Алишер Навоий насрий асарларининг белгиловчи хусусиятларидан бири — уларнинг ўта ҳассос шеърий даҳо қалами остидан чиққанлигидир. Навоий прозасида наср билан назм биргалиқда ҳам ғоявий, ҳам бадиий жиҳатдан узвий алоқада қўлланилади. Назмий парчалар насрий баёнда маълум мақсадларда истифода этилади, бинобарин улар асар таркибида муайян ролларни ўтайди.
Суйима Ғаниева
АЛИШЕР НАВОИЙ НАСРИДА НАЗМНИНГ ЎРНИ
Суйима Ғаниева 1932 йил Тошкентда туғилган. Ўрта Осиё давлат университети (ҳозирги ЎзМУ)нинг Шарқ факультетида таълим олган. 1956 йилдан ЎзФА Тил ва адабиёт институтида, Тошкент Давлат консерваториясида, 1993 йилдан шу кунларгача Тошкеит Давлат шарқшунослик институтида ишлаб келади. Олима адабиётшунослик, матншунослик ва таржимачилик соҳасида яратилгаи 20 та китоб ва рисолалар, 300 дан ортиқ мақола ва тақризлар муаллифи.
Абу Райҳон Беруний номидаги Ўзбекистон Давлат мукофоти совриндори.Ўзбекистон қаҳрамони.
Алишер Навоий насрий асарларининг белгиловчи хусусиятларидан бири — уларнинг ўта ҳассос шеърий даҳо қалами остидан чиққанлигидир. Навоий прозасида наср билан назм биргалиқда ҳам ғоявий, ҳам бадиий жиҳатдан узвий алоқада қўлланилади. Назмий парчалар насрий баёнда маълум мақсадларда истифода этилади, бинобарин улар асар таркибида муайян ролларни ўтайди. Навоийнинг қатор асарларида назмий парчалар насрий баёнда ифодаланган фикрни хулосалаш, якунлашда, шунингдек, муаллифнинг асарларидаги ғоявий ниятини янада бўрттириб, эмоционал таъсирчанликни, бадиий таъсирни янада ошириб бериш учун ҳам хизмат қилади. Баъзан Навоийда назм насрда билдирилаётган фикрнинг давоми сифатида берила боради. Баъзан эса назм фактик материал сифатида келтирилади.
«Мажолис ун-нафоис» таркибидага назм унинг моҳияти ва мақсади тақозоси билан асосий фактик материал хизматини ўтайди. Яъни ҳар бир ижодкор ҳақида маълумот ва «ҳар қайсининг натойижи табъидан бирор иима (бир, икки матлаъ ёҳуд байт) нишона йўсунлуқ» қилиб бериб борилади. Лекин асар муқаддимасида 4 та, еттинчи мажлиснинг хотимасида биттадан 7 та, саккизинчи мажлис аввалида 1 та, охирида эса 2 та рубоийлар борки, улар ҳам хулоса, якун, ҳам мадҳий бағишлов маъносида келади.
Маълумки, «Маҳбуб ул-қулуб» Навоий ижодининг энг сўнгги йирик маҳсулидир (шоир ғазал ёки кичик лирик жанрларда асар ёзган бўлиши мумкин, албатта). Шy жиҳатдан қараганда, «Маҳбуб ул-қулуб» улуғ шоирнинг ғоят сермазмун ва ниҳоятда сермашаққат умри давомида тўплаган жуда бой ҳаёт тажрибаси ва хулосаларини ўз ичига олади. «Маҳбуб ул-қулуб» муқаддимасида Навоий маснавийда шундай келтиради:
Гаҳе топтим фалакдин нотавонлиғ,
Гаҳе кўрдум замондин комронлиғ.
Басе иссиғ-совуғ кўрдум замонда,
Басе аччиғ-чучук тоттим жаҳонда.
