olgan suvi qaqroq yerga singib ketgani, tok barglari uchidan boshlab sarg’ayishda davom etayotganini ko’rgan Mavri xola chidab turolmadi: izillab yig’lagancha boshiga mushtlay-mushtlay, tiramo* shu tomorqasidan kelgan daromadga sunnat to’yini o’tkazmoqchi bo’lgan nevarasini yetaklab kelib, muallimning hovlisi yonida bir qarg’andi, bir qarg’andi… “Qudaga ne jamanlik qilibiding-yey, kasapat?! Buytib bizding barimizding sho’rimizni quritgandan ko’ra ko’chibgina ketag’aysang bo’lmasmidi, jergina jutqur! Buytib bizding barimizdi qon qaqshatgandan ko’ra balangning o’rniga o’zing o’libgina qo’yag’aysang bo’lmasmidi-ey…”
Bu – dahshatli qarg’ish edi.

Qishloq jimjit bo’lib qoldi.
Mavri xola oxiri ko’kragi shig’illab quv-quv yo’talib, yig’lashgayam madori qolmay, endi chirqirashga tushgan nevarasini quchoqlagancha hansirab o’tirib qoldi. Yantoq chopiqdan qaytgan kelin piq-piq yig’lagancha uni bir amallab suyab uyga olib ketdi.

Kun bo’yi muallimning uyida tiq etgan tovush eshitilmadi, kechga borib chiroq ham yonmadi. Bundan xavotirga tushgan o’n-o’n besh chog’li odam yig’ilishib qulagan devor yonigacha kelishdi-yu, lekin ichkariga qadam qo’yishga yuraklari betlamay turib qolishdi. Oxiri muallimning derazasiga birrov quloq tutib chiqqan Mardi birgat hammani uy-uyiga tarqalishga unday boshladi. So’rayverib hol-joniga qo’ymaganlarga afsus bilan bosh chayqab: “Er jigit jiladi, jomon kun keladi…” dedi.

Tun yarmidan oshganida eshik g’iyqillab ochildi. Muallim qirq chaqirimcha naridagi rayon markaziga qarab yo’l oldi.

Shundan keyingi voqealarni har kim har xil talqin qiladi. Ba’zilarning aytishicha, muallim kechasi qabriston yonidan o’tayotib qattiq qo’rqqan. Boshqalar, ayniqsa xotin-xalaj uni tunda alvastiga duch kelgan deb ishontirishadi. Yana birovlar borki, kiprik qoqmasdan, ishonch bilan “muallimni qarg’ish urgan” deyishadi.
Biroq xolis odamlarning aytishiga qaraganda, voqea butunlay boshqacha bo’lgan. Ya’ni, ertalab soat o’nlarda oyog’ida bazo’r turgan muallim rayon gazetasi tahririyatiga kirib kelgan. Tasodifni qarangki, ayni shu mahal endi ancha mashhur bo’lib qolgan leytenantni televizorga suratga olishayotgan ekan. O’nlab projektorlaru kameralar qarshisida, diktor juvon yonida o’tirgan leytenant qaltiragan ovozda o’qiyapti ekan: “Sabohat ingrab yubordi; shahlo ko’zlariga yosh quyilib keldi; mo»jaz yurakchasi dukillab ura ketdi…”
Muallim avvaliga rangi murdanikiday oqarib, ko’zlarini yumgancha eshik kesakisiga suyanib qolgan. So’ng birdan katta-katta ochilib ketgan ko’zlari olayib, lablari pir-pir uchgan ko’yi boshini mahkam changallagancha vahshiyona hayqiriq bilan yo’lida uchragan projektorlaru odamlarni ag’darib-yiqitib borib leytenantniga tashlangan…

IV

Oradan uch yilga yaqin vaqt o’tdi.
Tirkash aka haliyam ruhiy kasallar shifoxonasida. Aytishlaricha ancha-muncha tuzalib qolganmish, lekin hamon qo’liga gazeta olmasmish, radio eshitmasmish, televizor ko’rmasmish.

Qishloqqa vodoprovod suvi olib kelish loyihasidan darak bo’lmadi. Umuman, endi uning keragiyam yo’q. Yetmish xonadonli qishloq rentabelsiz xutor sifatida tugatildi, bu yil guvala uylaru molxonalar yer bitta qilib tekislanib, shudgorlangach, lalmi arpa ekildi. Qishloq ahli uyasi buzilgan qushlarday turli tomonlarga to’zg’ib ketish oldidan bir yig’ilib olishdi – Mavri xolaning qirqini o’tkazishdi.

1988

—————-
*Tiramoh – kuz (sheva)

AYBDOR

Do’stim G’oziqul Rabbim o’g’li xotirasiga

I

Azroilning qo’liga tushganimizni eshitgan yuqori kursdagilar “chuqur ta’ziya” va “hamdardlik” izhor etishib, dalda berishmoqchiday yelkamizga qoqib-qoqib qo’yishdi-da, qo’shni brigadaga o’tib ketishdi.

Biz – ro’y bergan voqeadan gangib, hali o’zimizga kelmagan birinchi kurs talabalari – quduq yonida uymalashgancha qolaverdik. Deyarli yigirma kun o’qib, bir-birimiz bilan sal-pal tanishib ulgurgan bo’lsak ham hali hech kim jo’raboshilik rolini o’z zimmasiga olmagan, shaddodgina kursboshimiz Shafiqa esa, tabiiyki, qizlar brigadasida qolgandi. Nihoyat, kimlar guruhdoshlari bilan, kimlar viloyatdoshlari bilan, bir-birlaridan madad izlaganday chekka-chekkaga o’tishib, guruh-guruh bo’lib to’planisha boshlashdi. Hozirgina boplab ta’rifi keltirilgan Azroilning sharpasi boshimizda vahima solib turganday shivirlabgina, shundayam allaqanday begona mavzularda gaplashardik; hech kim tilining uchida turgan savolni berishga jur’at etolmasdi.
Quyosh bota boshladi. Yengil shabada esdi, shunday shiypon yonginasidan boshlanuvchi paxtazordan gupillab defoliant hidi urildi. Guruh-guruhga bo’lingan ko’yi shahardan olib kelganlarimizni ishtahasizgina tanovul qilishga kirishdik.

Qalbga battar g’ashlik solib namozshom cho’kdi. Taqdirga tan berib, shiypon ichida amal-taqal qilib qurilgan qing’ir-qiyshiq, g’iyqillab turuvchi omonat ikki qavatli so’rilarga joylashishga tushdik. Tok yo’q. Kimdir chigitlangan paxtani konserva bankasidagi yoqqa shimdirib, so’ng pilikday eshib yoqib qo’ygan edi, biz o’zimizcha “barak” deb atagan shiftlarini is bosgan shiyponimiz ichi bir oz yorishdi. Faqat qo’lbola chirog’imizning yomon tomoni shu bo’ldiki, pashsha-chivinlar birdaniga ko’payib, hamma o’zini “shap-shup” urishga tushib ketdi.

Ana shunda… Ana shunda Azroil yetib keldi!
Shiypon yonida shtab “Villis”i to’xtagani, uning eshiklari qarsillab ochilib-yopilganini eshitdik. Hammamizning nafasimiz ichimizga tushdi, barakka jimlik cho’kdi. Eshik shiddat bilan ochildi va dekan o’rinbosari boshini suqib: “Stroysa! Tez!” deb baqirdi.

Tashqariga chiqdik. Ko’pchilik o’zini orqaga uraverganidan o’rinbosarning o’zi baqirib-chaqirib bizni “P” shaklida safga tizib chiqdi. Mashina ortidan qo’lida cho’g’i qip-qizarib turgan sigareta bilan bir daroz odam tushdi. Sergak tortdik. U soyaboni keng shlyapa, chorxona-chorxona kostyum, paxtalik shim, kirza etik kiygan, qo’lidagi cho’ponlarnikiga o’xshash uzun tayoqning bir uchi yerda sudralib kelardi; yuzini nimqorong’ilikda aniqroq ko’rib bo’lmasdi.
– Bollar! – dedi u past, lekin o’ziga ishonch aralash sal dimog’dorlik sezilib turgan hirqiroq ovozda (undan oldindan qo’rqib, oldindan nafratlanib turganimiz uchun bu so’zni “mollar” tarzida eshitdik). – Senlarning baring ikkinchi-uchinchi kursda mening qo’limdan o’tasanlar. Har biring bilan bittama-bitta o’tirib laboratoriya, zachyot qabul qilaman, imtihonlaringga qatnashaman. Tak shto, men bilan hazillasha ko’rmanglar, baribir o’zlaringga yomon bo’ladi. Kim agar yaxshi ishlasa, kim mening aytganimni qilsa, men ham o’sha bolaga qo’limdan kelgancha yordam beraman… Diplomga yarimlaring yetib borsalaring ham katta gap… Men bilaman… Har yili paxta payti ancha-muncha bola haydaladi. Birinchi kursga ataylab yigirmatacha bola ortiqroq olinadi… Astoydil ishlanglar, shunda domlalarning ko’ziga ham yaxshi ko’rinib qolasanlar… Anavi yoqqa, – u zovurning narigi tomoniga ishora qildi, – o’tish bo’lmasin. U yerda kursdoshlaring bor, lekin ularning otryadi oddiy, bizniki bo’lsa maxsus sel`xozotryad… Otryadda 76 kishi bor. Senlarning hammangni Qodir akam, – u o’rinbosar tomon o’girildi, – tanlab olganlar. Baring qishloqdan kelgansanlar, paxtaning ichida o’sgansanlar. Tak shto, men senlar bilan ishlashib ketaman, bollar.

Dekan o’rinbosari ham nutq irod etdi. U kishining gaplaridan ma’lum bo’ldiki, komissarimizni Isroil Jabborovich deb chaqirishimiz kerak ekan, fakul`tetlar, institutlar orasida o’tkaziladigan musobaqada albatta birinchi o’rinni olib, fakul`tetimiz sakkiz yildan buyon qo’ldan bermay kelayotgan Qizil bayroqni bu yil ham saqlab qolishga munosib hissa qo’shishimiz kerak ekan; o’qishga borganimizda u kishiga ko’p ishimiz tusharkan. Tak shto, u kishining ko’ziga yomon ko’rinib qolmasligimiz kerak ekan, agar kim yomon ko’rinib qolguday bo’lsa, o’zidan o’pkalasin ekan, chunki har yili yig’im-terim davrida hech bo’lmasa boshqalarga ibrat bo’lishi uchunoq o’n-o’n besh talaba institutdan haydalarkan.

