XIV юзйиллик мобайнида маҳобатли салтанатга асос солган жаҳонгир амир Темур номи билан юритилаётган хиёбон XIX аср сўнгида Тошкентнинг рамзий марказига айланган эди. Бир замонлар бу жойда Туркистон ўлкасининг дастлабки генерал губернатори Константин Кауфман (1818-1882), сўнгроқ эса Карл Марксга атаб ўрнатилган ёдгорлик ўрнини бугун Темурнинг отлиқ ҳайкали забт этган.

АДИБ ХОЛИД
ЎЗБЕКИСТОН: МИЛЛАТНИНГ ТАВАЛЛУД ТОПИШИ
Шарифжон Аҳмедов ўзбекчалаштирган

Адиб Холид — тарихчи ва ижтимоий антрополог олим, Марказий Осиё муаммолари билан шуғулланади, Карлтон Коллежи (АҚШ, Миннесота штати) тарих куллиёти профессори. Адиб Холид рус, ўзбек ва тожик тилидаги манбалар билан ишлайди. Узоқ йиллар давомида Ўзбекистон, Туркия, Покистон ва Россияда яшаган. Жадидчилик ҳақидаги илк китоби «The Politics of Muslim Cultural Reform: Jadidism in Central Asia» (University of California Press, 1998) 1998 йилда нашр этилган. Унинг жиддий манбаларга асосланиб, пухта битилган илмий асарлари ҳозирга қадар ўзбек ўқувчиларига етиб бормаган. Эътиборингизга ҳавола этилаётган ушбу мақола бу йўналишдаги дастлабки қадамдир.

XIV юзйиллик мобайнида маҳобатли салтанатга асос солган жаҳонгир амир Темур номи билан юритилаётган хиёбон XIX аср сўнгида Тошкентнинг рамзий марказига айланган эди. Бир замонлар бу жойда Туркистон ўлкасининг дастлабки генерал губернатори Константин Кауфман (1818-1882), сўнгроқ эса Карл Марксга атаб ўрнатилган ёдгорлик ўрнини бугун Темурнинг отлиқ ҳайкали забт этган.

Шўролар Иттифоқи қулаши баробарида жаҳонгир Темур миллат отаси, ўзбек халқининг раҳнамоси мақомини олди. Аммо бу ўриндаги жумбоқли масала шунда эдики, унинг авлод ва ворисларини шимолроқдаги даштларда қувватга кирган ўзбекларнинг қабилавий бирлиги ҳали 1500 йилдаёқ Трансоксиана ёхуд Мовароуннаҳрдан сиқиб чиқарган ҳамда токи XIX асрда Россия империяси ишғолига қадар ушбу минтақа улар ҳукми остида бўлган эди.

Темурнинг ўзбек миллати доҳийсига айланиши жараёнини кузатишга интилишларимиз шўролар миллий сиёсатининг XX аср бошларидаги инқилобий эҳтиросларга тўйинган маҳаллий зиёлилар қатлами билан ўзаро муносабатларига доир кам ўрганилган сўқмоқларида саргардон бўлишимизга олиб келиши тайин. Аммо тадқиқотларимиз давомида, замонавий ўзбек ўзлиги илдизларини маҳаллий зиёлиларнинг оташин интилишлари шўролар давлатининг мутлақо совуққон фаолияти билан ажабтовур тарзда ҳамоҳанг бўлган ўша долғали XX аср биринчи ярмидаги сиёсий воқеалардан қай маънода излаш лозимлиги ойдинлаша боради. Чингизий экани даргумон бўлса-да, замони келгач Темур Чингизхон салтанатининг давомчисига айланди (мўғуллар салтанатини амалда қўлга киритди). Унинг оламшумул фаолияти қудрат ва салоҳиятда тенгсиз давлат барпо этиш билан чекланиб қолмади. Темур ва унинг ворислари ҳукмронлиги мунажжим мирзо Улуғбек ва шоир Алишер Навоий каби илм ва санъатнинг бемисл даҳоларини тақдим этган тенгсиз маданий юксалиш даврига боис бўлди. Темурийлар даври парвози чингизий давлат бошқарувининг исломий маданият андозалари билан уйғунлашувидан иборат бўлди. Туркий лаҳжа айни шу даврда адабий тил мавқеи қадар юксалди ва Чингизхоннинг Трансоксиана ёхуд Мовароуннаҳрни мерос қилиб олган учинчи ўғли исми шарафига Чиғатой тили дея атала бошланди. Навоий асарлари чиғатой назмиятини жаҳон мавқеи қадар юксалтириб, токи XX аср қадар муттасил бардавом бўлган адабий анъанага асос солди. Чиғатой тили форсий билан бақамтиликда тараққий топди. Шоирларнинг аксари икки тилли эди ҳамда бу ҳолнинг тадрижи ўлароқ, чиғатой шеърияти кўплаб форсий калима ва адабий тимсолларни табиий тарзда ўзлаштирди.

Темурийлар тарих саҳнасидан тушганларидан сўнг ҳам чиғатой маданияти ўз таъсирини сақлаб қолган эди. Чиғатой тили энди эски ўзбек тили деб аталар, Алишер Навоий эса ўзбек адабий шажарасида энг муҳим ўринни эгаллар экан, замонавий ўзбеклар ўзларини ана шу асрий анъаналарнинг бевосита ворислари, деб биладилар. Чиғатой мероси ва замонавий ўзбек халқи ўртасидаги боғлиқлик шўролар даврида яна ҳам аниқ шаклига эга бўлди. Табиийки, шўролар давлати Темурнинг ўзини асло сийламади (расмий матбуотда «унинг истилолари феодал характерга эга бўлиб, беҳад аёвсиз тарзда олиб борилганлиги» муттасил урғуланар эди), аммо Улуғбек ва Навоий сингари сиймоларга ўзбек маданияти даҳолари қаторидан мустаҳкам ўрин ҳозирланди. Навоий таваллудига беш юз йил тўлиши муносабати билан ушбу сана 1941 йили Бутуниттифоқ миқёсида кенг тантана қилинар экан, айнан мана шу воқеа ўзбек совет халқининг ўтмиш чиғатой меросига ўз табиий ҳуқуқини намойиш этишига имкон берди. ЎзССР Халқ Комиссарлари Кенгаши ҳузуридаги Навоий юбилейини ўтказиш қўмитаси топшириғи билан таниқли шарқшунос ва тарихшунос олим Александр Якубовский ўзбеклар тарихи бўйича илмий асар тайёрлади. «Ўзбек халқи этногенези масаласига доир» деб номланган ва фақат рус тилида нашр этилган ушбу мўъжаз рисола ўзбек миллий ўзлигини аниқлашга доир ҳамон ягона салмоқли матн ҳолича қолмоқда. Ушбу рисоласида Якубовский «ўзбек халқи XV асрдан Ўрта Осиёга кириб кела бошлаган, аммо бутун минтақани фақат XVI бошларидагина тўла забт эта олган Шайбонийхон бошчилигидаги кўчманчи ўзбеклардан дебоча олади, қабилидаги ҳамон урфда бўлган қарашлар»ни шубҳа остига олади ва ушбу асоси мўрт қарашлар ўрнига ўзбекларнинг, улар маданияти ва тили келиб чиқиши анча қадимийроқ эканига оид бошқа пухта фаразларини тақдим этади:

«Кўчманчи ўзбеклар фақат энг сўнгги муҳим унсур сифатидагина ўзбек халқи таркибига қўшилди. Кўп асрлик мураккаб этногенез жараёни мобайнида бу ҳудудларда шаклланган Ўзбекистоннинг барча туркий аҳолиси ўзбек халқининг асосидир ва зинҳор кўчманчи ўзбеклар эмас. Келгинди ва кўчманчи ўзбеклар Мовароуннаҳр туркийлари орасида устун мавқеда бўлган ва чиғатой тили деб юритилган лаҳжани ўзлари учун адабий тил ўлароқ сўзсиз қабул қилганлари ҳолати ўта муҳимдир. Ўтмишга назар ташласак, ушбу тил қорахонийлар даври лаҳжасининг тараққиёт тизимига айнан эш эканини кўрамиз, замонавий нуқтаи назарга кўра эса чиғатой лаҳжаси замонавий ўзбек тили тараққиётининг босқичларидан биридир»[1].

Шу муносабати билан ЦК ВКП(б) Ўрта Осиё бюроси органи бўлган «За партию» газетаси саҳифаларида дуч келганимиз ва «чиғатойчилик»ни аёвсиз танқид остига олган мақола ғоят қизиқарлидир. Якубовский рисоласидан бор-йўғи 12 йил аввал чоп қилинган ушбу қаҳрли битиклар муаллифининг уқдиришлари мана булар:

«Чиғатой адабиёти… мазмун ва шаклига кўра замонавий ўзбекка мутлақо ёт. …Ўзбек тилининг бошланғич таъмали деб кўрилаётган чиғатой лаҳжаси ўзбекларнинг ҳозирги адабий тилидан мутлақо узоқдир. Чиғатой лаҳжасининг ўндан тўққиз улуши арабий ва форсий сўзлар қоришиғидан иборат. Шу сабаб бу тилни оддий бир саводхон ўзбек тугул, совет мактаби ва инпросларини (маориф олийгоҳлари) битирган ўзбек зиёлиси ҳам, агар у ўз даврида эски Бухоронинг диний «маҳадларини» тамомламаган бўлса, тушуна олмайди».

Ҳаттоки Навоий шеърияти ҳам «худо ва унинг пайғамбари тарғиботлари» билан тўладир. Ушбу танқидий мақола муаллифи Жалил Бойбўлатов назарида «чиғатойчилик» пантуркизм, панисломизм ва маҳаллий миллатчиликнинг бир шакли бўлиб кўринади:

«Бу адабиёт соҳасида байналмилал пролетар мафкураси билан алоқаларни узиш йўли, адабий шовинистларни вояга етказиш, ва оқибат «олтин асрлар» мафкураси бўлган мистицизмга қайтиш йўлидир»[2].

Бойбўлатов мақоласи ўзбек ва рус тилларида бот-бот қайта эълон қилинди ва 1930-йиллар ўзбек совет адабиёти ривожланиш йўлини белгилашда муҳим роль ўйнаган омиллардан бўлди. Бу адабиётда эса «чиғатойчилик» тамом назардан четлаштирилди, унга бирор ўрин раво кўрилмади.