Бу шеър Навоийнинг муқаддимада баён этган машаққатли ҳаёт йўли ва аҳволи руҳиясининг назмдаги сиқиқ ва ёрқин ифодасидир.
«Маҳбуб ул-қулуб»нинг I қисмидаги деярли ҳар фасл байт, қитъа ёки рубоий билан якунланади. Уларга кўпинча бу фасл мазмунининг ўзагини англатувчи афористик маъно сингдирилади. Масалан: «Дабиристон аҳли зикрида» деб аталган фаслда муаллимлap. Уларнинг оғир, масъулиятли, айни чоғда, шарафли меҳнати хусусида сўз боради ва қуйидаги байт келтирилади:
Ҳақ йўлинда ким санга бир ҳарф ўқутмиш ранж ила,
Айламак бўлмас адо онинг ҳақин юз ганж ила.
Бу байт фаслнинг таълимий дидактик моҳиятини янада чуқурлаштиради.
«Маҳбуб ул-қулуб»нинг III қисми «Мутафарриқа фавойид на амсол сурати» деб аталади ва турли фойдали панд, ўгит ҳамда хикматларни ўз ичига олади. Ғоявий мундарижаси ниҳоятда хилма-хил ва жуда ҳам кенг бўлган бу қисм материаллари насрий «танбеҳ»лар ва турли жанрлардаги назмий парчалардан иборат. Навоий бир танбеҳда дўстлик ҳақида, унинг муқаддас риоялари тўғрисида сўзлар экан, шундай қитъа келтиради:
Ёp улдурки, ҳар неким ўзига
Истамас, ёриға ҳам истамагай.
Ўзи истарки, ёр учун ўлгай.
Ани мундоқ шерик айламагай.
Ҳар бир ишни ошиқмасдан, сабр-матонат билан ерига етказиш ҳақидаги «танбеҳ» қуйидаги байт билан якунланади:
Ҳар кимсаки, айламас ошуқмоқни хаёл,
Яфроғни ипак қилур, чечак баргини бол.
Байтда Навоий «танбеҳ»да илгари сурган фикрларини далиллаш учун табиат оламидаги икки тинимсиз уриниш туфайли эришиладиган меҳнат мўъжизасига ишора қилади. Бу каби байтлар Навоийнинг насрдаги фикрларини тўлдиради, нисбат, сифат, ўхшатишлар воситасида уларнинг мантиқини мустаҳкамлайди.
Навоий насрида, айниқса, асар аввали ва сўнгида берилган рубоийлар, юқорида қайд этилганидек, мадҳия ва бағишлов маъносидан ташқари ўкувчига мурожаат қилиш, унга эзгулик тилаш ҳамда у ёки бу асар таърихини бериш маъносида, мазмунида ҳам истифода қилинади: Масалан, «Mуншаот» муқаддимасидаги ва «Муҳокамат ул-луғатайн» сўнгидаги рубоий ва таърихни келтирамиз.
Ҳар кимки ани ўқурни бунёд этгай,
Роқимни агар дуо била ёд этгай,
Тенгри они ҳар банддин озод этгай,
Ҳар ғамдин анинг хотирини шод этгай!
Бу номаки, ёзди қаламим тортиб тил,
Таърихин анинг жумодул-аввал бил,
Куннинг рақамин чоршанба қилғил,
Тўққуз юз йилдин ўтуб эрди беш йил.
(Таърих: 1499 йил декабрь ойи, бу ойда чоршанба куни 4, 11, 18, 25 ларда келган эди).
«Муншаот»да яна бир мактуб бор. Мазмунида ва шеърий парчалардаги бир мисрадан маълум бўлишича, у Ҳусайн Бойқарога йўлланган. Мактуб қуйидаги рубоий билан бошланади:
Ёшунган эмиш қаро булутга моҳим,
Гардунни совурмоғлиғ эрур дилхоҳим,
Кирмуш қаро туфроққа қуёшдек шоҳим.
Невчун қаро қилмасун фалакни оҳим.
