Комил Яшин тарафидан бажарилган ишнинг тўғри ёки нотўғрилиги ҳақида ҳозир ҳукм чиқариш ортиқча. Бўлган иш бўлган. Аммо унинг ижобий ва салбий жиҳатларини қайд этиш, холис баҳо бериш мумкин ва бу ҳозирги қайта қуриш ва ошкоралик даврида зарур ҳам. Ярим асрдан буён ўзбек, умумсовет ва жаҳон саҳналарида қўйилиб, олқиш олиб келаётган «Бой ила хизматчи» айни шу тикланган нусха эканлигини унутишга ҳаққимиз йўқ. Аммо…

Сувон Мелиев
“БОЙ ИЛА ХИЗМАТЧИ” ЁКИ ТИКЛАНГАН НУСХА МУАММОСИ

Сувон Мелининг филология илмига даҳлдорлиги расман тан олинганига ҳам ўттиз йил бўлибди. Камолот фаслидаги бир йигит умрига тенг вақт. Унинг ҳар бир мақоласи бир китобга татийди. “Бой ила хизматчи” ёки тикланган нусха муаммоси”, “Ўғригина боланинг иззати ёхуд меҳр сеҳри”, “Ҳазиллашманг даҳо билан ёхуд ким ҳақ – Фитрат ёки Навоий?”, “Асл адабиёт – эзгуликка хизмат” сингари адабий-танқидий мақолаларнинг ҳар бири айни мезонга жавоб бера олади. Уларда асл мунаққидга хос жангаворлик, чучмал фикрлар, адабиётдан йироқ қарашларни яккама-якка олишувга даъватлаш руҳи, илмий-адабий қамровдорлик, назарий-эстетик концепция бор. Энг муҳими, Сувон Мели шеър оҳангини, унинг мояси бўлган “калит сўз”ни бехато топганидек, роман қисса ёки ҳикоянинг ҳам, трегедия, драма ёхуд комедиянинг ҳам хос оҳангини топади. Топмаса ёзмайди.

Қайта қуриш янгитдан қуришдан қийинроқ. Қайта қурмоқ учун аввал майдонни эски иморат қолдиқларидан тозалаш, керагини олиб, нокерагидан воз кечиш талаб этилади. Адабиётда ҳам тозалаш ишларини олиб бормай туриб, янгича фикрлаш даврининг маънавий атмосферасини устивор қилиб бўлмайди. Адабиётдаги эркинлик биринчи навбатда танқид эркинлигидир.

«Бой ила хизматчи» драмасининг Ҳамза Ҳакимзоданинг яқин шогирди драматург Комил Яшин томонидан 1939 йили тикланган нусхаси келажакда кўплаб тадқиқотларга сабаб бўлиши табиий. Бу вариантнинг юзага келиши, яъни муаллифи тирик бўлмаган, асл нусхаси йўқолган асарнинг бошқа бир адиб томонидан тикланиши жаҳон адабий тажрибасида кўрилмаган ҳодисадир.

Яқин-яқинларгача бу нусха мўътабар матн сифатида Ҳамза асарлари тўпламларида нашр этиларди. Кўникилган нотабиий ҳолат яқинда бузилди. ЎзФА Тил ва адабиёт институти чиқарган Ҳамзанинг беш томлик Тўла асарлар тўпламида қайта тикланган нусха биринчи бор илова қисмида берилиши билан у драманинг мўътабар матни бўла олмаслиги, ниҳоят, тан олинди.

Асарнинг тикланиши ҳақида К. Яшин шундай ёзади: «Ҳамза Ҳакимзода ижодига қизиқишим, унинг ижодига бўлган ихлосимдан хабардор бўлган Ҳамза Ҳакимзода Ниёзий юбилейини ўтказиш комиссияси «Бой ила хизматчи» драмасини янгитдан саҳнага тайёрлашни менга топширди. Бу асар революциянинг биринчи йилларидаги саҳна шароитига мосланиб, озгина киши қатнашадиган қилиб, кичик ҳажмда ёзилган бўлиб, асарни ҳозирги вақтда гуллаб-яшнаб бораётган, ажойиб истеъдодли артистларга эга бўлган театримизнинг талабига мувофиқ қилиб кенгайтириш керак эди. Мен шарафли, айни вақтда масъулиятли вазифани ўташда яна устознинг ўзига қаттиқ суяндим. Қисқаси, Ҳамзанинг бошқа чала қолган асарларидан фойдаланиб бу драмани мукаммаллаштиришга киришдим».

Комил Яшин тарафидан бажарилган ишнинг тўғри ёки нотўғрилиги ҳақида ҳозир ҳукм чиқариш ортиқча. Бўлган иш бўлган. Аммо унинг ижобий ва салбий жиҳатларини қайд этиш, холис баҳо бериш мумкин ва бу ҳозирги қайта қуриш ва ошкоралик даврида зарур ҳам. Ярим асрдан буён ўзбек, умумсовет ва жаҳон саҳналарида қўйилиб, олқиш олиб келаётган «Бой ила хизматчи» айни шу тикланган нусха эканлигини унутишга ҳаққимиз йўқ. Шу спектакллар шарофати билан ўзбек актёрларининг бутун бир плеядаси етишиб чиққанлиги ҳам факт.

Аммо медалнинг икки томони бор. Истаймизми, йўқми, драманинг шу тахлитда тикланиши Ҳамза ижодини ҳар тарафлама, илмий холис ўрганилишига тўсқинлик қилиб келди. Бу нусха кўп йиллар давомида масаланинг илдизлари билан қизиққан тадқиқотчи йўлида К. Яшиннинг обрў-эътиборидан куч олиб кўндаланг турди, салкам асл нусха даражасига кўтарилди. Иккинчидан, табиий равишда, Ҳамза ижодининг бутунлигига путур етди. Унинг айрим асарлари, айниқса, «Бурунги сайловлар» оригинал асар сифатида ўз нуфузини йўқотди, саҳналаштиришга яроқсиз бўлиб қолди. Қодирқул мингбоши ва Холматни «Бой ила хизматчи»да учратиб феъл-атвори билан танишган китобхон ёки томошабин «Бурунги сайловлар»ни ўқимай қўйиши, ёки зални ташлаб чиқиши эҳтимолдан узоқ эмас. Ваҳоланки, театршунос Тошпўлат Турсунов тўғри таъкидлаганидек, «1926 йилда ёзилган «Бурунги сайловлар» песаси Ҳамзанинг етук асарларидан биридир».

Маълумки, кинода монтаж деган нарса бор. Бу оддий тилда турли парчаларни уйғунликда тўплаб, бир бутун асар ҳолига келтириш дегани. «Бой ила хизматчи» ҳам тахминан шу усулда тикланган. Агар кинода бўлаклар бириктирилганда чоклар унча кўзга ташланмаса, сўз санъатида чокнинг сезилмаслиги жуда қийин.

Тикланган нусханинг иккинчи пардасида Холматнинг супуриб туриб айтган монологида шундай сўзлар бор: «Мана энди шуҳратингдан ўргилай, мўъжазгина, у тиззадан — бу тиззага учиб қўнадиган Жамилахоннинг («Бурунги сайловлар»да номсиз «янги пошшохон») дарагини эшитиб қолгандан буён, бой поччадан ҳам илгари, бизнинг юрагимиз диринг-диринг ўйнайди. Билмайманким, у жонимни олғур, бойга тегиб олиб, бизнинг бу кир чопон билан, ёғлиқ дўппини назарларига илармикан? Мана бизда бу янги ишқ мижозининг ғами…

«Бурунги сайловлар»дан, деярли, ўзгаришсиз кирган бу гаплар «Бой ила хизматчи»нинг воқеалар ва образлар мантиғига сингишмайди. Биринчидан, «дарагини эшитиб қолиш» ибораси узоқдаги ёки илгари эшитилмаган нарса-ҳодисага нисбатан қўлланади. Жамила эса бойнинг ёнгинасида, ўз хонадонида. Бой уни кўриб қолади, холос. Иккинчидан, Холматнинг ҳали бойга хотин бўлмаган, бировнинг, ўзи каби хизматкор дўсти Ғофирнинг жуфти ҳалолига элбурутдан кўз олайтириши мантиққа зид, ҳар қалай Холматга ёпишмайдиган жирканч ҳол.

Тўғри, монологнинг К. Яшин ўзидан қўшган иккинчи қисмида Холматнинг ақли жойига келади: «Шошманг, Холматжон тўра, ўзингча нима деб вайсаяпсан? Ҳадеб бойга пашанг берасан! Бой кимни олмоқчи! Жамила-ку!.. Ўз Ғофиримизнинг хотини…». гаплар юқорида Жамила шаънига айтилган ножўя гапларни (масалан, «у тиззадан бу тиззага учиб қўнадиган Жамилахон…» каби) ювиб кетолмайди. Бадиий асарда ҳам ҳаётдагидек айтилган сўз — отилган ўқ, уни орқага қайтариб бўлмайди. Гап шундаки, бу ерда айб Холматда эмас, Жамила ҳам биз билган Жамила эмас. Акс ҳолда «у тиззадан бу тиззага учиб қўнадиган» Жамила заҳар ичиб ўтирмас, бойнинг эркатой хотини бўлиб, тақдирга кўнар, кўнибгина қолмай боши кўкка етган бўлар эди.

Холмат ҳам ўз гапларини гапираётир. Фақат у «Бой ила хизматчи»даги бойнинг хизматкори эмас, «Бурунги сайловлар»нинг қатнашувчилари рўйхатида айтилганидек «чапан кучер» Холматдир. У хўжайини Қодирқул каби ҳар қандай жирканч ишлардан (бировнинг хотинига кўз олайтириш, бузуқчилик, баччавозлик) қайтмайдиган, бузуқ одам.

