Назарда тутилаётган биринчи дунё ичида яна бир дунё бор, у – “ички табиат”, яъни инсоннинг ўзига берилган мўъжизалар оламидир. Туш ана шундай мўъжизалардан биридир. Шунинг учун ҳам қадим-қадимдан то ҳозиргача ижодкорлар яратаётган асарларини – иккинчи оламларини мукаммал қилишда, ўз фикр ва қарашларини, ғоя ва фалсафаларини чуқурроқ етказишда туш мотиви воситасидан фойдаланиб келишмоқда.

Биби Робиаъ САИДОВА
РОМАНЛАРДА ТУШ РАМЗЛАР
Аҳмад Аъзамнинг “Рўё ёхуд Ғулистонга сафар”
ва Нодар Думбадзенинг “Абадият қонуни” романлари мисолида

“Аввали ҳам, ўртаси ҳам, охири ҳам туш”

“Санъаткор ўзининг асари билан, биринчи дунёни Яратганнинг шаклу шамойили ва нусхасига ўхшатиб иккинчи табиатни яратади… Шарқда санъат асари санъаткорнинг ички табиати билан унинг теварагини қуршаган табиат ўртасидаги оҳангдошликни намоён қилади.” Рус адабиётшунос олими Александр Генис айтган биринчи дунё шу қадар ранг-барангки, кўриладиган, ҳис қилинадиган ҳамда изоҳлашга тасаввур ва тафаккур қуввати етмайдиган мўъжизаларга бойки, санъаткор ўзининг иккинчи дунёсини яратишда уларнинг айримларидангина фойдаланишга қодир холос. Шуниси ҳам борки, назарда тутилаётган биринчи дунё ичида яна бир дунё бор, у – “ички табиат”, яъни инсоннинг ўзига берилган мўъжизалар оламидир. Туш ана шундай мўъжизалардан биридир. Шунинг учун ҳам қадим-қадимдан то ҳозиргача ижодкорлар яратаётган асарларини – иккинчи оламларини мукаммал қилишда, ўз фикр ва қарашларини, ғоя ва фалсафаларини чуқурроқ етказишда туш мотиви воситасидан фойдаланиб келишмоқда.

Аҳмад Аъзамнинг “Рўё ёхуд Ғулистонга сафар” ва Нодар Думбадзенинг “Абадият қонуни” романларида ҳам муаллифлар ўзларининг иккинчи оламларини яратишда туш мотивига бот-бот мурожаат қилишган. Асарлар композициясида муҳим ўрин тутган ва уйғунлашиб кетган тушлар муаллифлар мақсадига кўра турли вазифаларни бажариб келади. Гоҳ асарнинг бутун ғоясини ифодаласа, гоҳ қаҳрамонлар руҳиятини ифодалашга хизмат қилади, гоҳ жамиятнинг қиёфасини изоҳласа, гоҳ рамзлар вазифасини бажаради. Ана шу тарзда ўқувчини ўзлари яратган оламдаги фикр ва фалсафанинг, шахс ва жамият муносабатларининг, ва ниҳоят, ўз ботиний дунёлари билан биринчи оламдаги сирли, илоҳий робиталарнинг кўз илғамас қирраларига назар ташлашига имконият яратишади.

Варгас Льоса ”Ёш романнависга хат” эссесида ёзувчиларнинг ўз оламларини яратишдан мақсадлари ҳақида шундай дейди: “Тасаввурда воқеа-ҳодисалар ва одамларни, янги оламни яратишга интилиш қачон ва қаерда пайдо бўлади? Менинг фикримча, жавоб битта – кимки ўзи яшаб турган воқеликдан ўзгача бир олам яратиш тасаввурига берилиб кетган бўлса, демак у атрофини ўраб турган реал дунёни қабул қила олмаяпти. Ҳаётдан мамнун, реал воқеликда руҳан осойишта яшаётган одамга хаёлларга берилиб, ўткинчи саробга ўхшаш рўёларга вақтини кетказишнинг нима кераги бор? Бундай тўқима ҳаёт реалликда ҳақиқатан ҳам содир бўлишини ҳар бир даврда одамлар орзу қилганлар. Бу реал ҳаётнинг портрети эмас, унинг ниқоби, тўғрироғи, унинг орқа томони. Одамлар реал ҳаётда эриша олмаган талаб-эҳтиёжларини, хоҳиш-истакларини қондириш йўлини тасаввурида пайдо қилишдир.”

Ана шу тахлит “тасаввурда пайдо қилиш”га Аҳмад Аъзам ўқувчини тезда олиб кира қолмайди. Гарчи асар “Рўё ёхуд Ғулистонга сафар” деб номланса-да, романдаги воқеалар жараёни тушда содир бўлса-да, қаҳрамон тилидан муаллиф “Ҳаётнинг асли билан у ҳақдаги тасаввурларим ўртасида адашиб юргандек бўламан. Ғулистонга ҳам шундай бориб қолдиммикан” деса-да, муаллиф сифатида китобнинг “Кириш” қисмида асл ҳақиқатни айтади: “Ёзувчи – ўз мамлакатида ўзи биладиган одамлар ва, энг асосийси, ўзи билган ҳаёт ичида ёзувчи, унинг хаёл тасаввурга бойлиги ўз юртида иш беради, яъни у асарларига материални шу ҳаётнинг ўзидан олади, ҳатто хаёлий асарлар яратса ҳам, хаёли шу ҳаётга таянади”. Фикрининг давоми сифатида эса: “Лекин мен кўрган Ғулистон шундай мамлакат эдики, унинг ўзи хаёл, у ерда ёзувчи одамнинг оғзини очиб томоша қилишдан бошқа ҳеч иш қўлидан келмайди”, деб аввалги қарашларини инкор этгандек бўлади. Яна бир ўринда: “…сизга таништирганим ғулийлар ҳам тўқима бадиий образлар эмас, балки, танқидчилар ибораси билан айтганда, образга прототип, яъни жонли одамлар”, дейди. Китоб эпиграфи билан эса ёзувчи ўқувчини яна юқоридаги жумлаларнинг тагмаъносини қайта-қайта мушоҳада қилишга ундайди: “Еттинчи жавоб: бу қиссамизнинг аввали ҳам туш, ўртаси ҳам туш, охири ҳам тушдир”.