Хатдаги acoсий мақсад мана шу рубоийга сингдирилган инсон ҳаётидаги энг табиий туйғу — яқин ва яхши кимсасидан жудо бўлиш бениҳоя ҳазин лирик лавҳада берилади. Демак, кимдир вафот этган ва бу мудҳиш воқеа Навоий қалбини ўртаб юборган. Мактубнинг насрий қисмида Навоий таъкидлашича, жигарни эзадиган, жонни азобга соладиган, кўзлардан баҳор ёмғуридек ашк селини оқизадиган, юракда баҳор момоқалдироғи овозидек ўкурмак бунёд этадиган ҳодиса юз бергани ҳақида хабар етишгани ёзилади. (Бу орада бир ғазал матлаи ҳам келтирилади). Мактуб охирида битилган рубоийдан ким ҳақида сўз кетаётгани англашилади:
Гул борди эса, чаман муаттар бўлсун,
Шамь ўчти эса, қуёш мунаввар бўлсун,
Шаҳзодага гар равза муяссар бўлди,
Султонға жаҳон мулки мусаххар бўлсун.
Биринчи рубоийдаги «моҳим», «дилхоҳим», «оҳим»га қофия қилиб ишлатилган «шоҳим» ва иккинчи рубоийдаги «шаҳзодага» сўзларига эътибор берилса. шаҳзода Ғариб Мирзо вафоти ҳақида сўз кетаётгани англашилади.
Биз «Мажолис»дан ва бошқа манбалардан, жумладан, «Бобирнома»дан биламизки, шаҳзода шоҳ Ғариб Мирзо ниҳоятда қобилиятли, форсий ва туркийда гўзал шеърлар ижод қилган, соҳиби девон шоир, «хуш хулқ ва нозук тахайюллуқ», «ўқуш кўнглига маҳбуб» йигит бўлган. Лекин у кўринишда хунук ва бунинг устига букри бўлган. Навоий «Мажолис ун-нафоис»да Ғарибий тахаллуси билан ёзган бу шоир ижодидан одатдаги 1 ёки 2 эмас, балки 5 та байт мисол келтирадики, бу ҳол бежиз эмас.
Навоийнинг Шоҳ Ғариб Мирзога алоҳида самимият, катта ҳусни рағбат билан қарагани, унинг маънавий жиҳатдан ўсишида, шеърий иқтидорининг камол топишида яқиндан иштирок эггани ҳар қандай шубҳадаи холи. Бинобарин, бу шаҳзоданинг ўлимини Навоий юрагига жуда яқин олган. Яна шуни ҳам айтиш лозимки, Навоий Шоҳ Ғариб Мирзо ўлимига ҳар банди 6 байтдан иборат 5 бандли таркиббанд марсия ёзган.