Savollar bo’lmadi.
– Bollar, otboy! Ertalab oltida pod’yom, o’n ikki yarimdan birgacha abet. Polyadan qorong’i tushganda qaytamiz. Normani bajarmaganlar polyada men bilan qoladi, bajarganlar uchun soat o’nda otboy. Tushunarlimi? Tushunarli bo’lsa, bugunga otboy! Hammang borib uxla. Kimning u yoqdan bu yoqqa yurganini ko’rsam qattiq xafa qilaman.

II

O’t ketganday yo oy kuyayotganday kimdir temirlarni bir-biriga urib daranglata boshladi, o’tkir ovozda bir necha bor “Pod’yom! Sel`xozotryad, pod’yom!” deb takrorladi. Vahimaga tushganlar o’rinlaridan sapchib turishdi, bu qadar erta turishga o’rganmaganidan yotishda davom etganlar, o’tirib uxlayotganlar ustidan ko’rpalar sirg’alib beton polga tusha boshladi. Qorong’ilik (eshik yonida bittagina fonus yonib turar, Azroil Jabborovichning qo’lidagi fonar` har zamonda ko’zlarni qamashtirib qolardi), shovqin, norozi xitoblar, to’ng’illab so’kinishlar… “Lotok” deb ataluvchi beton novda turib qolgan, tish pastalaridan sut rangiga kirib borayotgan suv, sovuq havo, ko’kda charaqlayotgan yulduzlar, tiqilinchda, gugurt cho’plari yorug’ida shosha-pisha yeyilgan bir-ikki luqma non; junjikib, qunishib, merovlanib safda turish…

Azroil oramizdan vaqtinchalik oshpaz va choyxonachi tanlab olgach, har birimizni familiyamizni aytib o’rtaga chiqarib, ikkitadan etak va bittadan raqam taqdim eta boshladi. Tong qorong’iligi sabab bo’lsa kerak, Azroilning yuz qiyofasini yana yaxshilab ko’ra olmadim. Faqat etak olayotganimda uning ich-ichiga botgan ikki jag’ida olxo’riday-olxo’riday ikki g’udda tinmay borib kelayotganini ko’rib qoldim…

Asfal`t yo’ldan ozroq yurgach, Azroil bizni to’xtatib, paykalga ishora qildi:
– Har kim xohlagan joyidan tersin. Norma 120. Bugun birinchi kun bo’lgani uchun mayli, 100 bo’lsin. Abetgacha 60, abetdan keyin 40, Qani, bollar, boshlanglar!

Bir vaqtlar, “Chinor” romanida bo’lsa kerak, chigirtkalar haqida o’qigan va tushimda bu vaboni voshillab, yo’lida uchragan bor narsani yeb bitirib, ortidan shudgorlab tashlanganday yer qoldirib ketayotgan qora izdihom tarzida ko’rib chiqqan edim. Biz ham rang-barang libosli izdihomday o’zimizni paxtazorga urdik. Paykal bir mashina terimidan o’tgan, lekin baribir oppoq chamanday, yerda ham bir olam paxta oqib yotar, go’yo kombayn havasga g’o’zalardagi paxtalarni yerga to’kib chiqqanday edi. Har kim ko’ziga yaxshi ko’ringan va tanishiga yaqinroq joyga tashlandi. Hali shudring ko’tarilmagan edi, bir pasda jiqqa ho’l bo’ldik. Xuddi afsonaviy jonzotlardek gap yo’q, so’z yo’q, dilda biroz vahima bilan yagona maqsad – yon-atrofdagilardan ortiqroq etak paxta to’kish dardi bilan jon-jahdimiz-la ishga kirishib ketdik…

Keyinroq men o’zimcha shunday xulosalarga ham bordimki, aftidan, Azroil ham, boshqa domlalar ham inson psixologiyasidan ancha-muncha xabardor bo’lishgan; ehtimol, ular qadim zamonlardayoq bir-biriga notanish bo’lgan to’dalarning, hatto cheksiz-chegarasiz maydonda ham hosilni bir-biridan qizg’anib, ko’proq olib qolishga uringanliklarini bilganlar va bundan tegishlicha xulosalar chiqarishib, “zarbdor brigada” tuzish fikriga kelganlar. Shuningdek, ular bu tajribasi birinchi kurslarda, ayniqsa kechagina qishloqdan kelgan, kattalarga hurmat-ishonch qon-qoniga singib ketgan sodda bolalarda oshig’i bilan o’zini oqlashini ham yaxshi bilganlar. Ehtimol, ular o’tgan bayroqdor sakkiz yil tajribasiga ko’r-ko’rona suyanib qo’ya qolgandirlar…

Ko’pchiligimiz “xomlab” qoldik; engashgach, ming mashaqqatsiz qaddimizni tiklay olmasdik. Kun chiqib, g’o’zalar quriganidan so’ng barmoqlarimiz tilinib, qonab ketdi. O’rganmaganimiz uchunmi, butifos hididan boshlarimiz aylana boshladi, ayrimlar terimni to’xtatmagan ko’yi o’xchib-o’xchib qo’yardi… Yigirmaga yaqin bola “abetgacha 60, abetdan keyin 40” terolmadik. Ammo Azroil o’z aytganini qildi – yo’l ustiga “Villis”ni qo’ydirtirib, chirog’ini paykalga qaratdirdi, shu yorug’likda biz – arvohday rangsiz sharpalar g’imirlab yurib, ikki etakdan paxta terdik. Shu bilan ham normasi to’lmaganlar shiyponga kelgach, chorak soatda yuvinib-ovqatlanib bo’lgach, oshxonaga o’tib kartoshka tozalashga tushdik. O’tirgan joyida mulgib borayotganlar Azroilning tavsiyasiga ko’ra piyozga o’tkazildi. Men ham o’tmas pichoq bilan piyoz artishga tushdim. Ular achchiq edi, o’ta achchiq edi, shu qadar achchiq ediki, ko’z yoshim tinmay quyilib kelardi, quyilib kelardi…

Ertasi kuni norma 120 ga chiqdi (“abetgacha 70, abetdan keyin 50”). Shunga qaramay, atigi o’n uchtagina bola bu ko’rsatkichga erisholmadi. Kechki “profilaktika”dan keyin esa atigi olti bola oshpazga yordamga keldik. Holbuki, shu kuni qo’shni brigadadan kelgan kursdoshlarimizning aytishicha (ulardan birini ushlab olgan Azroil “Partizan!” deb barakdan haydab chiqarib yubordi), ularda norma 70, o’rtacha ko’rsatkich esa 50 kiloning nari-berisida ekan.

Birinchi besh kunlikda g’olib chiqdik.
Tushlik chog’i kichkinagina yig’ilish o’tkazilib, prorektor Azroilga “Faxriy yorliq” va pul mukofoti topshirdi. Shunda ko’pchilik Azroilning yuzini birinchi marta ko’rdi-yov. U mutelarcha qo’l qovushtirgan, yuzi quvonchdan yal-yal yonar, og’zining tanobi qochmasligi uchun qalin lablarini qattiq qimtib, ko’zlari g’iltillabgina turar, siyrak sarg’ish sochli boshida shlyapasining chuqur botgan aylana izi qolgandi. Uni sahar bo’zarar-bo’zarmas, tong qorong’isida, oqshom yigirma beshlik chiroqning xira yorug’ida (paxtazorda tepangda g’o’ddayib turganda bosh ko’tarib qarash qayda!) xuddi mo’miyoday hissiz yuzli bir odam deb yurardik…

Yettinchi kuni yana mashina bir bor o’tgan yangi paykalga tushdik. Sal chatoqlik ham ro’y berdi: brigadir ot choptirib kelib, baqirib-chaqirgancha, yig’laguday bo’lib bizni haydab chiqara boshladi. Biz bajonidil uning aytganini qildik. Men uning ahvolini tushunardim albatta: qaysi dehqon qo’l terimidan (bu ikkinchi terim-a, ikkinchi!) manfaat ko’ribdiki… Bu endi brigada cho’ntagidagi pulni chaqirilmagan hasharchilarga ulashish bilan barobar-da. To’rtinchi terim, podbor bo’lsa ham har qalay tushunarli, biroq ikkinchi terimni qo’lda o’tkazish… Azroil xo’p urinib brigadirni hovuridan tushirolmagach, yo’ldan o’tayotgan mashinani to’xtatib, unga o’tirdi-da, qayoqqadir jo’nab qoldi. Ajoyib hislarga cho’milib, brigadirni yetti avlodi bilan qo’shib alqab dam olib yotgan chog’imiz “Villis”da prorektor, dekan o’rinbosari, bo’lim boshqaruvchisi va Azroil yetib kelishdi. Ular brigadirni chekkaroqqa olib o’tishib, naq yarim soat aldab-avrashdi. Qiziqqonroq prorektor bu orada ikki marta do’q ham urib yubordi (shunda biz uning “siyosat… otchyot… sekretar`… olti million… dushman…” degan so’zlarni chala-chulpa eshitib qoldik). Oxir-oqibat bo’yinbog’li basavlat ziyolilar omi brigadirni yengishdi – u nochor ahvolda mung’ayib turdi-turdi-da, bizlarning qaytadan paykalga kirayotganimizni ko’rgach, ildam otiga minib, uni bosh-bo’yni aralash ayamay savalashga tushdi. Ot ayanchli kishnagancha o’qday uchib ketdi. Quyuq chang ko’tarildi. Keyinroq eshitishimizcha, brigadir shu kuni shom palla otida yig’loqi o’lan aytib ketayotib zovurga yiqilib tushgan, ikki qovurg’asi singan, ko’kragi ezilgan, shu bilan terim oxirigacha shifoxonada yotgan…

Terimni boshlaganimizga o’n bir kun bo’ldi. Ikkinchi besh kunlikda ham g’olib bo’ldik. Prorektor Azroilni quchoqlab, ikki yuzidan cho’lpillatib o’pib oldi.