Маҳорат билан битилган асарларда чиқиш йўллари бир нечта бўлган маъно лабиринтлари мавжуд бўлади. Ундан тўғри йўлни топиб чиқиб кета олиш китобхоннинг ўзига ҳавола этилади. “Манзил”га элтадигандек туюладиган йўллар ҳам кўп. Уларда адашмаслик, чалғимаслик ўқувчидан ўзига яраша эстетик тафаккурни, дидни талаб қилади. Юқорида келтирганимиз муаллиф айтган асар моҳиятига боғлиқ фикрлар хилма-хиллигида ҳам бизга лабиринт тақдим этилаётганини ҳис қилишимиз мумкин. Аҳмад Аъзам нафақат бу романи, балки бошқа кўплаб асарлари орқали китобхонни маъно лабиринтлари майдонига бошлайди.

“Рўё ёхуд Ғулистонга сафар” китоб номланишидан ҳам, асар қаҳрамони тили билан айтганда ҳам романдаги барча воқеалар ривожи тушда содир бўлар экан, биз унинг маъноларини таъбирлашга ҳаракат қиламиз. Авваламбор эпиграф ҳақида: “Еттинчи жавоб: бу қиссанинг аввали ҳам, ўртаси ҳам, охири ҳам тушдир”.

Аҳмад Аъзам романдаги воқеаларни ҳам, кўрганлари, ўй-мушоҳадалари, изтироблари, роман ичида келтирган ёшлиги, ота-онаси, акаси, ҳамкасблари билан юз берган воқеаларни ҳам барисини тушлигига ишора қилмоқда. Бу билан ўнг ҳам – ҳаёт ҳам лаҳзалик туш демоқчи. “Қиссамизнинг аввали” яъни қаҳрамоннинг Тошкентдан Жиззахга йўлга тушгани – агар Тошкентдан Жиззахгача йўлни умр деб қабул қилсак – туғилгани ҳам тушдир. “Ўртаси ҳам туш” – яъни Ғулистонга сафар ҳам туш. “Охири ҳам тушдир” – Жиззахга етиб боргани, яъни умр охири ҳам тушдир.

Маълумки, Юсуф алайҳиссаломнинг ўн бир юлдуз, қуёш ва ойнинг унга сажда қилгани ҳақида кўрган туши ўнгидан келади. Яъни туш ва ҳаёт бир хил. Икки марта юз берган битта воқеа – бири рамзий, бири асли.

Эпиграф – кўп луғатларда келтирилган маъноларига кўра асар мазмун-моҳиятининг эпиграф олинган асарга мослигига ишора вазифасини ўтайди, шунингдек, муаллифнинг мақсади, бадиий матннинг асосий ғоясини ифодалайди. Шу нуқтаи назардан Носириддун Рабғузийнинг “Қиссасул анбиё” асаридаги “Юсуф Сиддиқ Алайҳиссалом Қиссаси” бобидаги “Рўё”га эпиграф олинган қисмига эътибор бермай иложимиз йўқ: “Оллоҳ таоло китоби қадимда, Қуръони азими мунаввари каримда хабар бериб ёрлақадики, (Оят) «Биз сенга бу узун ва ахсан (энг яхши) қиссани баён қилмоқчимиз».

Савол: «Ахсан» демакда нима ҳикмат бор?

Жавоб: Қуръон ичидаги ҳамма қиссалардан каттароқ, фойдаси зиёдароқ қисса – Юсуф қиссасидир. Шу боисдан аҳсан қисса дейилади. Иккинчи жавоб шуки, бу қисса бошидан охиригача қирқ йил (баъзи манбаларда саксон йил) давом этгани учун ҳам шундай номланган. Учинчи жавоб шуки, бошқа қиссалар турли сураларда келди, аммо Юсуф қиссаси тўлалигича бир сурада келди. Тўртинчи жавоб: бошқа қиссалар воқеотлари ёт кишилар орасида кечади. Бу қисса эса ота-она ва биродарлар орасида кечгани туфайли ҳам энг яхши қисса дейилади. Бешинчи жавоб: бу қиссада роҳатда, машаққатда, Оллоҳ тоатида, ҳалойиқлар орасидаги эзгу муомала, озодликдаги ва бандиликдаги ҳолатлар борлиги учун ҳам яхши қиссадир. Олтинчи жавоб: Юсуфнинг қариндошлари билан яхши муомалада бўлгани, уларнинг жафосига сабр қилгани учун. Еттинчи жавоб: бу қиссанинг авали ҳам, ўртаси ҳам, охири ҳам туш бўлгани учун. Саккизинчи жавоб: бу қисса ишқ билан тамом бўлгани боис яхши қисса дейилади. Тўққизинчи жавоб: Расул алайҳиссалом дедиларки, кимки ўн балога йўлиқса ўн сурани ўқисин: васваса мендан кетсин деса «Алҳамду» сурасини, ўғрилардан омон бўлайин деса «Бақара» сурасини, қашшоқликдан қутилайин деса «Оли Имрон» сурасини, қайғулар менга ҳаром бўлсин деса «Аллам нашрах» сурасини, куфр ва ширкдан йироқ бўлайин деса «Ихлос» сурасини, сеҳр-жодуликдан омонлик истаса «Фалақ» ва «Нас» сураларини ўқисин. Агарки бу ўн балолар мендан нари бўлсин деса «Юсуф» сурасини ўқисин. Негаки, бу ўн балолар ҳаммаси «Юсуф» сурасида бордир.