Бу ўринда Ҳамза теран ҳаётий мазмунни бадиий теран ифодалайди, яъни кишини киши эзишга асосланган жамиятда нафақат бой, ҳукмдор табақа, балки камбағал синфларнинг бир қисми ҳам айнишдан четда қолмайди. (Яна шуни айтиш мумкинки, Ҳамза етишган бу теран мазмунни ақидапараст сотсиалистик реализм шотирлари ҳазм эта олмадилар, улар бойми, албатта ёмон, камбағалми, демак яхши қабилида фикр юритиб, жонли воқеликни андозага солиб тасвирладилар. Ҳамза бу ақидадан анча баландда эди).

Шунинг учун «Бой ила хизматчи»нинг учинчи пардасида ҳоким ҳузурида Холмат «Ҳай, ҳақиқат борми, Ҳақиқат?» дея исён кўтариши бадиий мантиққа зиддек. Солиҳбойнинг ҳамсуҳбат маҳрами, хонаки масхаравози, доим ошиғи олчи бўлган (ҳатто бой ҳали олиб улгурмаган Жамиланинг васлидан ҳам умидвор!) Холмат нега исён қилсин. Бундай хавфли қадам қўйиш учун «Сен камбағалсан, камбағалга қайиш-да, хумпар!» каби умумий гаплардан кучлироқ ҳаётий зарба даркор. Тикланган нусхада Холмат исёнининг ички сабабларини очувчи психологик далиллар етарли эмас.

Психологик далиллар ҳақида гап кетганда тикланган нусхадаги яна бир ўрин диққатни тортади. 50-60 ёшлардаги Солиҳбойнинг ягона чақалоқ ўғли бор. Даҳшатли фожиа рўй берди, ҳозиргина шу ягона фарзанд қайноқ сувда куйиб ҳалок бўлди. Ушбу дақиқаларда Солиҳбойнинг ҳолати: «Бой (кўзини Жамиладан узмай). Қандай оташи жон? Қандай малак бу? (Хотинларга) йўқолинг!.. Бу нима гап? Яна шуни кўрдим-у, ўтдай ёниб турган одам мулойим бўлдим-қолдим. Қара, қандай соз, қандай тиниқ нарса бу? Ҳе, бу дунё беш кун… Бешови ҳам қора кун. Ўйнаш керак, кулиш керак. Қандай келишган нозанин бу?».

Шундай қилиб, бой ўликнинг иссиғи совимасдан туриб, Жамилага «севги» изҳор қилади. Бу ҳол на инсоний мантиқ, на бадиий мантиққа мос келади. Бой бу ерда ҳар қандай инсоний туйғудан маҳрум махлуқ ҳолига туширилган.

Балки К. Яшин (Ҳамзанинг бирор асарида юқоридагидек, ёки шунга ўхшаш эпизод йўқ) Шекспирнинг Ричард ИИИ типидаги оламшумул нобакор образини яратишни кўзлагандир. Аммо бундай вазифа ҳам Солиҳбойнинг қўлидан келмайди. У ўртача одам.

Яқинда таниқпи режиссёр Баҳодир Йўлдошев «ўзбек театри нега чет элга чиқмайди?» деган саволни шарҳлаб, жумладан шундай деди: «Бундан ташқари, асарни саҳнада қандай талқин қилишда гап кўп. Агар фақат бир томонлама ёндошиб, ижтимоий нуқтаи назардан бойни бой, ёмон, камбағални яхши деб талқин қилаверсак, томошабин ҳам зерикади. Шунинг учун ҳар бир образни ҳам ижтимоий, ҳам инсоний қиёфасини очишга ҳаракат қилиш лозим».

Тикланган нусхада Солиҳбойнинг инсоний қиёфаси ақидапарастлик оқибатида ижтимоий мансубиятга қурбон берилган.

Баъзи ҳамзашунослар драманинг ёзилган пайти 1918 йил эканлиги ҳақиқатга яқинлигига қарамай, у 1917 йил октябрида яратилган деган фикрни олға суришади. Бу эса «ўзбек адабиётида сотсиалистик реализм методининг қарор топиш йилини хийла олдинга суриш илинжи»[1]дан бошқа нарса эмас. Дарҳақиқат, катта ҳамзашунос Лазиз Қаюмов драманинг туғилиш йилини бир йил олдинга суриб олгач, ёзади: «Шундай бўлгач, ўзбек адабиётида сотсиалистик реализм методн 1917 йилда, Улуғ Октябр сотсиалистик революцияси арафасида Ҳамза Ҳакимзода Ниёзий ижодида пайдо бўлган ва жуда тез тарқалиб, ўша йиллардаёқ адабиётимизнинг етакчи методига айланган, деган фикрга келамиз»[2].

Бу ерда гап асл «Бой ила хизматчи» ҳақида бораяптими ёки тикланган нусха ҳақидами? Ҳаммага маълумки, драманинг асл нусхаси йўқолган. Асарнинг суфлёр вариантига суяниб бундай катта хулосага келиш қийин, албатта. Афишалар ва маромномаларда баён этилган умумий мазмун ҳамда қатнашувчи персонажларни билиш ҳам бундай йирик хулосага келиш имконини бермайди, чунки афишада асарнинг асосий нуқталари, бош сюжет чизиғи баён этилади, холос. Демак, афишадаги мазмунга суяниб юқоридаги хулосага келиш мумкин эмас. Шу боис драманинг тикланган нусхасини асл нусха ўрнида қабул қилдиришга уринаётганларнинг асл мақсади аён бўлади. Улар мумкин бўлмаган ишни қилмоқчи, яъни 1939 йил тикланган нусха воситасида инқилоб арафаси ўзбек адабиётида сотсиалистик реализм етакчи методга айланган эди, деган тезисни исботламоқчи бўладилар. Ваҳоланки, тикланган нусха фақат тикланган даври маҳсули ва шу даврнинг ҳужжати сифатида тан олиниши даркор.

Демак, мазкур хулосанинг таянчи «Бой ила хизматчи»нинг 1939 йил тикланган нусхасидир. Шундай савол туғилади; қандай қилиб 1939 йилда тикланган, адабиётшунос Наим Каримов юқорида эсланган мақоласида мутлақо тўғри таъкидлаганидек, «қайта ишланган ва таҳрир этилган нусха» сотсиалистик реализм 1917 йилдаёқ адабиётимизнинг етакчи методига айланганини кўрсата олади?

Узоқ замонларда бир доно подшоҳ ўғлига насиҳат қилган экан: кучинг тўлиб-тошиб кетса ҳам зинҳор ҳақиқатга қарши борма, топталган ҳақиқат бир кун келиб белингни чиқаради. Ҳақиқат эса шундан иборатки, 1939 йил қайта ишланган нусха инқилоб арафасидаги эмас, балки сталинчиликнинг даҳшатли йилларида ўзбек адабиётида ҳукм сурган ғоявий-психологик атмосферани акс эттиради.

1939 йил жуда маънодор сана. Адабиёт эгалари ур-калтак қилинган хонадон цингари ҳувиллаб, деярли, ур-калтакчиларнинг ўзлари қолган пайт. Абдулла Қодирий, Чўлпон, Фитрат каби адабиётимизнинг йирик намоёндалари гўё йўқлик қаърига чўкишган. Ур-калтакчилар энди улардан ном ҳам, нишон ҳам қолмайди, асарлари абадий тақиқда қолиб кетади, деб ишонардилар.

«Бой ила хизматчи» драмасини қайта тиклаш ғояси пайдо бўлишини кўпчилик, жумладан тикланган нусха муаллифи К. Яшин ҳам Ҳамза таваллудининг 50 йиллиги муносабати билан тузилган юбилей комиссиясининг қарори билан боғлашади. Бу аслида ҳодисанинг ташқи томони, фасад, холос.

Асл сабаб эса Сталин бошчилигида ишлаб чиқилган янги методга мос келадиган ҳар бир миллий адабиётда, жумладан ўзбек адабиётида намунавий асар топиш, бўлмаса ясаш заруриятида эди. Айни ясаш керак бўлиб, қўлбола методнинг ҳамма қоидаларига жавоб берадиган ҳақиқий бадиий асар яратиш аслида мумкин эмас эди. Жонли ҳаёт жонсиз қоидаларга сиғмасди.

К. Яшин «Давр овози» мақоласида «Ҳамза бу асарида… сотсиалистик реализм принтсипларига монанд иш кўрди», деб ёзади. Шунга ўхшаш фикр бошқа ҳамзашунослар ишларида ҳам учрайди. Бу фикр бир саволга ундайди: метод бирламчими, ижод? Метод яратилган асарлардан келиб чиқадими ёки методнинг қонун-қоидалари, принтсиплари асосида асар яратиладими? Менингча, бунга ҳозир кўпчилик қўшилса керак, яратилган асарлардан келиб чиқиб, методнинг қонуниятлари шаклланади.

Аммо бу гап сотсиалистик реализмга, «совет санъатига пўлатдан ясалган сиртмоқ солган» (Борис Василев) методга тўғри келмайди. Унинг бош мақсади ижодий эркин фикрни жиловлаб, бадиий адабиётни югурдак, хизматчи ҳолига тушириш. Шу маънода сотсиалистик реализм адабиёт ва санъат соҳасидаги сталинизм дейилса, хато бўлмайди.

Тикланган нусха ҳақидаги гап ҳозирги кунда принтсипиал маъно касб этади. Сталиннинг инсоният олдидаги катта жиноятларидан бири синфлар курашига ҳаддан зиёд урғу беришидир. Синфий курашнинг муттасил кучайиб бориши ҳақидаги мудҳиш «назария»ни ўйлаб топиб, шу асосда деҳқонлар ва интеллигенциянинг катта қисмини йўқ қилиш, оғир қийноқларга дучор қилиш сталинизмнинг совет халқига кўрсатган «кароматлари»дан эди.