Навоий ўзининг «Вақфия» асарида Ҳусайн Бойқаро тахтга чиққан кезларидаги (бу вақтда Навоий Самарқандда таҳсил олаётган эди) ўз кайфиятлари, моддий қийинчилик азиятлари туфайли узлатга чекиниш истаги пайдо бўлганлиги, шу аснода Ҳусайи Бойқародан саройга таклиф этилиши ҳақида расмий давлат маншурини олгани, тараддудлари ва Ҳиротга отлангани тўғрисида асосан насрий парчаларда сўз юритади. Шунингдек, «Вақфия»да Навоий Ҳусайн Бойқаро салтанатида давлат ишларига киришар экан, бундан кўзда тутган мақсадларига тўхталиб ўтади. Бу мақсадлар, асос эътибори билан, 6 йўналишда бўлиб, ҳар бирини муайянлаштирар экан, Навоий насрий баён сўнггида биттадан рубоий бериб боради. Уларнинг «Вақфия»даги ўрни, аҳамияти ғоят характерли. Уларсиз ёлғиз насрий баён асосида Навоийнинг давлат арбоби сифатидаги кўп қиррали фаолияти ҳақида тўла тасаввур пайдo қилиш маҳол. Рубоийлар у ёки бу масалалар, режалар, тадбирлар ёҳуд интилишларга ойдинлик киритиш, муаллиф мақомини янада яққол белгилашга ёрдам бериши билан бирга, умуман, Навоийнинг давлат ишларини нечоғлиқ қийин вазиятларда олиб боргани ва бунда у ўз фаолияти ҳамда ижодининг марказида тypган инсон, халқ манфаати йўлидаги фидойилиги — бир сўз билан айтганда юксак гуманистик идеалига содиқлиги масаласини ҳaл этишга» ҳам хизмат қилади. Иккитагина мисол келтирамиз:
1. Қандай шароит ва қай йўсинда давлат ишларини олиб боргани ҳақида Навоий ёзади: «…Анииг кишвари гулистонининг харими атрофида ва мулки бўстинининг акнофид кўрмас нимадин кўзимни наргиз кўзидек кўр ва эшитмас нимадин қулоғимни бинафша қулоғидек кар ва тутмас нимадин илгимни чинор илгидек шал ва бормас ердин аёғимни сарв аёғидек ланг- ва айтмас сўздин, батахсис махфий асрореким, гул хурдаси масаллик ғунчадек кўнглумда амонат топшурди ифшосидин тилимни caвсан тилидек гунг қилдим. Рубоия:
Шаҳ хизматиға бировки бўлғай мойил.
Кўру кару лангу шал керактур ҳосил,
Асрорининг ифшосида гунг айласа тил,
Бy мушкул эрур, барчасидин бу мушкул».
Рубоийда юқоридаги шахсан ўзи ҳақидаги қайдларни Haвоий умумлаштиради. Бу ерда шоир шоҳ хизматида бўлганларнинг ҳаёти катта ҳавф остида эканлигидан oгоҳлантирмоқчидек туюлади.
2. Рубоийларда лўнда қилиб айтилган фикрнинг насрий баёнда жуда мураккаб образларда, жимжимадор услубда, бош ғоявий ниятда аксаран сатрлар зимнида яшириб ифода этилгани, бинобарин уларни тушуниш анчайин қийин эканлигини қуйидаги мисолда яққол кўриш мумкин: «…Ул ҳазратнинг қуллиғил иртикоб қилурда ҳеч навъ, ўз ғараз ва маслаҳатим мутассаввар эрмас эрди, балки хос тенгрилик учун, дағи ўзининг муборак хотири учул, дағи мусулмонлар маслаҳати учун эрди. Бу жиҳатдан Хирад хокими одил ҳукм била ростлиқ сиёсатгоҳида ғараз ўғрисини фано дориға осиб, инсоф дор ул-қасосида ҳирс қароқчиси бўйнин қаноат қиличи била уруб, вужуд шаҳрида муддао қасрини риёзат ёмғури била йиқиб, нафсоният боғида орзу ниҳолин интиқоъ илиги била кўнгариб, амал (умид маъносида — С.Ғ.) мазраида таваккуь хирманин фақр ўти била куйдуруб, ул хирман кулларин фано елига совурдум».
Шеърий парчалар Навоийнинг бошқа асарларида ҳам кўп учрайди. Уларнинг бир қисми шоирнинг лирик мероси «Хазойии ул-маоний» таркибида мавжуд. Лекин унга киритилмаганлари ҳам анчагина. Бу шуни кўрсатадики, Навоий баъзи ҳолларда ўз назмидан иқтибос келтирар экан, насрий баёнга бадиий сайқал бериш, юқорида таъкидлаб ўтилганидек, бадиий таъсир, эмоционал таъсирчанликка эришишни назардa тутган, баъзан эса асар характерини очиш, унинг моҳиятини юзага чиқариш воситаларидан бири сифатида назмга мурожаат қилган. Бундай назмий парчалардан кўпчилигини насрий контекстдан айри ҳoлда тушуниб бўлмайди.
