Амирий — Амир Умархон таваллудининг 235 йиллиги олдидан
Ўзбек мумтоз сўз санъати тарихида алоҳида ҳодиса бўлган Қўқон адабий муҳитининг вужудга келиши ҳамда ривож топишида Амир Умархоннинг ҳам хизмати катта бўлган. У Амирий тахаллуси билан ўзбек ва форс-тожик тилларида бирдай маҳорат билан қалам тебратган зуллисонайн шоирдир (Саҳифада Амирий «Девон»ини мутолаа қилишингиз мумкин).
Зебо ҚОБИЛОВА
ИШҚ МУЛКИНИНГ АМИРИ
Ўзбек мумтоз сўз санъати тарихида алоҳида ҳодиса бўлган Қўқон адабий муҳитининг вужудга келиши ҳамда ривож топишида Амир Умархоннинг ҳам хизмати катта бўлган. У Амирий тахаллуси билан ўзбек ва форс-тожик тилларида бирдай маҳорат билан қалам тебратган зуллисонайн шоирдир.
Мумтоз адабий анъанада бўлгани каби унинг ижодида ҳам мажозий ва ҳақиқий ишқ бир-бирини тўлдиради, бири иккинчисига восита сифатида қаралади. Ишқни ҳаётнинг маъноси, ижоднинг илҳомчиси ҳисоблаган шоир кўплаб ғазалларида ўзини “ишқ мулкининг амири”, “мулки дил амири”, “кўнгил тахти амири”, “жунун шаҳри амири”, “иқлими вафо амири” сифатлари билан лутф этади.
Амирий девонидан жой олган лирик турнинг қатор жанрларига оид намуналар образ ва образлилик билан зийнатланган. Уларда инсоннинг инсонга, табиатга, жамият ва илоҳиётга муносабати акс этади, шоир уларда асрлар давомида шаклланиб келган анъанавий образ ва бадиий тасвир воситаларига қайсидир жиҳатдан янгича маъно юклайди.
Хусусан, қуйидаги ғазални кўздан кечирганда унинг бошқа ғазаллардан зоҳиран унча катта фарққа эга эмаслигини кўриш мумкин. Аммо, ботинан шоир муқояса усулини қўллаш орқали ёр жамоли, унинг малоҳатини ўта серзавқ, таъсирчан байтлар мазмунига сингдиради:
Мениким мастлиғдин кўзларинг ўлтурди, соғ ўлсун,
Кўзум сарчашмаси ул икки оҳуға булоғ ўлсун.
(Амирий. Девон. ЎзРФА Абу Райҳон Беруний номидаги Шарқшунослик институти, инв. -№642. -149а варақ. Бундан кейин ушбу манбадан ғазал олинганда, шартли равишда Т деб ва қўқонлик адабиёт ихлосманди С.Йўлдошев шахсий кутубхонасидаги девондан ғазал олинганда эса, С деб, саҳифаси қавс ичида кўрсатилади.)
Байт марказида маъшуқанинг кўзини васф этиш турибди. Маъшуқанинг кўзи хумор бўлмаганида, ошиқнинг кўзи булоқ бўлмас эди. Натижада, иккинчи мисрадаги “оҳу” ташбеҳи ошиқнинг кўзёш тўкиш ҳолати билан бирикиб, маъшуқа кўзининг гўзал тасвири берилган. Мастона кўзларнинг нигоҳи ошиқни ўлдиргандай бўлди. Барибир, улар соғ бўлсинлар, дейди ошиқ. Икки оҳу эса ёрнинг ўша икки кўзи. Кўзёшини тинимсиз тўкаётган ошиқнинг кўзлари эса ўша икки оҳу сув ичадиган булоқ кабидир. Шоир бу ерда сарчашма сўзини жуда ўринли ишлатган. Чунки у ҳам булоқ маъносини беради. (“Кўзум сарчашмаси”.)
Иккинчи байтнинг мазмуни эса бундай: “Ширин лабингдан озгина уятчанлик билан кулиб қўйгин. Ўшанда шакарханд қилгандай бўлади. Ундан эса гулғунча бедимоғ бўлади (чунки унинг ўша лаб табассумдаги гўзаллигига рашки келади). Шоир лабни ғунчага ўхшатиш баробарида, ташхис санъати асосида, лабнинг ширинлигидан хижолат бўлиб, ғунчанинг латиф ҳидидан маҳрум бўлганлигини маҳорат билан тасвирлайди:
Табассум зоҳир эт, ширин лабингдин инфиол айлаб,
Шакарханд айласун, гулғунча андин бедимоғ ўлсун. (Т. -149а.)
Лабдан кейин тиш тасвири келади. Бунда ёр тишларининг гўзаллигига урғу бериш билан бирга, гавҳардек тишларнинг гўзаллигидан мутаассир бўлган ошиқнинг ҳолати ҳам кўрсатилади:
Кўзум то кўрди гавҳардек тишингни лаъли ноб ичра,
Ажаб эрмас сиришкимдинки, дурри шабчироғ ўлсун. (Т. -149а.)
Байтда тиш қизил лаъл ичидаги гавҳарга ўхшатилади. Уни кўрган кўз ёш тўкади. Бу ёшлар шабчироғнинг дури кабидир. Агар “дурри шабчироғ” бирикмаси маъшуқа тишининг нур сочувчилик хусусиятига ишора қилса, навбатдаги байтда тасвир доираси янада кенгайтирилади:
Сени гавҳар тишингни васфини дарёға арз айлай,
Садаф они эшитмоқға саропо бир қулоғ ўлсун.(Т. -149а.)
Тишни дур (гавҳар, инжу, марварид)га ўхшатиш – анъанавий ташбеҳ. Лекин садафга жон ато этиш – ташхис санъатидан фойдаланиб, маъшуқа гўзаллигига урғу бериш катта маҳоратни тақозо этади.
Юз ва гулшан – доимий ҳамроҳ образлар. Амирий ғазалида гул ўзининг ёр юзи, чиройи олдидаги нотавонлигидан ёқасини чок-чок этиб, фарёд кўтаради. Байтнинг бадиий қурилишидан шоирнинг ташхис санъатига ниҳоятда эътибор бераётганлигининг яна бир исботини топиш мумкин. Яна ҳам тўғрироғи, бу ғазал тўлалигича ташхис санъати асосига қурилган. Чунки байтнинг иккинчи мисрасида маҳбуба юзидаги холни кўрса, аламдан лоланинг кўксидаги доғи устига доғ қўшилади:
Юзинг гулшанда очким, гул ёқасин чок-чок этсун,
Қаро холингни кўрсат, лола доғ устида доғ ўлсун. (Т. -149а. )
Қуйидаги байт ҳам анъанавий тасвирий воситалар замирига қурилган. Ошиқ энди ташбеҳ сифатида ишланувчи ташқи воситалардан ўз жисми майдонида мавжуд маъшуқага алоқадор воситалар тасвирига ўтади. Кўнгулнинг ёр сочига тароғ бўлиши – азалий ташбеҳ. Лекин, бу ўринда, Амирий янада янгича йўл тутади, байт мазмунига халқона руҳ беради. Машшота мумтоз адабиётда анчайин кенг қўлланган образ. Машшота – қиз ва келинларнинг сочларини тараб, оро берувчи, безантирувчи пардозчи хотин. Демак, лирик қаҳрамоннинг паришонлиги, шу пардозчи аёл қўлидан-да рашк қилиши, табиий бир вазиятни юзага келтирадиким, натижада, ёр сочига кўнгулнинг тароқ бўлиши ҳаётий манзарани ҳосил қилади:
Паришонҳолмен машшота илги рашкидин ҳар дам,
Ани сочиға, ё Раб, хаста кўнглумдан тароғ ўлсу.н (Т. -149а.)
Кейинги байтда аввалги фикр давом эттирилади. Лирик қаҳрамон маъшуқа холига гирифтор бўлибдими, сочнинг шу сайд (овчи – ошиқ) учун тузоқ бўлиши тасвирга янада жонлилик бахш этади:
Менингдек ким дамодам донаи холингни майл айлар,
Кўнгул сайдиға, ё Раб, ҳалқаи зулфунг тузоғ ўлсун. (Т. -149а. )
Мақтаъда бу фикрлар ўз якунини топади. Ёр гулшани теварагида мафтуну маҳлиё бўлиб учиб юрган кўнгул қушлари бу гулшаннинг ягона, беқиёс гулзорига шайдо. Бу қушлар – амирми, подшоҳми, булбулми, зоғми – аҳамиятли эмас. Муҳими, маъшуқа – тенги йўқ гўзал:
Бу гулшан қушлари гулзори рухсорингни шайдоси,
Амиру ё гадодир, хоҳ булбул, хоҳи зоғ ўлсун. (Т. -149а. )
Девонда бу каби тавсифий ғазаллар анчагина. Улар анъанавий характерда бўлса ҳам, шоир маҳоратини белгиловчи аҳамиятга эгалиги жиҳатидан ажралиб туради.