Тикланган нусхадаги Жамиланинг ўлимолди ҳайқириғида — «…Болангни ўлдирган, хотинингни хазон қилган бойнинг, бутун бойларнинг жазосини бер. Замонасига ўт қўй, ёндир.» — 17 ёки 18-йилнинг эмас, 39-йилнинг дағдағаси кўпроқ. Чунки бу сўзларни Ҳамза эмас (Ҳамзанинг Жамиласи содда ва табиийроқ ўлади: «Оҳ, Ғофир, сан ўйлама, Жамилам бойга қолди, деб. Бойга мен қўлимни ҳам ушлатмадим. Сансиз бу ҳаёт манга керак эмас»), Комил Яшин ёзган. Ёзувчилар уюшмаси минбаридан туриб «Битсин бизнинг орамиздан ҳайдалган ва бизнинг адабиётимизни бузишга уринган халқ душманлари — тротскийчи, бухаринчи, миллатчи, аксил-инқилобчи З.Саид, Элбек, Чўлпон, Фитратлар»[3] деб хитоб қилган Комил Яшин.

Шундай қилиб, сотсиалистик реализм методининг намунавий асари бўлиш «бахти» қайта тикланган «Бой ила хизматчи» асарига насиб этди. Бу ўринда Яшиннинг шахсий хизматига ортиқча баҳо бериш инсофдан эмас. Агар Яшин бўлмаса бу вазифани бошқа биров, масалан, З. Саид бажарган, балки шунда репрессиядан омон қолган бўлур эди.

Лекин бу жараёнда Яшиннинг шахсий масъулияти ҳам борки, бу ҳақда қуйида сўзлаймиз.

Маълумки, драманинг асл нусхаси йўқолган. Афишалардан ташқари асл «Бой ила хизматчи»дан икки нишона бор. Бири М. Бузрук Солиҳовнинг «Ўзбек театри тарихи учун материаллар» китобига кирган бир парча (у Ҳамза Тўла асарлар тўпламининг 3-томида ҳақли равишда драманинг асосий мўътабар матни сифатида берилади), иккинчиси ЎзФА Абу Райҳон Беруний номидаги шарқшунослик институтининг қўлёзмалар фондида сақланаётган, ҳамзашуносликда кўпроқ асарнинг суфлёр варианти деб номланадиган нусхаси.

К. Яшин драмани тиклашда фойдаланган манбалар ҳақида гапирганда суфлёр нусхаси ҳақида беписандроқ муносабат билдирса-да, «Бой ила хизматчи»нинг фабуласини тиклашда унинг роли анча катта бўлган. Чунки бу нусха камчиликларидан қатъи назар драмадан қолган нисбатан тўлиқ ёдгорлик бўлиб, асарни тиклашда ундан фойдаланмаслик мумкин эмас эди[4].

Шоир Миразиз Аъзам «Ўзбек тили ва адабиёти» журналининг анкетасига жавоб бериб, жумладан «Сотсиалистик Меҳнат Қаҳрамони, академик Комил Яшин Ҳамза ижодини тарғиб қилишда қанчалик катта рол ўйнаган бўлса, унинг ижодини бузиб кўрсатишга ҳам ўз ҳиссасини қўшди»[5] деб аччиқ, аммо ҳақли гапни айтади. У Ҳамза ижодини бузиб кўрсатишга мисол тариқасида Яшин «Бой ила хизматчи» драмасини ишлаб чиққанда асарни шу қадар ўзгартириб юборганини келтиради.

Миразиз Аъзам масалани тўғри қўяди. Аммо бизнингча, қайта тиклаш жараёнининг баъзи жиҳатларига яна эътиборни қаратиш лозимга ўхшайди. Шундай жиҳатлардан бири Яшин вариантидаги Солиҳбойнинг хотинлари билан боғлиқ воқеалар ва унинг манбаи, балки турткиси масаласидир. Миразиз Аъзам эслатилган анкетага жавобида «Ҳамзада Солиҳбойнинг хотини йўқ, К. Яшинда уч хотин бор» деяр экан, тўлиқ ҳақ эмас. Асарнинг суфлёр нусхасидан маълум бўладики, бойнинг уч хотини ва беш боласи бор (Қаранг: Ҳамза. Тўла асарлар тўплами, 3-том, 180-бет). Аммо бу фақат икки жойда айтилади, холос. Иштирок этувчилар рўйхатида бойнинг хотинлари йўқ, чунки улар асар сюжетида қатнашмайдилар. Шу нусханинг учинчи пардасида бойнинг ичкари уйи тасвирланади аммо бунда ҳам бойдан ташқари қўшмачи хотин Сифат буви ва Ғофирнинг хотини Жамила қатнашади, холос.

Драманинг мазмуни баён қилинган 1919 йил 25 октябрда чиқарилган театр афишасида ҳам бойнинг хотинлари ҳақида ҳеч қандай маълумот йўқ.

Келинг, энди Яшин домланинг ўзларига мурожаат қилайлик. Юқорида эслатилган «Бой ила хизматчи» драмаси ҳақида» мақоласида у киши ана шундай дейдилар: «Бой ила хизматчи»даги ҳозирги иккинчи парда, яъни бойнинг меҳмонхонаси билан боғлиқ воқеалар ҳам Ҳамзанинг бошқа бир чала асарига таяниб, худди шу асосда жамлаб кўрсатилди. Жамиланинг тўртинчи пардадаги заҳар ичиб ўлиш картинасини «Бурунги сайловлар» ва бўлак чала қолган асарларига таяниб туриб кенгайтирилди»[6].

«Ҳамзанинг бошқа бир чала асари» қайси, унинг номи борми? Тўла асарлар тўпламининг 3-4-томларидан Ҳамзанинг драматик асарлари ўрин олган. Шу ерда тугалланмай қолган асарлар ҳам берилган, аммо уларнинг ҳеч бирида бойнинг хонадони, хотинлари тасвири йўқ.

Ҳамза таваллудининг 100 йиллиги муносабати билан К. Яшин «Бой ила хизматчи»га бағишланган «Давр овози» деган мақола ёздилар. Унда драманинг тикланиш тарихига яна қайтиб, жумладан, ёзадилар: «Шу тариқа саҳнабоп биринчи вариант вужудга келди ва уни режиссёр Етим Бобожонов билан бирга кўриб чиқдик. Бироқ бу вариант режиссёрни қаноатлантирмади. Солиҳбой, Ғофир, Жамила, Холмат, Ҳоким, Элликбоши, имом, мингбоши, Сифат буви, қози, пристав образлари бор, лекин Солиҳбой хонадонининг ички ҳаёти кўрсатилмаган, шуни очиб бермасангиз бўлмайди, деб туриб олди.

Драмадаги Ҳожи она, Хонзода, Гулбаҳор, Раҳима хола, Мастон образлари Солиҳбой хонадонининг ички ҳаётини, ундаги кирдикорларни очиш, чиркинлигини кўрсатиш мақсадида вужудга келди ва асар бирмунча тўлишди»[7].

Тикланган нусхадаги Солиҳбой хонадонининг ички ҳаёти билан боғлиқ саҳналар Ҳамзанинг бирор бир асарида йўқ экан, демак, уни ё Яшиннинг ўзи ёзган, ёки бошқа бир манбадан ҳеч бўлмаса мотив тариқасида фойдаланган, деган тахмин туғилиши табиий.

Биз Яшиннинг «Давр овози» мақоласидан биламизки, «Бой ила хизматчи»нинг саҳнабоп биринчи варианти билан Солиҳбой хонадонининг ички ҳаёти тасвирланган кейинги варианти орасида унча кўп муддат ўтмаган. Қисқа вақт ичида Пошшоойим, Хонзода, Гулбаҳор каби ҳар бири индивидуал қиёфага эга бўлган образларни йўқ жойдан бор қилиш осон эмасди.

Менингча, воқеалар тахминан шундай кечган. Етим Бобожоновнинг Солиҳбой хонадонининг ички ҳаётини кўрсатиш кераклиги ҳақидаги жўяли мулоҳазаси шундай фикр туғдирган: Тўхта, отилиб, номи ўчиб кетган «халқ душмани» Чўлпоннинг босилиб чиққан романида режиссёр айтганга ўхшаш эпизодлар бор-ку, улардан нега ижодий фойдаланиш мумкин эмас. Ким билиб ўтирибди, Чўлпон номини тилга олиш ўлим билан тенг пайтда, Чўлпондан ўзлаштирибсан дейишга кимнинг юраги бетларди.

Ўрта мактаб ўқувчилари, ҳатто олий мактаб талабалари кўпинча Йўлчи билан Ғофирни, Гулнор билан Жамилани, Мирзакаримбой билан Солиҳбойни, баъзан Ёрмат билан Холматни аралаштириб юборишади, қай бири «Қутлуғ қон»даю, қай бири «Бой ила хизматчи»да эканлигини билишолмай бош ғовлатиб юришади. Айб, чамаси, ўқувчи ёки талабанинг хотира ожизлигида эмас. Улар бир-бирига эгизак бўлишса, ўқувчида нима гуноҳ.

Дарвоқе, улар нега бунчалик ўхшаш. Ҳар икки асар адабиётимизнинг тан олинган намуналари. Етакчи образлардаги ўзаро ўхшашлик уларнинг кейинги қадр-қимматига таъсир кўрсатмайди, деб ўйлайман. Аммо…

Савол саволлигича қолади. «Қутлуғ қон» 1939 йили ёзиб битказилган, худди шу йили Яшин домла «Бой ила хизматчи»ни, ўз гапларига қараганда, устознинг ўзига қаттиқ суянган ҳолда қайта тиклаганлар. Шундай экан, нари-бери шубҳаларга ўрин йўқ, Бу ерда бир сир бордек туюлса-да, ўзаро ўхшашлик тасодифий дейишга мажбурмиз.

Ўтган йили катта қаршиликлардан сўнг «Шарқ юлдузи» журналида Чўлпоннинг «Кеча ва кундуз» романининг биринчи китоби босилиб чиқди. Асар завқ билан ўқилади, романнинг сеҳрли олами сизни буткул чулғаб олади. Фақат Акбарали мингбоши хонадонининг ички ҳаёти, унинг хотинлари тасвирига келганда кишини қизиқ бир ҳиссиёт чулғайди. Бу таниш манзара-ку. Уни қаерда ўқиган эканман, дея хаёл суриб кетади киши. Аммо қаерда? Ахир бу ҳодисалар «Бой ила хизматчи»да сал ўзгартирилган ҳолда драматик йўсинда такрорланмайдими? Дарҳақиқат шундай.