Муаллиф “Рўё…”ни Юсуф қиссасига қурган деган фикрдан йироқмиз, аммо роман сюжетидаги баъзи воқеалар, образ ва тасвирларнинг моҳияти, тагмаъноларидаги ишоралар уқувчини Юсуф қиссасига етаклайди: биринчиси – Юсуф қиссаси ҳам “Рўё” ҳам туш мотивига қурилган; иккинчиси – қиссадаги Юсуф аввал озод эди, роман қаҳрамони ҳам эркин инсон эди; учинчиси – Юсуф ҳам банди бўлди, муаллиф-қаҳрамонни ҳам асир олишди, яъни “озодликдаги ва бандиликдаги ҳолатлар бор”; тўртинчиси – Юсуфни отаси кутяпти, қаҳрамонни оиласи кутяпти, яъни “ота-она ва биродарлар орасида кечгани”; бешинчиси – Юсуф ҳам ишқ савдосига учрайди, роман қаҳрамони ҳам, яъни “қисса ишқ билан тамом бўлгани боис яхши қисса дейилади”, тўғри бу ерда Юсуфнинг Зулайҳо ишқига жавоб бермаганлиги ва роман қаҳрамонининг бу туйғуга ром бўлгани фарқли воқеа, бу ҳолатни Юсуфнинг пайғамбарлиги ва роман қаҳрамонининг оддий бандалиги билан изоҳлаймиз; олтинчиси – Юсуфни бандиликдан қутилишига туш таъбирлаш қобилияти сабаб бўлади, ровий-қаҳрамоннинг асирликдан қутилишига ёзувчилик қобилияти, китоб сабаб бўлади; еттинчиси – Юсуф қиссасида юқоридаги парчада саналган балолар “Рўё”да ҳам мавжуд, масалан, занжирга эътиқод ва болаларни занжир билан дунёга келтириш васвасаси, руҳий эркинлик ўғрилари, маънавий қашшоқлик, қаҳрамонниг озодликка қайтиш ва ғулийларнинг қуллигидан изтироб қайғуси, Ғулистонда Худони танимасликлари – куфр ва ширк, ёлғонга қурилган сиёсатнинг, занжир эътиқодининг сеҳр-жодуси ҳамда ровий-қаҳрамоннинг ўз акаси ҳақидаги ҳикоясидаги жин-ажиналарнинг сеҳр-жодуси ва бошқалар; саккизинчиси – Юсуф қиссаси ҳам қалбни чиркинликдан, нафсу ҳаводан тозалашдан сабоқ беради, “Рўё…”нинг ҳам асл моҳиятида – қалбингизга қаранг, у бир Ғулистон, ёлғон ҳаваслар занжирига банди бўлманг, дунёга ва бандасига ҳукмрон бўламан деган нафсдан халос бўлинг, деган ғоя ётади.

Тушга яқин ҳолатини ифодалаб: “Ҳаётнинг асли билан у ҳақдаги тасаввурларим ўртасида адашиб юргандек бўламан. Ғулистонга ҳам шундай бориб қолдиммикан”, деган жумлага эътибор берайлик. Бу ерда ёзувчи туш кўрилаётган “Ҳаётнинг асли” деганда нимани, қаерни назарда тутяпти, поклик ва софликдан иборат руҳ макони бўлган оламними ёки залолатга ботган, инсоннинг ҳайвоний, шайтоний сифатлари ғалабасига қурилган Ғулистонними? Ёки Ғулистон – “тасаввурларим”ми?

Унда: “Лекин мен кўрган Ғулистон шундай мамлакат эдики, унинг ўзи хаёл, у ерда ёзувчи одамнинг оғзини очиб томоша қилишдан бошқа ҳеч иш қўлидан келмайди”, деган жумласига ҳам эътибор қаратишимизга тўғри келади. Романда тасвирланган Ғулистондаги ҳаёт инсон эркининг, руҳининг дўзахи, ҳатто у хаёл бўлса ҳам, ҳатто у туш бўлса ҳам, на уни, на фуқароларини ўзгартириб бўлмайди. Ёзувчининг, яъни бу дунёни қабул қилолмаётган, ғайриинсоний эканлигини кўриб турган, “ҳаётнинг асли” нима эканлигини уларга уқтиролмаётган, фикрлаётган инсоннинг “томоша қилишдан бошқа ҳеч иш қўлидан келмас”лиги орқали муаллиф инсон тийнатидаги аҳволга ҳам ишора қилади. Бу “хаёл – туш” – Ғулистон орқали учта ишорани тасаввур қилиш мумкин: биринчиси, Ғулистон – собиқ шўро мамлакати – якка инсон унга қарши чиқиши маҳол; иккинчиси, Ғулистон – инсоннинг ботини – руҳидаги қулликни, нафсни енгишга ожиз; учинчиси, Ғулистон – асар қаҳрамони тушиб қолган мамлакат.

Муаллиф аксарият ҳолларда туш тафсилотини келтиришдан кўра ровий қаҳрамоннинг ўз тушлари ҳақида мушоҳадаларини тақдим қилади. Натижада қаҳрамоннинг руҳий ҳолати, кайфияти, ички оламидаги парокандаликни, безовталикни ўқувчи ҳам ҳис қилади ва нимадир юз беришини кута бошлайди.

Романнинг “Кириш” қисмида ўқиймиз: “Тушларим ҳам жуда ғалати: кундузи нимани кўрсам, ким билан гаплашсам, нимани тортишган бўлсам, ҳаммаси тўппа-тўғри тушимга ўтиб кетади, яна бунинг туш эканини билиб ётаман, билиб турсам-да, тушимда яйраб юролмайман, кундузи гапимни ўтказолмаганлар билан яна айтишаман, бўғиламан, асабим бузилгандан кейин тушим секин ғувиллаб айнийди: хотиним, болаларим борлигини билиб ётган ҳолимда ҳали уйланмай юрган йилларимга ўтиб қоламан, машинамга ўтираман, лекин ҳайдай олмай, қандай юрғизиш керак, деб қийналаман, машинанинг ўзи юриб кетади, мен уни бошқаролмайман, чунки оёғим қимирламайди, тепинаман-да, илкис уйғонаман, чунки оёғимга кўрпа ўралиб қолган бўлади. Баъзан қийналиб кетсам, тушимдаёқ уйғониб оламан, давомини кўриш азобини ўзим тўхтатаман. Йўқ, тушим тўхтамайди, лекин ана шу тушимда «Ҳа! Ҳа! Қани, очдик!», деб бир силкиниб кўзимни мажбурлаб очаман”.

Бу тафсилотдаги деталларга – кимлар биландир тортишиш, айтишиш, яйраб юролмаслик, машинани юргизолмай қийналиш, бошқаролмаслик, оёқнинг қимирлолмаслиги – эътибор берилса, қаҳрамон ўнгидаги ҳаётда нимадандир азобланиб, қаттиқ изтироб чекиб яшаётганлигини англаш мумкин. Муаллиф яна бир ўринда “бир тушни тез-тез кўраман” деб ўн беш йилча олдин ижарада турган ҳовлини ва гўё ижара пулини бермаган бўлиб чиқишини, “чораси-ечими йўқ эзгин бир хаёлда ётаверишини”, ижарачи кампирнинг қиз неварасининг қўпол муомаласи ва бақиришларидан юрагида қолган қўрқувнигина ҳис қилишини баён қилади. Бу ҳолатдан мудом ўзини айбдор туйиб яшашга кўниктирилган, қўрқув қулига айланган шахс рамзини ҳам уқиш мумкин. Қолаверса, файласуфларнинг: “Инсон тушларида келажак ҳаётга тайёргарлик кўради”, деган гапи бор. Шундан келиб чиқилса, бу тушлардан қаҳрамонни нимадир кўнгилсиз ёки азобли воқеа кутаётганига ишорани ҳам англаса бўлади. Дарҳақиқат, ўша воқеа юз беради – ровий-қаҳрамон йўлдан адашиб Ғулистон деган истибдод ва қуллик мамлакатига тушиб қолади.