Амирий лирикасини инсон характерининг ўзига хос ифодаси дейиш мумкин. Негаки, шоир маъшуқани куйлайдими, унинг жабру ситамларидан эзилган, кўнгул кечинмаларини бадиий талқин этадими, маъшуқадан марҳамат кутган, унинг тараҳҳум қилишини истаган ошиқнинг ҳолатини кўрсатадими, булардан қатъи назар, барчасида кўнгул мулкини таҳлил қилади.
“Ошиқмен – ишқ ўтида бағрим кабобдур” мисраси билан бошланадиган ғазал бу жиҳатдан диққатга сазовордир. Ғазал матлаъсиданоқ бепарво маъшуқа дардида парвонадек куйган ҳақиқий ошиқ ҳолати аниқ намоён бўлади. Ошиқлик – ишқпарастлик. Ишқпарастлик эса мажнунлик сари етаклайди. Мажнуннинг эса ишқ ўтида бағри кабоб, ёрининг жамолидин бир лаҳза бенасиб бўлиб қолса, ҳоли хароб бўлиши аниқ:
Ошиқмен – ишқ ўтида бағрим кабобдур,
Бир лаҳза кўрмасам ани ҳолим харобдур. (С. — 38б.)
Мана шу сабабга кўра, ошиқ ёрдан айрилишни ўзи учун фожиа, деб билади. Фироқнинг ошиқ руҳиятини тарбиялаш, унинг камолотини таъминлашдаги ўрни аллақачон ўз исботини топган. Бинобарин: “Айрилса ёр мендин, ўларман фироқида”, деб нола чеккан ошиқ: “Жоним ғамида ташнау қоним шаробдур”, дея маъшуқани огоҳлантиради. Агарчи маъшуқа ўзидаги “хунрезлик”ни ташламаса, ошиқ руҳи такомилдан нарига ўтиб, йўқлик сари юз тутиши табиий. Мана шу илинж билан ошиқ илтижо қилади. Байтдаги “савоб” сўзи инсон қавмигагина хос.
Ишқ ўти тушти жонима ҳаргиз илож йўқ,
Ҳолимға раҳм айласангизлар савобдур.(С. — 39а.)
Мазкур ғазал бошдан-охир ёрга мурожаат руҳида ёзилган. Амирий ҳижрон домига ташланган ошиқ тортаётган азоб-уқубатларни, у кечираётган мураккаб туйғу-кечинмаларни, гўзал маъшуқа томон талпиниши ҳамда висолдан умидворлигини қатор бадиий тасвир воситалари орқали жуда таъсирчан ифодалаган. Айниқса, маъшуқа жабр-зулмидан ошиқнинг тонг отгунча уйқусиз – бедор бўлиши, оҳу нолалар чекиши каби ҳолатлар деярли барча шоирларда учрайди. Бундай ҳолатлар тасвири серқирра: бир томондан, вафода собит ошиқнинг туну кун ёр хаёли билан яшаши, иккинчи томондан, маъшуқанинг бепарво ҳолати. Учинчи томондан эса, инсон руҳиятидаги курашлар, уларнинг кучли ва заиф томонлари намоён бўлади. Шоир буларни тушунарли тасвирлар орқали баён этади:
Дардимни чорасини қилинг, беқарорман,
Тонг откунча ишим кечалар печутобдур.
Бағрим эзилди, куйди таним, кетди тоқатим,
Бечора хаста жонима қандоқ азобдур. (С. – 39 а. )
Шу сабабли маъшуқа инсофга чақирилади. Рақиблар сўзига кириб, турфа азоблар гирдобига ошиқни улоқтириш маъшуқага хос бўлса-да, барибир, унинг тараҳҳум айлаши зарурлигига илтижо бор, умид бор: кунлар келадиким, маъшуқа ҳам ўз хатоларини англаб етади, ошиқ ҳолатини, садоқатини тушуниб, ундан ўз меҳр-мурувватини дариғ тутмайди:
Беҳуда эл сўзиға кириб, қовлама мени,
Бу жонсипор банда эшикингда бобдур. (С. — 39а.)
Кейинги байт ғазалнинг шоҳбайти сифатида кўзга ташланади. Ошиқ чеккан дард-ситамлар, унинг унсиз фарёдлари ҳамда ошиқ ва маъшуқа ўртасидаги мураккаб муносабатлар моҳиятини бир-икки сўз билан баён этиб бўлмайди. Уни тушуниш учун кенг идрок этиш зарур:
Оқилга бир ишорат эрур – қисса мухтасар,
Фаҳм айлаган кишига бу сўз бир китобдур. (С. — 39а.)
Ғазал мақтаъсида шоир бу байтларни “ҳусн дафтаридан интихоб” қилингани, яъни, танлангани, тўғрироғи, тақдир этилган маъшуқадан шикоят эканлигига яна бир карра ишорат қилади. Аммо, бу шикоят ўта меҳрибонлик, ўта одамийлик қатига ўраб берилади ва бутун дард аҳли (ошиқлар, маъшуқалар) кўнгул сирларини очиқ баён эта олади:
Нечун қошиға боғламайин кўнглуми, Амир,
Бу байт ҳусн дафтаридин интихобдур. (С. – 39а. )
Маъшуқа жамоли таърифи қадимдан ғазал жанрининг асосий хусусияти бўлиб келган. Воқеан, ғазал истилоҳининг ўзи ҳам арабчада аёлни мадҳ этиш, унга ошиқона муносабатда бўлиш маъносини билдиради. Ғазал, дастлаб, ишқий мавзуда ёзилган бўлса ҳам, кейинчалик, унинг тематик доираси кенгая борди. Маъшуқа тимсолида гўзал инсон сиймоси жилоланса-да, ҳар бир ижоткор бу образни турфа рангларда янгича сайқал топтиришга интилади.
Жумладан, Амирий ғазалларида маъшуқанинг суратини тасвирлашда муболаға усулидан кенг фойдаланилади. Қуёш – маъшуқанинг жамоли, унинг олдида ошиқ гўё бир заррага айланиб қолади:
Менки ул рухсори нурафзоя ошиқ бўлмишам,
Зарра янглиғ бир қуёшсиймоя ошиқ бўлмишам. (С. — 98а.)
Амирий маъшуқа жамолини тасвирлашда янги, халқона ташбеҳларни қўллайдики, улар маъшуқани реал ҳаётга анчайин яқинлаштиради. Уларда беором қалбнинг бани башаргагина хос талпинишларига, олижаноб руҳнинг бетакрор манзараларига дуч келамиз:
То қадам қўйдум тариқи фақра ишқ ичра Амир,
Мулки оламда ўзумдек бир қаландар кўрмадим.(С. – 128б.)
Байтда ботиний (илоҳий) ишқ ҳақида гап бораётганини истилоҳ ва сўзлардан илғаб олиш мумкин. Тасаввуф истилоҳига кўра, фақирлик – биз тушунган маънодаги камбағаллик, бечоралик эмас, балки Оллоҳ олдидаги ғариблик, ожизликдир. Ушбу қарашга кўра, “фақир шундай кишики, у фақат Ҳақ маърифатига етишга муҳтож бўлади, холос”. Фақр эса тариқатнинг тўртинчи мақоми бўлиб, “тарки дунё қилиб, ҳаётга қўл силташ эмас, балки олами ботинни поклашдир”. Айни пайтда, “шу мартабада комиллик рутбасини қозониш ҳам”.
Бу ўринда, Амирий мажозий муҳаббатни куйлаганми ё ҳақиқий ишқними деган саволни қўйиш ортиқча. Чунки анъаналар йўлидан борган шоир салафлари каби дунёвий ишқ лаззатларидан сўз айтиш баробарида, кўнгул маърифати, банданинг ягона меҳварга интилишлари, инсоний комиллик ҳақида ҳам сўзламаслиги мумкин эмас эди.