ЧИҒАТОЙЧИЛИК ВА ЎЗБЕК ЗИЁЛИЛАРИ

Ўрта Осиёнинг илк модернист зиёлилари (жадидлар) инқилоб арафасида чиғатойчиликка мустақил тарзда юз бурдилар. Ўрта Осиё Россия тарафидан истило этилгач, маҳаллий зиёлилар муттасил тараққиёт ва илғор маърифатгина бу юртни қудратли империя зулмидан қутқариш йўли эканига ишондилар. Зиёлилар (ўша даврларда урф бўлган миллий-озодлик мавзусига доир мулоҳазалардан) бу дунё аслида ўзаро муттасил рақобатда бўлган алоҳида халқ ва миллатлар мажмуидан иборат эканлиги ҳақидаги қоидани пухта англаб етдилар. Модомики шундай экан, яшаш учун курашда муваффақият қозонмоқ учун миллат, аввало, ўз-ўзини англаб етмоғи, иккинчидан эса, тараққиёт йўлига чиқиш ва ўзини муҳофаза эта олиш учун ташкилланмоғи лозим. Ушбу мантиқ жадидларни ўзлик масаласини янгича тарзда, Россия ва Усмонлилар давлати зиёлилари орасида оммалашаётган ўзликни англаш интилишларига уйғун тарзда, қўйишларига олиб келди. Ўзаро умумийлик ва айнийлик борасидаги асос тушунчаларни ўзлаштириш муҳим нуқта касб этди. Ҳар икки салтанатнинг мусулмон зиёлилари дафъатан ўз туркий илдизларини «кашф» этиб, бундан ифтихор туйишни ўргандилар. Ушбу ҳодисани мусулмон элитасининг (сара намоёндаларининг) жамият ҳақидаги тасаввурларини пароканда этган туркчилик ғоясининг юксалиши, деб аташ мумкин эди. Этник келиб чиқиш, миллий ўзликка урғу берилиши Ўрта Осиё жамиятларидаги ҳукмрон тушунчаларни шакллантирган диний ва сулолавий принципларнинг амалдаги инқирози эди. Боз устига, жадидлар олға сураётган бу қарашлар ўша давр этнографик илмининг энг янги тадқиқотлари, туркийшунослик ва лингвистика ютуқлари билан ҳам тўйинтирилган эди. Гарчи Рус ва Британ империясидаги маълум доиралар бу икки тушунчани ўзаро чалкаштирса-да, аммо туркийлик ўз ҳолича пантуркизмга кечиб ўтиши мумкин эмасди. Аксига олиб, кейинроқ соҳа олимлари ҳам айни янглиш тасаввурни барқарор этишди[3]. Нафсиламбри, туркийлик тушунчасининг талқини ягона эмас, Усмонлилар салтанати аҳли, тоторлар ва Ўрта Осиё аҳолиси айни тушунчага турлича қадриятларни жойлаган эди. Хусусан, Ўрта Осиёда туркийликнинг ғоявий ҳосиласи айнан чиғатойчилик бўлди ва ушбу минтақанинг ўзига хос туркий мероси айнан мана шу шамойилда юзага чиқдики, бу шакл кўп ҳолларда туркийликнинг бошқа кўринишлари билан зиддиятларга киришди.

Бу даврнинг энг кўзга кўринган намоёндаларидан бири Абдурауф Фитрат (1886-1938) эди. Бухорода таълим олган Фитрат сўнгра Истамбулда тўрт йил (1909-1913) илм билан машғул бўлди ва туркчилик ғояларини ўзига сингдирди. 1917 йилдан эътиборан у Темур сиймоси Ўрта Осиё миллий ўзлигининг таъмал асоси эканини муттасил уқдирар эди. Унинг талқинида Темур бир сулола асосчиси ва жаҳонгирдан Ўрта Осиё туркий миллатининг даҳосига, валинеъматига айланган эди. 1918 йил охирларида Фитрат бир қанча маслакдошлари билан бирга «Чиғатой гурунги» номли маданий бирлик таъсис этди. Ушбу жамият «туркий тилни янгилаш, унинг сўзлик тизими ва бадиий адабиётини бойитиш учун бутун Туркистон бўйлаб эски ва янги туркий асар ва манбаларни жамлай бориш»ни[4] ўз олдига мақсад қилиб қўйган эди. Кейинги икки йил давомида ташкилот тил ва адабиёт масалаларига қаратилган бир қатор мунозаралар уюштирди, шунингдек, имло қоидаларини ислоҳ қилиш масаласини кўтариб чиқди. Туркийликни ҳар жабҳада юксалтиришни бош вазифа деб билган «Чиғатой гурунги» вакиллари Боту, Уйғур, Чингиз ва Темучин сингари тахаллуслар остида асарлар битдилар, Алишер Навоийни Чиғатой адабиётининг улуғ асосчиси дея эътироф этдилар.

Пантуркизм ғояларини тарқатганлик иддаоси билан 1922 йилда «Чиғатой гурунги» фаолиятига чек қўйилди ва токи шўролар замони сўнгига қадар бу ташкилот шу каби маломатлардан қутула олмади. Аммо бор ҳақиқат шунда эдики, гурунг вакиллари аслида бутун фаолиятлари билан усмонийликка қарши эдилар, улар усмоний туркчасига асосланган «умумтуркий тил» ғоясининг оташин рақиблари эдилар. Улар, жумладан, Тошкентдаги мусулмон мактабларида турк тили асосида таълим берилишига қарши кураш олиб боришган эди. Гап шунда эдики, Биринчи жаҳон уруши давомида асир олинган кўплаб турк ҳарбийлари 1918-1920 йилларда Тошкент мактабларида мударрислик қилган ва маҳаллий тилни турк тилининг бир лаҳжаси сифатида кўрар, Тошкент шаҳар маориф шўъбаси ижозати билан мусулмон мактабларида «она тили»ни уч йил ўқитилганидан сўнг дарҳол «умумтуркий тил» таълими бошланар эди. Истамбулда тўрт йил яшаб кўрган Фитрат бу ҳолни «ўз тилимизга ҳақорат ва уни назарга илмаслик» сифатида қабул қилди, илло, унинг чуқур эътиқодича, айнан Чиғатой аслли ўзбек тилида «барча туркий адабиётлар ичида энг тўкис, энг бой ва қиймати тенгсиз асарлар яратилган»[5] эди. Таъкидлаш лозимки, Фитратнинг Чиғатой меросига мурожаатлари тилни замонавийлаштириш ва «миллийлаштириш»га қаратилган беқиёс истаклари ва бу йўлдаги саъй-ҳаракатлари билан ҳамиша ҳамоҳанг эди. Айнан шу боис ҳам у ёзма тилни оғзакисига яқинлаштириш мақсадида имлони ислоҳ қилиш, янги сўз бойлиги устида ишлаш ҳамда барча жабҳада араб ва форс тиллари таъсирига қатъий тарзда қарши туриш ғояларини тинимсиз илгари суриб келди. Сўнгги масала ўта мушкул эди, зотан, Чиғатой адабиёти кўплаб тимсоллар ва калималарни айнан араб ва форсий манбалардан ўзлаштириб, ўзига сингдирган эди. Бу йилларда вужудга келган ва амалда эса ўзбекча ижодиётнинг муҳташам даврига тааллуқли янги адабиёт анъанавий андозалардан воз кечиш, янги сўзларни дадил тасарруф этиш ва воқеликка янгича тарзда бадиий ёндошув хусусиятларини ўзида намоён этди[6]. Чиғатой ва ўзбек тилларининг ўзаро муносабатлари бағрида такомиллашув салоҳияти мавжуд эди ва шу боис ҳам Фитрат турк ва ёхуд татар тилларидан калималар ўзлаштириш ўрнига, билъакс, замонавий ўзбек тили қоидаларини айнан чиғатой тилининг ички мантиғи асосида шакллантириш мумкинлигига чин дилдан ишонган эди. Мана шу фаолиятларга асосланиб айтиш мумкинки, чиғатойчилик аслида пантуркизм қарашларидан жуда узоқда эди ва эҳтимолки, мана шу тариқа Ўрта Осиё ёхуд Туркистон ўзининг туркий дунёдаги алоҳида ва хос ўрнини намойиш этишни истаган эди.

ЎЗБЕК МИЛЛАТИНИНГ ТАЪРИФИ

Зиёлиларнинг оташин мубоҳасалари халқнинг ўзи тасаввур этган ўзлик тушунчаларидан кўп ҳолларда узоқ эди. Жадидчилик пайдо бўлгунига қадарги ўша даврда  манбаларида ўзбек миллати ҳақида деярли ҳеч нарса учрамайди. Россия истилосигача Ўрта Осиё аҳолиси турли гуруҳларининг ўз-ўзини англами минтақанинг ижтимоий ва иқтисодий тузилмаси билангина чамбарчас боғланган ва шу боис ҳам умумийликдан кўра хусусийликка мойил тарқоқ кўринишда эди. Маҳаллий аҳоли ўзини қай тарзда таърифлашига ойдинлик киритишни режалаган 1921 йилги этнографик тадқиқотлар «бирор бир унсур — на тил, на қабилавий умумийлик, на бошқарув услублари ва ҳатто қиёфавий ўхшашлик ҳам ушбу масалани тугал ечиб бера олмаслигини» аниқлади[7]. Аҳолини гуруҳларга ажратиш — уларнинг лисоний ва этник тоифаланишига мувофиқ келмади. Боз устига, бу тадбирлар у ёки бу гуруҳ ўзаро муомалада тасарруф этадиган тил доирасини ҳам қамраб ола билмади. Айрим гуруҳлар, масалан, Бухоро ўзбеклари ўзларини айнан ўзбек деб атаганлари ҳолда мутлақо форсийда сўзлашарди[8]. Антрополог Болқиз Кармишева 1949 йили Болжувонда яна ҳам ажабтовур жамоатга дуч келди: улар ўзларининг туркий қабилага мансуб эканларини ифтихор билан таъкидлар эканлар, айни пайтда фақат тожик тилида мулоқот қилишади. Жумбоқли бу ҳолатдан чора сифатида улар ўзларини «туркий асилли тожиклар»[9] деб ҳисоблашлари жуда мароқли эди. Одатда Трансоксиананинг кўчманчи халқлари ўзларини ўзбек деб аташарди. Шаҳар аҳолиси бўлса, кўп ҳолларда, ўзига асосан яшаш жойига кўра нисбат берар, бу ҳам кифоя қилмаса, ўзини «сорт» ва ё «туркий» дея биларди[10]. Шу тариқа, Ўрта Осиёнинг барча ўтроқ аҳолиси ягона ўзбек миллатини ташкил этади, деган кўринишдаги жадидларнинг таъкидлари бу масалада бурилиш ясади ва инқилобий даврнинг сиёсий воқеаларида муҳим ўрин эгаллади[11].

«У ёки бу халқ шаклланиши ҳолатларини унинг хос номи тарихидан фарқлаш»[12] лозимлиги ҳақидаги Якубовскийнинг сўзлари амалда тамомила тескари исботини топди. Якубовский ўзбек миллати уни шу ном билан атай бошлаганларидан анча аввал мавжуд эди, деб таъкидлаган эди. Аммо фикри ожизимча, вазият бунинг мутлақ чаппаси эди: «ўзбеклар» атамаси айнан ўзбек халқининг ўзи пайдо бўлишидан анча аввал ҳам, зиёлилар етакчилик қилган сиёсий ҳаракат шарофати билан инқилоб даврида юзага чиққан, қолаверса, Совет Ўзбекистони қарор топиши ортидан тасдиқ бўлган халқнинг ўзидан илгари ҳам мавжуд эди. Инқилоб алангаланган ўша 1917 йилда «ўзбекчилик» у қадар муҳим сиёсий ўрин тутмаган, зотан, жорий сиёсий муҳорабалар Туркистон деб аталган ҳудудга дохил тарзда кечаётган эди. 1917 йил ноябрида Қўқонда эълон қилинган (ва тўла руслардан ташкил топган Тошкент кенгашининг Қизил гвардияси 1918 йил февралида барҳам берган) мухтор ҳукумат «Туркистон халқлари» номидан фаолият бошлади ва маҳаллий депутатларнинг бўлғуси қурултойида ўлканинг рус аҳолиси ҳам тўлақонли вакиллар билан иштирок этишини кафолатлаган эди[13]. Аммо жадал одимлаб бораётган миллий уйғониш туфайли «Туркистон мусулмонлари» жамоати, Ўрта Осиё мусулмон зиёлилари сиёсий тасаввурида, осонгина ўзбек миллатига айланди ва бу ҳақида 1920-йилларда дадил сўз юритила бошланди.

Рус этнограф олимлари ва статистика мутахассислари маҳаллий аҳолининг миллий ўзлиги борасидаги жумбоқни барибир еча олишмади ва Ўрта Осиё миллий турфалигига оид 1917 йилга қадар ишлаб чиқилган ҳар қандай ҳужжатлар нотугал бўлиб қолаверди. Ҳаттоки, миллий-ҳудудий чегаралаш жараёнлари жадал бораётган ўша 1924 йилда ҳам этнограф олим Владимир Кун куйиниб мана буларни битган эди:

«Туркистон этнографиясига доир ихтиёримизда бўлган талайгина илмий адабиётларнинг бари, таассуфки, маҳаллий аҳоли турмушининг аксар тарафларини ёритиб бера олмайди. Тадқиқотларнинг асосий мўлжали бўлган Туркистон аҳолисининг қабилавий таркиби ва уларнинг мамлакат бўйлаб жойлашиш харитаси ҳам етарлича ўрганилмаган»[14].