Навоий насридаги назм ҳар бир асарнинг мазмуни, ижодкорнинг дунёқараши билан мутлақо боғлиқдир, айни чоқда шоир лирик меросининг ўзига хос бир қисмидир.
Suyima G’anieva
ALISHER NAVOIY NASRIDA NAZMNING O’RNI
Suyima G’anieva 1932 yil Toshkentda tug’ilgan. O’rta Osiyo davlat universiteti (hozirgi O’zMU)ning Sharq fakul`tetida ta’lim olgan. 1956 yildan O’zFA Til va adabiyot institutida, Toshkent Davlat konservatoriyasida, 1993 yildan shu kunlargacha Toshkeit Davlat sharqshunoslik institutida ishlab keladi. Olima adabiyotshunoslik, matnshunoslik va tarjimachilik sohasida yaratilgai 20 ta kitob va risolalar, 300 dan ortiq maqola va taqrizlar muallifi. Abu Rayhon Beruniy nomidagi O’zbekiston Davlat mukofoti sovrindori. O’zbekiston qahramoni.
Alisher Navoiy nasriy asarlarining belgilovchi xususiyatlaridan biri — ularning o’ta hassos she’riy daho qalami ostidan chiqqanligidir. Navoiy prozasida nasr bilan nazm birgaliqda ham g’oyaviy, ham badiiy jihatdan uzviy aloqada qo’llaniladi. Nazmiy parchalar nasriy bayonda ma’lum maqsadlarda istifoda etiladi, binobarin ular asar tarkibida muayyan rollarni o’taydi. Navoiyning qator asarlarida nazmiy parchalar nasriy bayonda ifodalangan fikrni xulosalash, yakunlashda, shuningdek, muallifning asarlaridagi g’oyaviy niyatini yanada bo’rttirib, emotsional ta’sirchanlikni, badiiy ta’sirni yanada oshirib berish uchun ham xizmat qiladi. Ba’zan Navoiyda nazm nasrda bildirilayotgan fikrning davomi sifatida berila boradi. Ba’zan esa nazm faktik material sifatida keltiriladi.
«Majolis un-nafois» tarkibidaga nazm uning mohiyati va maqsadi taqozosi bilan asosiy faktik material xizmatini o’taydi. Ya’ni har bir ijodkor haqida ma’lumot va «har qaysining natoyiji tab’idan biror iima (bir, ikki matla’ yohud bayt) nishona yo’sunluq» qilib berib boriladi. Lekin asar muqaddimasida 4 ta, yettinchi majlisning xotimasida bittadan 7 ta, sakkizinchi majlis avvalida 1 ta, oxirida esa 2 ta ruboiylar borki, ular ham xulosa, yakun, ham madhiy bag’ishlov ma’nosida keladi.
Ma’lumki, «Mahbub ul-qulub» Navoiy ijodining eng so’nggi yirik mahsulidir (shoir g’azal yoki kichik lirik janrlarda asar yozgan bo’lishi mumkin, albatta). Shy jihatdan qaraganda, «Mahbub ul-qulub» ulug’ shoirning g’oyat sermazmun va nihoyatda sermashaqqat umri davomida to’plagan juda boy hayot tajribasi va xulosalarini o’z ichiga oladi. «Mahbub ul-qulub» muqaddimasida Navoiy masnaviyda shunday keltiradi:
Gahe toptim falakdin notavonlig’,
Gahe ko’rdum zamondin komronlig’.
Base issig’-sovug’ ko’rdum zamonda,
Base achchig’-chuchuk tottim jahonda.
Bu she’r Navoiyning muqaddimada bayon etgan mashaqqatli hayot yo’li va ahvoli ruhiyasining nazmdagi siqiq va yorqin ifodasidir.