Демак, К. Яшин ўзлари гувоҳлик беришларича, саҳнага мўлжалланган дастлабки вариантда бой хонадонининг ички ҳаёти тасвири бўлмаган. «Солиҳбой хонадонининг ички ҳаётини, ундаги кирдикорларни очиш, чиркинлигини кўрсатиш»[8] драма тикланишидан илгарироқ Акбарали мингбоши хонадони тимсолида Чўлпоннинг «Кеча ва кундуз» романида амалга оширилган эди. Келинг, Акбарали мингбоши ва Солиҳбой хонадонининг ички ҳаётини солиштирайлик.

Дастлабки ялпи таассуротдан сезиладики, ҳар икки жойда мотивлар, воқеани ҳаракатга келтирувчи ички майллар, деярли, бир хил. Хусусий ҳолатлардан бозори ўтмай қолган кундошларнинг ўз эрига хотин, «бахтли» кундошига рақиб излаши, уларнинг романда мингбоши теварагидаги (Мирёқуб, Ҳакимжон), драмада Солиҳбой атрофидаги одамлар (Холмат, Латифжон) билан бўладиган ишқий алоқаларини кўрсатиш мумкин.

Иккала асарда хотинларнинг сони тенг, характер-хусусияти ҳам анча яқин:

«Кеча ва кундуз»да
Хадичахон
Пошшохон
Султонхон
Зебихон

«Бой ила хизматчи»да
Пошшо ойим
Хонзода
Гулбаҳор
Сўнг: Жамила

Тўғри, бу ерда фарқлар ҳам етарли. Аммо улар драманинг тикланган нусхасидаги бой хотинлари билан боғлиқ воқеаларнинг Чўлпон романидаги шундай ҳолатларга ўхшашлигини рад этолмайди, зеро ҳар қандай нусха кўчирувчи, айниқса, у ижодкор бўлса, айрим ижодий элементлар қўшиши, янги матнга мослаши табиий.

Ҳар икки асардаги кундошлар суҳбатини олиб кўрайлик. Уларда ташқи мазмун турлича бўлгани ҳолда оҳанг ва ички ҳаракат жуда ўхшаш. Романдаги кундошлар Хадичахон ва Пошшохон суҳбатидан:

«— Ғалати экансиз. Ким кўндиради? Мирёқуб акангиз-да…
— Ўзингизнинг акангиз…
— Ҳаммамизнинг акамиз… »

Диалогдаги иккиюзлама, мунофиқона оҳанг, коса тагидаги нимкоса маънолар драмадаги кундошлар Пошшо ойим ва Хонзода суҳбатига шундай кўчиб ўтгандай. Бунинг устига яшириқсиз беҳаёлик қўшилган:

«Хонзода. …Боя бир эркак кишининг товуши эшитилгандай бўлдими?
Пошшо ойим. Холматжон деган киши… Юракларингиз шув этиб кетгандир…
Хонзода. Домла поччамиз қуръон тиловат қилганларида сиз нима бўлсангиз мен ҳам шу-да, айланай…»[9]

Суиқасд воқеаси ҳам анча ўхшаш, суиқасднинг мотиви ҳам бир хил — романда мингбошининг иккинчи хотини кўпроқ меросга эга бўлиш мақсадида кенжа кундош Зебини заҳарлаб, айбни Султонхонга тўнкаши (чунки янги кундошдан энг аламзада Султонхон), шу билан биратўла икки кундошни орадан кўтариш. Драмада бойнинг иккинчи хотини Хонзода худди шу мерос илинжида бойни заҳарлашни мақсад қилиб, бунда Жамиладан фойдаланиши.

Ҳар икки ҳолда суиқасдга уриниш хато кетганлиги кузатилади. Романда Зебихон ўрнига мингбоши кучала солинган сув ичиб ҳалок бўлса, драмада бойга мўлжалланган заҳар Жамилани нобуд қилади. Иккала асарда ҳам суиқасдчилар кўзланган мақсадга етолмайдилар.

Иккала хонадондаги муҳитда тафовут бор. Драма жанрининг ўзига хос хусусиятлари ҳамда сталинизмнинг айрим ақидалари (хусусан, синфий кураш кескинлашиб бориши ҳақидаги «таълимот») таъсирида асарда вужудга келтирилган таранг вазият, Солиҳбой хонадонидаги ноинсоний аҳвол (баъзан булар — Солиҳбой, Ҳожи она, Хонзода ва бошқалар — одам эмас, йиртқич шекилли, деб ўйлаб қоласан) Акбарали мингбоши хонадонида йўқ. У ерда воқеалар мароми табиий, одамлар ҳам аҳлоқий бузуқликларига қарамай инсоний қиёфаларини йўқотмаганлар.

Солиҳбой хонадонида икки тарафлама, ҳатто уч тарафлама террор (Солиҳбой, Ҳожи она, Хонзода) ҳукмронлик қилади. Бу нарса хонадонда одам яшаши қийин бўлган ўта таранг асабий ҳолатни вужудга келтиради. Булар бари тўпланиб, айниқса, ҳозирги авлод назарида бундай ҳолатнинг реаллигига шубҳа уйғотади.

Айтилганлардан маълум бўладики, тафовутлар қайд этилган тақдирда ҳам ўхшашликлар анча жиддий. Роман ва драманинг ушбу ўринлари деталма-детал тўғри келади деб бўлмаса-да, вазият ва ҳолатнинг умумий контурлари ўзлаштирилгани аниққа ўхшайди. Натижада Солиҳбой хонадонининг андозаси«Кеча ва кундуз» романидан олинган, деган асосли шубҳа пайдо бўлади.

Мазкур ўхшашликларни бошқача изоҳлаш, яъни давр ва миллий шарт-шароитларнинг муштараклиги билан ҳам тушунтириш мумкин. Бу фикрда жон бор-у, аммо бундай муштараклик турли асарларда эгизак ҳолатларнинг пайдо бўлишини бутунлай оқлай олмайди. Зотан, талантнинг вазифаси, хусусан бир давр, бир хил шароит тасвиридан турли ҳаётий реалистик манзаралар яратишда эмасми?

Мени тўғри тушунишларини истайман. Ҳеч ким академик ёзувчи Комил Яшинни кўчирмачиликда айбламоқчи эмас, менимча, бу ерда юридик муаммо йўқ. Аммо дунёда юридик қонунлардан ташқари маънавият қонунлари, инсоф ва адолат деган тушунчалар бор. Шундай экан, келинг, адолатни ўз ўрнига тиклайлик. «Бой ила хизматчи» драмасини қайта тиклашда айтилган манбалардан ташқари Чўлпоннинг билвосита хизматини инсоф билан тан олайлик. Шунда, менингча, Ҳамзанинг ҳам, Чўлпоннинг ҳам руҳи шод бўлади, адолат яна бир жойда тантана қилади.

Масаланинг нозиклиги ҳамда баҳсталаблиги туфайли, хулосани ҳукм тарзида эмас, қатор саволлар тарзида тузиш мақсадга мувофиқ туюлади.

Шундай қилиб:

1. 1934 йилда СССР совет ёзувчилари уюшмасининг 1 сЪездида сотсиалистик реализм совет бадиий адабиёти ва адабий танқидининг асосий методи, деб эълон қилинмаганда «Бой ила хизматчи»нинг тикланган нусхаси вужудга келармиди?

2. Драма 1939 йилда тикланиб, сўнг инқилоб арафасида ёзилган сотсиалистик реализмнинг биринчи асари, Ҳамза ижодининг гултожи мавқеига кўтарилиши мантиққа зид эмасми?

3. Тикланган нусханинг ақидапараст адабиётшуносликнинг илдиз отишида роли қандай?

4. Тикланган нусхада Чўлпоннинг «Кеча ва кундуз» романидаги айрим мотивлар истифода этилгани ва бу шу пайтгача яширилиб келинганлиги мутасадди шахсларга обрў келтирадими?

5. Тикланган нусха қайта қуриш ва янгича фикрлаш замонида Ҳамзанинг халқ орасидаги обрў-эътиборини кўтарадими? У баъзи ҳамзашунослар таъкидлаганидек, бадиий жиҳатдан мукаммалми? Ҳамза ижодий меросининг яхлитлигига путур етказмайдими, ниҳоят, унинг оригинал ижодкор сифатидаги нуфузига соя ташламайдими?

Мазкур саволларга қандай жавоб берилиши ҳамзашунослик бундан сўнг қайси йўлдан кетишини кўп жиҳатдан белгилайди. Зотан, фан бўлишга даъвогар ҳар бир соҳа ҳақиқатга интилмоғи керак, акс ҳолда у сохта фан бўлиб қолиши мумкин.

——————-

[1] Наим Каримов. «Бой ила хизматчи» драмасининг ижодий тақдири. Ҳамеа Ҳакимзода ижоди проблемалари (Тадқиқотлар), Тошкент, 1988, 58-бет.
[2] Қаюмов Л. Инқилобий драма. Тошкент, 1970, 75-бет.
[3] «Ёшлик» журнали, 1989, 6-сон, 48-бет.
[4]Бу борада Н. Каримовнинг «Бой ила хизматчи»нинг ижодий тақдири» мақоласида жуда тўғри фикрлар айтилган.
[5] «Ўзбек тили ва адабиёти», 1989, № 1, 18-бет.
[6] Комил Яшин. Асарлар, 5-жилд, 42-бет.
[7] «Совет Ўзбекистони», 1989 йил 5 март.
8. Комил Яшин. Давр овози. «Совет Ўзбекистони», 1989 йил 5 март.
[9] Ҳамза, ТАТ, 3-том, 212-бет.