Энг мураккаби Ўрта Осиёнинг ўтроқ аҳолисини таҳлил этиш ишлари эди, Россия ҳукмронлигининг 50 йили давомида ҳам тажриба ва тадқиқотларга асосланган таснифлашнинг имкони бўлмади[15]. Ўзаро чатишиб кетган «сортлар», «туркий» ва «ўзбеклар» атамалари шу ҳолича ечилмай қолиб кетди. 1897 йилги аҳолини рўйхатга олиш давомида бу атамаларнинг барчаси ўхшаш маънода ҳужжатларда қайд этилди. Кундалик ҳаётда эса русийзабон аҳоли ва амалдорлар Туркистоннинг тубжой аҳолисини «туземец» ёки соддароқ қилиб «мусулмонлар» деб атарди.

Ушбу муаммо билан таниш бўлган дастлабки шўро раҳбарлари унинг ечимига жиддийроқ киришишга ҳаракат қилишди. Ленин 1920 йилда «Ўзбекия, Қирғизия (Бу ерда ва кейинги ўринларда «Қирғиз» ва «Қирғизия» атамалари ҳозирги Қозоғистон маъносини беради. Ҳозирги Қирғизистон эса у вақтларда РСФСР таркибидаги Қорақирғиз мухтор вилояти эди. Таржимон изоҳи)  ва Туркменияга ажратилган Туркистоннинг (этнографик ва бошқа) харитасини тузиш»[16] зарурати ҳақида фикр билдирган эди. Аммо инқилоб ва фуқаролар уруши даври бу каби этнографик эрмаклар учун бемаврид вақт эди.

Бу йилларда Туркистон статистика комиссияси жадал иш олиб борар, аммо унда таҳлилдан кўра маълумотлар тўплашга кўпроқ эътибор қаратилган эди. Москва ва Петрограддаги институтлар ҳам айни фаолият билан машғул эди. Иттифоқо, этнограф Владимир Кун республика Совнаркоми қўлловида Туркистон тубжой аҳолиси турмушини ўрганиш бўйича илмий комиссия ташкил этишга муваффақ бўлди. 1921-1922 йил ёз ойларида этнографик сафарлар уюштирилди, аммо маблағ тақчиллиги ва босмачилар қаршилиги туфайли комиссия ишлари якунланмай қолиб кетди[17]. Туркистонда яшаётган элатлар рўйхати ва шунингдек, турлича баҳоналар ва маълумотлар танқислигига доир ёзғиришлардан иборат қоғозлар ушбу комиссия ишининг бирдан-бир натижаси ўлароқ сақланиб қолди[18]. Ўрта Осиё халқларининг этник таснифи ҳудудий чегараланиш жараёни бошланган 1924 йилга қадар ҳам узуқ-юлуқ ҳолича эди. Чегараларни аниқлаш, шу тариқа, тайёр этнографик билимларга асосланмади, мутахассислар хулосаларига зиғирча эътибор қаратилмади. Нафсиламбри, руслар амалга оширган этнографик таснифлар Туркистон зиёлилари учун ҳам у қадар аҳамиятли эмас эди. Инқилобга қадар бўлган ҳамда Россия ва Усмонлилар давлатида пайдо бўлган туркийчиликка оид мулоҳазалар жадидлар учун асосий манба бўлиб хизмат қилди. Айни пайтда улар ўша мулоҳаза ва қарашлардан Туркистон шароити ва жадидлар режаларига мувофиқ келадиганларини алоҳида тарзда истифода этишди.

ЎРТА ОСИЁДА МИЛЛИЙ-ҲУДУДИЙ ЧЕГАРАЛАНИШ

Ўрта Осиёда аҳолининг миллий хусусиятларига кўра чегараларни белгилаш умумшўро сиёсати амалга оширилар экан, ушбу жараённинг ҳосиласи ўлароқ, харитада янги Ўзбекистон давлати пайдо бўлди. Бу ишлар ВКП(б) ташкилий бюроси 1924 йил январида қабул қилган қароридан сўнг дафъатан бошланиб кетди:

«Туркистонга сафари давомида ўрт. Рудзутакка Бухоро, (имкон бўлса) Хоразм ва Туркистоннинг масъул ходимлари иштирокида мажлис ўтказиб, Қирғиз, Ўзбек ва Туркман вилоятларининг миллий принципларга мувофиқ чегараланиши эҳтимоли ва зарурати борасидаги масалани ўрганиб чиқиш вазифаси топширилсин»[19].

Масала ҳали тахминий хусусиятга эга бўлишига қарамасдан, жараёнлар шиддатли тус ола бошлади. Масала ҳар уч республика компартиялари марказқўмларида феврал ва март ойларида муҳокама қилинди, апрелда эса улар қабул қилган қарорлар ВКП(б) Ўрта Осиё бюросига тақдим этилди ва бюрода ишлаб чиқилган резолюция лойиҳаси Сиёсий бюрога юборилди. Мувофиқ декрет 1924 йил 4 июнида қабул қилинди. Ёз давомида ҳудудий комиссия республикалар чегараларини аниқлаб чиқди. Ўз ваколатларини бекор қилиб, янги республикалар ташкил этилганини эълон қилиш учун бу республикалар ижроия қўмиталари учрашган 1924 йил 18 ноябрига қадар асосий ишлар якунлаб бўлинган эди[20].

Айни шу воқеалардан сўнг юзага чиққан мунозаралар кинояларга тўлалиги ва мутахассислар фикрларига мутлақо ўрин берилмаганлиги билан эътиборни тортади. Марказий статистика комиссиясининг бир неча қайдларини истисно этганда, чегараларни аниқлаш жараёнида экспертлар иштирок этишмади. Ҳудудий комиссия ўта шошқалоқлик билан иш юритди — муҳим масалалар бир неча ҳафта ичидаёқ юмалоқ-ёстиқ ҳал қилиниши оқибатида масалага алоқадор этнографик ҳисоботларни ўрганиб чиқишга комиссия аъзоларининг вақти бўлмади. Қарорлар одатда муайян маълумотлар асосида эмас, билъакс эътирозлар ва ана шу эътирозларга ғайри эътирозлар асосида ишлаб чиқилар эди. Мисол учун, ўша вақтлар РСФСР таркибида бўлган Қирғиз республикасининг Марказий ижроия қўмитаси Жеттису (Семиречье) ва Сирдарё вилоятлари аҳолисининг 93 фоизини қозоқлар ташкил этади, деб барчага уқдиришдан қолмади[21]. 1924 йил августида қозоқ вакиллари ҳатто Бухоро Халқ Совет Республикасида яшаётган қозоқлар учун алоҳида мухтор вилоят ташкил этиш масаласини кўтариб чиқишди. БХСРнинг ўзбек намоёндаси бўлган Мусо Саиджонов Бухоро қозоқларининг сони 30 мингдан ошмаслигини кўрсатиб ўтса-да, унга эътирозан қозоқ делегати Нарусбаев бу миқдор 360 мингдан юқори эканини айтиб туриб олди. Мунозаралар давомида қозоқ аҳолисининг сони у ёқда турсин, бу икки вакил ҳатто сўнгги Бухоро кенгаши қурултойидаги қозоқ делегатлари сони бўйича ҳам бир тўхтамга кела олишмади[22]. Аввалги барча аҳолини рўйхатга олиш натижалари (1897 йилги умумроссия тадбири ва 1917 ва 1920 йиллардаги тўлиқ бўлмаган қишлоқ хўжалик ҳисоби) худди шу тариқа шубҳа остига олинди, ҳудудий даъволар эса атиги томонлар манфаатига у ёки бу даражада мувофиқ келадиган айрим ҳужжатлар билан асослана бошлади. Эътиборлиси шунда эдики, жараённинг барча жиҳатлари мустақил тарзда маҳаллий кадрлар томонидан ишлаб чиқилди, партия комиссиялари эса чорасиз ҳоллардагина мубоҳасали нуқталарни ҳал қилишда иштирок этарди. Миллий чегараланиш, шу тариқа, Ўрта Осиё миллий кадрлари эришган энг юқори сиёсий ютуқ ва минтақада миллий ғоя тантанасига айланди.

Ўзбек лойиҳаси Бухоро халқ комиссарлари кенгаши раиси, Фитратнинг шогирди Файзулло Хўжаев томонидан тайёрланган эди. Хўжаев Средазбюро назарида энг ишончли одам сифатида кўриларди. Ушбу ҳужжат даставвалида шуларни ўқиймиз:

«Ўтмиш замонларда Темур ва унинг ворислари давлатида мужассамлашган ўзбек халқи кейинги асрларда бўлинишни бошидан кечирди. Бир давлатда бирлашган халқнинг парчаланиб кетиши асрлар давомида хўжалик юритиш ва сиёсий қурилманинг заифланишига олиб келди. Ушбу фожеалар силсиласининг якуни ўлароқ, халқнинг иқтисодий парокандалиги, давлат бирлигининг бой берилиши ва хонлик, амирлик ва чоризм истибдоди остида унинг жисмонан барбод бўлиши содир бўлди»[23].

Шундай қилиб, Темур давлати аслан ўзбеклар давлати деб, унинг парчаланиши эса ўзбек миллатининг иқтисодий ва сиёсий таназзули сабаби, деб эътироф қилинади! Ушбу ҳужжат давомида ўзбек халқининг қайта бирлашуви зарурлиги совет қурилишининг ҳаётий муҳим вазифаси дея таъкидланади:

«Ушбу вазифани зудлик билан ҳал этишни инкор этиш — Ўрта Осиё халқлари тараққиётига тўғаноқ солиб, миллатларни сунъий тарзда бўлаклашга қаратилган ҳозирги хатарли вазиятни сақлаб қолади»[24].

Бухоро ҳудудлари асосида янги Ўзбекистонни ташкил этиш зарурати кўрсатиб берилган ушбу лойиҳа Средазбюро томонидан 1924 йилда тасдиқланди. Шу тариқа пайдо бўлган Ўзбекистон (таркибидаги Тожикистон АССР билан бирга) Ўрта Осиёнинг барча ўтроқ ва чала ўтроқ аҳолисини бирлаштирди ва ўзини Темур таъсис этган давлатчиликнинг бевосита вориси, деб билди.

Янги Ўзбекистон фуқаролари энди ўзбек бўлишга кўникишлари лозим эди. Кейинги йиллар мобайнида миллий тарихнинг битилиши, маданий мероснинг ўрганилиши ва имло тилининг андозага солиниши жараёнлари умумий ўзбеклик туйғулари қарор топишига кўмак берди. Бу туйғулар жуда кучли эди, аммо миллат барпо бўлиши билан боғлиқ ҳар қайси лойиҳада бўлганидек, бу ҳол миллат яратилишининг шарт-шароитлари аслида қандай бўлганини унутишга олиб келди. Бу жараёнлар асло осон кечмади. Ўзбек маданиятининг муайян жиҳатлари қандай кўринишга эга бўлмоғи лозимлиги борасида эски зиёлилар, маҳаллий коммунистлар, партия раҳбарияти ва рус олимлари мутлақо турли қарашларга эга эди ва бу ҳол, яъни ўзбек маданияти ҳамда ўзбек совет миллати ўзлигини аниқлаш масаласи кейинги даврларда кўплаб низоларга сабабчи бўлди. Қарашлардаги тафовутлар маъносида Ўзбекистон СССРнинг бошқа миллий республикаларидан асло фарқ қилмасди, аммо бу ўринда биз яна чиғатойчилик ва Абдурауф Фитратга қайтамиз.