Albatta, men tushunaman – ish odamni o’ldirmaydi. Lekin men boshqa bir narsani taxmin qilaman: ish emas, ish muhiti, shundayam odamning o’zini jisman emas, odamdagi odamiylikni o’ldirishi mumkin. Ehtimol, ish bilan ishning farqi bo’lmas, ammo bir ishdagi mikromuhit ikkinchi ishdagidan keskin farq qilishi mumkin ekan.
O’zim qishloqda o’sganman. Mol-hol, tomorqa, paxta deganday, ishqilib, kuniga yumush topilib turar, mehnat qilish ovqatlanish kabi oddiy ehtiyojga, tabiiy bir nimaga aylanib ketgandi. Hatto, esimda, erta ko’klam chog’i ho’kiz arqonlab kelayotib, har yili tomorqa ekiladigan joydan zanglagan belkurak topib oldim. O’shanda bir dona chuchmomani qulog’imga qistirib olgancha yengimni, shimimning pochalari qayirib astoydil yer ag’darishga tushib ketgandim. Ora-sira so’lqillab yotgan yerning palaxsa-palaxsa bo’lib ag’darilayotgan, o’simliklarning qizg’ish-oqish tomirlari bor muzday bo’laklarini qo’limda uzoq ushlab turar, hidlar, uvalatar edim. Tushgacha ishladim, qo’llarim qavarib ketdi, harsillab qoldim. Lekin… lekin bu, agar so’zlarim yaltiroq bo’lib tuyulmasa, lazzatli, ilohiy mehnat edi. Yo’q, gap kimgadir yashirincha yaxshilik qilib, bundan ich-ichimdan yayraganimda yo kishini sarxush etuvchi bahor havosida emas edi, gap… allaqanday boshqa bir nimada ediki, buni so’z bilan tuzukroq tushuntirib berolmayman, deb qo’rqaman.

Bu muhitda esa, hali tong otmasdanoq “bugun rosa charchayman-da” deb ko’ngil xijil bo’lish, Azroilning ko’z qarashlari, gap ohangi, zug’umidan qo’rqish, vahimaga tushish, kayfiyatsizlik, hamma narsadan, avvalo o’z-o’zingdan norozi bo’lish, o’zingni omadsiz, kamsitilgan, faqat bajaruvchi qo’g’irchoq o’rnida ko’rish – bularning barisi mehnatni og’ir, kishini jisman va ma’nan ezadigan yovuz kuchga chiqarib qo’ydi. Oqibatda men uni yomon ko’rib qoldim, men undan bezib qoldim. Endi ish – og’ir, mashaqqatli majburiy mashg’ulotga aylandi. Kimdir mendan ozroq tersa badxohlik bilan quvonardim, ko’p terganlarni ko’rganda esa ichimdan qirindi o’tadigan bo’ldi; ularning barini birday yoqtirmay qoldim; asabiy, jizzaki, hatto g’alamisroq odamga aylanib borayotganimni g’ira-shira anglardim. Va shu bilan birga meni aynan ishning o’zigina emas, balki “charchadim…” yoki “charchayman…” degan fikrlar tezroq horitayotgani bilib turar, ko’pchilikni kuzatib turib esa fikrimning to’g’riligiga ishonch hosil qilardim. Boshqa “oddiy” otryaddagilar bizni ochiqdan-ochiq mazax qilishar, istehzo bilan qarashar, ayniqsa, eng og’iri, eng suyak-suyakdan o’tib ketadigani – ba’zilari bizga achinib qarashardi. Bunday nigohlarni his qilganim on nomusdan yerga kirib ketguday bo’lardim… Shiyponimizda oqshom “partizanlar” qanday qilib o’z tabelchilarini aldaganlari, qanday qilib bir etak paxtani uch-to’rt marta “aylantirganlari”ni, qanday qilib kamroq terish va ayni zamonda shtabga tushmaslikka muvaffaq bo’lganlarini aytib og’iz ko’pirtirishar, ishqilib, gap mavzusi kilogrammdan, qanday qilib ozroq ishlaganini (!) ko’z-ko’z qilishdan nariga o’tmasdi. Kun kilogramm, tun kilogramm, sahar kilogramm, shom kilogramm, hatto bosinqirashu tushlarda ham kilogramm… Dunyoda nimalar bo’lyapti, bu bilan qiziqmay qo’ydik. Qiziqqan taqdirda ham na vaqtimiz, na Toshkentdan ko’tarib kelgan gazeta-jurnallardan boshqa o’qiydigan narsalarimiz bor edi; kichkinagina, eskidan eski televizorni esa Azroilning o’zi kechki sakkiz yarimda yoqib, to’qqiz yarimda o’chirardi.

Muhit xulqimizga ta’sirini o’tkaza boshladi: ko’p so’kinadigan, arzimagan gapga erinmay jiqillashadigan, “Alining alamini Validan olib”, sal bahona topilsa bas, bir-birimizga ayamay zahrimizni sochadigan bo’ldik. “Partizanlar”ni he yo’q, be yo’q, to’satdan “oqsuyaklar” atab ikki marta do’pposlab oldik, bir marta ular ham yig’ilishib kelishib po’stagimizni qoqib ketishdi. Rosa kaltak yegan bo’lsak-da to’planib qolgan alam, g’azabimiz bir kuncha kamayib, sal yengil tortgandek bo’ldik…

Qo’llarimizni qop-qora kir cholmadek bosib, taram-taram yorilib ketdi; o’sib ketgan tirnoqlar orasiga kir to’ldi; shampun` ko’rmayotgan sochlar avvaliga quruqshab, so’ng yog’ bosib gullay boshladi; qop-qora tusga kirgan lablar po’rsillab yorildi, og’izni sal kattaroq ochsak yo kulsak, ulardan qon sizib chiqardi; soqol-mo’ylovlar o’sib ketdi; g’o’za barglaridagi shiraga shimgan kimning shimi, kimning ko’ylak-maykasi qo’yib qo’yilsa, xuddi kraxmallanganday tik turadigan holga keldi; yotoqda paypog’u paytavaning hidi dimoqni yorardi; goh qaynatilib, goh qovurilib berilayotgan har kungi “shlang” – makaron degan balo va qotib qolgan achchiq buxanka nondan jig’ildonlar qaynardi…

III

O’n ikkinchi kuni tushlik mahali go’shtsiz “sharmanda sho’rva”ga bo’ktirilgan nonni shosha-pisha yamlamay yutayotganimizda baragimiz eshigi bir lahzaga to’sildi – bir gavda lipillab o’tdi, so’ng yana yorqin quyosh nurlari oqib kira boshladi va:
– Yoqimli ishtaha! – degan qo’ng’iroqdek ovozni eshitdik.

Agar o’sha paytlari yoshlar orasida rasm bo’lgan ibora bilan aytsak, “biz taxta bo’lib qotib qoldik”. Gap bu so’zlar shahardagi har oshxonada uchraydigan “Priyatnogo appetita!” tilagining tarjimasi ekanligini ko’pchilik bilmasligida emas (o, ona o’zbek tili, biz seni qanchalar xor qilib qo’ydik!), gap ovoz qiz bolaning ovozi ekanligida edi. Og’izga solganimiz og’izda, yutayotganimiz tomog’imizda, ushlaganimiz qo’limizda qoldi. Qiz yana bir bor jarangdor tovushda: “Hormanglar, yigitlar!” dedi-da, o’ng tarafdagi omborxona hisoblanmish kichkinagina hujraga kirib ketdi. Boya bir sas chiqarishga ulgurolmaganlar mana endi guvillashga tushishdi: oh, voy, dod, o’ldim, kuydim… Biroq dovdir bu hayajonni boshqa bir:
– Bollar! – degan ovoz bosdi. Ustimizdan sovuq suv sepilganday birdan hushyor tortdik. – Besh minutdan keyin stroysa!

“Abetgacha 80” termaganlar nasibasini olganidan so’ng Azroil otryadimizga O’g’iloy ismli hamshira kelganligini, endi “vazelin-mazelin, anal`gin-panal`gin”larni shu qizdan olishimiz mumkinligini to’ng’illabgina e’lon qildi. Biz paxta chigitlariday bir-biriga o’xshab ketadigan kunlarimizda shu o’zgarish yuz berganiga ham shukr qildik. Shu payt eski satil ko’tarib, O’g’iloyning o’zi ham chiqib qoldi.
Qiz o’n sakkiz yashar emasdi, shuning uchunmi, uning xunukkinaligi darrov ko’zga tashlanardi. Ko’zlari ko’k, mayda sepkil toshgan bir burdagina yuzi ham, sirib bog’lagan ro’molidan chiqib peshonasiga tushib turgan bir tutam sochi ham sarg’ish, lablari yupqa, qirra burun, ozg’in, umuman dastavval bolaligida ko’p kasal bo’lgan nimjon qiz taassurotini qoldirardi. U tor kurtka, torgina shim kiygan, ayniqsa shimi uning chillakdek oyoqlarini oshkor etib turar, kimdir darhol ma’noli yo’talib “armatura…” deb qattiq shivirlaganda qizning qomatiga, boshqasi payrovni ilib ketib: “oy”ini olib tashlasa ham bo’larkan…” deb husniga ishora qilganida, xolisanillo aytganda, unchalik yanglishmagan edi.

Kechqurun kelganimizda qizning hujrasida chiroq o’chiq edi. Kimdir zaharxanda bilan: “Oyimqiz sayru sayohatda”, dedi. Ammo… shiypon atrofi top-toza qilib supurilgan, ko’loblatib suv sepilgan, daraxt tagiga bo’shagan choy yashigi qo’yilib, unga yopishtirilgan chizma qog’oziga bir nimalar yozilgan edi. Yaqinroq borib “Qotgan non uchun” degan so’zlarni o’qidik. Yashik yoniga ariq bo’yida to’ntarilib yotgan kastryul keltirilib, unga “Qolgan ovqatlar uchun” deb yozilgandi. Shuncha bolaga bir o’zi oshpazlik qilib juda charchayotganidan har kuni noliydigan Qadamdan ham, kasallik tarixini ko’tarib kelganida (u iyul` oyida sariq bo’lgan ekan) ko’z oldida yirtib tashlagan dekan o’rinbosarini ko’rganida qaltirog’i tutib qoladigan nimjon samovarchi Tillodan ham bunday yorug’lik chiqmasligini bilganimiz uchun bu kimning ishi ekanligini zumda tushundik. Yangilikni muhokama qilish uchun ichkariga kirarkanmiz, 25 lik chiroq xira yoritib tursa-da, baragimiz ham yog’ tushsa yalaguday tozalab qo’yilganining guvohi bo’ldik. Uchinchi yangilikni choyxonachi yetkazdi: O’g’iloy dekan o’rinbosari bilan avvaliga qizarib-bo’zarib nima haqdadir rosa tortishibdi, so’ng u bilan “Villis”ga o’tirib jo’nab qolibdi. O’rinbosarning bunday ishlarga suyagi yo’qligini eshitib ulgurganimizdanmi, kimdir cho’zib hushtak chaldi, kimdir ma’noli iljaydi, kimdir yomon so’kindi. Ammo to’rtinchi yangilik ham bizni maxtal qilib qo’ymadi – mashina keldi, undan bir-biriga kiydirilgan uchta kattagina plastmassa tog’ora ko’targan O’g’iloy, dekan o’rinbosari, bir o’ram simni yelkasiga tashlab olgan yana bir kishi tushdi. Badqovoqqina bu odam montyor ekan. U to’ng’illay-to’ng’illay, ko’rpalarimizni iflos etigi bilan bosib-yanchib o’tib bir pasda baragimizning olti joyiga, qizning hujrasi eshigi tepasiga patron o’rnatdi, patronlarga yuzlik lampochka qo’yib yoqib yubordi. Atrof kunduzday yorishib ketdi deng… Namozshomko’rga o’rganib qolgan ekanmiz, hammamiz bir-birimizga, tepaga aftimizni bujmaytirib qaraymiz.