Адабиётшунос олим Е.Ф. Волик адабий тушларни уч гуруҳга бўлади:1)Характерга тегишли тушлар – унда қаҳрамоннинг яширин табиати, ички “мен”и очиб берилади; 2)Башорат(проскопик) тушлар – қаҳрамоннинг, ҳатто бутун инсониятнинг келажаги башорат қилинади; 3) Инқироз(кризис) тушлар – инсоннинг кундалик турмушга муносабатини, ҳатто ҳаётини ўзгартириб юборади.

Ушбу гуруҳларнинг қамрови анча тор, шартли равишда белгиланганини эътиборга олган ҳолда А.Аъзам романида мазкур гуруҳларнинг учаласига ҳам тегишли бўлган адабий тушларни қўллаганини эътироф этиш мумкин. Юқоридаги туш табиийки, биринчи гуруҳга мансуб. Қуйида келтириладиган ғулия қизнинг туш ҳақидаги иқрорини эса учинчи гуруҳ тушларга тегишли деса бўлади:

«Йўқ, – деди қиз. – занжирсиз қолишдан занжирнинг ўзи асрасин!

Мен ҳатто тушимда ҳам… вой, узр, ҳеч кимга айтманг, илтимос қиламан!» Қизнинг ранги ўчиб, ниҳоятда қўрқиб кетди. «Бу билмасин», деб, отини айтмай, кўрсаткич бармоғи билан қошини силади. Билиб тургандирсиз, ҳалиги холдорнинг бир қоши оқлигига ишора қилди. «Яхши ғулий экан-ку у, кейин, нима, тушингизни ҳам текширадиларми?», деб сўрадим. «Яхши ғулий яхши ғулий бўлгани учун ҳам сидқидилдан, ҳалол ишлайди, ҳеч бир нарсани яшириб қолмайди. Тушда занжирсиз юриш ҳам ғулийнинг асли ичида ғулийликка содиқ эмаслигига далолат деб қаралади. Мен унақа туш кўрмайман. Мисол учун деб, оғзимдан чиқиб кетди. Сиз эшитмадингиз, мен айтмадим, ўтиниб сўрайман», деб ёлворди қиз. Шу ялинаётган пайтда кўзимга қараб қўйиб, баттар саросимага тушди. «Вой, мен тамом бўлдим, энди тозалаш сабоғига тушаман», деб йиғлаб юборди”.

Ушбу тафсилот Ғулистондаги жамиятнинг қиёфасини чуқурроқ очиб бериш учун романга киритилгани шубҳасиз. Маълумки, ушбу асар сюжетини ҳаракатлантирувчи, қаҳрамонлар психологиясини очиб берувчи, ровийнинг фикр ва мулоҳазалар оқимини йўналтириб турувчи, умуман романдаги воқеалар тизимини бир-бирига боғлаб турувчи асосий рамз бу занжир. Қаҳрамон Жиззах йўлидан бурилиб бориб қолган мамлакат тасвири ҳам, фуқаролари тасвири ҳам занжир-ғул билан бошланади. Ровий-қаҳрамон айтганидек: “Амалдори ҳам, ҳайдовчиси ҳам, қўриқлаб юрган каттаю кичик аскарлари ҳам, хуллас ҳаммаси занжирга чулғанган… Шу қадар кўникиб кетганларки, усиз юрмайдилар, юрмаганлар ҳам, юришни тасаввурларига ҳам келтирмайдилар.” Ана шундай жамият вакилининг ҳатто тушида ўзини занжирсиз кўриши, албатта унинг тақдирини ўзгартириб юбориши мумкин.

Бу лавҳа ўқувчини қуйидаги хулосаларни чиқаришга ундайди:

1) Ғулистонда шахс – ғулия қиз ўзининг инсонлик қадр-қимматини унутган; 2) занжир, яъни қуллик эътиқодга айланган; 3) ўзини занжирсиз ҳолда ҳатто туш кўришга ҳам ҳақли деб билмайди; 4) жамият ғулийларнинг нафақат фикр ўйлари, сўзлари, ҳаракатлари, балки тушларига ҳам ҳоким; 5) ўзини занжирдан озод деб тасаввур қилиш, туш кўриш жиноят ва исён сифатида қаралади; 6) озодликни туш кўрган ғулий учун дастлабки жазо – ғулийлар ўлимдан ҳам баттар қўрқадиган – тозалаш сабоғи жорий этилган; 7) воқеа собиқ шўро жамиятидаги маънавий зуғумга ишора; 8) инсонни “мен шундай бўлиб қолмаганманми” деб ўз ботинига назар ташлашга чақирув; 9) яшаб турган жамиятини шу аҳволга тушмаслиги учун огоҳ бўлишга даъват.

Ровий-қаҳрамоннинг ўзи Ғулистонда ғайриихтиёрий сафарда бўлган чоғида деярли туш кўрмайди. Фақат ҳикояси давомида асирликкача бўлган ҳаётини эслаган чоғларида олдинги кўрган тушларини тафтиш қилади. Муаллиф туш масаласида нега бу усулни қўллаганига фақат битта изоҳ бўлиши мумкин: туш бу бошқа таърифлари билан бирга – йўл, хабар, башорат, ишора, маълумлик, маъно ва умид ҳам, шундай экан, маънавий таназзулга юз тутган, тоталитар давлатда, шахс “мен”ининг кушандаси бўлган жамиятда юқоридаги тушунчаларга ўрин бўлиши мумкинми?!

Туш-мулоқотлар

Адабиётшунос олимлар бадиий тушларни асардаги вазифасига кўра қуйидагича тасниф қилишади: 1) тасвирланаётган воқеаларга изоҳ ва баҳо берадиган тушлар; 2) қаҳрамонларга психологик характеристика берадиган тушлар; 3) асарнинг ғоявий мазмунини мушоҳада қилишга кўмаклашадиган тушлар; 4) «илоҳий мужда, овоз» — яратган билан мулоқот тарзидаги тушлар.