АМИРИЙ
ҒАЗАЛЛАР, МУХАММАСЛАР, ТУЮҚЛАР
Умархон, Амир Умархон, Амирий (1787— Қўқон — 1822) — Қўқон хони (1810—1822), зуллисонайн шоир. Норбўтабийнинг ўғли. Ўзбекларнинг минг уруғидан. Бошланғич саводини оилада чикариб, кейин мадрасада таҳсил олган. Ёшлигидан сарой хизматига жалб қилинган: акаси — Қўқон хони Олимхоннннг давлатни бошқариш ишларида фаол иштирок этган. Олимхон 1807—08 йилларда унга Фарғона ҳокимлигини топширган. Шу йилларда у Андижон ҳокими Раҳмонқулибийнинг қизи Моҳларойим (Нодира)га уйланган.
Ҳоким табақалар Олимхоннинг Тошкентда кўтарилган ғалаённи бостириш учун қўшин тортганлигидан фойдаланиб, фитна уюштирадилар ва 1810 йил Умархонни хон қилиб кўтарадилар, Олимхон эса ўлдирилади. Умархон Қўқон хонлиги ҳудудини кенгайтириш, ҳокимиятни мустаҳкамлаш сиёсатини олиб боради. Бухоро амирига қарашли Туркистон шаҳри (1815), Ўратепани (1817) босиб олган. Сирдарё бўйидаги ерларда Янгиқўрғон, Жулек, Қамишқўрғон, Оқмачит, Қўшқўрғон номли ҳарбий истеҳкомлар қурдирган. Улар Ўрта Осиёни Россия билан боғлайдиган муҳим савдо йўлида жойлашган эди. У Россия билан дипломатик муносабатлар ўрнатишга ҳаракат қилган.
Умархон даврида (19-асрнинг 1-ярмида) Қўқонда ўзига хос илмий-маданий муҳит вужудга келган — унинг бошида турган маърифатпарвар ҳукмдор Умархон илм, маданият, санъат, адабиёт, турли касб-ҳунарларнинг ривожига катта эътибор берган, мадрасаларда ўқишўқитиш ишларини яхшилаган, турли ҳунар мактаблари очилишини қўллаб-қувватлаган. Ўзи ҳам Амирий тахаллуси билан шеърлар ёзган. Унинг атрофида 70 дан ортиқ шоир йиғилган. 1821 йилда Фазлий Намангоний Умархон амрига биноан, 63 шоирнинг шеърини ўз ичига олган «Мажмуаи шоирон» тўпламини тузган. Уни улуғлаб қасидалар ёзиш, ғазалларига татаббуълар боғлаш бу шоирлар ижодида етакчи ўрин тутган.
Умархон Лутфий, Жомий, Навоий, Фузулий, Бедилни ўзига устоз санаб, улардан ижод сирларини ўрганган, уларга эргашиб ижод қилган, ғазалларига мухаммаслар боғлаган. Арузнинг туркий адабиётда машҳур, халқ ижодида ҳам кенг тарқалган енгил ва ўйноқи вазнларидагина ёзилган бу шеърларнинг барчаси ишқу муҳаббат мавзуида. Уларда анъанавий мотивлар ва тасаввуфий руҳ устун. Ўзбек ва форс-тожик тилидаги шеърларини тўплаб, девон тартиб берган. Девон ғазал, мухаммас, мусаддас, туюқ жанрларидаги 10 минг мисрадан ортиқ шеърни ўз ичига олган.
Ўзбекистон Фанлар академияси Алишер Навоий номидаги Адабиёт музейининг матншунослик ва ёзма ёдгорликларни нашр этиш бўлимининг илмий ходимлари томонидан Умархоннинг турли даврларда кўчирилган 26 та қўлёзма девони ҳисобга олиниб, уларнинг илмий тавсифи берилган. Бу қўлёзмалар Санкт-Петербург, Тошкент, Самарқанд ва Бухоро кутубхоналарида сақланади. Ўзбекистон Фанлар академияси Шарқшунослик институти қўлёзмалар фондида Умархоннинг 17 та қўлёзма девони мавжуд. Бундан ташқари, литографик усулда чоп этилган девонлари ва шоир шеърларидан намуналар берилган баёзлар бор.
ҒАЗАЛЛАР
* * *
Нега арбоби хирад аҳли жунундан ори бор?
Ким булар урён аларнинг жуббайи дастори бор.*
Гул юзунг олида зоҳир қилди шабнамдин арақ,
Ғунча хомушу лабингни гавҳари гуфтори бор.
Бўлма маҳзун боғбон,боғингга кирмас маҳвашим,
Сарвдур қадди ани, рухсоридин гулзори бор.
Соқиё, май бирла бир соат мени шодон қил,
Нотавон кўнглумни ҳижрон дардидан озори бор.
Эй кўнгул, динингни пинҳон асра ишқ атворида,
Қошини ҳар бир хамида кўз деган айёри бор.
Кўҳкан Ширинга ошиқ бўлди, Мажнун Лайлига,
Ким муҳаббат шаҳрида ҳар кимсани бир ёри бор.
Риштайи зулфини бўйнумда кўруб таън айламанг,
Бир бираҳман бут йўлида бўйнида зуннори бор.
Ёр ишқидин парилар эътироз айлар магар,
Ҳар бирини бўйнида таъвиз ила туммори бор.
Дилраболар ичра яктолиққа машҳур ўлса, лек
Кўйида мен телба янглиғ бениҳоят зори бор.
Эй пари, бир кун бузуқ кулбам сари қилғил хиром,
Ҳеч агар йўқтур замони сояйи девори бор.
Не сабабдин ўлмасун обод кўнглум кишвари,
Ишқ шоҳидек Амири маъдилат осори бор.
* Ушбу ғазал Амирий ва Нодира томонидан мушоира тарзида,яъни унинг биринчи мисраси Амирий, иккинчиси Нодира томонидан ёзилган.
* * *
Бўлди то табдин ҳарифи лаъли жононим анор,
Гул қилур хуни жигардин хори мижгоним анор.
Ҳусн боғи мевасига ёр ноз айлаб деди:
Лабларим анжирдур,себи занахдоним анор.
Боғ гул бирла анориға агар ноз айласа,
Ёр айтур: Оразим — гул, лаъли хандоним — анор.
Лаблари шафтолусиға зормен,эй боғбон,
Тўкмасун беҳуда истиғно била қоним анор.
Шарбатим қондур агар топсанг ул ой базмиға бор,
Лаъли хандониға еткур арзим, эй жоним, анор.
Ёралиғ кўнглумни кўз ёшида қилдим парвариш,
Ким эрур бу боғ аро мақбули султоним, анор.
Себи ғабғаблар фироқида биҳидек сарғориб,
Қон ютарменким эмастур боби дандоним анор.
Кўз,лабинг унноби ҳижронида йиғларким, тўкар
Қатра-қарта қон ёшимдин жайбу домоним анор.
Оразинг раммонини бу бўг аро истар, Амир,
Муддаодур анго,эй сарви хиромоним, анор.
* * *
Оҳким,ёр менга ёр ўлмас,
Ғами ўлтурдию ғамхор ўлмас.
Не бало нозу тағофилдур анго,
Куйдим ишқида — хабардор бўлмас.
Булҳавас ишқ рамузин на билур,
Бехирад маҳрами асрор ўлмас.
Зулфи бирла на талошур сунбул,
Ҳар хашак нофаи тотор ўлмас.
Оразин кўр хатидин ўлма малул,
Қайси гулдурки анга хор ўлмас.
Ишқ вайронасидур турфа мақом,
Анда ҳаргиз дару девор ўлмас.
Кулмангизлар мени расволиғима,
Телбада нанг била ор ўлмас.
Нигорондур кўзум ойина мисол,
Нега шойистайи дийдор ўлмас.
Ошиқ ўлдум,нега сендин ёшурай,
Бегуноҳ мўжиби инкор ўлмас.
Бу жамолу бу латофат бирла,
Кимдур ул сенга гирифтор ўмас.
Қайси кундурки юзунг ҳасратидин
Кўзларим ашк ила саршор ўлмас.
Хатидин шиква на ҳожат, эй кўз,
Қайси ойинада зангор ўлмас.
На билур ишқни кайфиятини,
Яхшиларфъа киши ҳамроз ўлмас.
Ҳар кўнгул ишқдин огоҳ эрмас,
Ҳар садафда дури шаҳвор ўлмас.
Гавҳари назм баҳосиздур, Амир,
Анга ҳар сифла харидор олмас.
* * *
Жаҳон,жоно,жамолингга тасаддуқ,
Дилу жин,хатти холингга тасаддуқ.
Чаманда сарву шамшоду санавбар,
Эрур мавзун ниҳолингга тасаддуқ.