O’sha kuni men odam ko’nglini ovlash uchun tog’larni qo’porish shart emasligini, kichkinagina iltifot, arzimagan mayda e’tiborning o’ziyoq ko’ngilga iliqlik baxsh etishiga amin bo’ldim. Ayniqsa, Opa (O’g’iloyni endi ko’pchilik hurmat bilan shunday atay boshladi) o’nga yaqin kirsovun bilan tog’oralarni o’rtaga qo’yib, ovqatdan so’ng samovarda issiq suv bo’lishini, kirlarimizni yuvib olishimiz mumkinligini, tez kunda hammom ham bo’lishini aytganida; bir-ikkita ozroq tergan bolani haydash bilan qo’rqitib jo’nab ketayotgan o’rinbosarning ortidan chopqillab borasola, endi qo’zg’alayotgan mashinani to’xtatib, undan bir quchoq gazeta-jurnal olib kelib bizga berganida; ovqatimizda xush bo’y taratib turgan shivitni, nonlarning kesib tayyorlab qo’yilgani, idishlarni yuvish uchun bo’sh qozonda iliq suv tayyorligini ko’rganimizda… Eng muhimi, Opa bularning barini tabiiy bir narsalar o’rnida ko’rar, qilganlarini ta’kidlashni aftidan xayoliga ham keltirmasdi. Kimningdir “Nega avvalroq kelmadingiz?” degan savoliga muloyimgina jilmayib: “Sizlarni esdan chiqarishgan ekan-da, ukalar. O’zi shunday brigada borligini kecha eshitib qoldik”, deb, “Gazetalar nega avvallari keltirilmasdi?” degan savolga esa: “Ha, endi, ko’zlaringizni ayashgandir-da”, deya javob qaytardi. Opa bir og’iz bo’lsin hech kimni yomonlamadi, falonchi shu ishni qilmagan-da, demadi, balki shunisi bilan ham bizga yanada ko’proq xush yoqdi. Hatto birov burchakdagi ustun ortidan soxta vahima bilan: “O’rtoq vrach, ginekolog kerak!” deb qichqirganida Opa bir lahza ham dovdiramasdan o’ktam ovozda: “O’zingizgami?” deb javob qaytarganida ishga chiqqanimizdan buyon birinchi marta yayrab-yayrab, dumalab-dumalab, ko’zimizdan yosh chiqquncha kuldik…
Shu oqshom ToshMIning oltinchi kurs talabasi bemorlarni qop-qop makaronlar uyulgan, eski muzlatgich g’uvillab turgan, uch salafan qopda non turgan, bir karavot, bir stolu uch oyoqli taburetka arang siqqan xonada qabul qildi.

Oqshom yotog’imizda qandaydir dorilarning o’tkir hidi gurkirab ketdi.

Erta sahar, hamishagiday yulduzlar charaqlab turgan palla, Azroil normani e’lon qilayotgan edi, yelkalarini quchgancha Opa oq xalatda qunishibgina chiqib keldi. “Assalomu alaykum, yaxshi yotib turdilaringizmi?” deb so’rashdi Opa. Biz o’rganmaganimizdan bo’lsa kerak, qimtinib bir nimalar deb g’o’ldiragan bo’ldik. Azroil to’ng’illadi:
– Yotavermapsiz-da.
– Yo’g’-ye… Ha, mana, ro’yxat.
– …?
– Bu yerda oltita kasalning familiyasi yozilgan. Ruxsat bersangiz, soat o’n birlarda shtab mashinasi kelganida ularni tumandagi poliklinikaga olib borsam.
– Nima?! – Azroilning ko’zlari olayib ketdi. – Olti kishi?! Menga qarang, Ostrovskiy qorda yalang oyoq temir yo’l qurib…
– Korchagin… – deb yubordi kimdir davradan ehtiyotsizlik bilan.
– Qirq yettinchi! – tahdidli xo’mraydi Azroil. Hammamizning nafasimiz ichimizga tushib ketdi – u yonidan mashhur “qora daftar”ni chiqarib, unga nimadir belgilab qo’ydi. Bu daftar Azroilga kartotekaday gap edi. U har raqamga (Azroil birortamizning ism-familiyamizni bilmas, ammo hammamizning raqamimizni yoddan bilar, chaqirganda, gapirganda, uyg’otganda ham faqat raqamimizni tilga olardi) alohida bet bag’ishlagan, unga, eshitishimizcha, faqat o’zigagina ma’lum ieroligliflar bilan goho nimalarnidir yozib qo’yardi. Yuqori kursdagilarning aytishiga qaraganda, sinov-imtihonlar, laboratoriyalar payti shu daftar uning stolida ochiq turarkan. – Bollar, senlar boraveringlar kechagi qartaga, men yetib olaman.

Keyin qanday suhbat bo’lib o’tgani noma’lum, ammo odatdagiday qovog’idan qor yog’ayotgan Azroil dalaga kelganidan besh daqiqa o’tar-o’tmas boshini egib olgan, yonoqlari qizarib ketgan Opa yelkasiga etak tashlab keldi va urti olmaday shishgan jag’ini ro’mol bilan bog’lab olgan Ashirning yonida paxta terishga tushib ketdi.
Bu kunga kelib o’rtacha ko’rsatkichimiz 165 ni tashkil etgandi. Talaba bo’lib paxtaga borgan yoki shu sohada ishlayotganlar uchun bu raqam ancha shishirilganday tuyilishi mumkin. Aslida ham shunday. Kun bo’yi ming o’lib tirilsak ham 120 dan oshirolmasdik. Gap shundaki, otryaddagi o’ttiz bola podbor terardi. Ha, o’sha, yerda xas-tuproqqa qorishib yotgan podborni. Yosh bolaga ham ayonki, paxtaga qaraganda podborni terish bir necha barobar oson, uning vazni ham ko’ngildagiday. Telejkaning quyi qismiga bir tirsakcha qalinlikda oq paxta yaxshilab zichlab bosiladi, so’ng o’rtasiga podbor uyiladi, buni endi tepkilamasa ham bo’ladi. Shundan keyin “maskirovka”ning oliy nuqtasiga yetiladi: avval risoladagi qovun-tarvuzday yo undan ham kattaroq tosh-kesaklar, etak-etak nam tuproq podbor ustiga tashlanadi, ustidan ellik-oltmish paqir suv quyiladi, nihoyat yana bir tirsakcha paxta to’shaladi-da, armonsiz tepkilanadi. Qarab turibsizki, bir telejka paxta (oq paxta-ya!) goho uch tonnadan ham ko’proq tosh bosib turibdi-da. Tarozidagilar hamma narsani bilishadi, lekin miq etmay turaverishadi; laborant qizcha telejkaning qanotini ochdirib bir tutam paxtani nari-beri tekshiradi-da, “oliy sort, qo’l terimi” deb qog’oz yozib beraveradi… Noinsoflik juda haddidan oshib ketgan taqdirda “skidka” ko’proq qo’yiladi yo biron hafsalalisi telejkaning ustiga chiqib qarar, juda qunt qilsa telejka paxtani ag’dargan payti qarar, baribir, oq paxtani ko’radi-da, shu bilan o’zini ishontirib, darhol orqaga qaytadi. Chunki bu yerda u yana bir muddat ushlanib qolguday bo’lsa paxtani buntga chiqarib berayotgan elevatorning daqiqa sayin ishdan chiqayotgani, bechora ishchining so’kina-so’kina tosh yoki kesakni inqillab ko’tarib, yonidagi xuddi shunday tosh-kesaklardan uyilgan toqqa olib borib tashlayotganining guvohi bo’lib qolishi mumkin axir. To’g’ri, bu o’rinda ham yo’l bor, ya’ni bir-ikkita tirraqi talabaning go’riga g’isht qalash bilan qutulsa bo’ladi. Bu odam endi, sal qo’polroq tarzda aytiladigan bo’lsa, go’yo “sen kar, buning ustiga gungmisan?” deb bergan savoliga “ha, men karman, buning ustiga gungman” degan javobni eshitib, demak, to’g’ri topibman deb ketayotgan odamday… faqat bu o’zini atayin go’l tutadi, unga shu ma’qulroq, undan shuni talab qilishyapti… Esimda, sovxozimizdagi paxta punktining tarozisida bir telejka paxta tortilayotgan payti yuqoridan ma’sul rahbar kelib qoldi. Telejkaning bo’lsa hamma tomonidan suv chakillab tomib turibdi. Sho’rlik brigadirning fidokorligi qo’zib ketib, ukasi haydaydigan o’t o’chirish mashinasini chaqirgan, o’shandan telejkaga paxta ortish jarayonida suv quydirtirib turgan ekan. Tarozi deng, besh tonna sakkiz yuz kilogrammni ko’rsatib turibdi. Ha, ana, bir tonnasi telejkaning og’irligi deylik, shundayam aql bovar qilmas vazn! Punkt mudiri ilonning yog’ini yalagan odam edi – bir satil suvni shu zahoti telejkaning tagiga quyib yubordi-da, farroshga ko’z qisdi. Farrosh ham eslikkina ekan, shoshib shvabrasini ishga soldi, ya’nikim tarozi (ustida telejkasi bilan!) yuvilyapti. Rahbar bu ko’zboylog’ichlikka qarab turdi-turdi… keyin ohista, charchoq ovozda farroshga: “Opa, suv paxtaga sachramasin, sifati buziladi”, dedi-da, yugurdaklar qurshovida ichkariga kirdi-ketdi…

“Maskirovka” hammamizning ko’z oldimizda, ba’zida shaxsan dekan o’rinbosari boshchiligida amalga oshirilar, maktab davri “staji” ham borligi sabablimi, bunga e’tibor berib o’tirmasdik.
Institut rahbarlari orasida Azroilning yaxshigina suyanchiqlari bor shekilli, bir paykalni “har kim xohlagan joyidan” oralab, chala-chulpa terib ulgurmasimizdan yangisini ro’para qilishar, ba’zan qarshilik ko’rsatib qolgan brigadirni bir amallab ko’ndirishardi.