Икки ярим йил давомида Фитрат БХСР ҳукумати таркибида, жумладан, маориф вазири сифатида меҳнат қилди. У бутун бошли мусиқашунослик бўйича тадқиқотлар билан бойитилган дастур асосида шарқий мусиқа мактабига асос солди (халқ куйларини ноталарга кўчириб, грампластинкаларга муҳрлаш ишларига раҳбарлик учун Виктор Успенскийни жалб қилди). Фитрат Арминий Вамбери ва Василий Бартольдлар қаламига мансуб Ўрта Осиё тарихига оид асарларни ўзбек тилига ўгиришда ташаббус кўрсатди. Аммо, Средазбюро ходимлари унинг фаолиятини ҳаддан зиёд миллатчилик деб ҳисоблашар ва шу сабаб 1923 йилги йирик тозалашлар давомида у ҳукумат таркибидан чиқарилади. Кейинги икки йил давомида Москвада яшаган Фитрат ўзини бутунлай тадқиқот ишларига бағишлади. 1925 йил сўнгида Ўзбекистонга қайтгач эса Ўрта Осиё адабиёти ва мусиқасига доир бир қатор йирик асарларини нашр эттирди. Бойбўлатовнинг ашаддий танқидларига учраган «Ўзбек адабиёти намуналари» ана шу асарлари қаторида эди. Илмий жиҳатдан пухта ишланган ушбу рисоласида Фитрат ўзбек мумтоз адабиётининг энг сара куллиётини яратдики, бу асар замонавий ўзбек адабиёти учун бир дастуриламал каби шамойил касб этган эди.

«Бизнинг ўлка фақат XVI асрга келиб ўзбеклар юрти дея атала бошлаган эса-да, Ўрта Осиёда туркийлар бундан анча замонлар илгари яшай бошлаганлари ҳеч кимга сир эмас. Уларнинг ўз ҳолича мустақил тараққий этган ўз адабиётлари бор эдики, ўзбеклар юксалиши билан бу Чиғатой адабиёти дея юритила бошланган эди»[25].

Якубовский 1941 йилда битган асарида қарийб мана шундай мантиқ асосида мулоҳаза юритган, аммо 1929 йили Фитрат айни мантиқ ортидан аёвсиз танқидларга нишон бўлган эди.

МАФКУРАВИЙ ЖАБҲА

Юқорида кўриб ўтганимиздек, Бойбўлатов Фитратни мистицизм, панисломизм, пантуркизм ва миллатчиликда айблайди. Бундан ташқари уни, ўзининг тили билан айтганда, қуйидаги масала ташвишга солади: «Бу ўринда беихтиёр савол туғилади, — дейди Бойбўлатов, — не сабабдан айнан Чиғатой адабиёти замонавий ўзбек пролетар адабиётига асос бўлиб хизмат қилиши мумкин?»[26]. Аммо у бошқа бир мантиқли саволни ўртага ташлашни хаёлига ҳам келтирмайди: пролетариатнинг ўзи мавжуд бўлмаган шароитда қай йўсинда пролетар адабиёти пайдо бўлиши мумкин? Чиндан ҳам инқилобий ўша даврда ўзбек пролетариатидан ҳали нишона ҳам йўқ эди, ахир. 1920-йилларда совет иқтисодиёти ривожланар экан, Ўрта Осиё олдига қўйилган асосий вазифа фақат пахта етиштириш экани ойдинлаша борди. Саноат соҳасига йўналтирилган ётиримлар айтишга ҳам арзимас даражада эканлиги маҳаллий зиёлиларнинг норозиликларига сабаб бўлган эди.

Бойбўлатовнинг Фитратга ҳужумлари садоқати ва мафкуравий софлигига ҳамиша шубҳа билан қараб келинган эски зиёлиларга (яъни жадидларга) қарши партия 1926 йилда бошлаб берган «мафкуравий жабҳа»нинг бир қисми бўлиб, ушбу босимлар жадидларни муҳим маданий масалалардаги иштирокини йўққа чиқариши ва шу билан партия ташкилотлари ролини яна ҳам ошириши лозим эди. Ўзбекистон Комфирқасининг биринчи котиби ва ўзини сўлқанот коммунист деб билган Акмал Икромов, албаттаки Средазбюро кўрсатмаси билан, ушбу жабҳага бошчилик қилди. Кейинги йилларда шўролар муассасаларида шаклланган (уларнинг кўплари Москвада таҳсил олишган эди) ёш зиёлиларнинг бутун бошли гуруҳи жадидларни миллатчилик, панисломизм ва пантуркизмдан тортиб аксилинқилобчилик ва аксилшўро фаолияти каби куракда турмас барча гуноҳларда айблаб, уларга қарши умумий курашга қўшилди. Шундай бўлсада, Бойбўлатовнинг ўзи бу гуруҳга мансуб эмасди. У маҳаллий чекистлардан бўлиб, Фитратни аксилшўровий фаолиятга алоқадор, деб биларди[27]. Фитратга бу айбловларга қарши матбуотда жавоб қайтариш имкони берилган бўлса-да, аммо у ва маслакдошлари устида қора булутлар қуюқлашмоқда эди. Матбуотда уларга қарши маломатлар муттасил чоп қилинар, ёш адиблар ўзларининг «пролетар» насабларини хаспўшласа, чекистлар мафкуравий софлик муҳофазасига отланганларини баралла маълум қилишарди. 1930 йилда Наркомпросни (маориф халқ комиссарлиги) миллатчи кайфиятидаги зиёлилардан тозалаш тадбирлари бўлиб ўтди. Фитрат дохил энг таниқлиларга, қисман Файзулло Хўжаев васийлиги сабаб, ҳозирча тегишмади. 1937 йилда эса Хўжаевнинг ўзи (Акмал Икромов билан бирга) Комфирқа ғазабига дучор бўлгач, «эски зиёлилар»нинг омонликка илинжлари ҳам битган эди. 1937 йилда уларнинг барчаси ҳибсга олиниб, кейинроқ (кўплари 1938 йил октябр кечаларининг бирида) отиб ташланди.

ХОТИМА

1941 йили Якубовский қуйидагиларни битган эди:

«СССРнинг бошқа халқлари билан бирга баҳамжиҳат коммунистик жамият қураётган замонавий ўзбеклар ўз асосларини, келиб чиқиш ўзакларини билмайдиган халқ эмасдир… Ушбу халқ Ўзбекистон ҳудудларида кечган ўзининг олис ва давомли тараққиёт тарихига эгадир. Бу халқ адабиёти ва тилига доир тадқиқотлар ҳам Хўжа Аҳмад Яссавийдан дебоча олиб, Лутфий ва Алишер Навоий орқали ҳозирги замон ўзбек адабий тили ҳолатига томон бўлган узлуксиз тараққиёт силсиласини намоён этади»[28].

Гарчанд Якубовский илмий ва «этногенетик» асосларга таяниб айни шу хулосаларга келган бўлса-да, Фитрат уларни тўла-тўкис қувватлаган бўларди. Таассуфки, бу вақтда ушбу улуғ  жадид, уч йилдирки, аллақаердадир номаълум қабрда ётар эди. Орадан кўп ўтмай, 1940-йиллардаёқ совет ўзбекларининг ўзлигига доир расмий назария мақомини олган ғоялар учун, Фитрат ва унинг маслакдошлари шу тариқа ўз жонлари билан товон тўладилар.
_____________________________________________________

1) Якубовский А.Ю. К вопросу об этногенезе узбекского народа. Ташкент, 1941. С. 1, 12, 13.
2) Байбулатов Дж. Узбекская литература и чагатаизм // За партию. 1929. № 3–4. С. 99–111.
3) Туркийлик юксалишига доир, шунингдек, Россия ва Усмонлилар давлати зиёлилари ўртасидаги ғоявий ҳамкорлик борасидаги муфассал таҳлилий асарлар ҳалигача мавжуд эмас. Бу борадаги ягона асар 1929 йилга оиддир: Akçuraoğlu Y. Türkçülük // Türk Yılı. Ankara, 1928. С. 288–459. Ориентализм ва туркология соҳасида XIX асрда эришилган кашфиётлар муҳимлиги борасида: Gökalp Z. Türkçülüğün esasları. Istanbul, 1923. С. 5–10.
4) Чиғатой гурунги // Иштирокиюн. 1919. 4 февраль.
5) Имло ислоҳотига бағишланган анжуманда Фитрат сўзлаган нутққа қаралсин: 1921 йил январида бўлган биринчи ўлка ўзбек тил ва имло қурултойининг чиқорган қарорлари. Ташкент, 1922. С. 35–40.
6) Ушбу шеъриятнинг энг яхши намуналари «Чиғатой гурунги» нашр этган тўпламга киритилган: Ёш ўзбек шоирлари [Молодые узбекские поэты]. Ташкент, 1922.
7) Кун В. Изучение этнографического состава Туркестана // Новый Восток. 1924. № 6. С. 351.
8) Сухарева О.А. Бухара XIX – начала XX в.: позднефеодальный город и его население. М., 1966. С. 129–139.
9) Кармышева Б.Х. Очерки этнической истории южных районов Таджикистана и Узбекистана. М., 1976. С. 76.
10) Подробнее об этих вопросах см.: Khalid A. The Politics of Muslim Cultural Reform: Jadidism in Central Asia. Berkeley, 1998. P. 184–215.
11) Туркистонда 1917 йилда кечган сиёсий воқеалар мана бу асарда таҳлил этилган: Халид А. Туркестан в 1917–1922 годах: борьба за власть на окраине России // Трагедия великой державы: национальный вопрос и распад Советского Союза. М., 2005. С. 189–226.
12) Якубовский А.Ю. Указ. соч. С. 1.
13) Агзамходжаев С. История Туркестанской автономии (Туркистон мухторияти). Ташкент, 2006.
14) Кун В. Указ. соч. С. 350.
15) Абашин С.Н. Национализмы в Средней Азии: в поисках идентичности. СПб., 2007.
16) Ленин В.И. Замечания на проекте решения ЦК о задачах РКП(б) в Туркестане // Полное собрание сочинений. М., 1970. Т. 41. С. 435–436.
17) Кун В. Указ. соч. С. 351–354.
18) Зарубин И.И. Список народностей Туркестанского края. Л., 1925. 1922 йилда битилган ушбу рисола фақат Туркистон бартараф этилган 1925 йилдагина нашр этилди.
19) Россия и Центральная Азия. 1905–1925 гг. Сборник документов / Сост. Д.А. Аманжолова. Караганды, 2005. С. 399.
20) Ушбу жараён мана бу манбада ажойиб тарзда ифода этилган: Haugen A. The Establishment of National Republics in Soviet Central Asia. London, 2003.
21) Россия Федерацияси давлат архиви. Ф. 1318. Оп. 1. Д. 12. Л. 144.
22) Россия Федерацияси ижтимоий-сиёсий тарих давлат архиви (РГАСПИ). Ф. 62. Оп. 2. Д. 109. Л. 73. Оқибатда Қозоқ мухтор вилояти ташкил этилмади.
23) РГАСПИ. Ф. 62. Оп. 2. Д. 101. Л. 1.
24) Там же. Л. 3.
25) Фитрат А. Ўзбек адабиёти намуналари. Ташкент, 1928. С. XI.
26) Байбулатов Дж. Указ. соч. С. 100–101.
27) Турдиев Ш. Фитрат махфий сиёсий кузатувда // Миллий тикланиш [Ташкент]. 1996. 17 декабря.
28) Якубовский А.Ю. Указ. соч. С. 18–19.