Лабинг сарчашмайи оби бақодур,
Хизт хатти зулолингга тасаддуқ.
Тутарман тан аро жонни кироми,
Бўлур бир кун нисорингга тасаддуқ.
Қолиб эрди вужудимдин хаёли,
Ани қилдим хаёлингга тасаддуқ.
Лабинг ҳажрида заҳри ғам ютармен,
Ҳаловат ёди болингга тасаддуқ.
Эрурсан ҳусн мулкини Амири,
Жаҳон жоҳу жалолингга тасаддуқ.
* * *
Қошингға текузмағил қаламни,
Бу хат била бузмағил рақамни.
Бутхоналар ичра ҳеч тарсо,
Бир кўрмади сен киби санамни.
Ошиқларингга тараҳҳум этгил,
Кўп айлама жавр ила ситамни.
Нақши қадаминг муяссар ўлса,
Найлай бу жаҳонда жоми Жамни.
Кўнглум қуши тойири ҳариминг,
Сайд этма кабутари ҳарамни.
То беватан ўлмасун кўнгуллар,
Зулфунгдин аюрма печу хамни.
Лаълинг ғамидин кўзум тўкар қон,
Беҳуда кечурмагил бу дамни.
Йўлунгда ғубори роҳ бўлдум,
Бошимға етурмадим қадамни.
Сен ёрдин ўзга кимга дермен,
Кўнглумдаги дард ила аламни.
Бир коса шароби арғувоний,
Помол қилур ҳужуми ғамни.
Иқлими вафо Амиридурсен,
Эй шоҳ,бу гадоға қил карамни.
* * *
Висолингга кўнгул муштоқ эди, эй ёр, хуш келдинг,
Кўзум нурини равшан айладинг бисёр, хуш келдинг.
Хуморим заъфидин бетоб эдим, базм ичра, эй соқий,
Хиромон шишайи соғар тутуб саршор, хуш келдинг.
Кўнгул боғида ҳар ён доғи оҳим сарв ила гулдур,
Бу гулшан сайриға,эй сарви гулрухсор, хуш келдинг.
Бу шаклу бу шамойил бирла базми ноз ора кирдинг,
Сиҳи қадларни қилдинг сояйи девор, хуш келдинг.
Хазин муштоқларға ёри фирдавс хаёлидин,
Етурдинг муждае товуси хушрафтор, хуш келдинг.
Кеча кулбамға пинҳон келди ул маҳваш, Амир айди:
Бу лутфу марҳаматни билмасун ағёр, хуш келдинг!
АЛИШEР НАВОИЙ ҒАЗАЛИГА МУХАММАС
Ул бути ширин лиқо ҳар нечаким ёд айламас,
Ишқ тоғида мен этган ишни Фарҳод айламас,
Хаста кўнглум бу жафолардин нечук дод айламас,
Йўқ дамеким,фурқати жонимға бедод айламас,
Ғайрни шод этгали кўнглумни ношод айламас.
Ул парирўким,эрур ноз офаринлар сарвари,
Боқмади ҳаргиз тараҳҳум бирла ошиқлар сари,
Ҳасрату андуҳ бирла бордим ўзлукдан нари,
Ўлмакимни билмайин гўё дер эрмиш ул пари,
Ким неча кундурким,ул девона фарёд айламас.
Бор эди кўнглумға зулфу оразидин тобу таб,
Шому ҳижрон ичра ёндим шамъи муҳфилдек тутаб,
Пайкарим ўлди ўкуш,ўқ заҳмидин жавшан лақаб,
Солди кўнглум ўтиға пайконларин ҳижрон, ажаб,
Ким менинг қатлимға боштин тиғи пўлод айламас.
Баски элға фош этар оҳим ўти, жонон ғами,
Бу жиҳатдин қолмади кўксум аро пинҳон ғами,
Ҳеч кимнинг бошиға келтурмади даврон ғами,
Улча бағримға қилур ғам нешидин ҳижрон ғами,
Тоғнинг бағриға метин бирла Фарҳод айламас.
Экга жонондин,Амиро,қилма изҳори ғаме,
Ишқ асрорини арз этмакка йўқтур маҳраме,
Ҳасрат ўтидин кўнгулга йўқ исиқроқ ҳамдаме,
Эй Навоий,бўлма онинг ёдидин ғофил даме,
Сен ким ўлдунг дегаликим,мени ул ёд айламас.
ЛУТФИЙ ҒАЗАЛИГА МУХАММАС
Неча дард изҳор этсам,ул санамдин чора йўқ,
Не учун қон тўкмасун ул кўзки намдин чора йўқ,
Ранж ила муътод ўланларға ситамдин чора йўқ,
Ишқ тушса ҳар кўнгулға дарду ғамдин чора йўқ,
Етса чун ништар жароҳатға аламдин чора йўқ.
Солди зулфи ораз ила кўксум ичра тобу таб,
Ўртади маҳзун кўнгулни шамъи муҳфилдек тутаб,
Ғунча янглиғ қон ўлуб бир амр мавҳуми тилаб,
Эй вужуд,ул тор офъиздин ҳеч бўлсан,не ажаб,
Ушбу йўлда юруғанларга адамдин чора йўқ.
Чун ниҳон эттинг сочингдин,оразинг,эй маҳжабин,
Бу адо бирла ёшурдинг куфр шоми ичра дин,
Талх этти айшими бахтим қаро,кўнглум ҳазин,
Бир тутуб зулфингни юз минг заҳр топтим зулмидин,
Оре-ореким,йилон тутқонға самдин чора йўқ.
Баски йўқ ушшоқ хайли ичра мен янглиғ ғаюр,
Гар Амир ўлсам муҳаббат кишвари ичра бўлур,
Қилмағил маъюс айлаб нотавонлардин нуфур,
Эшикингдин қавлама,бу Лутфийнинг журмин кечур,
Ким бу боб ичра каримларға карамдин чора йўқ.
ЗАЛИЛИЙ ҒАЗАЛИГА МУХАММАС
Ғамингдин,эй пари рухсора,жони нотавоним бор,
Қилурға ранг ҳижронинг қиличин қатра қоним бор,
Фироқинг боғида булбул киби минг достоним бор,
Юзунгни кўрмагач,эй гулузорим,юз фиғоним бор,
Жаҳон боғида истарман сени то танда жоним бор.
Тутошди ишқ ўти кўнглум аро тадбир этолмайман,
Гули сероби рухсоринг анга тасвир этолмайман,
Муҳаббат шарҳини жон ўртанур таҳрир этолмайман,
Жунун мактубини мазмунини тақрир этолмайман,
Эшитгон халқ йиғлар шўлайи тиғ забоним бор.
Қадам урган муҳаббат кўйига афсона бўлмасму?
Парилар бирла суҳбат айлагон девона бўлмасму?
Ғами ёр истагон ағёрдин бегона бўлмасму?
Жунун шаҳри саросар,оқибат вайрона бўлмасму?
Кўзум ёши чу дарё ҳар тараф оби равоним бор.
Парирўлар юзини моҳ дерман,айб қилманглар,
Сиҳи қадлар ғамидин оҳ дерман, айб қилманглар,
Ҳарими дилни байтуллоҳ дерман, айб қилманглар,
Кўнгулни пойи тахти шоҳ дерман, айб қилманглар,
Вужудим шаҳрида лашкаркаши соҳибқироним бор.
Амиро,менга ўхшаб ғамда муътод ўлмағил ҳаргиз,
Асири жилвайи ул сарви озод ўлмағил ҳаргиз,
Мени маҳзун топиб,эй ишқ,жаллод ўлмағил ҳаргиз,
Йиқилди деб Залилийни адув шод ўлмағил ҳаргиз,
Мададкорим мени султон Ситуқи Буғрохоним бор.
ТУЮҚЛАР
1
Оразинг гулзори жаннат боғидур,
Тори зулфунг жон қушини боғидур,
Ҳалқайи зуннор зулфунг даврида
Кофири ишқ ўлмоғонлар боғидур.
2
Бодасиз бетобмен бу кеча мен,
Лаълинг истаб эмди жондин кечамен,
Соҳили мақсадға етгайманму деб,
Кўз ёшим дарёсида сув кечамен.
3
Бенавомен ёр кўзу қошидин,
Телба кўнглум келмас они қошидин,
Кофиру мўмин анинг ҳайронидур,
Куфр изҳор этти зулфу қошидин.
4
Ул пари жонимға ўтлар ёқадур,
Куйгоним кўнглиға яхши ёқадур,
Ишқида ҳар ён тушуб жайбимға чок,
Телбамен пийроҳаним беёқадур.