Нодар Думбадзенинг “Абадият қонуни”да асар сюжетига киритилган тушлар юқорида таснифланган вазифаларнинг ҳаммасини бажаришга хизмат қилишини кўрамиз. “Рўё…”да аксарият ҳолларда тушлар ҳақида мушоҳада қилиш йўлидан борилса, “Абадият қонуни”да бошдан оёқ тушнинг ўзи тасвирланади. Адабиётшунос олима О.Б. Улибина тушларнинг асар сюжетини ташкил қилишдаги ролига баҳо бериб: “Туш ҳам сирли ва фантастик асарнинг бир тури. Уларда ҳам экспозиция, кульминацион нуқта ва ечим борлигини ажратиб кўрсатиш мумкин”, дейди. “Абадият қонуни”даги кўпгина тушлар ана шу таърифга мос келади. Агар А.Аъзам  ўз романида туш мотивига Юсуф алайҳиссалом қиссасига мурожаат қилган бўлса, Н.Думбадзе Исо алайҳиссалом қиссасига мурожаат қилади. Бу тушлар қаҳрамоннинг руҳий дунёси манзарасини бериш учун, ўзининг инсон ва олам, шахс ва жамият борасидаги ғоявий-фалсафий қарашларини ифода этиш учун хизмат қилади. Юрак хуружи билан касалхонага тушган Бачана ҳушсиз – кома ҳолатда туш кўради:

“Бемор юзига нам дока текканини сезди. Кейин унинг танасини оҳиста кўтариб, қайиққа жойлашди. Сўнг…

…Сўнг қайиқ ойнадай сип-силлиқ денгиз сатҳидан хиёл тебраниб
сузиб кетди. Қўққисдан қайиқчи каттакон занглаган мих олиб, беморнинг кўкрагига қўйди ва мушти билан бир уриб, уни харракка қоқиб ташлади…

 – Михларни ким суғуриб олади?!
– У ёқда, нариги соҳилда суғуриб олишади!..

Орадан минг йил ўтди, бемор бирдан аллақандай турткини сезди. Унинг зарбидан гўё юрагига пичоқ санчилгандай бўлди. Қайиқ соҳилга урилган эди.

Бир зумда қайиқни оломон қуршаб олди…

Орадан яна минг йил ўтди. Одамлар бемор танасидаги михларни тишлари билан тортишарди…

– Хўш, қалай? – деб сўради бошлиқ.
– Кўтариляпти! – жавоб беришди унга тобелари.

– Афтидан, халос бўлди шекилли! – деди мониторнинг ёнида турган одам.
– Думалаб кетди! – бемор енгил тин олди.

– Нима думалаб кетди? – деб сўради врач ажабланиб.
– Ғилдирак! – деб жавоб берди бемор.

– Қанақа ғилдирак? Қаёқдан думалаб кетди? – Врачнинг овози бу гал титраб чиқди.
– Мана бу ердан, ман бу ердан, батоно! – бемор қўлини кўксига қўйиб, жилмайди”.

Авваламбор, муаллиф бу ерда Исонинг чорчўпга михланишига ишора қилиб шахс ва жамият ўртасидаги ихтилоф азалий тақдир эканлигини, Исо замонида ҳам шу савдо мавжуд бўлганлигини айтмоқда. Шу билан бирга ушбу туш романини шўро тузуминининг таҳдидли нигоҳлари остида ёзаётган, коммунистик идеалларга хизмат қилаётган, ўша тузум бериб қўйган мансаблардан бирига ўтирган депутат Н.Думбадзенинг асл руҳий дунёси ҳақида ҳам тасаввур беради.

Тушни юқорида келтирилган адабий тушлар таснифига кўра қаҳрамоннинг кейинги тақдиридан хабар берувчи башорат тушлар гуруҳига киритиш мумкин. Вазифасига кўра эса “асарнинг ғоявий мазмунини мушоҳада қилишга кўмаклашадиган тушлар” сирасига тааллуқли. Тушнинг ўзи ҳам, деталлар ҳам рамзлар эканлиги оддий китобхонга ҳам тушунарли деб ўйлайман. Баъзиларини санаб ўтамиз: 1.“Қайиққа михлаб ташланган, ҳамманинг ёдидан кўтарилган ёлғизгина” бемор бу – Исо; 2. Мовий денгиз – бу дунё ва у дунё оралиғидаги йўл; 3. Занглаган михлар – бу дунёдаги азоб ва гуноҳлар; 4. Қайиқчи – бу дунёдаги жамоа, жамият; 5. Қайиқчининг “у ёқда, нариги соҳилда суғуриб олишади”, деган сўзларини – у дунёда азоб ва гуноҳлардан фориғ бўласан, деб тушуниш мумкин; 6. Михни суғуриш жараёни – Исонинг хочдан олиниш лавҳаси. 7. Орадан икки марта минг йил ўтиши – Исо туғилгандан буён ўтган фурсат; 8. Беморнинг ҳаётга қайтиши – Исонинг қайтиши ҳамда унинг даволаш ва ўликни тирилтира олиш каромати рамзи. Тушнинг рамзий хулосаси шуки – бу дунё, жамият қанчалик залолатга ботмасин, одамлар бир-бирининг кўксига қанча мих қоқмасин эзгуликка умид, нур сўнмайди, Бачанага ўхшаганлар қайта тирилаверади.

Ёзувчи Бачананинг табиатини очиб бериш учун, унинг энг қадрли  ва пинҳон ўй ва туйғуларини ифодалаш учун одатдаги бадиий ифода воситалари кўнгилдагидай натижа бермаслигини ҳис қилган лаҳзаларида адабий тушга қайта-қайта мурожаат қилади. Бир куни тушида уни қордай оппоқ тойчоқ гўзал маъволардан олиб ўтиб бир ибодатхонага олиб келади, “Ибодатхонанинг эшиги очилиб, остонада чақалоқ кўтарган Биби Марям кўринди. “Ё парвардигор”, – деб кўнглидан ўтказди Бачана ва аста тиз чўкди…” Умр бўйи тоат-ибодат қилиб бундай тушни кўришга мушарраф бўлмай ўтиб кетадиганлар қанча! Кундуз кунлари палатадоши руҳоний Иорам билан диндан кўра коммунистик мафкуранинг ғоялари афзалроқ экани ҳақида баҳс қиладиган Бачананинг бундай шарафга ноил бўлишининг боиси нима? Табиийки, бундай саволлар ўқувчини Бачананинг қалбига, ҳаёт тарзига, адолат ва ҳақиқат йўлида қилаётган ишларига назар ташлашга ундайди.