Ma’lumki, domlalar paxtaga ko’pi bilan bir oyga yuboriladi. Keyin ularning o’rniga boshqalari kelishadi. Shuning uchunmi, birinchi smenadagi domlalar paykalni tozalash, uni dalolatnoma bilan topshirish singari rasmiyatchiliklarga vaqt sarflab o’tirishmas, hosilning barakasini uchirishib, “mendan keyin dunyoni suv bosmaydimi?” qabilida har kuni kechagidan ko’proq paxta topshirishnigina o’ylashar, bor aql, bor zakovat, bor iste’dodlarini faqat shu maqsad yo’liga tikkan edilar. Buning ustiga ishning qizg’ini, musobaqalarning gurkiragani, mukofotlarning zo’ri shu muddat ichida bo’lar, keyingi oylarda hasharchilar asosan dalada g’imirlab yurib respublika rejasi to’lishini sabr bilan kutishsalar bas edi.

IV

Haddan ortiq tortinchoq kishidan haqli ravishda shubhalana boshlaydilar…

Guruhdoshim Shukurjon o’zi avvaldan uyatchangina bola edi. Paxtaga kelganimizdan keyin butunlay o’z qobig’iga o’ralib oldi. U iloji boricha o’zini mendan ham, boshqalardan ham olib qochar, beixtiyor kishida uning butun sa’y-harakatlari yolg’iz qolishga qaratilgan, degan fikr paydo bo’lardi. Abiturentlikchog’laridayoq uning bag’oyat o’qimishli, aqlli, ko’ngilchan ekanligini anglab olgan, u bilan uch-to’rt kitob oldi-berdi qilishga ulgurgan, har qalay, oramizda yaqin tanishlikka o’xshash bir tuyg’u paydo bo’lganday edi. Endi esa u sira mening ko’zimga tik qaramas, arzimagan narsa so’rasam ham “otim qora” qabilidagi bahonalar bilan qizarib-bo’zarib, qiynalib rad javobini berar, choy uzatsam olmas, guruhimizda kattagina alyumin choynak bo’lsa ham erinmasdan borib o’ziga samovardan choy olib kelar, temir krujkasi sovib ulgurmaganidan ko’pincha choy ichmayoq o’rindan turib ketaverardi. Besh-olti kishi bo’lib idish-tovoq yuvishga navbatchilik uyushtiraylik, degan taklifimni eshitib darhol qat’iyan rad etdi, hatto qo’rqqanidan rangi bo’zarib ketdi, ko’zlari bo’lsa g’iltillaydi… So’rining ikkinchi qavatida qisilishibgina yotardik. Bir oqshom qarasam, Shukur yechinmasdan yotibdi, keyingi oqshom esa adyolini uzun qilib eshib oramizga tashlab qo’yibdi. Tor joyda tomosha, deganlariday bunga ham kulgim qistaydi, ham jahlim chiqadi, u bo’lsa miq etmaydi, yana yerdan ko’z uzmaydi… Umuman, uning badaniga bexosdan salgina tegib ketsam ham o’zini tok urganday chetga tortayotganini ilg’ab yurardim. Ko’nglim g’ash tortib, Shukurni sinchiklabroq kuzata boshladim. U ko’p qashinardi. Bu albatta yangilik emas, deyarli hamma qashinar, bitlar ham paydo bo’lgandi. Lekin Shukur haddan ortiq ko’p qashinardi, ayniqsa kechalari g’ortillatib qashinaverardi, qashinaverardi… Men yo’talsam yoki o’girilsam, nafasini ichiga yutib jim bo’lib qolar, biroq o’zini ikki-uch daqiqaga bazo’r bosib turganidan qiynalib nafas olishi, tishlarini g’ijirlatishi, qandaydir bujmayib qolganidan sezar va rahmim kelib yengilgina xurrak ota boshlardim. Ko’pchilik barmoqlari orasini doka bilan bog’lab olgandi, shuning uchun Shukurning deyarli hamisha qo’llarini latta-puttalarga chirmab yurishiga unchalik e’tibor bermagandim. Bir kuni tushga yaqin u bir-ikki qaltirab, titrab ketdi-da, so’ng shosha-pisha mendan uzoqlashib, g’o’zalar orasiga cho’nqayib oldi. Men engashgan ko’yi ko’z qirim bilan uni kuzatib turardim. Sassiz yurib borib uning ustiga engashdim. Shukur latta-puttalarni yechib tashlab, jon holatda qop-qora qonga belangan barmoqlari orasini qashiyapti ekan. Meni ko’rib dahshatga tushdi, so’ng, to’lib turgan ekanmi, ko’zlaridan duvillab yosh quyilib kela boshladi. O’zi o’g’il bolaning yig’isiga toqat  qilolmayman, Shukur bo’lsa ham tinmay qashinadi, ham yig’laydi, deng…

Shukur paxtaga jo’nash oldidan yotoqxonadagi o’rtoqlari bilan tug’ilgan kunni nishonlab, tungi soat birlarda kvartirasiga kelib yotgan ekan, xo’jayinning erdan chiqqan qizi qalam so’rab chiqib qolibdi… Uch kun paxta tergach, barmoqlari orasida avvaliga qizg’ish dog’lar paydo bo’lipti, so’ng ular bo’rtib-bo’rtib, uchida sarg’ish suv yig’ilgan tugmachaday-tugmachaday toshmalarga aylanibdi. Ayovsiz qichitarmish. Eng yomoni – toshmalar sonida ham paydo bo’lib, kundan kun ko’payib ketayotganmish. Shunga “tanosil kasalligi orttirdim” deb jon-jahoni qorong’i bo’lib yurgan ekan. Boshqalarga ham yuqib qolishi mumkin degan vahimadan-ku bo’lari bo’pti toza. Nomus kuchli emasmi, hatto o’zini o’zi o’ldirish fikriga ham boripti. Opa kelganida avvaliga quvonibdi, lekin baribir uyat ustunlik qilibdi…

Kechqurun sholg’omday qizargan, qo’rquvdan dag’-dag’ qaltirayotgan Shukurni deyarli sudrab Opaning oldiga olib kirdim. Opa toshmalarni sinchiklab ko’zdan kechirayotgan palla balo-qazoday bo’lib Azroil kirib keldi. Shukur ikkalamiz bujmayib, kichrayib qoldik. Joy yo’qligidan Azroil ustunday bo’yi bilan tik turaverdi. Shimi tushirilgan Shukurning bo’lari bo’ldi. Opa uning toshmalariga qo’ng’ir rang suyuqlik surdi, leykoplastir` yopishtirdi, ikkala qo’lini barmoqlarining uchiga qadar dokada bog’ladi.
– Nima bo’pti? – so’radi Azroil.

Opa lotinchalab bir nima dedi.
– Qichimami?
– Yo’q, qo’tir. Dispanserda besh kun yotsa otday bo’lib ketadi. Bu kasallik bir xil ovqat yeyaverganda, havo yoqmaganida, teri orasiga ko’p chang o’rnashib qolganida paydo bo’ladi. Haliyam bolalaringiz sog’lom ekan, bo’lmasa shu vaqtgacha kamida yarmisi bu kasallikka chalinishi kerak edi. Qani, siz ham barmoqlaringizni ko’rsating-chi, – menga murojaat qildi Opa.
– Qirq beshniyam balnisaga obormoqchimisiz?
– Olimovnimi? Albatta, – jilmaydi Opa. – Nima, siz yana o’n kundan keyin yarim otryad dispanserga tushishishini xohlaysizmi?
– O’n besh kunlardan keyin bo’lsa… – taysalladi Azroil (tushunarli, bu muddatdan keyin birinchi smenadagi domlalar shaharga qaytishadi). – Yod-pod surib turishning iloji yo’qmi?
– Yo’q. Menda… – Opa yana lotincha atamani tilga oldi, – mazining o’n protsentlisi yo’q. Qarang, Olimovda kasallik bundan kamida o’n kunburun boshlangan. U dispanserda hech bo’lmasa bir hafta yotishi kerak.

– O’n… – Azroil bizga g’o’ddayib qaradi. – Menga qarang, singlim, men yetmish olti kishi hisobiga paxta topshiraman, bunga choyxonachi, oshpazni qo’shsak…
– Men sizga VKKning qog’ozini olib kelib beraman, domla.
– Mendan qog’oz emas, paxta so’rashadi, singlim, paxta! Meni ham tushuning-da…
– Meni kechirasiz, domla, lekin mendan bolalarning sog’ligini so’rashadi.
– Qo’ying, singlim, yarashmagan gaplarni. Sizdan faqat xarakteristika so’rashadi. O’shani esa, mana, men yozib beraman. Agar bironta kasal chiqmasa, “a’lo” cho’ntagimda deyavering. Mayli, uyingizga borib besh-olti kun dam olib keling, men sizga mashina to’g’rilab beraman. Mayli, qirq beshinchi bolalarga qaraganda kamroq tersin, men ruxsat buraman. Xo’pmi, singlim… Men ham tushunaman, birontasi iltimos qilgandir, balki tanishingizdir, agar yaxshilab tekshirsam, bir viloyatdan chiqib qolarsizlar…

Opaning doka o’rayotgan qo’llari titrab ketdi, rangi oqardi.
– Yo’q, domla.
– E-e…
Azroil eshikni taraqlatib yopib chiqib ketdi.
Baribir, Azroil Azroillligiga bordi – ertalab Opa o’rtaga chiqargan yetti bolaning har birining ustiga bostirib borib, urib yuborguday vajohatda: “Bugun paxta terolasanmi?” deb so’radi. Opaning jon kuydirib tushuntirishlariga quloq solmadi. Oqibat, Shukur bilan Ashirgina shifoxonaga boradigan bo’ldi. Shundayam ularning guruhdoshlari, “zemlyaklari” normadan o’n-o’n besh kilodan ko’proq paxta terishsa, ularning yo’qligini bildirishmasa. Biz rozi bo’ldik. Azroil yana olti kishini podborga o’tkazdi.

Soat kechki oltilar chamasi paykal yoniga ikkita “Ikarus” kelib to’xtadi. Ularning oldingisidan tushgan Opa ro’molini silkitib bizlarni chaqira boshladi. Bordik. Ajab, “hammom” kuni ekan. Terib qo’ygan paxtalarimizni topshirishga chopdik. Opa ham xirmon boshiga keldi. Bir lahzada paykal oralab yurgan Azroil paydo bo’ldi. U Opaning jilmayib “Hormang” deganiga javob ham bermay to’rt qadam naridan do’q ura ketdi:
– Bu nima qiliq? Kim sizga huquq berdi? Bollarni nega ishdan chalg’itasiz?