Амирий «Девон»ини саҳифа пастида мутолаа қилишингиз мумкин
Аmiriy — Аmir Umarxon tavalludining 235 yilligi oldidan
Oʼzbek mumtoz soʼz sanʼati tarixida alohida hodisa boʼlgan Qoʼqon adabiy muhitining vujudga kelishi hamda rivoj topishida Аmir Umarxonning ham xizmati katta boʼlgan. U Аmiriy taxallusi bilan oʼzbek va fors-tojik tillarida birday mahorat bilan qalam tebratgan zullisonayn shoirdir
Zebo QOBILOVA
ISHQ MULKINING AMIRI
O’zbek mumtoz so’z san’ati tarixida alohida hodisa bo’lgan Qo’qon adabiy muhitining vujudga kelishi hamda rivoj topishida Amir Umarxonning ham xizmati katta bo’lgan. U Amiriy taxallusi bilan o’zbek va fors-tojik tillarida birday mahorat bilan qalam tebratgan zullisonayn shoirdir.
Mumtoz adabiy an’anada bo’lgani kabi uning ijodida ham majoziy va haqiqiy ishq bir-birini to’ldiradi, biri ikkinchisiga vosita sifatida qaraladi. Ishqni hayotning ma’nosi, ijodning ilhomchisi hisoblagan shoir ko’plab g’azallarida o’zini “ishq mulkining amiri”, “mulki dil amiri”, “ko’ngil taxti amiri”, “junun shahri amiri”, “iqlimi vafo amiri” sifatlari bilan lutf etadi.
Amiriy devonidan joy olgan lirik turning qator janrlariga oid namunalar obraz va obrazlilik bilan ziynatlangan. Ularda insonning insonga, tabiatga, jamiyat va ilohiyotga munosabati aks etadi, shoir ularda asrlar davomida shakllanib kelgan an’anaviy obraz va badiiy tasvir vositalariga qaysidir jihatdan yangicha ma’no yuklaydi.
Xususan, quyidagi g’azalni ko’zdan kechirganda uning boshqa g’azallardan zohiran uncha katta farqqa ega emasligini ko’rish mumkin. Ammo, botinan shoir muqoyasa usulini qo’llash orqali yor jamoli, uning malohatini o’ta serzavq, ta’sirchan baytlar mazmuniga singdiradi:
Menikim mastlig’din ko’zlaring o’lturdi, sog’ o’lsun,
Ko’zum sarchashmasi ul ikki ohug’a bulog’ o’lsun.
(Amiriy. Devon. O’zRFA Abu Rayhon Beruniy nomidagi Sharqshunoslik instituti, inv. -№642. -149a varaq. Bundan keyin ushbu manbadan g’azal olinganda, shartli ravishda T deb va qo’qonlik adabiyot ixlosmandi S.Yo’ldoshev shaxsiy kutubxonasidagi devondan g’azal olinganda esa, S deb, sahifasi qavs ichida ko’rsatiladi.)
Bayt markazida ma’shuqaning ko’zini vasf etish turibdi. Ma’shuqaning ko’zi xumor bo’lmaganida, oshiqning ko’zi buloq bo’lmas edi. Natijada, ikkinchi misradagi “ohu” tashbehi oshiqning ko’zyosh to’kish holati bilan birikib, ma’shuqa ko’zining go’zal tasviri berilgan. Mastona ko’zlarning nigohi oshiqni o’ldirganday bo’ldi. Baribir, ular sog’ bo’lsinlar, deydi oshiq. Ikki ohu esa yorning o’sha ikki ko’zi. Ko’zyoshini tinimsiz to’kayotgan oshiqning ko’zlari esa o’sha ikki ohu suv ichadigan buloq kabidir. Shoir bu yerda sarchashma so’zini juda o’rinli ishlatgan. Chunki u ham buloq ma’nosini beradi. (“Ko’zum sarchashmasi”.)
Ikkinchi baytning mazmuni esa bunday: “Shirin labingdan ozgina uyatchanlik bilan kulib qo’ygin. O’shanda shakarxand qilganday bo’ladi. Undan esa gulg’uncha bedimog’ bo’ladi (chunki uning o’sha lab tabassumdagi go’zalligiga rashki keladi). Shoir labni g’unchaga o’xshatish barobarida, tashxis san’ati asosida, labning shirinligidan xijolat bo’lib, g’unchaning latif hididan mahrum bo’lganligini mahorat bilan tasvirlaydi:
Tabassum zohir et, shirin labingdin infiol aylab,
Shakarxand aylasun, gulg’uncha andin bedimog’ o’lsun. (T. -149a.)
Labdan keyin tish tasviri keladi. Bunda yor tishlarining go’zalligiga urg’u berish bilan birga, gavhardek tishlarning go’zalligidan mutaassir bo’lgan oshiqning holati ham ko’rsatiladi:
Ko’zum to ko’rdi gavhardek tishingni la’li nob ichra,
Ajab ermas sirishkimdinki, durri shabchirog’ o’lsun. (T. -149a.)
Baytda tish qizil la’l ichidagi gavharga o’xshatiladi. Uni ko’rgan ko’z yosh to’kadi. Bu yoshlar shabchirog’ning duri kabidir. Agar “durri shabchirog’” birikmasi ma’shuqa tishining nur sochuvchilik xususiyatiga ishora qilsa, navbatdagi baytda tasvir doirasi yanada kengaytiriladi:
Seni gavhar tishingni vasfini daryog’a arz aylay,
Sadaf oni eshitmoqg’a saropo bir qulog’ o’lsun.(T. -149a.)
Tishni dur (gavhar, inju, marvarid)ga o’xshatish – an’anaviy tashbeh. Lekin sadafga jon ato etish – tashxis san’atidan foydalanib, ma’shuqa go’zalligiga urg’u berish katta mahoratni taqozo etadi.
Yuz va gulshan – doimiy hamroh obrazlar. Amiriy g’azalida gul o’zining yor yuzi, chiroyi oldidagi notavonligidan yoqasini chok-chok etib, faryod ko’taradi. Baytning badiiy qurilishidan shoirning tashxis san’atiga nihoyatda e’tibor berayotganligining yana bir isbotini topish mumkin. Yana ham to’g’rirog’i, bu g’azal to’laligicha tashxis san’ati asosiga qurilgan. Chunki baytning ikkinchi misrasida mahbuba yuzidagi xolni ko’rsa, alamdan lolaning ko’ksidagi dog’i ustiga dog’ qo’shiladi:
Yuzing gulshanda ochkim, gul yoqasin chok-chok etsun,
Qaro xolingni ko’rsat, lola dog’ ustida dog’ o’lsun. (T. -149a. )
Quyidagi bayt ham an’anaviy tasviriy vositalar zamiriga qurilgan. Oshiq endi tashbeh sifatida ishlanuvchi tashqi vositalardan o’z jismi maydonida mavjud ma’shuqaga aloqador vositalar tasviriga o’tadi. Ko’ngulning yor sochiga tarog’ bo’lishi – azaliy tashbeh. Lekin, bu o’rinda, Amiriy yanada yangicha yo’l tutadi, bayt mazmuniga xalqona ruh beradi. Mashshota mumtoz adabiyotda anchayin keng qo’llangan obraz. Mashshota – qiz va kelinlarning sochlarini tarab, oro beruvchi, bezantiruvchi pardozchi xotin. Demak, lirik qahramonning parishonligi, shu pardozchi ayol qo’lidan-da rashk qilishi, tabiiy bir vaziyatni yuzaga keltiradikim, natijada, yor sochiga ko’ngulning taroq bo’lishi hayotiy manzarani hosil qiladi:
Parishonholmen mashshota ilgi rashkidin har dam,
Ani sochig’a, yo Rab, xasta ko’nglumdan tarog’ o’lsu.n (T. -149a.)
Keyingi baytda avvalgi fikr davom ettiriladi. Lirik qahramon ma’shuqa xoliga giriftor bo’libdimi, sochning shu sayd (ovchi – oshiq) uchun tuzoq bo’lishi tasvirga yanada jonlilik baxsh etadi:
Meningdek kim damodam donai xolingni mayl aylar,
Ko’ngul saydig’a, yo Rab, halqai zulfung tuzog’ o’lsun. (T. -149a. )
Maqta’da bu fikrlar o’z yakunini topadi. Yor gulshani tevaragida maftunu mahliyo bo’lib uchib yurgan ko’ngul qushlari bu gulshanning yagona, beqiyos gulzoriga shaydo. Bu qushlar – amirmi,
podshohmi, bulbulmi, zog’mi – ahamiyatli emas. Muhimi, ma’shuqa – tengi yo’q go’zal:
Bu gulshan qushlari gulzori ruxsoringni shaydosi,
Amiru yo gadodir, xoh bulbul, xohi zog’ o’lsun. (T. -149a. )
Devonda bu kabi tavsifiy g’azallar anchagina. Ular an’anaviy xarakterda bo’lsa ham, shoir mahoratini belgilovchi ahamiyatga egaligi jihatidan ajralib turadi.