ADIB XOLID
O’ZBEKISTON: MILLATNING TAVALLUD TOPISHI
Sharifjon Ahmedov o’zbekchalashtirgan

Adib Xolid — tarixchi va ijtimoiy antropolog olim, Markaziy Osiyo muammolari bilan shug’ullanadi, Karlton Kolleji (AQSH, Minnesota shtati) tarix kulliyoti professori. Adib Xolid rus, o’zbek va tojik tilidagi manbalar bilan ishlaydi. Uzoq yillar davomida O’zbekiston, Turkiya, Pokiston va Rossiyada yashagan. Jadidchilik haqidagi ilk kitobi «The Politics of Muslim Cultural Reform: Jadidism in Central Asia» (University of California Press, 1998) 1998 yilda nashr etilgan. Uning jiddiy manbalarga asoslanib, puxta bitilgan ilmiy asarlari hozirga qadar o’zbek o’quvchilariga yetib bormagan. E’tiboringizga havola etilayotgan ushbu maqola bu yo’nalishdagi dastlabki qadamdir.

XIV yuzyillik mobaynida mahobatli saltanatga asos solgan jahongir amir Temur nomi bilan yuritilayotgan xiyobon XIX asr so’ngida Toshkentning ramziy markaziga aylangan edi. Bir zamonlar bu joyda Turkiston o’lkasining dastlabki general gubernatori Konstantin Kaufman (1818-1882), so’ngroq esa Karl Marksga atab o’rnatilgan yodgorlik o’rnini bugun Temurning otliq haykali zabt etgan.

Sho’rolar Ittifoqi qulashi barobarida jahongir Temur millat otasi, o’zbek xalqining rahnamosi maqomini oldi. Ammo bu o’rindagi jumboqli masala shunda ediki, uning avlod va vorislarini shimolroqdagi dashtlarda quvvatga kirgan o’zbeklarning qabilaviy birligi hali 1500 yildayoq Transoksiana yoxud Movarounnahrdan siqib chiqargan hamda toki XIX asrda Rossiya imperiyasi ishg’oliga qadar ushbu mintaqa ular hukmi ostida bo’lgan edi.

Temurning o’zbek millati dohiysiga aylanishi jarayonini kuzatishga intilishlarimiz sho’rolar milliy siyosatining XX asr boshlaridagi inqilobiy ehtiroslarga to’yingan mahalliy ziyolilar qatlami bilan o’zaro munosabatlariga doir kam o’rganilgan so’qmoqlarida sargardon bo’lishimizga olib kelishi tayin. Ammo tadqiqotlarimiz davomida, zamonaviy o’zbek o’zligi ildizlarini mahalliy ziyolilarning otashin intilishlari sho’rolar davlatining mutlaqo sovuqqon faoliyati bilan ajabtovur tarzda hamohang bo’lgan o’sha dolg’ali XX asr birinchi yarmidagi siyosiy voqealardan qay ma’noda izlash lozimligi oydinlasha boradi. Chingiziy ekani dargumon bo’lsa-da, zamoni kelgach Temur Chingizxon saltanatining davomchisiga aylandi (mo’g’ullar saltanatini amalda qo’lga kiritdi). Uning olamshumul faoliyati qudrat va salohiyatda tengsiz davlat barpo etish bilan cheklanib qolmadi. Temur va uning vorislari hukmronligi munajjim mirzo Ulug’bek va shoir Alisher Navoiy kabi ilm va san’atning bemisl daholarini taqdim etgan tengsiz madaniy yuksalish davriga bois bo’ldi. Temuriylar davri parvozi chingiziy davlat boshqaruvining islomiy madaniyat andozalari bilan uyg’unlashuvidan iborat bo’ldi. Turkiy lahja ayni shu davrda adabiy til mavqei qadar yuksaldi va Chingizxonning Transoksiana yoxud Movarounnahrni meros qilib olgan uchinchi o’g’li ismi sharafiga Chig’atoy tili deya atala boshlandi. Navoiy asarlari chig’atoy nazmiyatini jahon mavqei qadar yuksaltirib, toki XX asr qadar muttasil bardavom bo’lgan adabiy an’anaga asos soldi. Chig’atoy tili forsiy bilan baqamtilikda taraqqiy topdi. Shoirlarning aksari ikki tilli edi hamda bu holning tadriji o’laroq, chig’atoy she’riyati ko’plab forsiy kalima va adabiy timsollarni tabiiy tarzda o’zlashtirdi.

Temuriylar tarix sahnasidan tushganlaridan so’ng ham chig’atoy madaniyati o’z ta’sirini saqlab qolgan edi. Chig’atoy tili endi eski o’zbek tili deb atalar, Alisher Navoiy esa o’zbek adabiy shajarasida eng muhim o’rinni egallar ekan, zamonaviy o’zbeklar o’zlarini ana shu asriy an’analarning bevosita vorislari, deb biladilar. Chig’atoy merosi va zamonaviy o’zbek xalqi o’rtasidagi bog’liqlik sho’rolar davrida yana ham aniq shakliga ega bo’ldi. Tabiiyki, sho’rolar davlati Temurning o’zini aslo siylamadi (rasmiy matbuotda «uning istilolari feodal xarakterga ega bo’lib, behad ayovsiz tarzda olib borilganligi» muttasil urg’ulanar edi), ammo Ulug’bek va Navoiy singari siymolarga o’zbek madaniyati daholari qatoridan mustahkam o’rin hozirlandi. Navoiy tavalludiga besh yuz yil to’lishi munosabati bilan ushbu sana 1941 yili Butunittifoq miqyosida keng tantana qilinar ekan, aynan mana shu voqea o’zbek sovet xalqining o’tmish chig’atoy merosiga o’z tabiiy huquqini namoyish etishiga imkon berdi. O’zSSR Xalq Komissarlari Kengashi huzuridagi Navoiy yubileyini o’tkazish qo’mitasi topshirig’i bilan taniqli sharqshunos va tarixshunos olim Aleksandr Yakubovskiy o’zbeklar tarixi bo’yicha ilmiy asar tayyorladi. «O’zbek xalqi etnogenezi masalasiga doir» deb nomlangan va faqat rus tilida nashr etilgan ushbu mo»jaz risola o’zbek milliy o’zligini aniqlashga doir hamon yagona salmoqli matn holicha qolmoqda. Ushbu risolasida Yakubovskiy «o’zbek xalqi XV asrdan O’rta Osiyoga kirib kela boshlagan, ammo butun mintaqani faqat XVI boshlaridagina to’la zabt eta olgan Shayboniyxon boshchiligidagi ko’chmanchi o’zbeklardan debocha oladi, qabilidagi hamon urfda bo’lgan qarashlar»ni shubha ostiga oladi va ushbu asosi mo’rt qarashlar o’rniga o’zbeklarning, ular madaniyati va tili kelib chiqishi ancha qadimiyroq ekaniga oid boshqa puxta farazlarini taqdim etadi:

«Ko’chmanchi o’zbeklar faqat eng so’nggi muhim unsur sifatidagina o’zbek xalqi tarkibiga qo’shildi. Ko’p asrlik murakkab etnogenez jarayoni mobaynida bu hududlarda shakllangan O’zbekistonning barcha turkiy aholisi o’zbek xalqining asosidir va zinhor ko’chmanchi o’zbeklar emas. Kelgindi va ko’chmanchi o’zbeklar Movarounnahr turkiylari orasida ustun mavqeda bo’lgan va chig’atoy tili deb yuritilgan lahjani o’zlari uchun adabiy til o’laroq so’zsiz qabul qilganlari holati o’ta muhimdir. O’tmishga nazar tashlasak, ushbu til qoraxoniylar davri lahjasining taraqqiyot tizimiga aynan esh ekanini ko’ramiz, zamonaviy nuqtai nazarga ko’ra esa chig’atoy lahjasi zamonaviy o’zbek tili taraqqiyotining bosqichlaridan biridir»[1].

Shu munosabati bilan SK VKP(b) O’rta Osiyo byurosi organi bo’lgan «Za partiyu» gazetasi sahifalarida duch kelganimiz va «chig’atoychilik»ni ayovsiz tanqid ostiga olgan maqola g’oyat qiziqarlidir. Yakubovskiy risolasidan bor-yo’g’i 12 yil avval chop qilingan ushbu qahrli bitiklar muallifining uqdirishlari mana bular:

«Chig’atoy adabiyoti… mazmun va shakliga ko’ra zamonaviy o’zbekka mutlaqo yot. …O’zbek tilining boshlang’ich ta’mali deb ko’rilayotgan chig’atoy lahjasi o’zbeklarning hozirgi adabiy tilidan mutlaqo uzoqdir. Chig’atoy lahjasining o’ndan to’qqiz ulushi arabiy va forsiy so’zlar qorishig’idan iborat. Shu sabab bu tilni oddiy bir savodxon o’zbek tugul, sovet maktabi va inproslarini (maorif oliygohlari) bitirgan o’zbek ziyolisi ham, agar u o’z davrida eski Buxoroning diniy «mahadlarini» tamomlamagan bo’lsa, tushuna olmaydi».

Hattoki Navoiy she’riyati ham «xudo va uning payg’ambari targ’ibotlari» bilan to’ladir. Ushbu tanqidiy maqola muallifi Jalil Boybo’latov nazarida «chig’atoychilik» panturkizm, panislomizm va mahalliy millatchilikning bir shakli bo’lib ko’rinadi:

«Bu adabiyot sohasida baynalmilal proletar mafkurasi bilan aloqalarni uzish yo’li, adabiy shovinistlarni voyaga yetkazish, va oqibat «oltin asrlar» mafkurasi bo’lgan mistitsizmga qaytish yo’lidir»[2].

Boybo’latov maqolasi o’zbek va rus tillarida bot-bot qayta e’lon qilindi va 1930-yillar o’zbek sovet adabiyoti rivojlanish yo’lini belgilashda muhim rol` o’ynagan omillardan bo’ldi. Bu adabiyotda esa «chig’atoychilik» tamom nazardan chetlashtirildi, unga biror o’rin ravo ko’rilmadi.

CHIG’ATOYCHILIK VA O’ZBEK ZIYOLILARI

O’rta Osiyoning ilk modernist ziyolilari (jadidlar) inqilob arafasida chig’atoychilikka mustaqil tarzda yuz burdilar. O’rta Osiyo Rossiya tarafidan istilo etilgach, mahalliy ziyolilar muttasil taraqqiyot va ilg’or ma’rifatgina bu yurtni qudratli imperiya zulmidan qutqarish yo’li ekaniga ishondilar. Ziyolilar (o’sha davrlarda urf bo’lgan milliy-ozodlik mavzusiga doir mulohazalardan) bu dunyo aslida o’zaro muttasil raqobatda bo’lgan alohida xalq va millatlar majmuidan iborat ekanligi haqidagi qoidani puxta anglab yetdilar. Modomiki shunday ekan, yashash uchun kurashda muvaffaqiyat qozonmoq uchun millat, avvalo, o’z-o’zini anglab yetmog’i, ikkinchidan esa, taraqqiyot yo’liga chiqish va o’zini muhofaza eta olish uchun tashkillanmog’i lozim. Ushbu mantiq jadidlarni o’zlik masalasini yangicha tarzda, Rossiya va Usmonlilar davlati ziyolilari orasida ommalashayotgan o’zlikni anglash intilishlariga uyg’un tarzda, qo’yishlariga olib keldi. O’zaro umumiylik va ayniylik borasidagi asos tushunchalarni o’zlashtirish muhim nuqta kasb etdi. Har ikki saltanatning musulmon ziyolilari daf’atan o’z turkiy ildizlarini «kashf» etib, bundan iftixor tuyishni o’rgandilar. Ushbu hodisani musulmon elitasining (sara namoyondalarining) jamiyat haqidagi tasavvurlarini parokanda etgan turkchilik g’oyasining yuksalishi, deb atash mumkin edi. Etnik kelib chiqish, milliy o’zlikka urg’u berilishi O’rta Osiyo jamiyatlaridagi hukmron tushunchalarni shakllantirgan diniy va sulolaviy printsiplarning amaldagi inqirozi edi. Boz ustiga, jadidlar olg’a surayotgan bu qarashlar o’sha davr etnografik ilmining eng yangi tadqiqotlari, turkiyshunoslik va lingvistika yutuqlari bilan ham to’yintirilgan edi. Garchi Rus va Britan imperiyasidagi ma’lum doiralar bu ikki tushunchani o’zaro chalkashtirsa-da, ammo turkiylik o’z holicha panturkizmga kechib o’tishi mumkin emasdi. Aksiga olib, keyinroq soha olimlari ham ayni yanglish tasavvurni barqaror etishdi[3]. Nafsilambri, turkiylik tushunchasining talqini yagona emas, Usmonlilar saltanati ahli, totorlar va O’rta Osiyo aholisi ayni tushunchaga turlicha qadriyatlarni joylagan edi. Xususan, O’rta Osiyoda turkiylikning g’oyaviy hosilasi aynan chig’atoychilik bo’ldi va ushbu mintaqaning o’ziga xos turkiy merosi aynan mana shu shamoyilda yuzaga chiqdiki, bu shakl ko’p hollarda turkiylikning boshqa ko’rinishlari bilan ziddiyatlarga kirishdi.