“Ёшлик” журнали, 1989 йил, 11-сон

Suvon Meliev
“BOY ILA XIZMATCHI” YOKI TIKLANGAN NUSXA MUAMMOSI

Suvon Melining filologiya ilmiga dahldorligi rasman tan olinganiga ham o’ttiz yil bo’libdi. Kamolot faslidagi bir yigit umriga teng vaqt. Uning har bir maqolasi bir kitobga tatiydi. “Boy ila xizmatchi” yoki tiklangan nusxa muammosi”, “O’g’rigina bolaning izzati yoxud mehr sehri”, “Hazillashmang daho bilan yoxud kim haq – Fitrat yoki Navoiy?”, “Asl adabiyot – ezgulikka xizmat” singari adabiy-tanqidiy maqolalarning har biri ayni mezonga javob bera oladi. Ularda asl munaqqidga xos jangavorlik, chuchmal fikrlar, adabiyotdan yiroq qarashlarni yakkama-yakka olishuvga da’vatlash ruhi, ilmiy-adabiy qamrovdorlik, nazariy-estetik kontseptsiya bor. Eng muhimi, Suvon Meli she’r ohangini, uning moyasi bo’lgan “kalit so’z”ni bexato topganidek, roman qissa yoki hikoyaning ham, tregediya, drama yoxud komediyaning ham xos ohangini topadi. Topmasa yozmaydi.

Qayta qurish yangitdan qurishdan qiyinroq. Qayta qurmoq uchun avval maydonni eski imorat qoldiqlaridan tozalash, keragini olib, nokeragidan voz kechish talab etiladi. Adabiyotda ham tozalash ishlarini olib bormay turib, yangicha fikrlash davrining ma’naviy atmosferasini ustivor qilib bo‘lmaydi. Adabiyotdagi erkinlik birinchi navbatda tanqid erkinligidir.

«Boy ila xizmatchi» dramasining Hamza Hakimzodaning yaqin shogirdi dramaturg Komil Yashin tomonidan 1939 yili tiklangan nusxasi kelajakda ko‘plab tadqiqotlarga sabab bo‘lishi tabiiy. Bu variantning yuzaga kelishi, ya’ni muallifi tirik bo‘lmagan, asl nusxasi yo‘qolgan asarning boshqa bir adib tomonidan tiklanishi jahon adabiy tajribasida ko‘rilmagan hodisadir.

Yaqin-yaqinlargacha bu nusxa mo‘‘tabar matn sifatida Hamza asarlari to‘plamlarida nashr etilardi. Ko‘nikilgan notabiiy holat yaqinda buzildi. O‘zFA Til va adabiyot instituti chiqargan Hamzaning besh tomlik To‘la asarlar to‘plamida qayta tiklangan nusxa birinchi bor ilova qismida berilishi bilan u dramaning mo‘‘tabar matni bo‘la olmasligi, nihoyat, tan olindi.

Asarning tiklanishi haqida K. Yashin shunday yozadi: «Hamza Hakimzoda ijodiga qiziqishim, uning ijodiga bo‘lgan ixlosimdan xabardor bo‘lgan Hamza Hakimzoda Niyoziy yubileyini o‘tkazish komissiyasi «Boy ila xizmatchi» dramasini yangitdan sahnaga tayyorlashni menga topshirdi. Bu asar revolyutsiyaning birinchi yillaridagi sahna sharoitiga moslanib, ozgina kishi qatnashadigan qilib, kichik hajmda yozilgan bo‘lib, asarni hozirgi vaqtda gullab-yashnab borayotgan, ajoyib iste’dodli artistlarga ega bo‘lgan teatrimizning talabiga muvofiq qilib kengaytirish kerak edi. Men sharafli, ayni vaqtda mas’uliyatli vazifani o‘tashda yana ustozning o‘ziga qattiq suyandim. Qisqasi, Hamzaning boshqa chala qolgan asarlaridan foydalanib bu dramani mukammallashtirishga kirishdim».

Komil Yashin tarafidan bajarilgan ishning to‘g‘ri yoki noto‘g‘riligi haqida hozir hukm chiqarish ortiqcha. Bo‘lgan ish bo‘lgan. Ammo uning ijobiy va salbiy jihatlarini qayd etish, xolis baho berish mumkin va bu hozirgi qayta qurish va oshkoralik davrida zarur ham. Yarim asrdan buyon o‘zbek, umumsovet va jahon sahnalarida qo‘yilib, olqish olib kelayotgan «Boy ila xizmatchi» ayni shu tiklangan nusxa ekanligini unutishga haqqimiz yo‘q. Shu spektakllar sharofati bilan o‘zbek aktyorlarining butun bir pleyadasi yetishib chiqqanligi ham fakt.

Ammo medalning ikki tomoni bor. Istaymizmi, yo‘qmi, dramaning shu taxlitda tiklanishi Hamza ijodini har taraflama, ilmiy xolis o‘rganilishiga to‘sqinlik qilib keldi. Bu nusxa ko‘p yillar davomida masalaning ildizlari bilan qiziqqan tadqiqotchi yo‘lida K. Yashinning obro‘-e’tiboridan kuch olib ko‘ndalang turdi, salkam asl nusxa darajasiga ko‘tarildi. Ikkinchidan, tabiiy ravishda, Hamza ijodining butunligiga putur yetdi. Uning ayrim asarlari, ayniqsa, «Burungi saylovlar» original asar sifatida o‘z nufuzini yo‘qotdi, sahnalashtirishga yaroqsiz bo‘lib qoldi. Qodirqul mingboshi va Xolmatni «Boy ila xizmatchi»da uchratib fe’l-atvori bilan tanishgan kitobxon yoki tomoshabin «Burungi saylovlar»ni o‘qimay qo‘yishi, yoki zalni tashlab chiqishi ehtimoldan uzoq emas. Vaholanki, teatrshunos Toshpo‘lat Tursunov to‘g‘ri ta’kidlaganidek, «1926 yilda yozilgan «Burungi saylovlar» pesasi Hamzaning yetuk asarlaridan biridir».

Ma’lumki, kinoda montaj degan narsa bor. Bu oddiy tilda turli parchalarni uyg‘unlikda to‘plab, bir butun asar holiga keltirish degani. «Boy ila xizmatchi» ham taxminan shu usulda tiklangan. Agar kinoda bo‘laklar biriktirilganda choklar uncha ko‘zga tashlanmasa, so‘z san’atida chokning sezilmasligi juda qiyin.

Tiklangan nusxaning ikkinchi pardasida Xolmatning supurib turib aytgan monologida shunday so‘zlar bor: «Mana endi shuhratingdan o‘rgilay, mo‘‘jazgina, u tizzadan — bu tizzaga uchib qo‘nadigan Jamilaxonning («Burungi saylovlar»da nomsiz «yangi poshshoxon») daragini eshitib qolgandan buyon, boy pochchadan ham ilgari, bizning yuragimiz diring-diring o‘ynaydi. Bilmaymankim, u jonimni olg‘ur, boyga tegib olib, bizning bu kir chopon bilan, yog‘liq do‘ppini nazarlariga ilarmikan? Mana bizda bu yangi ishq mijozining g‘ami…

«Burungi saylovlar»dan, deyarli, o‘zgarishsiz kirgan bu gaplar «Boy ila xizmatchi»ning voqealar va obrazlar mantig‘iga singishmaydi. Birinchidan, «daragini eshitib qolish» iborasi uzoqdagi yoki ilgari eshitilmagan narsa-hodisaga nisbatan qo‘llanadi. Jamila esa boyning yonginasida, o‘z xonadonida. Boy uni ko‘rib qoladi, xolos. Ikkinchidan, Xolmatning hali boyga xotin bo‘lmagan, birovning, o‘zi kabi xizmatkor do‘sti G‘ofirning jufti haloliga elburutdan ko‘z olaytirishi mantiqqa zid, har qalay Xolmatga yopishmaydigan jirkanch hol.

To‘g‘ri, monologning K. Yashin o‘zidan qo‘shgan ikkinchi qismida Xolmatning aqli joyiga keladi: «Shoshmang, Xolmatjon to‘ra, o‘zingcha nima deb vaysayapsan? Hadeb boyga pashang berasan! Boy kimni olmoqchi! Jamila-ku!.. O‘z G‘ofirimizning xotini…». gaplar yuqorida Jamila sha’niga aytilgan nojo‘ya gaplarni (masalan, «u tizzadan bu tizzaga uchib qo‘nadigan Jamilaxon…» kabi) yuvib ketolmaydi. Badiiy asarda ham hayotdagidek aytilgan so‘z — otilgan o‘q, uni orqaga qaytarib bo‘lmaydi. Gap shundaki, bu yerda ayb Xolmatda emas, Jamila ham biz bilgan Jamila emas. Aks holda «u tizzadan bu tizzaga uchib qo‘nadigan» Jamila zahar ichib o‘tirmas, boyning erkatoy xotini bo‘lib, taqdirga ko‘nar, ko‘nibgina qolmay boshi ko‘kka yetgan bo‘lar edi.

Xolmat ham o‘z gaplarini gapirayotir. Faqat u «Boy ila xizmatchi»dagi boyning xizmatkori emas, «Burungi saylovlar»ning qatnashuvchilari ro‘yxatida aytilganidek «chapan kucher» Xolmatdir. U xo‘jayini Qodirqul kabi har qanday jirkanch ishlardan (birovning xotiniga ko‘z olaytirish, buzuqchilik, bachchavozlik) qaytmaydigan, buzuq odam.

Bu o‘rinda Hamza teran hayotiy mazmunni badiiy teran ifodalaydi, ya’ni kishini kishi ezishga asoslangan jamiyatda nafaqat boy, hukmdor tabaqa, balki kambag‘al sinflarning bir qismi ham aynishdan chetda qolmaydi. (Yana shuni aytish mumkinki, Hamza yetishgan bu teran mazmunni aqidaparast sotsialistik realizm shotirlari hazm eta olmadilar, ular boymi, albatta yomon, kambag‘almi, demak yaxshi qabilida fikr yuritib, jonli voqelikni andozaga solib tasvirladilar. Hamza bu aqidadan ancha balandda edi).