Amiriy lirikasini inson xarakterining o’ziga xos ifodasi deyish mumkin. Negaki, shoir ma’shuqani kuylaydimi, uning jabru sitamlaridan ezilgan, ko’ngul kechinmalarini badiiy talqin etadimi, ma’shuqadan marhamat kutgan, uning tarahhum qilishini istagan oshiqning holatini ko’rsatadimi, bulardan qat’i nazar, barchasida ko’ngul mulkini tahlil qiladi.
“Oshiqmen – ishq o’tida bag’rim kabobdur” misrasi bilan boshlanadigan g’azal bu jihatdan diqqatga sazovordir. G’azal matla’sidanoq beparvo ma’shuqa dardida parvonadek kuygan haqiqiy oshiq holati aniq namoyon bo’ladi. Oshiqlik – ishqparastlik. Ishqparastlik esa majnunlik sari yetaklaydi. Majnunning esa ishq o’tida bag’ri kabob, yorining jamolidin bir lahza benasib bo’lib qolsa, holi xarob bo’lishi aniq:
Oshiqmen – ishq o’tida bag’rim kabobdur,
Bir lahza ko’rmasam ani holim xarobdur. (S. — 38b.)
Mana shu sababga ko’ra, oshiq yordan ayrilishni o’zi uchun fojia, deb biladi. Firoqning oshiq ruhiyatini tarbiyalash, uning kamolotini ta’minlashdagi o’rni allaqachon o’z isbotini topgan. Binobarin: “Ayrilsa yor mendin, o’larman firoqida”, deb nola chekkan oshiq: “Jonim g’amida tashnau qonim sharobdur”, deya ma’shuqani ogohlantiradi. Agarchi ma’shuqa o’zidagi “xunrezlik”ni tashlamasa, oshiq ruhi takomildan nariga o’tib, yo’qlik sari yuz tutishi tabiiy. Mana shu ilinj bilan oshiq iltijo qiladi. Baytdagi “savob” so’zi inson qavmigagina xos.
Ishq o’ti tushti jonima hargiz iloj yo’q,
Holimg’a rahm aylasangizlar savobdur.(S. — 39a.)
Mazkur g’azal boshdan-oxir yorga murojaat ruhida yozilgan. Amiriy hijron domiga tashlangan oshiq tortayotgan azob-uqubatlarni, u kechirayotgan murakkab tuyg’u-kechinmalarni, go’zal ma’shuqa tomon talpinishi hamda visoldan umidvorligini qator badiiy tasvir vositalari orqali juda ta’sirchan ifodalagan. Ayniqsa, ma’shuqa jabr-zulmidan oshiqning tong otguncha uyqusiz – bedor bo’lishi, ohu nolalar chekishi kabi holatlar deyarli barcha shoirlarda uchraydi. Bunday holatlar tasviri serqirra: bir tomondan, vafoda sobit oshiqning tunu kun yor xayoli bilan yashashi, ikkinchi tomondan, ma’shuqaning beparvo holati. Uchinchi tomondan esa, inson ruhiyatidagi kurashlar, ularning kuchli va zaif tomonlari namoyon bo’ladi. Shoir bularni tushunarli tasvirlar orqali bayon etadi:
Dardimni chorasini qiling, beqarorman,
Tong otkuncha ishim kechalar pechutobdur.
Bag’rim ezildi, kuydi tanim, ketdi toqatim,
Bechora xasta jonima qandoq azobdur. (S. – 39 a. )
Shu sababli ma’shuqa insofga chaqiriladi. Raqiblar so’ziga kirib, turfa azoblar girdobiga oshiqni uloqtirish ma’shuqaga xos bo’lsa-da, baribir, uning tarahhum aylashi zarurligiga iltijo bor, umid bor: kunlar keladikim, ma’shuqa ham o’z xatolarini anglab yetadi, oshiq holatini, sadoqatini tushunib, undan o’z mehr-muruvvatini darig’ tutmaydi:
Behuda el so’zig’a kirib, qovlama meni,
Bu jonsipor banda eshikingda bobdur. (S. — 39a.)
Keyingi bayt g’azalning shohbayti sifatida ko’zga tashlanadi. Oshiq chekkan dard-sitamlar, uning unsiz faryodlari hamda oshiq va ma’shuqa o’rtasidagi murakkab munosabatlar mohiyatini bir-ikki so’z bilan bayon etib bo’lmaydi. Uni tushunish uchun keng idrok etish zarur:
Oqilga bir ishorat erur – qissa muxtasar,
Fahm aylagan kishiga bu so’z bir kitobdur. (S. — 39a.)
G’azal maqta’sida shoir bu baytlarni “husn daftaridan intixob” qilingani, ya’ni, tanlangani, to’g’rirog’i, taqdir etilgan ma’shuqadan shikoyat ekanligiga yana bir karra ishorat qiladi. Ammo, bu shikoyat o’ta mehribonlik, o’ta odamiylik qatiga o’rab beriladi va butun dard ahli (oshiqlar, ma’shuqalar) ko’ngul sirlarini ochiq bayon eta oladi:
Nechun qoshig’a bog’lamayin ko’nglumi, Amir,
Bu bayt husn daftaridin intixobdur. (S. – 39a. )
Ma’shuqa jamoli ta’rifi qadimdan g’azal janrining asosiy xususiyati bo’lib kelgan. Voqean, g’azal istilohining o’zi ham arabchada ayolni madh etish, unga oshiqona munosabatda bo’lish ma’nosini bildiradi. G’azal, dastlab, ishqiy mavzuda yozilgan bo’lsa ham, keyinchalik, uning tematik doirasi kengaya bordi. Ma’shuqa timsolida go’zal inson siymosi jilolansa-da, har bir ijotkor bu obrazni turfa ranglarda yangicha sayqal toptirishga intiladi.
Jumladan, Amiriy g’azallarida ma’shuqaning suratini tasvirlashda mubolag’a usulidan keng foydalaniladi. Quyosh – ma’shuqaning jamoli, uning oldida oshiq go’yo bir zarraga aylanib qoladi:
Menki ul ruxsori nurafzoya oshiq bo’lmisham,
Zarra yanglig’ bir quyoshsiymoya oshiq bo’lmisham. (S. — 98a.)
Amiriy ma’shuqa jamolini tasvirlashda yangi, xalqona tashbehlarni qo’llaydiki, ular ma’shuqani real hayotga anchayin yaqinlashtiradi. Ularda beorom qalbning bani bashargagina xos talpinishlariga, olijanob ruhning betakror manzaralariga duch kelamiz:
To qadam qo’ydum tariqi faqra ishq ichra Amir,
Mulki olamda o’zumdek bir qalandar ko’rmadim.(S. – 128b.)
Baytda botiniy (ilohiy) ishq haqida gap borayotganini istiloh va so’zlardan ilg’ab olish mumkin. Tasavvuf istilohiga ko’ra, faqirlik – biz tushungan ma’nodagi kambag’allik, bechoralik emas, balki Olloh oldidagi g’ariblik, ojizlikdir. Ushbu qarashga ko’ra, “faqir shunday kishiki, u faqat Haq ma’rifatiga yetishga muhtoj bo’ladi, xolos”. Faqr esa tariqatning to’rtinchi maqomi bo’lib, “tarki dunyo qilib, hayotga qo’l siltash emas, balki olami botinni poklashdir”. Ayni paytda, “shu martabada komillik rutbasini qozonish ham”.
Bu o’rinda, Amiriy majoziy muhabbatni kuylaganmi yo haqiqiy ishqnimi degan savolni qo’yish ortiqcha. Chunki an’analar yo’lidan borgan shoir salaflari kabi dunyoviy ishq lazzatlaridan so’z aytish barobarida, ko’ngul ma’rifati, bandaning yagona mehvarga intilishlari, insoniy komillik haqida ham so’zlamasligi mumkin emas edi.