Bu davrning eng ko’zga ko’ringan namoyondalaridan biri Abdurauf Fitrat (1886-1938) edi. Buxoroda ta’lim olgan Fitrat so’ngra Istambulda to’rt yil (1909-1913) ilm bilan mashg’ul bo’ldi va turkchilik g’oyalarini o’ziga singdirdi. 1917 yildan e’tiboran u Temur siymosi O’rta Osiyo milliy o’zligining ta’mal asosi ekanini muttasil uqdirar edi. Uning talqinida Temur bir sulola asoschisi va jahongirdan O’rta Osiyo turkiy millatining dahosiga, valine’matiga aylangan edi. 1918 yil oxirlarida Fitrat bir qancha maslakdoshlari bilan birga «Chig’atoy gurungi» nomli madaniy birlik ta’sis etdi. Ushbu jamiyat «turkiy tilni yangilash, uning so’zlik tizimi va badiiy adabiyotini boyitish uchun butun Turkiston bo’ylab eski va yangi turkiy asar va manbalarni jamlay borish»ni[4] o’z oldiga maqsad qilib qo’ygan edi. Keyingi ikki yil davomida tashkilot til va adabiyot masalalariga qaratilgan bir qator munozaralar uyushtirdi, shuningdek, imlo qoidalarini isloh qilish masalasini ko’tarib chiqdi. Turkiylikni har jabhada yuksaltirishni bosh vazifa deb bilgan «Chig’atoy gurungi» vakillari Botu, Uyg’ur, Chingiz va Temuchin singari taxalluslar ostida asarlar bitdilar, Alisher Navoiyni Chig’atoy adabiyotining ulug’ asoschisi deya e’tirof etdilar.

Panturkizm g’oyalarini tarqatganlik iddaosi bilan 1922 yilda «Chig’atoy gurungi» faoliyatiga chek qo’yildi va toki sho’rolar zamoni so’ngiga qadar bu tashkilot shu kabi malomatlardan qutula olmadi. Ammo bor haqiqat shunda ediki, gurung vakillari aslida butun faoliyatlari bilan usmoniylikka qarshi edilar, ular usmoniy turkchasiga asoslangan «umumturkiy til» g’oyasining otashin raqiblari edilar. Ular, jumladan, Toshkentdagi musulmon maktablarida turk tili asosida ta’lim berilishiga qarshi kurash olib borishgan edi. Gap shunda ediki, Birinchi jahon urushi davomida asir olingan ko’plab turk harbiylari 1918-1920 yillarda Toshkent maktablarida mudarrislik qilgan va mahalliy tilni turk tilining bir lahjasi sifatida ko’rar, Toshkent shahar maorif sho»basi ijozati bilan musulmon maktablarida «ona tili»ni uch yil o’qitilganidan so’ng darhol «umumturkiy til» ta’limi boshlanar edi. Istambulda to’rt yil yashab ko’rgan Fitrat bu holni «o’z tilimizga haqorat va uni nazarga ilmaslik» sifatida qabul qildi, illo, uning chuqur e’tiqodicha, aynan Chig’atoy aslli o’zbek tilida «barcha turkiy adabiyotlar ichida eng to’kis, eng boy va qiymati tengsiz asarlar yaratilgan»[5] edi. Ta’kidlash lozimki, Fitratning Chig’atoy merosiga murojaatlari tilni zamonaviylashtirish va «milliylashtirish»ga qaratilgan beqiyos istaklari va bu yo’ldagi sa’y-harakatlari bilan hamisha hamohang edi. Aynan shu bois ham u yozma tilni og’zakisiga yaqinlashtirish maqsadida imloni isloh qilish, yangi so’z boyligi ustida ishlash hamda barcha jabhada arab va fors tillari ta’siriga qat’iy tarzda qarshi turish g’oyalarini tinimsiz ilgari surib keldi. So’nggi masala o’ta mushkul edi, zotan, Chig’atoy adabiyoti ko’plab timsollar va kalimalarni aynan arab va forsiy manbalardan o’zlashtirib, o’ziga singdirgan edi. Bu yillarda vujudga kelgan va amalda esa o’zbekcha ijodiyotning muhtasham davriga taalluqli yangi adabiyot an’anaviy andozalardan voz kechish, yangi so’zlarni dadil tasarruf etish va voqelikka yangicha tarzda badiiy yondoshuv xususiyatlarini o’zida namoyon etdi[6]. Chig’atoy va o’zbek tillarining o’zaro munosabatlari bag’rida takomillashuv salohiyati mavjud edi va shu bois ham Fitrat turk va yoxud tatar tillaridan kalimalar o’zlashtirish o’rniga, bil’aks, zamonaviy o’zbek tili qoidalarini aynan chig’atoy tilining ichki mantig’i asosida shakllantirish mumkinligiga chin dildan ishongan edi. Mana shu faoliyatlarga asoslanib aytish mumkinki, chig’atoychilik aslida panturkizm qarashlaridan juda uzoqda edi va ehtimolki, mana shu tariqa O’rta Osiyo yoxud Turkiston o’zining turkiy dunyodagi alohida va xos o’rnini namoyish etishni istagan edi.

O’ZBEK MILLATINING TA’RIFI

Ziyolilarning otashin mubohasalari xalqning o’zi tasavvur etgan o’zlik tushunchalaridan ko’p hollarda uzoq edi. Jadidchilik paydo bo’lguniga qadargi o’sha davrda manbalarida o’zbek millati haqida deyarli hech narsa uchramaydi. Rossiya istilosigacha O’rta Osiyo aholisi turli guruhlarining o’z-o’zini anglami mintaqaning ijtimoiy va iqtisodiy tuzilmasi bilangina chambarchas bog’langan va shu bois ham umumiylikdan ko’ra xususiylikka moyil tarqoq ko’rinishda edi. Mahalliy aholi o’zini qay tarzda ta’riflashiga oydinlik kiritishni rejalagan 1921 yilgi etnografik tadqiqotlar «biror bir unsur — na til, na qabilaviy umumiylik, na boshqaruv uslublari va hatto qiyofaviy o’xshashlik ham ushbu masalani tugal yechib bera olmasligini» aniqladi[7]. Aholini guruhlarga ajratish — ularning lisoniy va etnik toifalanishiga muvofiq kelmadi. Boz ustiga, bu tadbirlar u yoki bu guruh o’zaro muomalada tasarruf etadigan til doirasini ham qamrab ola bilmadi. Ayrim guruhlar, masalan, Buxoro o’zbeklari o’zlarini aynan o’zbek deb ataganlari holda mutlaqo forsiyda so’zlashardi[8]. Antropolog Bolqiz Karmisheva 1949 yili Boljuvonda yana ham ajabtovur jamoatga duch keldi: ular o’zlarining turkiy qabilaga mansub ekanlarini iftixor bilan ta’kidlar ekanlar, ayni paytda faqat tojik tilida muloqot qilishadi. Jumboqli bu holatdan chora sifatida ular o’zlarini «turkiy asilli tojiklar»[9] deb hisoblashlari juda maroqli edi. Odatda Transoksiananing ko’chmanchi xalqlari o’zlarini o’zbek deb atashardi. Shahar aholisi bo’lsa, ko’p hollarda, o’ziga asosan yashash joyiga ko’ra nisbat berar, bu ham kifoya qilmasa, o’zini «sort» va yo «turkiy» deya bilardi[10]. Shu tariqa, O’rta Osiyoning barcha o’troq aholisi yagona o’zbek millatini tashkil etadi, degan ko’rinishdagi jadidlarning ta’kidlari bu masalada burilish yasadi va inqilobiy davrning siyosiy voqealarida muhim o’rin egalladi
[11].

«U yoki bu xalq shakllanishi holatlarini uning xos nomi tarixidan farqlash»[12] lozimligi haqidagi Yakubovskiyning so’zlari amalda tamomila teskari isbotini topdi. Yakubovskiy o’zbek millati uni shu nom bilan atay boshlaganlaridan ancha avval mavjud edi, deb ta’kidlagan edi. Ammo fikri ojizimcha, vaziyat buning mutlaq chappasi edi: «o’zbeklar» atamasi aynan o’zbek xalqining o’zi paydo bo’lishidan ancha avval ham, ziyolilar yetakchilik qilgan siyosiy harakat sharofati bilan inqilob davrida yuzaga chiqqan, qolaversa, Sovet O’zbekistoni qaror topishi ortidan tasdiq bo’lgan xalqning o’zidan ilgari ham mavjud edi. Inqilob alangalangan o’sha 1917 yilda «o’zbekchilik» u qadar muhim siyosiy o’rin tutmagan, zotan, joriy siyosiy muhorabalar Turkiston deb atalgan hududga doxil tarzda kechayotgan edi. 1917 yil noyabrida Qo’qonda e’lon qilingan (va to’la ruslardan tashkil topgan Toshkent kengashining Qizil gvardiyasi 1918 yil fevralida barham bergan) muxtor hukumat «Turkiston xalqlari» nomidan faoliyat boshladi va mahalliy deputatlarning bo’lg’usi qurultoyida o’lkaning rus aholisi ham to’laqonli vakillar bilan ishtirok etishini kafolatlagan edi[13]. Ammo jadal odimlab borayotgan milliy uyg’onish tufayli «Turkiston musulmonlari» jamoati, O’rta Osiyo musulmon ziyolilari siyosiy tasavvurida, osongina o’zbek millatiga aylandi va bu haqida 1920-yillarda dadil so’z yuritila boshlandi.

Rus etnograf olimlari va statistika mutaxassislari mahalliy aholining milliy o’zligi borasidagi jumboqni baribir yecha olishmadi va O’rta Osiyo milliy turfaligiga oid 1917 yilga qadar ishlab chiqilgan har qanday hujjatlar notugal bo’lib qolaverdi. Hattoki, milliy-hududiy chegaralash jarayonlari jadal borayotgan o’sha 1924 yilda ham etnograf olim Vladimir Kun kuyinib mana bularni bitgan edi:

«Turkiston etnografiyasiga doir ixtiyorimizda bo’lgan talaygina ilmiy adabiyotlarning bari, taassufki, mahalliy aholi turmushining aksar taraflarini yoritib bera olmaydi. Tadqiqotlarning asosiy mo’ljali bo’lgan Turkiston aholisining qabilaviy tarkibi va ularning mamlakat bo’ylab joylashish xaritasi ham yetarlicha o’rganilmagan»[14].