Бачана Рамишвилининг қуёшнинг ўлими ҳақида кўрган туши адабий туш таснифига кўра “инқироз (кризис) тушлар” гуруҳига киради ва хабар, огоҳлантириш вазифасини ўтайди дейиш мумкин:

“Қуёш улкан кумушранг тўшакда ястаниб ётарди. Унинг боши казбек тоғининг мангу қорлик билан қопланган ёнбағрида камалакдай товланарди. Мажолсиз қўллари пастга осилиб, шалвираб турарди.

Қуёш оғир-оғир нафас оларди.
Қуёш ҳаёт билан видолашарди.

Бачана, ҳазрат Иорам ва Булика тиз чўкканча жон бераётган олам чароғига қўлларини чўзиб, ёлворишарди:
– Бизни тарк этма, қуёш! Ўлмагин, буюк Офтоб!..

Бутун инсоният жон талвасасига тушган Қуёшга изтироб билан тикилиб қолган эди. Кўча ва кўприклар, дала ва йўллар, айвону томлар одамга тўла эди. Дарахтларнинг шохлари болаларга тўлиб кетганидан синиб тушай дерди.

– Бизни тарк этма, Офтоб! – дея инграрди одамзод…

– О, олам чароғи! Биздан юз ўгирма, раҳм-шафқат қил! Бундан кейин бир-биримизни севамиз, ўлимни ҳам муҳаббатга айлантирамиз! Биз, яъни Автандил, ҳазрат Иорам ва мен, муҳаббатингни қайтаришларини сўраб, ер юзидаги барча одамларга сенинг номингдан мурожаат қиламиз! Имоним комилки, инсоният сенинг чақириғингга лаббай деб жавоб беради, нафрат ва адоватни маҳв этиб, рўйи заминга яна муҳаббат чечакларини экади!.. Фақат бизга оқ фотиҳаю меҳр-шафқат уруғидан берсанг бас! – дея илтижо қилди Бачана.

Шунда Офтоб Бачананинг бошига ўзининг иссиқ кафтини қўйди. Бачана вужудига қуёш ҳарорати билан бирга поёнсиз бир муҳаббат ва шафқат туйғуси сингиб бораётганини ҳис қилди. Офтоб бир сесканди-ю, сўнгги бор қаттиқ керишиб… сўнди.

Бирдан Булика ҳали совуб улгурмаган Қуёш бағрига ўзини отди ва йиғлаб ёлвора бошлади:
– Мениям бирга олиб кет, Офтоб! Сенсиз яшаёлмайман! Муҳаббатдай мени бағрингга жо қил! Ўтинаман сендан, олам чароғи!

Бачана билан ҳазрат Иорам бу ҳолни даҳшат ичида кузатиб туришди. Булика жони узилган қуёш бағрига сингиб, нурга айланди, сўнг Офтоб билан бирга ял-ял товланаётган камалак рангига қўшилиб кетди…”

Авваламбор бу туш хабар берганлигини айтиб ўтиш лозим: эрталаб Бачана ўрнидан туриб тушини ҳазрат Иорамга айтиб бераётганда “жони узилган қуёш бағрига сингиб, нурга айланган” Булика оламдан кўз юмган экан. Қуёшнинг эзгулик ва Худо рамзи сифатида келаётганлиги ушбу тушнинг вазифасига кўра «илоҳий мужда, овоз» – яратган билан мулоқот тарзидаги тушлар сирасига киришини англатади.

Гарчи тушнинг ўзи ёзувчининг мақсад-муддаосини, фалсафасини изоҳларсиз ифодалаб турган бўлса-да, айрим рамзларга тўхталиб ўтиш жоиз. Қуёшнинг ўлими – одам маънавий таназзулга юз буриб, оламни ҳам етаклаб кетаётганлиги ва Худони, эътиқодни батамом унутганлиги рамзи. Бошқача айтганда ер юзидаги минг-минглаб жамиятлар ва шахслар ўртасидаги муносабатлар яратганнинг иродасига тескари – меҳру муҳаббат ўрнига жабру зулм, адолат ва тенглик ўрнига адоват, бир-бирига қуллик, бир-бирига худолик русумига ўтганлиги ва қалбларидаги нурдан маҳрум бўлганликлари рамзи. Иккинчиси: Бачана илтижо қилиб бўлгач, қуёшнинг жон таслим қилишдан олдин унинг бошига қўлини қўйганлиги ва вужудига “поёнсиз бир муҳаббат ва шафқат туйғусини сингдиргани” – ҳали нажот борлиги, у Бачанага ўхшаганларда эканлиги рамзи.

Бу туш-мулоқотларни бир чизиққа тизиб чиқса роман ичида яна бир роман воқеалари кечаётгандек бўлади. Н.Думбадзе сўз, фикр, эътиқод эркинлигидан маҳрум қилинган жамиятда ўзининг ички қиёфасини, шахс ва жамият ҳақидаги фалсафасини бошқа йўл билан ифодалай олмас эди. Ёзувчининг ғоявий-фалсафий концепциясини очиб берадиган энг муҳим туш эпизоди Бачананинг Исо алайҳиссалом билан суҳбатидир.

“…Ҳангу манг бўлиб қолган Бачана тиз чўкиб, ўспиринга бош эгиб таъзим қилди ва:
– Сени кўриб, борлигингга имон келтирдим, – деди.

Шунда Исо алайҳиссалом шундай жавоб берди:
– Сен мени кўрганингдан кейин борлигимга ишонч ҳосил қилдинг. Илло, мени кўрмасдан туриб имон келтирганлар хушбахтдир…”, деб якунланадиган бу туш фалсафий-ахлоқий, ижтимоий-илоҳий мезонлар билан таҳлил қилинадиган алоҳида тадқиқот мавзуидир.

Хулоса қилиб шуни айтиш мумкинки, Аҳмад Аъзам ва Нодар Думбадзе бу оламнинг инъикоси сифатида яратган ўз оламларида – “Рўё ёхуд Ғулистонга сафар” ва “Абадият қонуни” романларида турли бадиий воситалар қаторида адабий туш мотивидан унумли фойдаланганлар. Бадиий туш услубининг турлари ва уларнинг вазифаларидан келиб чиқиб объект романларда қаламга олинган жамият моделини, қиёфасини, қаҳрамонларнинг руҳиятини талай рамзлар ёрдамида очиб берганлар.