Opa cho’ntagidan bir varaq qog’oz oldi:
– Mana, shtab boshlig’i tasdiqlagan jadval. Unga ko’ra brigadamiz hozir hammomga borishi kerak. Shoshilmasak bo’lmaydi, avtobuslarni topguncha yarim soat ovora bo’ldim.
– Menga qarang, yaxshi qiz, – vishilladi Azroil, – mening o’z xo’jayinlarim bor, ular menga bunday ko’rsatma bermagan. Tak shto, avtobuslarni qaytarib yuboring-da, darrov barakka boring. Tamom!
– Minzdravning buyrug’iga ko’ra, domla, hasharchilar har o’n kunda bir marta hammomga borib turishlari shart. Bundan xabaringiz bordir, – yig’laguday bo’ldi Opa. – Navbatimiz o’tib ketadi axir.
– Bilmayman, bilmayman. O’n yildan buyon paxtaga chiqaman, bunaqa buyruqni birinchi eshitishim. Undan keyin, hamma buyruqlar ham bajarilavermaydi. O’zingiz ham osmondan tushmagansiz, buni yaxshi bilasiz. Nima keragi bor, o’zingizni ukalaringiz tengi bolalarga yaxshi ko’rsataverib, shu bilan shoxingiz chiqib qoladimi?
– Domla!
– Bo’ldi! Hamma ishga!
– Men… men ustingizdan shikoyat qilaman… Men raport yozaman!
– To’g’ri …ovning oldiga boraqoling, bir yo’la mulla bo’lib qaytasiz. Yozadigan bo’lsangiz ham barakka borib yozing, bu yerda ivirsib yurmang!
– Men… “Komsomol`ka”ga… “Pravda”ga… – ko’zlaridan shashqator yosh quyilib kela boshlagan Opa qo’llari bilan yuzini to’sgancha shiypon tarafga chopib ketdi.

Avtobuslar qaytib ketishdi.

Kechqurun Azroilning xonasiga prorektor, dekan o’rinbosari va yonboshiga “meditsinskoe” deb yozilgan
mashinada kelgan uch kishi yig’ilishdi. Bir soatlar chamasi g’o’ng’illashib, orada ovqatlanib ham olishgach, Opani chaqirishdi. Yana yarim soatcha vaqt g’o’ng’ir-g’o’ng’ir, goh
eshitilib qolayotgan keskin tovushlar, stolni mushtlab qolishlarda o’tdi. Nihoyat… ko’zlari qizarib ketgan Opa otilib chiqdi-yu, chopib borib o’z xonasiga kirib ketdi. Biz uning ho’ngrab yuborganini, bo’g’ilib hiqillashga tushganini eshitdik. Ovqat yemadik hisob. Turli shubha-gumonlarda o’tgan yana yarim soatdan so’ng hay’at chiqib keldi. Mashinalar o’t oldirildi, qay biridir cho’zib signal berdi va shunda… kichkinagina tugunni bag’riga bosgan Opa xonasidan chiqdi. Opa ostonaga yetganida to’xtab, nim o’girildi, past ovozda: “Xayr, yigitlar…” dedi.

Ko’chaga chiqib, Opamizni olib ketgan mashina ortidan uzoq qarab qoldik…

Ertasi kuni tushlikka kelayotgan mahalimiz kunchuvoqda ko’rpa to’shab, yalang’och badanini oftobga toblab yotgan novchagina yigitni ko’rdik. Shu yigitni Opamizning o’rniga qo’yishipti. Opamizni esa bu yerdan ikki chaqirimcha naridagi brigadaga yuborishibdi. Yigit taqa mo’ylov qo’ygan, yaltirab turgan quyuq sochlarini tepaga taragan, umuman, o’z tashqi ko’rinishiga ba’zi qizlarga qaraganda ham ko’proq qaraydigan oliftalardan biri ekanligi ko’rinib turardi. Shuning uchunmi, ko’pchilik uni birinchi ko’rishdayoq yoqtirmay qoldi. Buning ustiga xorazmlik oshpazimiz Qadam bir gap topib keldi. Uning aytishicha, shu kungacha har kuni kichkinagina dekcha qozonda ikki mahal uch-to’rt kishiga mo’ljallab sergo’sht, yog’li ovqat tayyorlab kelarkan. Uni Azroil ba’zan shtabdan kelgan birontasi, ba’zan ma’ruza o’qishga kelganlardan biri (buni qarang, lektor jimjimador imzoni olib, tishini kavlagancha qaytib ketaverarkan) bilan baham ko’rarkan. Qadam Opaning stoliga ham birinchi kuniyoq Azroilning ko’rsatmasiga ko’ra likopchada quling o’rgulsin qovurdoqni olib kirib qo’ygan ekan. Bir payt Opa ovqatni olib chiqib “taq” etkazib uning oldiga qo’yibdi-da, shu yerda turgan Azroilga eshittirib: “Bolalarning rizqi teshib chiqmasa oling, o’zingiz yeng!” depti. So’ng o’zining kichkinagina, qozoqi piyoladay keladigan kosasiga yarim cho’mich makaron sho’rva suzib olib kirib ketipti. Baqaloq oshpazimiz bundan qatiq ta’sirlanib yurgan ekan. Yangi vrach Raimberdi bugun unga bepisandlik bilan: “Yigit, bizga qiladigan ovqatingda sabzini ko’proq ishlat, men “S” vitaminini yaxshi ko’raman”, deganida avvaliga indamapti. Keyin, turib-turib o’ziga alam qilib ketibdi. Shu alam ta’sirida “Mana, senga “P” vitamini!” deb piyozdan, “Mana, senga “K” vitamini!” deb kartoshkadan rosa solipti, “S” va “G” vitaminlaridan umuman ishlatmpti. Qilar ishni qilib qo’yib, endi qaltirab yurgan baqalog’imizni rosa maqtovlarga ko’mib tashladik… Sezganimizday, qahramonlik oxiri Qadam uchun ayanchli tugadi – Azroil uni oshpazlikdan olib tashladi.
Oqshom Azroil bilan Raimberdi magnitafonni varanglatib, sigareta tutuniga ko’milgan ko’yi bitta “Russkaya”ni bo’shatishganini ko’rgach esa ikkalasini birday yomon ko’radigan bo’ldik.

V

Alami ichida yurgan, har kuni tungi to’qqiz-o’ngacha paxta terib, shundan keyin yana o’z sevimli piyoz-kartoshkalariga ro’baro’ bo’layotgan sobiq oshpazimiz sabablimi, kunda-shunda kelib-ketib yurgan “partizan”lar sabablimi, ishqilib, mish-mish g’imirlab qoldi: emishki, bundan to’rt yil burun bizga o’xshagan otryad bolalari bayramda o’zlarini mastlikka solishib Azroilni rosa qo’rqitishgan, o’shanda u bir haftacha birontasiga miq etolmay yurgan ekan. To’g’ri, u yili Azroil endi institutni bitirgan yosh, g’o’r yigit ekan, lekin… urinib ko’rsa bo’ladi, chiqmagan jondan umid. 5 noyabrda kelganimizga bir oy bo’lishi, Azroilning shaharga qaytib ketishi ehtimoli rejamizni tezlashtirishni taqozo qilardi. O’ziga “Kramer” laqabini olgan Qadam ishni shunday tashkil etdiki, bir yo’la yetti-sakkiz kishi pul yig’ishga tushdi. Apil-tapil qilib qirq so’m to’plandi. Tergan paxtalarimiz uchun bizga haq to’lanmas, hali noyabr` oxiri, dekabr` boshlarida yigirma-o’ttiz kun bekordan-bekorga dalada yurishimiz ehtimoli nazarda tutilib, pulimiz o’sha “qora kunlar”ga asrab qo’yilmoqda ekan, ya’ni yeyish-ichishimizga to’lash uchun. Talabalarga spirtli ichimlik sotish man qilinganidan mahalliy aholidan kimdir bu pulga ikkita aroq olib kelib berdi.

Ilmiy adabiyotda “platsebo effekti” degan tushuncha bor. Buni puch yong’oq tarzida ham ishlatishadi. Bunda, masalan, bir pulga qimmat habdorini maqtay-maqtay shifobaxsh xususiyatga ega mo»jizaviy dori sifatida taqdim etish va kutilgan natijani qo’lga kiritish mumkin. Yoki boshqa bir misol: mulla o’qiyotgan “kuf-suf”ga dildan ishonsangizgina tish og’rig’ingiz qoladi. Bizning baragimizda shunga o’xshash bir nima yuz berdi. Ishonasizmi-yo’qmi, aroqning bor-yo’g’i bittasi ichildi, lekin deyarli hamma mast bo’ldi. Juda ko’pchilik bir qultum ham ichmadi, juda ko’pchilik shunchaki hidlab qo’yaqoldi, ammo hamma mast bo’ldi! Bu hodisa bir kuni oqshom och qoringa yuz gramm otib olgan Qadamning: “Chaqiringlar Azroilni bu yoqqa! O’g’ri u!” deb aljiragan damdan boshlandi. Qadam tuzukkina alyor aytarkan, tili aljirasa ham so’zlari ma’noligina edi: “Ota-bobolarimizni eslaylik… Yigit nomimizni oqlaylik!..” Shunda “platsebo effekti” yuz ko’rsatdi. Ko’pchilik shunchaki bo’sh yoki suv solingan piyolayu stakanlarni bir-biri bilan cho’qishtira boshladi. Ular suv yoki havoni xuddi Qadamday aftlarini bujmaytirib icha boshlashdi, xuddi Qadamday ko’zlaridan yosh chiqa boshladi, xuddi Qadamday yenglarini hidlashib “zakuska” qila boshlashdi. Organizmda g’alati sirli bir nima ro’y berdi va ko’pchilik Qadamga o’xshab chayqalib, aljirab, ko’zlari suzilib, bilsa-bilmasa chekishga tushib ketishdi. Ko’zlarni achishtirayotgan quyuq tutun ko’pchilikning chindan ham mast ekanligiga so’nggi dalil bo’ldi. Demak, qandaydir ishlar qilishimiz kerak, degan o’ylar boshlarda charx ura boshladi. Ko’zlar qizardi, qonlar ko’pirdi, peshonalarga isitma toshdi, qo’llar musht bo’lib tugildi, kalta-kalta nafas ola boshlashdi, ko’kraklar ko’tarilib tushardi. Shu bilan birga hamma jonsaraklik bilan so’nggi turtkini entikib kutardi. Uyam topila qoldi – mehmonga kelgan “partizan” hamisha mo’min-qobilgina bo’lib yuradigan Komilning yonidan o’tayotib (u so’rida ko’mirday qorayib ketgan oyoqlarini osiltirib o’tirardi) sal tislandi, lekin yelkasi uning oyog’iga tegib ketdi. Komil o’rnidan sapchib turasolib, xuddi hindularday qattiq na’ra tortdi-da, boshqa birovga qaratilgani ochiq-oydin ko’rinib turgan beadad
g’azabda tishlarini g’ijirlatib bo’kirdi:
– A-e-e! Sal`xozotryad, bormisan, ur oliftalarni, u-r-ur!