«Mahbub ul-qulub»ning I qismidagi deyarli har fasl bayt, qit’a yoki ruboiy bilan yakunlanadi. Ularga ko’pincha bu fasl mazmunining o’zagini anglatuvchi aforistik ma’no singdiriladi. Masalan: «Dabiriston ahli zikrida» deb atalgan faslda muallimlap. Ularning og’ir, mas’uliyatli, ayni chog’da, sharafli mehnati xususida so’z boradi va quyidagi bayt keltiriladi:
Haq yo’linda kim sanga bir harf o’qutmish ranj ila,
Aylamak bo’lmas ado oning haqin yuz ganj ila.
Bu bayt faslning ta’limiy didaktik mohiyatini yanada chuqurlashtiradi.
«Mahbub ul-qulub»ning III qismi «Mutafarriqa favoyid na amsol surati» deb ataladi va turli foydali pand, o’git hamda xikmatlarni o’z ichiga oladi. G’oyaviy mundarijasi nihoyatda xilma-xil va juda ham keng bo’lgan bu qism materiallari nasriy «tanbeh»lar va turli janrlardagi nazmiy parchalardan iborat. Navoiy bir tanbehda do’stlik haqida, uning muqaddas rioyalari to’g’risida so’zlar ekan, shunday qit’a keltiradi:
Yop uldurki, har nekim o’ziga
Istamas, yorig’a ham istamagay.
O’zi istarki, yor uchun o’lgay.
Ani mundoq sherik aylamagay.
Har bir ishni oshiqmasdan, sabr-matonat bilan yeriga yetkazish haqidagi «tanbeh» quyidagi bayt bilan yakunlanadi:
Har kimsaki, aylamas oshuqmoqni xayol,
Yafrog’ni ipak qilur, chechak bargini bol.
Baytda Navoiy «tanbeh»da ilgari surgan fikrlarini dalillash uchun tabiat olamidagi ikki tinimsiz urinish tufayli erishiladigan mehnat mo»jizasiga ishora qiladi. Bu kabi baytlar Navoiyning nasrdagi fikrlarini to’ldiradi, nisbat, sifat, o’xshatishlar vositasida ularning mantiqini mustahkamlaydi.
Navoiy nasrida, ayniqsa, asar avvali va so’ngida berilgan ruboiylar, yuqorida qayd etilganidek, madhiya va bag’ishlov ma’nosidan tashqari o’kuvchiga murojaat qilish, unga ezgulik tilash hamda u yoki bu asar ta’rixini berish ma’nosida, mazmunida ham istifoda qilinadi: Masalan, «Munshaot» muqaddimasidagi va «Muhokamat ul-lug’atayn» so’ngidagi ruboiy va ta’rixni keltiramiz.
Har kimki ani o’qurni bunyod etgay,
Roqimni agar duo bila yod etgay,
Tengri oni har banddin ozod etgay,
Har g’amdin aning xotirini shod etgay!
Bu nomaki, yozdi qalamim tortib til,
Ta’rixin aning jumodul-avval bil,
Kunning raqamin chorshanba qilg’il,
To’qquz yuz yildin o’tub erdi besh yil.
(Ta’rix: 1499 yil dekabr` oyi, bu oyda chorshanba kuni 4, 11, 18, 25 larda kelgan edi).
«Munshaot»da yana bir maktub bor. Mazmunida va she’riy parchalardagi bir misradan ma’lum bo’lishicha, u Husayn Boyqaroga yo’llangan. Maktub quyidagi ruboiy bilan boshlanadi:
Yoshungan emish qaro bulutga mohim,
Gardunni sovurmog’lig’ erur dilxohim,
Kirmush qaro tufroqqa quyoshdek shohim.
Nevchun qaro qilmasun falakni ohim.