Shuning uchun «Boy ila xizmatchi»ning uchinchi pardasida hokim huzurida Xolmat «Hay, haqiqat bormi, Haqiqat?» deya isyon ko‘tarishi badiiy mantiqqa ziddek. Solihboyning hamsuhbat mahrami, xonaki masxaravozi, doim oshig‘i olchi bo‘lgan (hatto boy hali olib ulgurmagan Jamilaning vaslidan ham umidvor!) Xolmat nega isyon qilsin. Bunday xavfli qadam qo‘yish uchun «Sen kambag‘alsan, kambag‘alga qayish-da, xumpar!» kabi umumiy gaplardan kuchliroq hayotiy zarba darkor. Tiklangan nusxada Xolmat isyonining ichki sabablarini ochuvchi psixologik dalillar yetarli emas.

Psixologik dalillar haqida gap ketganda tiklangan nusxadagi yana bir o‘rin diqqatni tortadi. 50-60 yoshlardagi Solihboyning yagona chaqaloq o‘g‘li bor. Dahshatli fojia ro‘y berdi, hozirgina shu yagona farzand qaynoq suvda kuyib halok bo‘ldi. Ushbu daqiqalarda Solihboyning holati: «Boy (ko‘zini Jamiladan uzmay). Qanday otashi jon? Qanday malak bu? (Xotinlarga) yo‘qoling!.. Bu nima gap? Yana shuni ko‘rdim-u, o‘tday yonib turgan odam muloyim bo‘ldim-qoldim. Qara, qanday soz, qanday tiniq narsa bu? He, bu dunyo besh kun… Beshovi ham qora kun. O‘ynash kerak, kulish kerak. Qanday kelishgan nozanin bu?».

Shunday qilib, boy o‘likning issig‘i sovimasdan turib, Jamilaga «sevgi» izhor qiladi. Bu hol na insoniy mantiq, na badiiy mantiqqa mos keladi. Boy bu yerda har qanday insoniy tuyg‘udan mahrum maxluq holiga tushirilgan.

Balki K. Yashin (Hamzaning biror asarida yuqoridagidek, yoki shunga o‘xshash epizod yo‘q) Shekspirning Richard III tipidagi olamshumul nobakor obrazini yaratishni ko‘zlagandir. Ammo bunday vazifa ham Solihboyning qo‘lidan kelmaydi. U o‘rtacha odam.

Yaqinda taniqpi rejissyor Bahodir Yo‘ldoshev «o‘zbek teatri nega chet elga chiqmaydi?» degan savolni sharhlab, jumladan shunday dedi: «Bundan tashqari, asarni sahnada qanday talqin qilishda gap ko‘p. Agar faqat bir tomonlama yondoshib, ijtimoiy nuqtai nazardan boyni boy, yomon, kambag‘alni yaxshi deb talqin qilaversak, tomoshabin ham zerikadi. Shuning uchun har bir obrazni ham ijtimoiy, ham insoniy qiyofasini ochishga harakat qilish lozim».

Tiklangan nusxada Solihboyning insoniy qiyofasi aqidaparastlik oqibatida ijtimoiy mansubiyatga qurbon berilgan.

Ba’zi hamzashunoslar dramaning yozilgan payti 1918 yil ekanligi haqiqatga yaqinligiga qaramay, u 1917 yil oktyabrida yaratilgan degan fikrni olg‘a surishadi. Bu esa «o‘zbek adabiyotida sotsialistik realizm metodining qaror topish yilini xiyla oldinga surish ilinji»[1]dan boshqa narsa emas. Darhaqiqat, katta hamzashunos Laziz Qayumov dramaning tug‘ilish yilini bir yil oldinga surib olgach, yozadi: «Shunday bo‘lgach, o‘zbek adabiyotida sotsialistik realizm metodn 1917 yilda, Ulug‘ Oktyabr sotsialistik revolyutsiyasi arafasida Hamza Hakimzoda Niyoziy ijodida paydo bo‘lgan va juda tez tarqalib, o‘sha yillardayoq adabiyotimizning yetakchi metodiga aylangan, degan fikrga kelamiz»[2].

Bu yerda gap asl «Boy ila xizmatchi» haqida borayaptimi yoki tiklangan nusxa haqidami? Hammaga ma’lumki, dramaning asl nusxasi yo‘qolgan. Asarning suflyor variantiga suyanib bunday katta xulosaga kelish qiyin, albatta. Afishalar va maromnomalarda bayon etilgan umumiy mazmun hamda qatnashuvchi personajlarni bilish ham bunday yirik xulosaga kelish imkonini bermaydi, chunki afishada asarning asosiy nuqtalari, bosh syujet chizig‘i bayon etiladi, xolos. Demak, afishadagi mazmunga suyanib yuqoridagi xulosaga kelish mumkin emas. Shu bois dramaning tiklangan nusxasini asl nusxa o‘rnida qabul qildirishga urinayotganlarning asl maqsadi ayon bo‘ladi. Ular mumkin bo‘lmagan ishni qilmoqchi, ya’ni 1939 yil tiklangan nusxa vositasida inqilob arafasi o‘zbek adabiyotida sotsialistik realizm yetakchi metodga aylangan edi, degan tezisni isbotlamoqchi bo‘ladilar. Vaholanki, tiklangan nusxa faqat tiklangan davri mahsuli va shu davrning hujjati sifatida tan olinishi darkor.

Demak, mazkur xulosaning tayanchi «Boy ila xizmatchi»ning 1939 yil tiklangan nusxasidir. Shunday savol tug‘iladi; qanday qilib 1939 yilda tiklangan, adabiyotshunos Naim Karimov yuqorida eslangan maqolasida mutlaqo to‘g‘ri ta’kidlaganidek, «qayta ishlangan va tahrir etilgan nusxa» sotsialistik realizm 1917 yildayoq adabiyotimizning yetakchi metodiga aylanganini ko‘rsata oladi?

Uzoq zamonlarda bir dono podshoh o‘g‘liga nasihat qilgan ekan: kuching to‘lib-toshib ketsa ham zinhor haqiqatga qarshi borma, toptalgan haqiqat bir kun kelib belingni chiqaradi. Haqiqat esa shundan iboratki, 1939 yil qayta ishlangan nusxa inqilob arafasidagi emas, balki stalinchilikning dahshatli yillarida o‘zbek adabiyotida hukm surgan g‘oyaviy-psixologik atmosferani aks ettiradi.

1939 yil juda ma’nodor sana. Adabiyot egalari ur-kaltak qilingan xonadon singari huvillab, deyarli, ur-kaltakchilarning o‘zlari qolgan payt. Abdulla Qodiriy, Cho‘lpon, Fitrat kabi adabiyotimizning yirik namoyondalari go‘yo yo‘qlik qa’riga cho‘kishgan. Ur-kaltakchilar endi ulardan nom ham, nishon ham qolmaydi, asarlari abadiy taqiqda qolib ketadi, deb ishonardilar.

«Boy ila xizmatchi» dramasini qayta tiklash g‘oyasi paydo bo‘lishini ko‘pchilik, jumladan tiklangan nusxa muallifi K. Yashin ham Hamza tavalludining 50 yilligi munosabati bilan tuzilgan yubiley komissiyasining qarori bilan bog‘lashadi. Bu aslida hodisaning tashqi tomoni, fasad, xolos.

Asl sabab esa Stalin boshchiligida ishlab chiqilgan yangi metodga mos keladigan har bir milliy adabiyotda, jumladan o‘zbek adabiyotida namunaviy asar topish, bo‘lmasa yasash zaruriyatida edi. Ayni yasash kerak bo‘lib, qo‘lbola metodning hamma qoidalariga javob beradigan haqiqiy badiiy asar yaratish aslida mumkin emas edi. Jonli hayot jonsiz qoidalarga sig‘masdi.

K. Yashin «Davr ovozi» maqolasida «Hamza bu asarida… sotsialistik realizm printsiplariga monand ish ko‘rdi», deb yozadi. Shunga o‘xshash fikr boshqa hamzashunoslar ishlarida ham uchraydi. Bu fikr bir savolga undaydi: metod birlamchimi, ijod? Metod yaratilgan asarlardan kelib chiqadimi yoki metodning qonun-qoidalari, printsiplari asosida asar yaratiladimi? Meningcha, bunga hozir ko‘pchilik qo‘shilsa kerak, yaratilgan asarlardan kelib chiqib, metodning qonuniyatlari shakllanadi.

Ammo bu gap sotsialistik realizmga, «sovet san’atiga po‘latdan yasalgan sirtmoq solgan» (Boris Vasilev) metodga to‘g‘ri kelmaydi. Uning bosh maqsadi ijodiy erkin fikrni jilovlab, badiiy adabiyotni yugurdak, xizmatchi holiga tushirish. Shu ma’noda sotsialistik realizm adabiyot va san’at sohasidagi stalinizm deyilsa, xato bo‘lmaydi.

Tiklangan nusxa haqidagi gap hozirgi kunda printsipial ma’no kasb etadi. Stalinning insoniyat oldidagi katta jinoyatlaridan biri sinflar kurashiga haddan ziyod urg‘u berishidir. Sinfiy kurashning muttasil kuchayib borishi haqidagi mudhish «nazariya»ni o‘ylab topib, shu asosda dehqonlar va intelligentsiyaning katta qismini yo‘q qilish, og‘ir qiynoqlarga duchor qilish stalinizmning sovet xalqiga ko‘rsatgan «karomatlari»dan edi.