Bu nido porox bochkasiga tushgan uchqun bo’ldi. Hamma bir-birini bosib-yanchib bechora “partizan”ga  tashlandi. Kimlardir hafsala bilan bir onda chiroqlarning barini sindirdi. Zim-ziyo qorong’ilikda so’kinishlar, ohlar, hayqiriqlar, yordam so’rashlar… Chekkadagi so’rining ikkinchi qavati qulab tushdi, bu jangga yanada shiddatliroq tus berdi… Shu bilan birga bu telba izdihom xuddi kimningdir izmiga bo’ysunayotganday asta-sekinlik bilan bo’lsa-da, Azroilning xonasi tomon siljib borardi. Yiqilayotganlar shu tomonga qarab yiqilar, qochgan ham shu tomonga qarab qochar, quvgan ham shu tomonga qarab quvar, ortga, so’rilarga qaytgan jonga birov qayrilib qaramas, ular go’yo dam olish uchun chiqayotgan o’yinchilarday gap edi. Ular o’rniga yangilari maydonga tushardi.

Mana, oqim Azroilning hujrasi eshigiga taqaldi… yana bir siltov va parda tutilgan oyna qarsillab sindi, eshikning ikkala tavaqasi taraqlab ochilib ketdi, birdaniga besh-olti bola bir-birini bosib polga yiqilib tushdi, biron joyini oyna kesdi shekilli, kimdir vahshiyona tarzda chinqirib yubordi. Agar shu chinqiriq bo’lmaganida, agar shu lahzada Muqbil toshotarning munosib vorislari chiroqni ko’zlab ulgurmaganida, agar Azroil odatdagiday o’ziga to’la ishongan ovoz bilan bir baqirib berganida ehtimol, isyon shu bilan tugagan-qo’ygan bo’lardi. Lekin merganlar o’z mahoratlarini namoyish etib ulgurdilar, Azroil sapchib ortga chekingancha vahimaga tushgani yaqqol bilinib turgan qaltiroq ovozda: “Nima bu… Nima gap?” dedi va… olovga moy sepildi. Bir onda kichkinagina xonaga eng kamida ellik kishi kirib ulgurdi, ularning yarmi qavat-qavat bo’lib cho’zilib yotar, bir qismi devor yonidagi shkafni tepib sindirib, uning ichidagi qog’ozlarni sochar, bir qismi bir-biri bilan ayamay solishar, yana bir qismi esa urib-tepib derazani sindirishardi. Urush asosan xonada va deraza yonida davom etar, xuddi hind fil`mlaridagiday gursillashlar ham, dod-voylar ham, “iyya!”lar ham oshib-toshib yotar, bularning qay biri rost, qay biri yasama ekanligini anglab bo’lmas, shu bilan birga eng kuchli zarbalar albatta nishonga tegmas, besh-olti bola qo’lida o’ynayotgan qo’lbola to’qmoqlar esa nuqul devorga yo derazaning hozircha butun romiga qarsillab kelib tegar, bunday bitta zarb har qanaqangi odamning bosh chanog’ini majaqlab tashlashi tayin edi. Ko’kka chiqib ulgurgan oyning xira-oqish yog’dusida ikki uzun gavda shosha-pisha derazadan sakrab tushdi, biri qo’rquv bilan: “Olomon bu! O’ldirib qo’yadi!” dedi, ikkalasi o’zlarini asfal`t yo’l tomon urishdi. G’alaba sharobi bizni yanada sarxush etdi, qiyqiriqlar bilan tashqariga otildik,  jon-jahdimiz bilan oshxonaning omonat tiklangan devorlarini yer bilan yakson qildik, har tomonga tarqalib gulxanlar qalashga tushib ketdik. Ko’pchiligimizning qonimizda otashparast bobolarimizdan bir nima qolgan shekilli, ko’kka o’rlayotgan olovga qarab turib totli g’alaba hislarini yana bir bor tuydik, ko’nglimiz to’lib, yig’lab ham oldik. Lotok ortida yana bir gulxan tillari bilanglab ko’rindi, qora tutunidan ballon yoqilayotganini taxmin qilib shu tarafga otildik. Endi yigirma-o’ttiz qadam chopganimni bilaman, nimagadir qoqilib yuztuban yiqildim. Tizzam jizillab ketdi. Gugurt yoqdim. Oldimda qoziqlari tepaga qarab qolgan borona yotardi. Bahordan beri yotaverganidan bo’lsa kerak, rosa zang bosgan. Qiziq ustida bilinmagan ekan, tizzam lo’qillab og’riy boshladi, qon etigimga oqib kirar, paytavamdan sizib o’tgan iliq suyuqlik barmoqlarim orasida bilchillardi. Borona ustiga ko’kragim bilan yiqilmaganim uchun shukronalar aytib, ro’molchamda yara o’rnini sirib bog’ladim.
Oqsoqlanib barakka qaytdim. O’rnimga yotdim. Uxlolmadim. Lo’qillash xuddi ming oyoqli jondorday shoshilmasdan, bir maromda, asta-sekinlik bilan yuqoriga siljimoqda edi. O’zimni yana bir bor mast his qilib (eshitganmiz, o’qiganmiz, kinoda ko’rganmiz axir) oyog’imni ko’tarib yotmoqchi, shu  bilan og’riqning yurishini tezlashtirib, uni tezroq vujudimdan chiqarib tashlamoqchi ham bo’ldim, ammo bu masxarabozligim o’zimga bachkana tuyulib, darrov hushyorligimga qaytdim. Birin-ketiin kirib kelgan bolalar indamasdan yotib qolishdi. Og’riq haqida birovga gapirgim kelmadi, go’yo bu kecha mastlik singari og’riq ham yolg’onday…

Kechasi deyarli uxlamadim. Endi ko’zim ilinganday edi, nimadir shiqirladi. Boshimni ko’tarib ikki sharpaning oyoq uchida Azroilning xonasiga kirib ketayotganini ko’rdim. Shu vaqt uvishib qolgan oyog’imida yana og’riq paydo bo’ldi, tishimni tishimga bosib, ko’zlarimni chirt yumib oldim…

Tongda Azroil “…hammalaring bilan kechqurun gaplashaman… haydataman… institutda gaplashaman…” deb rosa po’pisa qildi, biroq ko’pchilik sezdiki, u uydagi gapni ko’chaga olib chiqmaydi, u bundan manfaatdor emas, aksincha, hatto obro’yi tushib qolishi mumkin. Buning ustiga Qadam o’rtaga chiqib, bor aybni oqshom bostirib kelgan “mestniylar”ga to’nkab turib oldi. Shu sezgi sabablimi, biz o’zimizning jamoa, kuch ekanligimizni ilg’ab oldik, oramizda qandaydir yaqinlik paydo bo’ldi go’yo. Shu sezgi sabablimi, og’riq oyog’im qaltirab bir etak paxtani ko’tarolmay turganimda bir emas, uch bola ko’makka keldi. Rangi sarg’ayib, kuni bilan qayt qilib yurgan Qadamga ham ikki-uchtasi yordamlashayotganini ko’rdim.

O’ng oyog’im soat sayin qizarib, do’mbiraday shishib bormoqdaydi. Tushlik chog’i Azroilning derazalar o’rniga karton qog’oz, fanerlar qoqilgan, sal tartibga keltirilib ulgurgan xonasiga kirib, vrachga oyog’im shishayotganini aytdim. U sigaretasini og’zidan olmay, istehzo bilan tikildi-da: “Kecha kamroq ichish kerak edi, yigit”, dedi.

Muolajadan umidimni uzib, tushlikdan keyin ham dalaga chiqdim. Har narsadan boxabar Qadam hammamizga shipshitib chiqdi: endi ikki-uch kun jimgina yurishimiz kerak ekan, Azroil kechagi voqeani xo’jayinlariga chaqolmagani alamiga arzimagan narsa topsayam uch-to’rt kishining ustidan raport yozib berishi aniq ekan.
Kechqurun ovqat tortmadi. O’rnimda cho’zilib yotaverdim. Kimdir g’isht qizdirib kelib oyog’imga bosdi, kimdir qaynoq suv solingan grelka qo’ydi. Issiq elitib uxlab qopman. Jiqqa terga botib uyg’onganimda taxminan yarim kechasi edi. Oyog’im vahimali tarzda shishib ketgan, lo’qillash o’ng oyog’im barmoqlari uchidan tortib to miyamgacha yetgandi. Og’zim quruqshagan, vujudimning yarmi issiq plita ustida yotganday qizimoqda, ikkinchi yarmida jon asari yo’qday, muz. Amallab qaddimni ko’tardim. Ko’z oldimni tuman bosdi, miyam shang’illab ketdi. O’ng oyog’im to’ntarilib qo’yilgan kuviday yuqoridan pastga qarab shishib ketgan, keng-mo’lgina shimim sirilib turardi. Ikkinchi qavatdan pastga osilib tushish do’zax azobi bo’ldi… Chap oyog’imga etik kiydim, o’ngiga shippak ham bormadi. So’ri tagida yotgan to’qmoqlardan birini oldim. Qo’polligini aytmasa, tuzukkina hassalikka yarardi. Bir oyoqda sakray-sakray tashqariga chiqdim.

Yo’lim sira unmasdi, toshbaqa misol sudralib ketayotganday edim. Ikki yonda odatda kombayinlar qayrilishi uchun tayyorlanadigan yo’l bo’lishi esimga tushdi. Ular sertuproq, ammo hozir shudring tushib turgani uchun unchalik changimasa kerak. Sirg’alib pastga tushdim.

Shunday qilib, besh-olti daqiqa asfal`t yo’lda hakkalayman, so’ng pastga sirg’alib tushib tuproq yo’lda emaklayman; hamma joyim loyga belanganini aytmaganda, yo’lim una boshladi.