AMIRIY
G’AZALLAR, MUXAMMASLAR, TUYUQLAR
Umarxon, Amir Umarxon, Amiriy (1787— Qo’qon — 1822) — Qo’qon xoni (1810—1822), zullisonayn shoir. Norbo’tabiyning o’g’li. O’zbeklarning ming urug’idan. Boshlang’ich savodini oilada chikarib, keyin madrasada tahsil olgan. Yoshligidan saroy xizmatiga jalb qilingan: akasi — Qo’qon xoni Olimxonnnng davlatni boshqarish ishlarida faol ishtirok etgan. Olimxon 1807—08 yillarda unga Farg’ona hokimligini topshirgan. Shu yillarda u Andijon hokimi Rahmonqulibiyning qizi Mohlaroyim (Nodira)ga uylangan.
Hokim tabaqalar Olimxonning Toshkentda ko’tarilgan g’alayonni bostirish uchun qo’shin tortganligidan foydalanib, fitna uyushtiradilar va 1810 yil Umarxonni xon qilib ko’taradilar, Olimxon esa o’ldiriladi. Umarxon Qo’qon xonligi hududini kengaytirish, hokimiyatni mustahkamlash siyosatini olib boradi. Buxoro amiriga qarashli Turkiston shahri (1815), O’ratepani (1817) bosib olgan. Sirdaryo bo’yidagi yerlarda Yangiqo’rg’on, Julek, Qamishqo’rg’on, Oqmachit, Qo’shqo’rg’on nomli harbiy istehkomlar qurdirgan. Ular O’rta Osiyoni Rossiya bilan bog’laydigan muhim savdo yo’lida joylashgan edi. U Rossiya bilan diplomatik munosabatlar o’rnatishga harakat qilgan.
Umarxon davrida (19-asrning 1-yarmida) Qo’qonda o’ziga xos ilmiy-madaniy muhit vujudga kelgan — uning boshida turgan ma’rifatparvar hukmdor Umarxon ilm, madaniyat, san’at, adabiyot, turli kasb-hunarlarning rivojiga katta e’tibor bergan, madrasalarda o’qisho’qitish ishlarini yaxshilagan, turli hunar maktablari ochilishini qo’llab-quvvatlagan. O’zi ham Amiriy taxallusi bilan she’rlar yozgan. Uning atrofida 70 dan ortiq shoir yig’ilgan. 1821 yilda Fazliy Namangoniy Umarxon amriga binoan, 63 shoirning she’rini o’z ichiga olgan «Majmuai shoiron» to’plamini tuzgan. Uni ulug’lab qasidalar yozish, g’azallariga tatabbu’lar bog’lash bu shoirlar ijodida yetakchi o’rin tutgan.
Umarxon Lutfiy, Jomiy, Navoiy, Fuzuliy, Bedilni o’ziga ustoz sanab, ulardan ijod sirlarini o’rgangan, ularga ergashib ijod qilgan, g’azallariga muxammaslar bog’lagan. Aruzning turkiy adabiyotda mashhur, xalq ijodida ham keng tarqalgan yengil va o’ynoqi vaznlaridagina yozilgan bu she’rlarning barchasi ishqu muhabbat mavzuida. Ularda an’anaviy motivlar va tasavvufiy ruh ustun. O’zbek va fors-tojik tilidagi she’rlarini to’plab, devon tartib bergan. Devon g’azal, muxammas, musaddas, tuyuq janrlaridagi 10 ming misradan ortiq she’rni o’z ichiga olgan.
O’zbekiston Fanlar akademiyasi Alisher Navoiy nomidagi Adabiyot muzeyining matnshunoslik va yozma yodgorliklarni nashr etish bo’limining ilmiy xodimlari tomonidan Umarxonning turli davrlarda ko’chirilgan 26 ta qo’lyozma devoni hisobga olinib, ularning ilmiy tavsifi berilgan. Bu qo’lyozmalar Sankt-Peterburg, Toshkent, Samarqand va Buxoro kutubxonalarida saqlanadi. O’zbekiston Fanlar akademiyasi Sharqshunoslik instituti qo’lyozmalar fondida Umarxonning 17 ta qo’lyozma devoni mavjud. Bundan tashqari, litografik usulda chop etilgan devonlari va shoir she’rlaridan namunalar berilgan bayozlar bor.
G’AZALLAR
* * *
Nega arbobi xirad ahli junundan ori bor?
Kim bular uryon alarning jubbayi dastori bor.*
Gul yuzung olida zohir qildi shabnamdin araq,
G’uncha xomushu labingni gavhari guftori bor.
Bo’lma mahzun bog’bon,bog’ingga kirmas mahvashim,
Sarvdur qaddi ani, ruxsoridin gulzori bor.
Soqiyo, may birla bir soat meni shodon qil,
Notavon ko’nglumni hijron dardidan ozori bor.
Ey ko’ngul, diningni pinhon asra ishq atvorida,
Qoshini har bir xamida ko’z degan ayyori bor.
Ko’hkan Shiringa oshiq bo’ldi, Majnun Layliga,
Kim muhabbat shahrida har kimsani bir yori bor.
Rishtayi zulfini bo’ynumda ko’rub ta’n aylamang,
Bir birahman but yo’lida bo’ynida zunnori bor.
Yor ishqidin parilar e’tiroz aylar magar,
Har birini bo’ynida ta’viz ila tummori bor.
Dilrabolar ichra yaktoliqqa mashhur o’lsa, lek
Ko’yida men telba yanglig’ benihoyat zori bor.
Ey pari, bir kun buzuq kulbam sari qilg’il xirom,
Hech agar yo’qtur zamoni soyayi devori bor.
Ne sababdin o’lmasun obod ko’nglum kishvari,
Ishq shohidek Amiri ma’dilat osori bor.
* Ushbu g’azal Amiriy va Nodira tomonidan mushoira tarzida,ya’ni uning birinchi misrasi Amiriy, ikkinchisi Nodira tomonidan yozilgan.
* * *
Bo’ldi to tabdin harifi la’li jononim anor,
Gul qilur xuni jigardin xori mijgonim anor.
Husn bog’i mevasiga yor noz aylab dedi:
Lablarim anjirdur,sebi zanaxdonim anor.
Bog’ gul birla anorig’a agar noz aylasa,
Yor aytur: Orazim — gul, la’li xandonim — anor.
Lablari shaftolusig’a zormen,ey bog’bon,
To’kmasun behuda istig’no bila qonim anor.
Sharbatim qondur agar topsang ul oy bazmig’a bor,
La’li xandonig’a yetkur arzim, ey jonim, anor.
Yoralig’ ko’nglumni ko’z yoshida qildim parvarish,
Kim erur bu bog’ aro maqbuli sultonim, anor.
Sebi g’abg’ablar firoqida bihidek sarg’orib,
Qon yutarmenkim emastur bobi dandonim anor.
Ko’z,labing unnobi hijronida yig’larkim, to’kar
Qatra-qarta qon yoshimdin jaybu domonim anor.
Orazing rammonini bu bo’g aro istar, Amir,
Muddaodur ango,ey sarvi xiromonim, anor.
* * *
Ohkim,yor menga yor o’lmas,
G’ami o’lturdiyu g’amxor o’lmas.
Ne balo nozu tag’ofildur ango,
Kuydim ishqida — xabardor bo’lmas.
Bulhavas ishq ramuzin na bilur,
Bexirad mahrami asror o’lmas.
Zulfi birla na taloshur sunbul,
Har xashak nofai totor o’lmas.
Orazin ko’r xatidin o’lma malul,
Qaysi guldurki anga xor o’lmas.
Ishq vayronasidur turfa maqom,
Anda hargiz daru devor o’lmas.
Kulmangizlar meni rasvolig’ima,
Telbada nang bila or o’lmas.
Nigorondur ko’zum oyina misol,
Nega shoyistayi diydor o’lmas.
Oshiq o’ldum,nega sendin yoshuray,
Begunoh mo’jibi inkor o’lmas.
Bu jamolu bu latofat birla,
Kimdur ul senga giriftor o’mas.
Qaysi kundurki yuzung hasratidin
Ko’zlarim ashk ila sarshor o’lmas.
Xatidin shikva na hojat, ey ko’z,
Qaysi oyinada zangor o’lmas.
Na bilur ishqni kayfiyatini,
Yaxshilarf’a kishi hamroz o’lmas.
Har ko’ngul ishqdin ogoh ermas,
Har sadafda duri shahvor o’lmas.
Gavhari nazm bahosizdur, Amir,
Anga har sifla xaridor olmas.
* * *
Jahon,jono,jamolingga tasadduq,
Dilu jin,xatti xolingga tasadduq.