Tiklangan nusxadagi Jamilaning o‘limoldi hayqirig‘ida — «…Bolangni o‘ldirgan, xotiningni xazon qilgan boyning, butun boylarning jazosini ber. Zamonasiga o‘t qo‘y, yondir.» — 17 yoki 18-yilning emas, 39-yilning dag‘dag‘asi ko‘proq. Chunki bu so‘zlarni Hamza emas (Hamzaning Jamilasi sodda va tabiiyroq o‘ladi: «Oh, G‘ofir, san o‘ylama, Jamilam boyga qoldi, deb. Boyga men qo‘limni ham ushlatmadim. Sansiz bu hayot manga kerak emas»), Komil Yashin yozgan. Yozuvchilar uyushmasi minbaridan turib «Bitsin bizning oramizdan haydalgan va bizning adabiyotimizni buzishga uringan xalq dushmanlari — trotskiychi, buxarinchi, millatchi, aksil-inqilobchi Z.Said, Elbek, Cho‘lpon, Fitratlar»[3] deb xitob qilgan Komil Yashin.

Shunday qilib, sotsialistik realizm metodining namunaviy asari bo‘lish «baxti» qayta tiklangan «Boy ila xizmatchi» asariga nasib etdi. Bu o‘rinda Yashinning shaxsiy xizmatiga ortiqcha baho berish insofdan emas. Agar Yashin bo‘lmasa bu vazifani boshqa birov, masalan, Z. Said bajargan, balki shunda repressiyadan omon qolgan bo‘lur edi.

Lekin bu jarayonda Yashinning shaxsiy mas’uliyati ham borki, bu haqda quyida so‘zlaymiz.

Ma’lumki, dramaning asl nusxasi yo‘qolgan. Afishalardan tashqari asl «Boy ila xizmatchi»dan ikki nishona bor. Biri M. Buzruk Solihovning «O‘zbek teatri tarixi uchun materiallar» kitobiga kirgan bir parcha (u Hamza To‘la asarlar to‘plamining 3-tomida haqli ravishda dramaning asosiy mo‘‘tabar matni sifatida beriladi), ikkinchisi O‘zFA Abu Rayhon Beruniy nomidagi sharqshunoslik institutining qo‘lyozmalar fondida saqlanayotgan, hamzashunoslikda ko‘proq asarning suflyor varianti deb nomlanadigan nusxasi.

K. Yashin dramani tiklashda foydalangan manbalar haqida gapirganda suflyor nusxasi haqida bepisandroq munosabat bildirsa-da, «Boy ila xizmatchi»ning fabulasini tiklashda uning roli ancha katta bo‘lgan. Chunki bu nusxa kamchiliklaridan qat’i nazar dramadan qolgan nisbatan to‘liq yodgorlik bo‘lib, asarni tiklashda undan foydalanmaslik mumkin emas edi[4].

Shoir Miraziz A’zam «O‘zbek tili va adabiyoti» jurnalining anketasiga javob berib, jumladan «Sotsialistik Mehnat Qahramoni, akademik Komil Yashin Hamza ijodini targ‘ib qilishda qanchalik katta rol o‘ynagan bo‘lsa, uning ijodini buzib ko‘rsatishga ham o‘z hissasini qo‘shdi»[5] deb achchiq, ammo haqli gapni aytadi. U Hamza ijodini buzib ko‘rsatishga misol tariqasida Yashin «Boy ila xizmatchi» dramasini ishlab chiqqanda asarni shu qadar o‘zgartirib yuborganini keltiradi.

Miraziz A’zam masalani to‘g‘ri qo‘yadi. Ammo bizningcha, qayta tiklash jarayonining ba’zi jihatlariga yana e’tiborni qaratish lozimga o‘xshaydi. Shunday jihatlardan biri Yashin variantidagi Solihboyning xotinlari bilan bog‘liq voqealar va uning manbai, balki turtkisi masalasidir. Miraziz A’zam eslatilgan anketaga javobida «Hamzada Solihboyning xotini yo‘q, K. Yashinda uch xotin bor» deyar ekan, to‘liq haq emas. Asarning suflyor nusxasidan ma’lum bo‘ladiki, boyning uch xotini va besh bolasi bor (Qarang: Hamza. To‘la asarlar to‘plami, 3-tom, 180-bet). Ammo bu faqat ikki joyda aytiladi, xolos. Ishtirok etuvchilar ro‘yxatida boyning xotinlari yo‘q, chunki ular asar syujetida qatnashmaydilar. Shu nusxaning uchinchi pardasida boyning ichkari uyi tasvirlanadi ammo bunda ham boydan tashqari qo‘shmachi xotin Sifat buvi va G‘ofirning xotini Jamila qatnashadi, xolos.

Dramaning mazmuni bayon qilingan 1919 yil 25 oktyabrda chiqarilgan teatr afishasida ham boyning xotinlari haqida hech qanday ma’lumot yo‘q.

Keling, endi Yashin domlaning o‘zlariga murojaat qilaylik. Yuqorida eslatilgan «Boy ila xizmatchi» dramasi haqida» maqolasida u kishi ana shunday deydilar: «Boy ila xizmatchi»dagi hozirgi ikkinchi parda, ya’ni boyning mehmonxonasi bilan bog‘liq voqealar ham Hamzaning boshqa bir chala asariga tayanib, xuddi shu asosda jamlab ko‘rsatildi. Jamilaning to‘rtinchi pardadagi zahar ichib o‘lish kartinasini «Burungi saylovlar» va bo‘lak chala qolgan asarlariga tayanib turib kengaytirildi»[6].

«Hamzaning boshqa bir chala asari» qaysi, uning nomi bormi? To‘la asarlar to‘plamining 3-4-tomlaridan Hamzaning dramatik asarlari o‘rin olgan. Shu yerda tugallanmay qolgan asarlar ham berilgan, ammo ularning hech birida boyning xonadoni, xotinlari tasviri yo‘q.

Hamza tavalludining 100 yilligi munosabati bilan K. Yashin «Boy ila xizmatchi»ga bag‘ishlangan «Davr ovozi» degan maqola yozdilar. Unda dramaning tiklanish tarixiga yana qaytib, jumladan, yozadilar: «Shu tariqa sahnabop birinchi variant vujudga keldi va uni rejissyor Yetim Bobojonov bilan birga ko‘rib chiqdik. Biroq bu variant rejissyorni qanoatlantirmadi. Solihboy, G‘ofir, Jamila, Xolmat, Hokim, Ellikboshi, imom, mingboshi, Sifat buvi, qozi, pristav obrazlari bor, lekin Solihboy xonadonining ichki hayoti ko‘rsatilmagan, shuni ochib bermasangiz bo‘lmaydi, deb turib oldi.

Dramadagi Hoji ona, Xonzoda, Gulbahor, Rahima xola, Maston obrazlari Solihboy xonadonining ichki hayotini, undagi kirdikorlarni ochish, chirkinligini ko‘rsatish maqsadida vujudga keldi va asar birmuncha to‘lishdi»[7].

Tiklangan nusxadagi Solihboy xonadonining ichki hayoti bilan bog‘liq sahnalar Hamzaning biror bir asarida yo‘q ekan, demak, uni yo Yashinning o‘zi yozgan, yoki boshqa bir manbadan hech bo‘lmasa motiv tariqasida foydalangan, degan taxmin tug‘ilishi tabiiy.

Biz Yashinning «Davr ovozi» maqolasidan bilamizki, «Boy ila xizmatchi»ning sahnabop birinchi varianti bilan Solihboy xonadonining ichki hayoti tasvirlangan keyingi varianti orasida uncha ko‘p muddat o‘tmagan. Qisqa vaqt ichida Poshshooyim, Xonzoda, Gulbahor kabi har biri individual qiyofaga ega bo‘lgan obrazlarni yo‘q joydan bor qilish oson emasdi.

Meningcha, voqealar taxminan shunday kechgan. Yetim Bobojonovning Solihboy xonadonining ichki hayotini ko‘rsatish kerakligi haqidagi jo‘yali mulohazasi shunday fikr tug‘dirgan: To‘xta, otilib, nomi o‘chib ketgan «xalq dushmani» Cho‘lponning bosilib chiqqan romanida rejissyor aytganga o‘xshash epizodlar bor-ku, ulardan nega ijodiy foydalanish mumkin emas. Kim bilib o‘tiribdi, Cho‘lpon nomini tilga olish o‘lim bilan teng paytda, Cho‘lpondan o‘zlashtiribsan deyishga kimning yuragi betlardi.

O‘rta maktab o‘quvchilari, hatto oliy maktab talabalari ko‘pincha Yo‘lchi bilan G‘ofirni, Gulnor bilan Jamilani, Mirzakarimboy bilan Solihboyni, ba’zan Yormat bilan Xolmatni aralashtirib yuborishadi, qay biri «Qutlug‘ qon»dayu, qay biri «Boy ila xizmatchi»da ekanligini bilisholmay bosh g‘ovlatib yurishadi. Ayb, chamasi, o‘quvchi yoki talabaning xotira ojizligida emas. Ular bir-biriga egizak bo‘lishsa, o‘quvchida nima gunoh.

Darvoqe, ular nega bunchalik o‘xshash. Har ikki asar adabiyotimizning tan olingan namunalari. Yetakchi obrazlardagi o‘zaro o‘xshashlik ularning keyingi qadr-qimmatiga ta’sir ko‘rsatmaydi, deb o‘ylayman. Ammo…

Savol savolligicha qoladi. «Qutlug‘ qon» 1939 yili yozib bitkazilgan, xuddi shu yili Yashin domla «Boy ila xizmatchi»ni, o‘z gaplariga qaraganda, ustozning o‘ziga qattiq suyangan holda qayta tiklaganlar. Shunday ekan, nari-beri shubhalarga o‘rin yo‘q, Bu yerda bir sir bordek tuyulsa-da, o‘zaro o‘xshashlik tasodifiy deyishga majburmiz.

O‘tgan yili katta qarshiliklardan so‘ng «Sharq yulduzi» jurnalida Cho‘lponning «Kecha va kunduz» romanining birinchi kitobi bosilib chiqdi. Asar zavq bilan o‘qiladi, romanning sehrli olami sizni butkul chulg‘ab oladi. Faqat Akbarali mingboshi xonadonining ichki hayoti, uning xotinlari tasviriga kelganda kishini qiziq bir hissiyot chulg‘aydi. Bu tanish manzara-ku. Uni qaerda o‘qigan ekanman, deya xayol surib ketadi kishi. Ammo qaerda? Axir bu hodisalar «Boy ila xizmatchi»da sal o‘zgartirilgan holda dramatik yo‘sinda takrorlanmaydimi? Darhaqiqat shunday.