Zovur… O, baxt! – uzoqdan traktor tovushi eshitildi, zum o’tmay uning chiroqlari ko’rindi. Sal odam bashara ko’rinish uchun ust-boshimni qoqqan bo’ldim. Yo’l chekkasida hurmat yuzasidan nim egilib, bo’sh qo’lim ko’ksimda uni kuta boshladim. Keldi. O’tkir chiroqlar nuridan ko’zim qamashib, “to’xtating, birga ketaylik” ishorasini qildim. Traktor sal sekinladi, so’ng birdaniga gaz berib yulqinib oldinga intildi-da, o’tdi-ketdi. O’ziyam oltitami telejka sudrab kelayotgan ekan, ular bilanglab-bilanglab ilon izi qilib yura boshladi, agar o’zimni pastga otmaganimda oxirrog’idagilar qanoti bilan urib ketishi tayin edi.
Yer bilan bitta bo’lib yotibman-u, xo’rligim keladi… Traktorchini ham tushunardim albatta: yarim tun, ust-bosh loy, qo’lida tayog’i bilan zovurdan chiqib kelgan arvoh, shu qabilidagi hikoyatlarning yodga tushishi…

Opa shifokorlik qilayotgan shiyponga yetishimga ikki yuz qadamcha qoldi. Osmonda charaqlab turgan yulduzlarning joylashish o’rniga qarab baragimizda “pod’yom” bo’lgani, hozir bolalarning choy ichishga tushganini taxmin qildim. Shoshilish kerak edi. Rejamga ko’ra, hech bo’lmasa ishga chiqar mahaliga qaytib ulgurishim kerak edi. Sababi… sababi shuki, men o’qishni istardim, to’satdan Azroil tuzadigan ro’yxatga tushib qolib, boshimga g’alva orttirishni istamasdim, yemagan somsaga kimning pul to’lagisi keladi…

Bilmadim, bu masofani qanchada sudralib bosib o’tdim, ammo osmonda yulduzlar so’ngani, ufqda ilk zarrin nurlar paydo bo’lgani yodimda. Shiypon jimjit edi. Hamma ishga ketganmikin deb o’yladim, biroq samovarchining choy qaynatayotganini ko’rib, bolalar hali uxlashayotganini tushundim. Endi shishgan oyog’im bir bo’lak yog’ochga aylangan, go’yo hozir uni ursam, qirqsam, kuydirsam ham hech nima sezmaydiganday edi; muz belim tomon o’rlamoqda edi… Ko’rinishim bilan samovarchini cho’chitmaslik uchun sudralib ichkariga kirdim. Bu joylarda hamma shiyponlar ikki tomchi suvday bir-biriga o’xshash bo’lishini bilganim uchun o’ngdagi hujraga yetib oldim. Eshik tutqichidan ushlab, ming mashaqqat bilan qaddimni rostladim. Og’ir-og’ir nafas olgan ko’yi sekin eshikni taqillatdim. Ichkaridan qiz bolaning “hozir” degan tovushi eshitildi. Birdan yengil tortdim, shu qadar yengil tortdimki, ichi bo’m-bo’sh mo’miyo vujudga aylanib qolganday sezdim o’zimni, shu bilan meni ushbu lahzaga qadar ushlab, suyab turgan nomsiz qudratli bir nimadan ayrilganday bo’ldim va “Opa…” deya shivirlagancha beton polga gursillab yiqildim. Ongimni quyuq tuman qoplab borarkan, nazarimda, Opaning qichqirib yuborganini eshitganday bo’ldim…

VI

Men yo’nalishni butunlay qarama-qarshi tomonga olgan, O’g’iloy opa emas, u kishining kursdoshi vrachlik qilayotgan brigadaga kelib qolgan ekanman. Keyinroq gapirib berishlaricha, meni kushetkaga yotqizishgach, pichoq bilan shimimni kesayotgan qiz oyog’imni ko’rgan zahoti “Qorason” deya chirqirab yig’lab yuborganmish. U besh-olti yigitni mashina topib kelishga yuboribdi, ko’zidan duvillab oqayotgan yoshi tinmay menga ukol qilipti. Shu payt bo’lim boshqaruvchisi “Jiguli”sida kelib qolipti. Mashina bir pasda meni tuman markazidagi shifoxonaga yetkazib kelipti. Ammo qon zaharlanib ulgurgan ekan, olti soatlik mashaqqatli operatsiyadan keyin har qalay tizzamdan yuqorisini saqlab qolishipti…

Uch sutka ko’z ochmabman. Opa har kuni ikki-uch marta holimdan xabar olib ketarkan. Ammo sovrin baribir Azroillarda ketdi – ko’zimni ochgan lahzada Azroilni, dekan o’rinbosarini, Raimberdini ko’rdim. Ko’rdim-u, xira ongimda narigi dunyoda Azroil bilan o’tiribman, degan o’ydan dahshatga tushib, yana hushimdan ketdim.
Qisqasi, ular yarim kun mobaynida yengimdan kirib, yoqamdan chiqishdi. “Hay-hay” demasam tiz cho’kkuday bo’lishdi. “Qizil diplom”, kandidatlik dissertatsiyalari timsolida oltin tog’lar va’da qilishdi, butun qarindosh-urug’larim uchun institut eshigini lang ochib qo’yishdi, hatto prorektorning shaxsan o’zi kelib, men bilan juda quyuq so’rashib ketdi… Pirovardida, ular aytib turishdi, men tushuntirish xati yozdim, ya’ni, men falon kuni yiqilib tushdim, domlalarga aytmadim, yashirdim, arzimagan narsa deb o’yladim, oyog’im shisha boshlagach, falon brigadadagi o’rtog’im bilan maslahatlashay deb yo’lga chiqqandim, ayb o’zimda. Sana. Imzo.
Ular chiqib ketishdi. Opa kirdi. Ko’zlari kirtayib, yanada ozib qolibdi bechora. Oldimda bir fursat jimgina o’tirdi. Keyin sekingina: “Bularning ko’payayotganiga o’zimiz ham aybdormiz-da, uka…” dedi. Na ta’na qildi, na yozg’irdi. Shunchaki, o’z-o’ziga aytayotganday gapirdi. “Siz” demadi, “o’zimiz” dedi. Men… ming’irlashga tushdim; ko’p yillardan buyon muhandis bo’laman deb yuribman, paxta teradigan yangi kombayn yaratmoqchiman, hatto og’ma shpindellar bilan ishlaydigan bittasini kallamda pishitib ham qo’yganman, faqat chizmalar chizishni o’rganib olsam bas, maktabda muallim yo’qligidan chizmachilik o’tmaganmiz axir; mana ko’rasiz sizning bolalaringiz paxtaga lola sayliga chiqqanday havasga chiqadi… Qancha ko’p gapirsam, o’zimga shunchalik ishonmay borayotganimni sezib jim bo’lib qoldim. Opa ma’yus jilmaydi.

Uyga ketar mahalim Opa bir dasta gul ko’tarib keldi.

O’qish yangi yil arafasida boshlandi. Darslarga protez oyoq bilan qatnay boshladim. Negadir… hammaga shubhalanib qaraydigan bo’lib qolgandim. Uydagilarning achinish to’la nigohlari ham jonimdan to’ydirib yubordi. Bu yerda esa bolalarning ko’proq gapirayotgani ichi achiyotganday, gapirmayotganlari xushlamayotgandek tuyilaverdi. Oyog’im g’ichirlashi bilan ko’p domlalarning asabiga tegayotgandayman… Bu yoqda o’zimni allaqanday xiyonat, aldov sherikchisi, qo’rqoq, vijdonsiz, latta yigit sifatida his qilish… Chidolmadim. Sirtqiga aylantirish bahonasida o’qishni tashladim. Nomard Azroillar nomiga bo’lsin bir marta “qo’y, uka, o’qiyver”, deyishmadi. Men bo’lsa… Guruhdoshlarim ikki-uch marta uyga izlab kelishibdi, biroq men bir yilcha Qo’shrabotda, tug’ilgan qishlog’imda kutubxonachi bo’lib ishlab yurdim.

VII

Mana, oradan olti yil o’tib, bu voqealarni esga oldim. Yo’q, bu bilan kimnidir ayblamoqchi, kimgadir nimadir ta’na qilmoqchi emasman. Bir narsani juda yaxshi bilaman: hammasiga o’zim aybdorman, odam taqdiri faqat o’ziga bog’liq.

Shukr, yomon yashamayapman. Uyim, gulday xotinim, uch farzandim, mashinam bor. Hisobchiman.Uzumchilik brigadasida. Hurmatim joyida. Odamga yana nima kerak?
Lekin, baribir, ba’zan, yilda bir-ikki bor, nimagadir o’z-o’zimdan, o’tayotgan kunlarimdan qoniqmay qolaman, go’yo o’zga birovning umrini yashayotgandayman, asl hayotim esa butunlay boshqacha bo’lishi kerakday… Go’yo hayotda o’zim juda istagan, menga juda-juda zarur bir nimani boy berganman-u, uning o’rniga uncha zaruriyati yo’q bo’lgan boshqa narsaga egalik qilayotgandayman…

Shunday iztirobli lahzalarda paxta dalalarini uzoq kezaman, biron daraxt tagida, protezimni yechib qo’yib, salqin shabadaga peshonamni tutgan ko’yi traktorchilar ishini kuzataman, o’zim maktab partasidan orzu qilganim – og’ma shpindellar yiltirab ko’zimga ko’rinaveradi… Oqshomlari bo’lsa, xotin-bolalar uxlagach, stol lampasi yorug’ida ilmiy jurnallardan, traktor pasportlaridan olganlarim – konstruktorlik chizmalariga soatlab termilaman, ularning sirini ochguvchi allaqanday sirli kalit qidiraman; bu kalit esa yaqinginada, juda yaqinginada turganday, uni mana-mana qo’lga kiritadigandayman…

Balki men bag’rimni o’rtab bu satrlarni yozmas ham edim. Lekin… institutni bitirib kelgan yigit bugun menga “amaki” deb murojaat qildi… Mashinaga o’tirarkanman, ko’zguda aks etgan yoqasi g’ijim ko’ylagimga, o’sib qolgan soqol-mo’ylovimga, peshonamda paydo bo’lgan qat-qat ajinlarga, ko’zlarimda qotib qolgan mahzun ifodaga qaradim-u, umrimning asosiy qismi o’tib qo’ygani, endi “amaki”ga aylanganim, bu nomga nafaqat jisman, balki ma’nan ham yetib kelganimni anglab, ko’ksimda chidab bo’lmas bir og’riq tuydim.
Nahot, nahot umr o’tgan bo’lsa?..

Nahot bundan bu yog’i faqat yaxshi yeyish, yaxshi ichish, ko’proq mol-dunyo to’plash, mashina yangilash, birovdan orttiribroq to’y-ma’raka o’tkazish tashvishlaridangina iborat bo’lsa? Nahot bular mayda-chuydalarni, hech bo’lmaganda ikkinchi darajali ishlarni emas, hayotimning asosini, bor mazmunini tashkil qilsa?.. Nahot men so’nggi dam qoniqish bilan o’z-o’zimga: yaxshi yashadim, yaxshi yashash uchun kurashdim, maqsadlarimga yetishdim, o’tgan umrimdan roziman… deya olsam?

Nahot, nahot umr o’tgan bo’lsa…

1987