Асарлар сюжетига адабий тушларни киритишда иккала ёзувчи услубининг муштарак ва фарқли томонлари мавжуд. Масалан А.Аъзам ўз романида туш мотивига Юсуф алайҳиссалом қиссасига мурожаат қилган бўлса, Н.Думбадзе Исо алайҳиссалом қиссасига мурожаат қилган. Бу билан муаллифлар шахс ва жамият ўртасидаги ихтилоф азалий тақдир эканлигини, Исо алайҳиссалом замонида ҳам, Юсуф алайҳиссалом замонида ҳам шу савдо бўлганлигини ва инсоният покланиш йўлидан қайтмай келаётганлигини таъкидлаганлар.

А.Аъзам аксарият ҳолларда туш тафсилотини келтиришдан кўра  ровий-қаҳрамоннинг ўз тушлари ҳақида мушоҳадаларини тақдим қилса, Н.Думбадзе тушдаги воқеаларни батафсил тасвирлаш йўлидан боради. Бу тушлар муаллифларнинг инсон ва олам, шахс ва жамият борасидаги ғоявий-фалсафий қарашларини ифода этиш учун, инсониятни ўз қалбидан огоҳликка даъват этиш учун, кўнгилларда одамзоднинг келажагига ишонч чироғини ёқиш учун хизмат қилган.

Манба: “Ўзбек тили ва адабиёти” журнали, 2016 йил, 5-сон

Мақола муаллифи ҳақида:
Биби Робиъа Саидова 1991 йилда Урганч шаҳрида туғилган. Тошкетдаги 24- ва 243- мактабларда таҳсил олган. ЎзМУ филология факультетининг магистратурасини тугатган. Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмаси ва “Ижод” фонди томонидан “Биринчи китобим” лойиҳаси асосида “Парвоз” номли ҳикоялар тўплами нашр қилинган. Ғ.Ғулом номли НМИУ да “Какку овози” номли китоби чоп этилмоқда.

Bibi Robia’ SAIDOVA
ROMANLARDA TUSH RAMZLAR
Ahmad A’zamning “Ro‘yo yoxud G‘ulistonga safar”
va Nodar Dumbadzening “Abadiyat qonuni” romanlari misolida

“Avvali ham, o‘rtasi ham, oxiri ham tush”

“San’atkor o‘zining asari bilan, birinchi dunyoni Yaratganning shaklu shamoyili va nusxasiga o‘xshatib ikkinchi tabiatni yaratadi… Sharqda san’at asari san’atkorning ichki tabiati bilan uning tevaragini qurshagan tabiat o‘rtasidagi ohangdoshlikni namoyon qiladi.” Rus adabiyotshunos olimi Aleksandr Genis aytgan birinchi dunyo shu qadar rang-barangki, ko‘riladigan, his qilinadigan hamda izohlashga tasavvur va tafakkur quvvati yetmaydigan mo‘’jizalarga boyki, san’atkor o‘zining ikkinchi dunyosini yaratishda ularning ayrimlaridangina foydalanishga qodir xolos. Shunisi ham borki, nazarda tutilayotgan birinchi dunyo ichida yana bir dunyo bor, u – “ichki tabiat”, ya’ni insonning o‘ziga berilgan mo‘’jizalar olamidir. Tush ana shunday mo‘’jizalardan biridir. Shuning uchun ham qadim-qadimdan to hozirgacha ijodkorlar yaratayotgan asarlarini – ikkinchi olamlarini mukammal qilishda, o‘z fikr va qarashlarini, g‘oya va falsafalarini chuqurroq yetkazishda tush motivi vositasidan foydalanib kelishmoqda.

Ahmad A’zamning “Ro‘yo yoxud G‘ulistonga safar” va Nodar Dumbadzening “Abadiyat qonuni” romanlarida ham mualliflar o‘zlarining ikkinchi olamlarini yaratishda tush motiviga bot-bot murojaat qilishgan. Asarlar kompozitsiyasida muhim o‘rin tutgan va uyg‘unlashib ketgan tushlar mualliflar maqsadiga ko‘ra turli vazifalarni bajarib keladi. Goh asarning butun g‘oyasini ifodalasa, goh qahramonlar ruhiyatini ifodalashga xizmat qiladi, goh jamiyatning qiyofasini izohlasa, goh ramzlar vazifasini bajaradi. Ana shu tarzda o‘quvchini o‘zlari yaratgan olamdagi fikr va falsafaning, shaxs va jamiyat munosabatlarining, va nihoyat, o‘z botiniy dunyolari bilan birinchi olamdagi sirli, ilohiy robitalarning ko‘z ilg‘amas qirralariga nazar tashlashiga imkoniyat yaratishadi.

Vargas Losa ”Yosh romannavisga xat” essesida yozuvchilarning o‘z olamlarini yaratishdan maqsadlari haqida shunday deydi: “Tasavvurda voqea-hodisalar va odamlarni, yangi olamni yaratishga intilish qachon va qayerda paydo bo‘ladi? Mening fikrimcha, javob bitta – kimki o‘zi yashab turgan voqelikdan o‘zgacha bir olam yaratish tasavvuriga berilib ketgan bo‘lsa, demak u atrofini o‘rab turgan real dunyoni qabul qila olmayapti. Hayotdan mamnun, real voqelikda ruhan osoyishta yashayotgan odamga xayollarga berilib, o‘tkinchi sarobga o‘xshash ro‘yolarga vaqtini ketkazishning nima keragi bor? Bunday to‘qima hayot reallikda haqiqatan ham sodir bo‘lishini har bir davrda odamlar orzu qilganlar. Bu real hayotning portreti emas, uning niqobi, to‘g‘rirog‘i, uning orqa tomoni. Odamlar real hayotda erisha olmagan talab-ehtiyojlarini, xohish-istaklarini qondirish yo‘lini tasavvurida paydo qilishdir.”