Xatdagi acosiy maqsad mana shu ruboiyga singdirilgan inson hayotidagi eng tabiiy tuyg’u — yaqin va yaxshi kimsasidan judo bo’lish benihoya hazin lirik lavhada beriladi. Demak, kimdir vafot etgan va bu mudhish voqea Navoiy qalbini o’rtab yuborgan. Maktubning nasriy qismida Navoiy ta’kidlashicha, jigarni ezadigan, jonni azobga soladigan, ko’zlardan bahor yomg’uridek ashk selini oqizadigan, yurakda bahor momoqaldirog’i ovozidek o’kurmak bunyod etadigan hodisa yuz bergani haqida xabar yetishgani yoziladi. (Bu orada bir g’azal matlai ham keltiriladi). Maktub oxirida bitilgan ruboiydan kim haqida so’z ketayotgani anglashiladi:
Gul bordi esa, chaman muattar bo’lsun,
Sham` o’chti esa, quyosh munavvar bo’lsun,
Shahzodaga gar ravza muyassar bo’ldi,
Sultong’a jahon mulki musaxxar bo’lsun.
Birinchi ruboiydagi «mohim», «dilxohim», «ohim»ga qofiya qilib ishlatilgan «shohim» va ikkinchi ruboiydagi «shahzodaga» so’zlariga e’tibor berilsa. shahzoda G’arib Mirzo vafoti haqida so’z ketayotgani anglashiladi.
Biz «Majolis»dan va boshqa manbalardan, jumladan, «Bobirnoma»dan bilamizki, shahzoda shoh G’arib Mirzo nihoyatda qobiliyatli, forsiy va turkiyda go’zal she’rlar ijod qilgan, sohibi devon shoir, «xush xulq va nozuk taxayyulluq», «o’qush ko’ngliga mahbub» yigit bo’lgan. Lekin u ko’rinishda xunuk va buning ustiga bukri bo’lgan. Navoiy «Majolis un-nafois»da G’aribiy taxallusi bilan yozgan bu shoir ijodidan odatdagi 1 yoki 2 emas, balki 5 ta bayt misol keltiradiki, bu hol bejiz emas.
Navoiyning Shoh G’arib Mirzoga alohida samimiyat, katta husni rag’bat bilan qaragani, uning ma’naviy jihatdan o’sishida, she’riy iqtidorining kamol topishida yaqindan ishtirok eggani har qanday shubhadai xoli. Binobarin, bu shahzodaning o’limini Navoiy yuragiga juda yaqin olgan. Yana shuni ham aytish lozimki, Navoiy Shoh G’arib Mirzo o’limiga har bandi 6 baytdan iborat 5 bandli tarkibband marsiya yozgan.
Navoiy o’zining «Vaqfiya» asarida Husayn Boyqaro taxtga chiqqan kezlaridagi (bu vaqtda Navoiy Samarqandda tahsil olayotgan edi) o’z kayfiyatlari, moddiy qiyinchilik aziyatlari tufayli uzlatga chekinish istagi paydo bo’lganligi, shu asnoda Husayi Boyqarodan saroyga taklif etilishi haqida rasmiy davlat manshurini olgani, taraddudlari va Hirotga otlangani to’g’risida asosan nasriy parchalarda so’z yuritadi. Shuningdek, «Vaqfiya»da Navoiy Husayn Boyqaro saltanatida davlat ishlariga kirishar ekan, bundan ko’zda tutgan maqsadlariga to’xtalib o’tadi. Bu maqsadlar, asos e’tibori bilan, 6 yo’nalishda bo’lib, har birini muayyanlashtirar ekan, Navoiy nasriy bayon so’nggida bittadan ruboiy berib boradi. Ularning «Vaqfiya»dagi o’rni, ahamiyati g’oyat xarakterli. Ularsiz yolg’iz nasriy bayon asosida Navoiyning davlat arbobi sifatidagi ko’p qirrali faoliyati haqida to’la tasavvur paydo qilish mahol. Ruboiylar u yoki bu masalalar, rejalar, tadbirlar yohud intilishlarga oydinlik kiritish, muallif maqomini yanada yaqqol belgilashga yordam berishi bilan birga, umuman, Navoiyning davlat ishlarini nechog’liq qiyin vaziyatlarda olib borgani va bunda u o’z faoliyati hamda ijodining markazida typgan inson, xalq manfaati yo’lidagi fidoyiligi — bir so’z bilan aytganda yuksak gumanistik idealiga sodiqligi masalasini hal etishga» ham xizmat qiladi. Ikkitagina misol keltiramiz:
1. Qanday sharoit va qay yo’sinda davlat ishlarini olib borgani haqida Navoiy yozadi: «…Aniig kishvari gulistonining xarimi atrofida va mulki bo’stinining aknofid ko’rmas nimadin ko’zimni nargiz ko’zidek ko’r va eshitmas nimadin qulog’imni binafsha qulog’idek kar va tutmas nimadin ilgimni chinor ilgidek shal va bormas yerdin ayog’imni sarv ayog’idek lang- va aytmas so’zdin, bataxsis maxfiy asrorekim, gul xurdasi masallik g’unchadek ko’nglumda amonat topshurdi ifshosidin tilimni cavsan tilidek gung qildim. Ruboiya:
Shah xizmatig’a birovki bo’lg’ay moyil.
Ko’ru karu langu shal keraktur hosil,
Asrorining ifshosida gung aylasa til,
By mushkul erur, barchasidin bu mushkul».
Ruboiyda yuqoridagi shaxsan o’zi haqidagi qaydlarni Havoiy umumlashtiradi. Bu yerda shoir shoh xizmatida bo’lganlarning hayoti katta havf ostida ekanligidan ogohlantirmoqchidek tuyuladi.
2. Ruboiylarda lo’nda qilib aytilgan fikrning nasriy bayonda juda murakkab obrazlarda, jimjimador uslubda, bosh g’oyaviy niyatda aksaran satrlar zimnida yashirib ifoda etilgani, binobarin ularni tushunish anchayin qiyin ekanligini quyidagi misolda yaqqol ko’rish mumkin: «…Ul hazratning qullig’il irtikob qilurda hech nav’, o’z g’araz va maslahatim mutassavvar ermas erdi, balki xos tengrilik uchun, dag’i o’zining muborak xotiri uchul, dag’i musulmonlar maslahati uchun erdi. Bu jihatdan Xirad xokimi odil hukm bila rostliq siyosatgohida g’araz o’g’risini fano dorig’a osib, insof dor ul-qasosida hirs qaroqchisi bo’ynin qanoat qilichi bila urub, vujud shahrida muddao qasrini riyozat yomg’uri bila yiqib, nafsoniyat bog’ida orzu niholin intiqo’ iligi bila ko’ngarib, amal (umid ma’nosida — S.G’.) mazraida tavakku` xirmanin faqr o’ti bila kuydurub, ul xirman kullarin fano yeliga sovurdum».
She’riy parchalar Navoiyning boshqa asarlarida ham ko’p uchraydi. Ularning bir qismi shoirning lirik merosi «Xazoyii ul-maoniy» tarkibida mavjud. Lekin unga kiritilmaganlari ham anchagina. Bu shuni ko’rsatadiki, Navoiy ba’zi hollarda o’z nazmidan iqtibos keltirar ekan, nasriy bayonga badiiy sayqal berish, yuqorida ta’kidlab o’tilganidek, badiiy ta’sir, emotsional ta’sirchanlikka erishishni nazarda tutgan, ba’zan esa asar xarakterini ochish, uning mohiyatini yuzaga chiqarish vositalaridan biri sifatida nazmga murojaat qilgan. Bunday nazmiy parchalardan ko’pchiligini nasriy kontekstdan ayri holda tushunib bo’lmaydi.
Navoiy nasridagi nazm har bir asarning mazmuni, ijodkorning dunyoqarashi bilan mutlaqo bog’liqdir, ayni choqda shoir lirik merosining o’ziga xos bir qismidir.