Demak, K. Yashin o‘zlari guvohlik berishlaricha, sahnaga mo‘ljallangan dastlabki variantda boy xonadonining ichki hayoti tasviri bo‘lmagan. «Solihboy xonadonining ichki hayotini, undagi kirdikorlarni ochish, chirkinligini ko‘rsatish»[8] drama tiklanishidan ilgariroq Akbarali mingboshi xonadoni timsolida Cho‘lponning «Kecha va kunduz» romanida amalga oshirilgan edi. Keling, Akbarali mingboshi va Solihboy xonadonining ichki hayotini solishtiraylik.

Dastlabki yalpi taassurotdan seziladiki, har ikki joyda motivlar, voqeani harakatga keltiruvchi ichki mayllar, deyarli, bir xil. Xususiy holatlardan bozori o‘tmay qolgan kundoshlarning o‘z eriga xotin, «baxtli» kundoshiga raqib izlashi, ularning romanda mingboshi tevaragidagi (Miryoqub, Hakimjon), dramada Solihboy atrofidagi odamlar (Xolmat, Latifjon) bilan bo‘ladigan ishqiy aloqalarini ko‘rsatish mumkin.

Ikkala asarda xotinlarning soni teng, xarakter-xususiyati ham ancha yaqin:

«Kecha va kunduz»da

Xadichaxon

Poshshoxon

Sultonxon

Zebixon

«Boy ila xizmatchi»da

Poshsho oyim

Xonzoda

Gulbahor

So‘ng: Jamila

To‘g‘ri, bu yerda farqlar ham yetarli. Ammo ular dramaning tiklangan nusxasidagi boy xotinlari bilan bog‘liq voqealarning Cho‘lpon romanidagi shunday holatlarga o‘xshashligini rad etolmaydi, zero har qanday nusxa ko‘chiruvchi, ayniqsa, u ijodkor bo‘lsa, ayrim ijodiy elementlar qo‘shishi, yangi matnga moslashi tabiiy.

Har ikki asardagi kundoshlar suhbatini olib ko‘raylik. Ularda tashqi mazmun turlicha bo‘lgani holda ohang va ichki harakat juda o‘xshash. Romandagi kundoshlar Xadichaxon va Poshshoxon suhbatidan:

«— G‘alati ekansiz. Kim ko‘ndiradi? Miryoqub akangiz-da…

— O‘zingizning akangiz…

— Hammamizning akamiz… »

Dialogdagi ikkiyuzlama, munofiqona ohang, kosa tagidagi nimkosa ma’nolar dramadagi kundoshlar Poshsho oyim va Xonzoda suhbatiga shunday ko‘chib o‘tganday. Buning ustiga yashiriqsiz behayolik qo‘shilgan:

«Xonzoda. …Boya bir erkak kishining tovushi eshitilganday bo‘ldimi?

Poshsho oyim. Xolmatjon degan kishi… Yuraklaringiz shuv etib ketgandir…

Xonzoda. Domla pochchamiz qur’on tilovat qilganlarida siz nima bo‘lsangiz men ham shu-da, aylanay…»[9]

Suiqasd voqeasi ham ancha o‘xshash, suiqasdning motivi ham bir xil — romanda mingboshining ikkinchi xotini ko‘proq merosga ega bo‘lish maqsadida kenja kundosh Zebini zaharlab, aybni Sultonxonga to‘nkashi (chunki yangi kundoshdan eng alamzada Sultonxon), shu bilan birato‘la ikki kundoshni oradan ko‘tarish. Dramada boyning ikkinchi xotini Xonzoda xuddi shu meros ilinjida boyni zaharlashni maqsad qilib, bunda Jamiladan foydalanishi.

Har ikki holda suiqasdga urinish xato ketganligi kuzatiladi. Romanda Zebixon o‘rniga mingboshi kuchala solingan suv ichib halok bo‘lsa, dramada boyga mo‘ljallangan zahar Jamilani nobud qiladi. Ikkala asarda ham suiqasdchilar ko‘zlangan maqsadga yetolmaydilar.

Ikkala xonadondagi muhitda tafovut bor. Drama janrining o‘ziga xos xususiyatlari hamda stalinizmning ayrim aqidalari (xususan, sinfiy kurash keskinlashib borishi haqidagi «ta’limot») ta’sirida asarda vujudga keltirilgan tarang vaziyat, Solihboy xonadonidagi noinsoniy ahvol (ba’zan bular — Solihboy, Hoji ona, Xonzoda va boshqalar — odam emas, yirtqich shekilli, deb o‘ylab qolasan) Akbarali mingboshi xonadonida yo‘q. U yerda voqealar maromi tabiiy, odamlar ham ahloqiy buzuqliklariga qaramay insoniy qiyofalarini yo‘qotmaganlar.

Solihboy xonadonida ikki taraflama, hatto uch taraflama terror (Solihboy, Hoji ona, Xonzoda) hukmronlik qiladi. Bu narsa xonadonda odam yashashi qiyin bo‘lgan o‘ta tarang asabiy holatni vujudga keltiradi. Bular bari to‘planib, ayniqsa, hozirgi avlod nazarida bunday holatning realligiga shubha uyg‘otadi.

Aytilganlardan ma’lum bo‘ladiki, tafovutlar qayd etilgan taqdirda ham o‘xshashliklar ancha jiddiy. Roman va dramaning ushbu o‘rinlari detalma-detal to‘g‘ri keladi deb bo‘lmasa-da, vaziyat va holatning umumiy konturlari o‘zlashtirilgani aniqqa o‘xshaydi. Natijada Solihboy xonadonining andozasi«Kecha va kunduz» romanidan olingan, degan asosli shubha paydo bo‘ladi.

Mazkur o‘xshashliklarni boshqacha izohlash, ya’ni davr va milliy shart-sharoitlarning mushtarakligi bilan ham tushuntirish mumkin. Bu fikrda jon bor-u, ammo bunday mushtaraklik turli asarlarda egizak holatlarning paydo bo‘lishini butunlay oqlay olmaydi. Zotan, talantning vazifasi, xususan bir davr, bir xil sharoit tasviridan turli hayotiy realistik manzaralar yaratishda emasmi?

Meni to‘g‘ri tushunishlarini istayman. Hech kim akademik yozuvchi Komil Yashinni ko‘chirmachilikda ayblamoqchi emas, menimcha, bu yerda yuridik muammo yo‘q. Ammo dunyoda yuridik qonunlardan tashqari ma’naviyat qonunlari, insof va adolat degan tushunchalar bor. Shunday ekan, keling, adolatni o‘z o‘rniga tiklaylik. «Boy ila xizmatchi» dramasini qayta tiklashda aytilgan manbalardan tashqari Cho‘lponning bilvosita xizmatini insof bilan tan olaylik. Shunda, meningcha, Hamzaning ham, Cho‘lponning ham ruhi shod bo‘ladi, adolat yana bir joyda tantana qiladi.

Masalaning nozikligi hamda bahstalabligi tufayli, xulosani hukm tarzida emas, qator savollar tarzida tuzish maqsadga muvofiq tuyuladi.

Shunday qilib:

1. 1934 yilda SSSR sovet yozuvchilari uyushmasining 1 s’ezdida sotsialistik realizm sovet badiiy adabiyoti va adabiy tanqidining asosiy metodi, deb e’lon qilinmaganda «Boy ila xizmatchi»ning tiklangan nusxasi vujudga kelarmidi?

2. Drama 1939 yilda tiklanib, so‘ng inqilob arafasida yozilgan sotsialistik realizmning birinchi asari, Hamza ijodining gultoji mavqeiga ko‘tarilishi mantiqqa zid emasmi?

3. Tiklangan nusxaning aqidaparast adabiyotshunoslikning ildiz otishida roli qanday?

4. Tiklangan nusxada Cho‘lponning «Kecha va kunduz» romanidagi ayrim motivlar istifoda etilgani va bu shu paytgacha yashirilib kelinganligi mutasaddi shaxslarga obro‘ keltiradimi?

5. Tiklangan nusxa qayta qurish va yangicha fikrlash zamonida Hamzaning xalq orasidagi obro‘-e’tiborini ko‘taradimi? U ba’zi hamzashunoslar ta’kidlaganidek, badiiy jihatdan mukammalmi? Hamza ijodiy merosining yaxlitligiga putur yetkazmaydimi, nihoyat, uning original ijodkor sifatidagi nufuziga soya tashlamaydimi?

Mazkur savollarga qanday javob berilishi hamzashunoslik bundan so‘ng qaysi yo‘ldan ketishini ko‘p jihatdan belgilaydi. Zotan, fan bo‘lishga da’vogar har bir soha haqiqatga intilmog‘i kerak, aks holda u soxta fan bo‘lib qolishi mumkin.

—————————

[1] Naim Karimov. «Boy ila xizmatchi» dramasining ijodiy taqdiri. Hamea Hakimzoda ijodi problemalari (Tadqiqotlar), Toshkent, 1988, 58-bet.
[2] Qayumov L. Inqilobiy drama. Toshkent, 1970, 75-bet.
[3] «Yoshlik» jurnali, 1989, 6-son, 48-bet.
[4]Bu borada N. Karimovning «Boy ila xizmatchi»ning ijodiy taqdiri» maqolasida juda to‘g‘ri fikrlar aytilgan.
[5] «O‘zbek tili va adabiyoti», 1989, № 1, 18-bet.
[6] Komil Yashin. Asarlar, 5-jild, 42-bet.
[7] «Sovet O‘zbekistoni», 1989 yil 5 mart.
8. Komil Yashin. Davr ovozi. «Sovet O‘zbekistoni», 1989 yil 5 mart.
[9] Hamza, TAT, 3-tom, 212-bet.

“Yoshlik” jurnali, 1989 yil, 11-son