Eng murakkabi O’rta Osiyoning o’troq aholisini tahlil etish ishlari edi, Rossiya hukmronligining 50 yili davomida ham tajriba va tadqiqotlarga asoslangan tasniflashning imkoni bo’lmadi[15]. O’zaro chatishib ketgan «sortlar», «turkiy» va «o’zbeklar» atamalari shu holicha yechilmay qolib ketdi. 1897 yilgi aholini ro’yxatga olish davomida bu atamalarning barchasi o’xshash ma’noda hujjatlarda qayd etildi. Kundalik hayotda esa rusiyzabon aholi va amaldorlar Turkistonning tubjoy aholisini «tuzemets» yoki soddaroq qilib «musulmonlar» deb atardi.

Ushbu muammo bilan tanish bo’lgan dastlabki sho’ro rahbarlari uning yechimiga jiddiyroq kirishishga harakat qilishdi. Lenin 1920 yilda «O’zbekiya, Qirg’iziya (Bu yerda va keyingi o’rinlarda «Qirg’iz» va «Qirg’iziya» atamalari hozirgi Qozog’iston ma’nosini beradi. Hozirgi Qirg’iziston esa u vaqtlarda RSFSR tarkibidagi Qoraqirg’iz muxtor viloyati edi. Tarjimon izohi) va Turkmeniyaga ajratilgan Turkistonning (etnografik va boshqa) xaritasini tuzish»[16] zarurati haqida fikr bildirgan edi. Ammo inqilob va fuqarolar urushi davri bu kabi etnografik ermaklar uchun bemavrid vaqt edi.

Bu yillarda Turkiston statistika komissiyasi jadal ish olib borar, ammo unda tahlildan ko’ra ma’lumotlar to’plashga ko’proq e’tibor qaratilgan edi. Moskva va Petrograddagi institutlar ham ayni faoliyat bilan mashg’ul edi. Ittifoqo, etnograf Vladimir Kun respublika Sovnarkomi qo’llovida Turkiston tubjoy aholisi turmushini o’rganish bo’yicha ilmiy komissiya tashkil etishga muvaffaq bo’ldi. 1921-1922 yil yoz oylarida etnografik safarlar uyushtirildi, ammo mablag’ taqchilligi va bosmachilar qarshiligi tufayli komissiya ishlari yakunlanmay qolib ketdi[17]. Turkistonda yashayotgan elatlar ro’yxati va shuningdek, turlicha bahonalar va ma’lumotlar tanqisligiga doir yozg’irishlardan iborat qog’ozlar ushbu komissiya ishining birdan-bir natijasi o’laroq saqlanib qoldi[18]. O’rta Osiyo xalqlarining etnik tasnifi hududiy chegaralanish jarayoni boshlangan 1924 yilga qadar ham uzuq-yuluq holicha edi. Chegaralarni aniqlash, shu tariqa, tayyor etnografik bilimlarga asoslanmadi, mutaxassislar xulosalariga zig’ircha e’tibor qaratilmadi. Nafsilambri, ruslar amalga oshirgan etnografik tasniflar Turkiston ziyolilari uchun ham u qadar ahamiyatli emas edi. Inqilobga qadar bo’lgan hamda Rossiya va Usmonlilar davlatida paydo bo’lgan turkiychilikka oid mulohazalar jadidlar uchun asosiy manba bo’lib xizmat qildi. Ayni paytda ular o’sha mulohaza va qarashlardan Turkiston sharoiti va jadidlar rejalariga muvofiq keladiganlarini alohida tarzda istifoda etishdi.

O’RTA OSIYODA MILLIY-HUDUDIY CHEGARALANISH

O’rta Osiyoda aholining milliy xususiyatlariga ko’ra chegaralarni belgilash umumsho’ro siyosati amalga oshirilar ekan, ushbu jarayonning hosilasi o’laroq, xaritada yangi O’zbekiston davlati paydo bo’ldi. Bu ishlar VKP(b) tashkiliy byurosi 1924 yil yanvarida qabul qilgan qaroridan so’ng daf’atan boshlanib ketdi:

«Turkistonga safari davomida o’rt. Rudzutakka Buxoro, (imkon bo’lsa) Xorazm va Turkistonning mas’ul xodimlari ishtirokida majlis o’tkazib, Qirg’iz, O’zbek va Turkman viloyatlarining milliy printsiplarga muvofiq chegaralanishi ehtimoli va zarurati borasidagi masalani o’rganib chiqish vazifasi topshirilsin»[19].

Masala hali taxminiy xususiyatga ega bo’lishiga qaramasdan, jarayonlar shiddatli tus ola boshladi. Masala har uch respublika kompartiyalari markazqo’mlarida fevral va mart oylarida muhokama qilindi, aprelda esa ular qabul qilgan qarorlar VKP(b) O’rta Osiyo byurosiga taqdim etildi va byuroda ishlab chiqilgan rezolyutsiya loyihasi Siyosiy byuroga yuborildi. Muvofiq dekret 1924 yil 4 iyunida qabul qilindi. Yoz davomida hududiy komissiya respublikalar chegaralarini aniqlab chiqdi. O’z vakolatlarini bekor qilib, yangi respublikalar tashkil etilganini e’lon qilish uchun bu respublikalar ijroiya qo’mitalari uchrashgan 1924 yil 18 noyabriga qadar asosiy ishlar yakunlab bo’lingan edi[20].

Ayni shu voqealardan so’ng yuzaga chiqqan munozaralar kinoyalarga to’laligi va mutaxassislar fikrlariga mutlaqo o’rin berilmaganligi bilan e’tiborni tortadi. Markaziy statistika komissiyasining bir necha qaydlarini istisno etganda, chegaralarni aniqlash jarayonida ekspertlar ishtirok etishmadi. Hududiy komissiya o’ta shoshqaloqlik bilan ish yuritdi — muhim masalalar bir necha hafta ichidayoq yumaloq-yostiq hal qilinishi oqibatida masalaga aloqador etnografik hisobotlarni o’rganib chiqishga komissiya a’zolarining vaqti bo’lmadi. Qarorlar odatda muayyan ma’lumotlar asosida emas, bil’aks e’tirozlar va ana shu e’tirozlarga g’ayri e’tirozlar asosida ishlab chiqilar edi. Misol uchun, o’sha vaqtlar RSFSR tarkibida bo’lgan Qirg’iz respublikasining Markaziy ijroiya qo’mitasi Jettisu (Semirech`e) va Sirdaryo viloyatlari aholisining 93 foizini qozoqlar tashkil etadi, deb barchaga uqdirishdan qolmadi[21]. 1924 yil avgustida qozoq vakillari hatto Buxoro Xalq Sovet Respublikasida yashayotgan qozoqlar uchun alohida muxtor viloyat tashkil etish masalasini ko’tarib chiqishdi. BXSRning o’zbek namoyondasi bo’lgan Muso Saidjonov Buxoro qozoqlarining soni 30 mingdan oshmasligini ko’rsatib o’tsa-da, unga e’tirozan qozoq delegati Narusbaev bu miqdor 360 mingdan yuqori ekanini aytib turib oldi. Munozaralar davomida qozoq aholisining soni u yoqda tursin, bu ikki vakil hatto so’nggi Buxoro kengashi qurultoyidagi qozoq delegatlari soni bo’yicha ham bir to’xtamga kela olishmadi[22]. Avvalgi barcha aholini ro’yxatga olish natijalari (1897 yilgi umumrossiya tadbiri va 1917 va 1920 yillardagi to’liq bo’lmagan qishloq xo’jalik hisobi) xuddi shu tariqa shubha ostiga olindi, hududiy da’volar esa atigi tomonlar manfaatiga u yoki bu darajada muvofiq keladigan ayrim hujjatlar bilan asoslana boshladi. E’tiborlisi shunda ediki, jarayonning barcha jihatlari mustaqil tarzda mahalliy kadrlar tomonidan ishlab chiqildi, partiya komissiyalari esa chorasiz hollardagina mubohasali nuqtalarni hal qilishda ishtirok etardi. Milliy chegaralanish, shu tariqa, O’rta Osiyo milliy kadrlari erishgan eng yuqori siyosiy yutuq va mintaqada milliy g’oya tantanasiga aylandi.

O’zbek loyihasi Buxoro xalq komissarlari kengashi raisi, Fitratning shogirdi Fayzullo Xo’jaev tomonidan tayyorlangan edi. Xo’jaev Sredazbyuro nazarida eng ishonchli odam sifatida ko’rilardi. Ushbu hujjat dastavvalida shularni o’qiymiz:

«O’tmish zamonlarda Temur va uning vorislari davlatida mujassamlashgan o’zbek xalqi keyingi asrlarda bo’linishni boshidan kechirdi. Bir davlatda birlashgan xalqning parchalanib ketishi asrlar davomida xo’jalik yuritish va siyosiy qurilmaning zaiflanishiga olib keldi. Ushbu fojealar silsilasining yakuni o’laroq, xalqning iqtisodiy parokandaligi, davlat birligining boy berilishi va xonlik, amirlik va chorizm istibdodi ostida uning jismonan barbod bo’lishi sodir bo’ldi»[23].

Shunday qilib, Temur davlati aslan o’zbeklar davlati deb, uning parchalanishi esa o’zbek millatining iqtisodiy va siyosiy tanazzuli sababi, deb e’tirof qilinadi! Ushbu hujjat davomida o’zbek xalqining qayta birlashuvi zarurligi sovet qurilishining hayotiy muhim vazifasi deya ta’kidlanadi:

«Ushbu vazifani zudlik bilan hal etishni inkor etish — O’rta Osiyo xalqlari taraqqiyotiga to’g’anoq solib, millatlarni sun’iy tarzda bo’laklashga qaratilgan hozirgi xatarli vaziyatni saqlab qoladi»[24].

Buxoro hududlari asosida yangi O’zbekistonni tashkil etish zarurati ko’rsatib berilgan ushbu loyiha Sredazbyuro tomonidan 1924 yilda tasdiqlandi. Shu tariqa paydo bo’lgan O’zbekiston (tarkibidagi Tojikiston ASSR bilan birga) O’rta Osiyoning barcha o’troq va chala o’troq aholisini birlashtirdi va o’zini Temur ta’sis etgan davlatchilikning bevosita vorisi, deb bildi.

Yangi O’zbekiston fuqarolari endi o’zbek bo’lishga ko’nikishlari lozim edi. Keyingi yillar mobaynida milliy tarixning bitilishi, madaniy merosning o’rganilishi va imlo tilining andozaga solinishi jarayonlari umumiy o’zbeklik tuyg’ulari qaror topishiga ko’mak berdi. Bu tuyg’ular juda kuchli edi, ammo millat barpo bo’lishi bilan bog’liq har qaysi loyihada bo’lganidek, bu hol millat yaratilishining shart-sharoitlari aslida qanday bo’lganini unutishga olib keldi. Bu jarayonlar aslo oson kechmadi. O’zbek madaniyatining muayyan jihatlari qanday ko’rinishga ega bo’lmog’i lozimligi borasida eski ziyolilar, mahalliy kommunistlar, partiya rahbariyati va rus olimlari mutlaqo turli qarashlarga ega edi va bu hol, ya’ni o’zbek madaniyati hamda o’zbek sovet millati o’zligini aniqlash masalasi keyingi davrlarda ko’plab nizolarga sababchi bo’ldi. Qarashlardagi tafovutlar ma’nosida O’zbekiston SSSRning boshqa milliy respublikalaridan aslo farq qilmasdi, ammo bu o’rinda biz yana chig’atoychilik va Abdurauf Fitratga qaytamiz.