Chamanda sarvu shamshodu sanavbar,
Erur mavzun niholingga tasadduq.
Labing sarchashmayi obi baqodur,
Xizt xatti zulolingga tasadduq.
Tutarman tan aro jonni kiromi,
Bo’lur bir kun nisoringga tasadduq.
Qolib erdi vujudimdin xayoli,
Ani qildim xayolingga tasadduq.
Labing hajrida zahri g’am yutarmen,
Halovat yodi bolingga tasadduq.
Erursan husn mulkini Amiri,
Jahon johu jalolingga tasadduq.
* * *
Qoshingg’a tekuzmag’il qalamni,
Bu xat bila buzmag’il raqamni.
Butxonalar ichra hech tarso,
Bir ko’rmadi sen kibi sanamni.
Oshiqlaringga tarahhum etgil,
Ko’p aylama javr ila sitamni.
Naqshi qadaming muyassar o’lsa,
Naylay bu jahonda jomi Jamni.
Ko’nglum qushi toyiri hariming,
Sayd etma kabutari haramni.
To bevatan o’lmasun ko’ngullar,
Zulfungdin ayurma pechu xamni.
La’ling g’amidin ko’zum to’kar qon,
Behuda kechurmagil bu damni.
Yo’lungda g’ubori roh bo’ldum,
Boshimg’a yeturmadim qadamni.
Sen yordin o’zga kimga dermen,
Ko’nglumdagi dard ila alamni.
Bir kosa sharobi arg’uvoniy,
Pomol qilur hujumi g’amni.
Iqlimi vafo Amiridursen,
Ey shoh,bu gadog’a qil karamni.
* * *
Visolingga ko’ngul mushtoq edi, ey yor, xush kelding,
Ko’zum nurini ravshan aylading bisyor, xush kelding.
Xumorim za’fidin betob edim, bazm ichra, ey soqiy,
Xiromon shishayi sog’ar tutub sarshor, xush kelding.
Ko’ngul bog’ida har yon dog’i ohim sarv ila guldur,
Bu gulshan sayrig’a,ey sarvi gulruxsor, xush kelding.
Bu shaklu bu shamoyil birla bazmi noz ora kirding,
Sihi qadlarni qilding soyayi devor, xush kelding.
Xazin mushtoqlarg’a yori firdavs xayolidin,
Yeturding mujdae tovusi xushraftor, xush kelding.
Kecha kulbamg’a pinhon keldi ul mahvash, Amir aydi:
Bu lutfu marhamatni bilmasun ag’yor, xush kelding!
ALISHER NAVOIY G’AZALIGA MUXAMMAS
Ul buti shirin liqo har nechakim yod aylamas,
Ishq tog’ida men etgan ishni Farhod aylamas,
Xasta ko’nglum bu jafolardin nechuk dod aylamas,
Yo’q damekim,furqati jonimg’a bedod aylamas,
G’ayrni shod etgali ko’nglumni noshod aylamas.
Ul pariro’kim,erur noz ofarinlar sarvari,
Boqmadi hargiz tarahhum birla oshiqlar sari,
Hasratu anduh birla bordim o’zlukdan nari,
O’lmakimni bilmayin go’yo der ermish ul pari,
Kim necha kundurkim,ul devona faryod aylamas.
Bor edi ko’nglumg’a zulfu orazidin tobu tab,
Shomu hijron ichra yondim sham’i muhfildek tutab,
Paykarim o’ldi o’kush,o’q zahmidin javshan laqab,
Soldi ko’nglum o’tig’a paykonlarin hijron, ajab,
Kim mening qatlimg’a boshtin tig’i po’lod aylamas.
Baski elg’a fosh etar ohim o’ti, jonon g’ami,
Bu jihatdin qolmadi ko’ksum aro pinhon g’ami,
Hech kimning boshig’a kelturmadi davron g’ami,
Ulcha bag’rimg’a qilur g’am neshidin hijron g’ami,
Tog’ning bag’rig’a metin birla Farhod aylamas.
Ekga jonondin,Amiro,qilma izhori g’ame,
Ishq asrorini arz etmakka yo’qtur mahrame,
Hasrat o’tidin ko’ngulga yo’q isiqroq hamdame,
Ey Navoiy,bo’lma oning yodidin g’ofil dame,
Sen kim o’ldung degalikim,meni ul yod aylamas.
LUTFIY G’AZALIGA MUXAMMAS
Necha dard izhor etsam,ul sanamdin chora yo’q,
Ne uchun qon to’kmasun ul ko’zki namdin chora yo’q,
Ranj ila mu’tod o’lanlarg’a sitamdin chora yo’q,
Ishq tushsa har ko’ngulg’a dardu g’amdin chora yo’q,
Yetsa chun nishtar jarohatg’a alamdin chora yo’q.
Soldi zulfi oraz ila ko’ksum ichra tobu tab,
O’rtadi mahzun ko’ngulni sham’i muhfildek tutab,
G’uncha yanglig’ qon o’lub bir amr mavhumi tilab,
Ey vujud,ul tor of’izdin hech bo’lsan,ne ajab,
Ushbu yo’lda yurug’anlarga adamdin chora yo’q.
Chun nihon etting sochingdin,orazing,ey mahjabin,
Bu ado birla yoshurding kufr shomi ichra din,
Talx etti ayshimi baxtim qaro,ko’nglum hazin,
Bir tutub zulfingni yuz ming zahr toptim zulmidin,
Ore-orekim,yilon tutqong’a samdin chora yo’q.
Baski yo’q ushshoq xayli ichra men yanglig’ g’ayur,
Gar Amir o’lsam muhabbat kishvari ichra bo’lur,
Qilmag’il ma’yus aylab notavonlardin nufur,
Eshikingdin qavlama,bu Lutfiyning jurmin kechur,
Kim bu bob ichra karimlarg’a karamdin chora yo’q.
ZALILIY G’AZALIGA MUXAMMAS
G’amingdin,ey pari ruxsora,joni notavonim bor,
Qilurg’a rang hijroning qilichin qatra qonim bor,
Firoqing bog’ida bulbul kibi ming dostonim bor,
Yuzungni ko’rmagach,ey guluzorim,yuz fig’onim bor,
Jahon bog’ida istarman seni to tanda jonim bor.
Tutoshdi ishq o’ti ko’nglum aro tadbir etolmayman,
Guli serobi ruxsoring anga tasvir etolmayman,
Muhabbat sharhini jon o’rtanur tahrir etolmayman,
Junun maktubini mazmunini taqrir etolmayman,
Eshitgon xalq yig’lar sho’layi tig’ zabonim bor.
Qadam urgan muhabbat ko’yiga afsona bo’lmasmu?
Parilar birla suhbat aylagon devona bo’lmasmu?
G’ami yor istagon ag’yordin begona bo’lmasmu?
Junun shahri sarosar,oqibat vayrona bo’lmasmu?
Ko’zum yoshi chu daryo har taraf obi ravonim bor.
Pariro’lar yuzini moh derman,ayb qilmanglar,
Sihi qadlar g’amidin oh derman, ayb qilmanglar,
Harimi dilni baytulloh derman, ayb qilmanglar,
Ko’ngulni poyi taxti shoh derman, ayb qilmanglar,
Vujudim shahrida lashkarkashi sohibqironim bor.
Amiro,menga o’xshab g’amda mu’tod o’lmag’il hargiz,
Asiri jilvayi ul sarvi ozod o’lmag’il hargiz,
Meni mahzun topib,ey ishq,jallod o’lmag’il hargiz,
Yiqildi deb Zaliliyni aduv shod o’lmag’il hargiz,
Madadkorim meni sulton Situqi Bug’roxonim bor.
TUYUQLAR
1
Orazing gulzori jannat bog’idur,
Tori zulfung jon qushini bog’idur,
Halqayi zunnor zulfung davrida
Kofiri ishq o’lmog’onlar bog’idur.
2
Bodasiz betobmen bu kecha men,
La’ling istab emdi jondin kechamen,
Sohili maqsadg’a yetgaymanmu deb,
Ko’z yoshim daryosida suv kechamen.
3
Benavomen yor ko’zu qoshidin,
Telba ko’nglum kelmas oni qoshidin,
Kofiru mo’min aning hayronidur,
Kufr izhor etti zulfu qoshidin.
4
Ul pari jonimg’a o’tlar yoqadur,
Kuygonim ko’nglig’a yaxshi yoqadur,
Ishqida har yon tushub jaybimg’a chok,
Telbamen piyrohanim beyoqadur.