Ikki yarim yil davomida Fitrat BXSR hukumati tarkibida, jumladan, maorif vaziri sifatida mehnat qildi. U butun boshli musiqashunoslik bo’yicha tadqiqotlar bilan boyitilgan dastur asosida sharqiy musiqa maktabiga asos soldi (xalq kuylarini notalarga ko’chirib, gramplastinkalarga muhrlash ishlariga rahbarlik uchun Viktor Uspenskiyni jalb qildi). Fitrat Arminiy Vamberi va Vasiliy Bartol`dlar qalamiga mansub O’rta Osiyo tarixiga oid asarlarni o’zbek tiliga o’girishda tashabbus ko’rsatdi. Ammo, Sredazbyuro xodimlari uning faoliyatini haddan ziyod millatchilik deb hisoblashar va shu sabab 1923 yilgi yirik tozalashlar davomida u hukumat tarkibidan chiqariladi. Keyingi ikki yil davomida Moskvada yashagan Fitrat o’zini butunlay tadqiqot ishlariga bag’ishladi. 1925 yil so’ngida O’zbekistonga qaytgach esa O’rta Osiyo adabiyoti va musiqasiga doir bir qator yirik asarlarini nashr ettirdi. Boybo’latovning ashaddiy tanqidlariga uchragan «O’zbek adabiyoti namunalari» ana shu asarlari qatorida edi. Ilmiy jihatdan puxta ishlangan ushbu risolasida Fitrat o’zbek mumtoz adabiyotining eng sara kulliyotini yaratdiki, bu asar zamonaviy o’zbek adabiyoti uchun bir dasturilamal kabi shamoyil kasb etgan edi.

«Bizning o’lka faqat XVI asrga kelib o’zbeklar yurti deya atala boshlagan esa-da, O’rta Osiyoda turkiylar bundan ancha zamonlar ilgari yashay boshlaganlari hech kimga sir emas. Ularning o’z holicha mustaqil taraqqiy etgan o’z adabiyotlari bor ediki, o’zbeklar yuksalishi bilan bu Chig’atoy adabiyoti deya yuritila boshlangan edi»[25].

Yakubovskiy 1941 yilda bitgan asarida qariyb mana shunday mantiq asosida mulohaza yuritgan, ammo 1929 yili Fitrat ayni mantiq ortidan ayovsiz tanqidlarga nishon bo’lgan
edi.

MAFKURAVIY JABHA

Yuqorida ko’rib o’tganimizdek, Boybo’latov Fitratni mistitsizm, panislomizm, panturkizm va millatchilikda ayblaydi. Bundan tashqari uni, o’zining tili bilan aytganda, quyidagi masala tashvishga soladi: «Bu o’rinda beixtiyor savol tug’iladi, — deydi Boybo’latov, — ne sababdan aynan Chig’atoy adabiyoti zamonaviy o’zbek proletar adabiyotiga asos bo’lib xizmat qilishi mumkin?»[26]. Ammo u boshqa bir mantiqli savolni o’rtaga tashlashni xayoliga ham keltirmaydi: proletariatning o’zi mavjud bo’lmagan sharoitda qay yo’sinda proletar adabiyoti paydo bo’lishi mumkin? Chindan ham inqilobiy o’sha davrda o’zbek proletariatidan hali nishona ham yo’q edi, axir. 1920-yillarda sovet iqtisodiyoti rivojlanar ekan, O’rta Osiyo oldiga qo’yilgan asosiy vazifa faqat paxta yetishtirish ekani oydinlasha bordi. Sanoat sohasiga yo’naltirilgan yotirimlar aytishga ham arzimas darajada ekanligi mahalliy ziyolilarning noroziliklariga sabab bo’lgan edi.

Boybo’latovning Fitratga hujumlari sadoqati va mafkuraviy sofligiga hamisha shubha bilan qarab kelingan eski ziyolilarga (ya’ni jadidlarga) qarshi partiya 1926 yilda boshlab bergan «mafkuraviy jabha»ning bir qismi bo’lib, ushbu bosimlar jadidlarni muhim madaniy masalalardagi ishtirokini yo’qqa chiqarishi va shu bilan partiya tashkilotlari rolini yana ham oshirishi lozim edi. O’zbekiston Komfirqasining birinchi kotibi va o’zini so’lqanot kommunist deb bilgan Akmal Ikromov, albattaki Sredazbyuro ko’rsatmasi bilan, ushbu jabhaga boshchilik qildi. Keyingi yillarda sho’rolar muassasalarida shakllangan (ularning ko’plari Moskvada tahsil olishgan edi) yosh ziyolilarning butun boshli guruhi jadidlarni millatchilik, panislomizm va panturkizmdan tortib aksilinqilobchilik va aksilsho’ro faoliyati kabi kurakda turmas barcha gunohlarda ayblab, ularga qarshi umumiy kurashga qo’shildi. Shunday bo’lsada, Boybo’latovning o’zi bu guruhga mansub emasdi. U mahalliy chekistlardan bo’lib, Fitratni aksilsho’roviy faoliyatga aloqador, deb bilardi[27]. Fitratga bu ayblovlarga qarshi matbuotda javob qaytarish imkoni berilgan bo’lsa-da, ammo u va maslakdoshlari ustida qora bulutlar quyuqlashmoqda edi. Matbuotda ularga qarshi malomatlar muttasil chop qilinar, yosh adiblar o’zlarining «proletar» nasablarini xaspo’shlasa, chekistlar mafkuraviy soflik muhofazasiga otlanganlarini baralla ma’lum qilishardi. 1930 yilda Narkomprosni (maorif xalq komissarligi) millatchi kayfiyatidagi ziyolilardan tozalash tadbirlari bo’lib o’tdi. Fitrat doxil eng taniqlilarga, qisman Fayzullo Xo’jaev vasiyligi sabab, hozircha tegishmadi. 1937 yilda esa Xo’jaevning o’zi (Akmal Ikromov bilan birga) Komfirqa g’azabiga duchor bo’lgach, «eski ziyolilar»ning omonlikka ilinjlari ham bitgan edi. 1937 yilda ularning barchasi hibsga olinib, keyinroq (ko’plari 1938 yil oktyabr kechalarining birida) otib tashlandi.

XOTIMA

1941 yili Yakubovskiy quyidagilarni bitgan edi:

«SSSRning boshqa xalqlari bilan birga bahamjihat kommunistik jamiyat qurayotgan zamonaviy o’zbeklar o’z asoslarini, kelib chiqish o’zaklarini bilmaydigan xalq emasdir… Ushbu xalq O’zbekiston hududlarida kechgan o’zining olis va davomli taraqqiyot tarixiga egadir. Bu xalq adabiyoti va tiliga doir tadqiqotlar ham Xo’ja Ahmad Yassaviydan debocha olib, Lutfiy va Alisher Navoiy orqali hozirgi zamon o’zbek adabiy tili holatiga tomon bo’lgan uzluksiz taraqqiyot silsilasini namoyon etadi»[28].

Garchand Yakubovskiy ilmiy va «etnogenetik» asoslarga tayanib ayni shu xulosalarga kelgan bo’lsa-da, Fitrat ularni to’la-to’kis quvvatlagan bo’lardi. Taassufki, bu vaqtda ushbu ulug’ jadid, uch yildirki, allaqaerdadir noma’lum qabrda yotar edi. Oradan ko’p o’tmay, 1940-yillardayoq sovet o’zbeklarining o’zligiga doir rasmiy nazariya maqomini olgan g’oyalar uchun, Fitrat va uning maslakdoshlari shu tariqa o’z jonlari bilan tovon to’ladilar.
_____________________________________________________

1) Yakubovskiy A.YU. K voprosu ob etnogeneze uzbekskogo naroda. Tashkent, 1941. S. 1, 12, 13.
2) Baybulatov Dj. Uzbekskaya literatura i chagataizm // Za partiyu. 1929. № 3–4. S. 99–111.
3) Turkiylik yuksalishiga doir, shuningdek, Rossiya va Usmonlilar davlati ziyolilari o’rtasidagi g’oyaviy hamkorlik borasidagi mufassal tahliliy asarlar haligacha mavjud emas. Bu boradagi yagona asar 1929 yilga oiddir: Akcuraoglu Y. Turkculuk // Turk Y?l?. Ankara, 1928. S. 288–459. Orientalizm va turkologiya sohasida XIX asrda erishilgan kashfiyotlar muhimligi borasida: Gokalp Z. Turkculugun esaslar?. Istanbul, 1923. S. 5–10.
4) Chig’atoy gurungi // Ishtirokiyun. 1919. 4 fevral`.
5) Imlo islohotiga bag’ishlangan anjumanda Fitrat so’zlagan nutqqa qaralsin: 1921 yil yanvarida bo’lgan birinchi o’lka o’zbek til va imlo qurultoyining chiqorgan qarorlari. Tashkent, 1922. S. 35–40.
6) Ushbu she’riyatning eng yaxshi namunalari «Chig’atoy gurungi» nashr etgan to’plamga kiritilgan: Yosh o’zbek shoirlari [Molodie uzbekskie poeti]. Tashkent, 1922.
7) Kun V. Izuchenie etnograficheskogo sostava Turkestana // Noviy Vostok. 1924. № 6. S. 351.
8) Suxareva O.A. Buxara XIX – nachala XX v.: pozdnefeodal`niy gorod i yego naselenie. M., 1966. S. 129–139.
9) Karmisheva B.X. Ocherki etnicheskoy istorii yujnix rayonov Tadjikistana i Uzbekistana. M., 1976. S. 76.
10) Podrobnee ob etix voprosax sm.: Khalid A. The Politics of Muslim Cultural Reform: Jadidism in Central Asia. Berkeley, 1998. P. 184–215.
11) Turkistonda 1917 yilda kechgan siyosiy voqealar mana bu asarda tahlil etilgan: Xalid A. Turkestan v 1917–1922 godax: bor`ba za vlast` na okraine Rossii // Tragediya velikoy derjavi: natsional`niy vopros i raspad Sovetskogo Soyuza. M., 2005. S. 189–226.
12) Yakubovskiy A.YU. Ukaz. soch. S. 1.
13) Agzamxodjaev S. Istoriya Turkestanskoy avtonomii (Turkiston muxtoriyati). Tashkent, 2006.
14) Kun V. Ukaz. soch. S. 350.
15) Abashin S.N. Natsionalizmi v Sredney Azii: v poiskax identichnosti. SPb., 2007.
16) Lenin V.I. Zamechaniya na proekte resheniya SK o zadachax RKP(b) v Turkestane // Polnoe sobranie sochineniy. M., 1970. T. 41. S. 435–436.
17) Kun V. Ukaz. soch. S. 351–354.
18) Zarubin I.I. Spisok narodnostey Turkestanskogo kraya. L., 1925. 1922 yilda bitilgan ushbu risola faqat Turkiston bartaraf etilgan 1925 yildagina nashr etildi.
19) Rossiya i Sentral`naya Aziya. 1905–1925 gg. Sbornik dokumentov / Sost. D.A. Amanjolova. Karagandi, 2005. S. 399.
20) Ushbu jarayon mana bu manbada ajoyib tarzda ifoda etilgan: Haugen A. The Establishment of National Republics in Soviet Central Asia. London, 2003.
21) Rossiya Federatsiyasi davlat arxivi. F. 1318. Op. 1. D. 12. L. 144.
22) Rossiya Federatsiyasi ijtimoiy-siyosiy tarix davlat arxivi (RGASPI). F. 62. Op. 2. D. 109. L. 73. Oqibatda Qozoq muxtor viloyati tashkil etilmadi.
23) RGASPI. F. 62. Op. 2. D. 101. L. 1.
24) Tam je. L. 3.
25) Fitrat A. O’zbek adabiyoti namunalari. Tashkent, 1928. S. XI.
26) Baybulatov Dj. Ukaz. soch. S. 100–101.
27) Turdiev SH. Fitrat maxfiy siyosiy kuzatuvda // Milliy tiklanish [Tashkent]. 1996. 17 dekabrya.
28) Yakubovskiy A.YU. Ukaz. soch. S. 18–19.