Ana shu taxlit “tasavvurda paydo qilish”ga Ahmad A’zam o‘quvchini tezda olib kira qolmaydi. Garchi asar “Ro‘yo yoxud G‘ulistonga safar” deb nomlansa-da, romandagi voqealar jarayoni tushda sodir bo‘lsa-da, qahramon tilidan muallif “Hayotning asli bilan u haqdagi tasavvurlarim o‘rtasida adashib yurgandek bo‘laman. G‘ulistonga ham shunday borib qoldimmikan” desa-da, muallif sifatida kitobning “Kirish” qismida asl haqiqatni aytadi: “Yozuvchi – o‘z mamlakatida o‘zi biladigan odamlar va, eng asosiysi, o‘zi bilgan hayot ichida yozuvchi, uning xayol tasavvurga boyligi o‘z yurtida ish beradi, ya’ni u asarlariga materialni shu hayotning o‘zidan oladi, hatto xayoliy asarlar yaratsa ham, xayoli shu hayotga tayanadi”. Fikrining davomi sifatida esa: “Lekin men ko‘rgan G‘uliston shunday mamlakat ediki, uning o‘zi xayol, u yerda yozuvchi odamning og‘zini ochib tomosha qilishdan boshqa hech ish qo‘lidan kelmaydi”, deb avvalgi qarashlarini inkor etgandek bo‘ladi. Yana bir o‘rinda: “…sizga tanishtirganim g‘uliylar ham to‘qima badiiy obrazlar emas, balki, tanqidchilar iborasi bilan aytganda, obrazga prototip, ya’ni jonli odamlar”, deydi. Kitob epigrafi bilan esa yozuvchi o‘quvchini yana yuqoridagi jumlalarning tagma’nosini qayta-qayta mushohada qilishga undaydi: “Yettinchi javob: bu qissamizning avvali ham tush, o‘rtasi ham tush, oxiri ham tushdir”.

Mahorat bilan bitilgan asarlarda chiqish yo‘llari bir nechta bo‘lgan ma’no labirintlari mavjud bo‘ladi. Undan to‘g‘ri yo‘lni topib chiqib keta olish kitobxonning o‘ziga havola etiladi. “Manzil”ga eltadigandek tuyuladigan yo‘llar ham ko‘p. Ularda adashmaslik, chalg‘imaslik o‘quvchidan o‘ziga yarasha estetik tafakkurni, didni talab qiladi. Yuqorida keltirganimiz muallif aytgan asar mohiyatiga bog‘liq fikrlar xilma-xilligida ham bizga labirint taqdim etilayotganini his qilishimiz mumkin. Ahmad A’zam nafaqat bu romani, balki boshqa ko‘plab asarlari orqali kitobxonni ma’no labirintlari maydoniga boshlaydi.

“Ro‘yo yoxud G‘ulistonga safar” kitob nomlanishidan ham, asar qahramoni tili bilan aytganda ham romandagi barcha voqealar rivoji tushda sodir bo‘lar ekan, biz uning ma’nolarini ta’birlashga harakat qilamiz. Avvalambor epigraf haqida: “Yettinchi javob: bu qissaning avvali ham, o‘rtasi ham, oxiri ham tushdir”.

Ahmad A’zam romandagi voqealarni ham, ko‘rganlari, o‘y-mushohadalari, iztiroblari, roman ichida keltirgan yoshligi, ota-onasi, akasi, hamkasblari bilan yuz bergan voqealarni ham barisini tushligiga ishora qilmoqda. Bu bilan o‘ng ham – hayot ham lahzalik tush demoqchi. “Qissamizning avvali” ya’ni qahramonning Toshkentdan Jizzaxga yo‘lga tushgani – agar Toshkentdan Jizzaxgacha yo‘lni umr deb qabul qilsak – tug‘ilgani ham tushdir. “O‘rtasi ham tush” – ya’ni G‘ulistonga safar ham tush. “Oxiri ham tushdir” – Jizzaxga yetib borgani, ya’ni umr oxiri ham tushdir.

Ma’lumki, Yusuf alayhissalomning o‘n bir yulduz, quyosh va oyning unga sajda qilgani haqida ko‘rgan tushi o‘ngidan keladi. Ya’ni tush va hayot bir xil. Ikki marta yuz bergan bitta voqea – biri ramziy, biri asli.

Epigraf – ko‘p lug‘atlarda keltirilgan ma’nolariga ko‘ra asar mazmun-mohiyatining epigraf olingan asarga mosligiga ishora vazifasini o‘taydi, shuningdek, muallifning maqsadi, badiiy matnning asosiy g‘oyasini ifodalaydi. Shu nuqtai nazardan Nosiriddun Rabg‘uziyning “Qissasul anbiyo” asaridagi “Yusuf Siddiq Alayhissalom Qissasi” bobidagi “Ro‘yo”ga epigraf olingan qismiga e’tibor bermay ilojimiz yo‘q: “Olloh taolo kitobi qadimda, Qur’oni azimi munavvari karimda xabar berib yorlaqadiki, (Oyat) “Biz senga bu uzun va axsan (eng yaxshi) qissani bayon qilmoqchimiz”.

Savol: “Axsan” demakda nima hikmat bor?

Javob: Qur’on ichidagi hamma qissalardan kattaroq, foydasi ziyodaroq qissa – Yusuf qissasidir. Shu boisdan ahsan qissa deyiladi. Ikkinchi javob shuki, bu qissa boshidan oxirigacha qirq yil (ba’zi manbalarda sakson yil) davom etgani uchun ham shunday nomlangan. Uchinchi javob shuki, boshqa qissalar turli suralarda keldi, ammo Yusuf qissasi to‘laligicha bir surada keldi. To‘rtinchi javob: boshqa qissalar voqeotlari yot kishilar orasida kechadi. Bu qissa esa ota-ona va birodarlar orasida kechgani tufayli ham eng yaxshi qissa deyiladi. Beshinchi javob: bu qissada rohatda, mashaqqatda, Olloh toatida, haloyiqlar orasidagi ezgu muomala, ozodlikdagi va bandilikdagi holatlar borligi uchun ham yaxshi qissadir. Oltinchi javob: Yusufning qarindoshlari bilan yaxshi muomalada bo‘lgani, ularning jafosiga sabr qilgani uchun. Yettinchi javob: bu qissaning avali ham, o‘rtasi ham, oxiri ham tush bo‘lgani uchun. Sakkizinchi javob: bu qissa ishq bilan tamom bo‘lgani bois yaxshi qissa deyiladi. To‘qqizinchi javob: Rasul alayhissalom dedilarki, kimki o‘n baloga yo‘liqsa o‘n surani o‘qisin: vasvasa mendan ketsin desa “Alhamdu” surasini, o‘g‘rilardan omon bo‘layin desa “Baqara” surasini, qashshoqlikdan qutilayin desa “Oli Imron” surasini, qayg‘ular menga harom bo‘lsin desa “Allam nashrax” surasini, kufr va shirkdan yiroq bo‘layin desa “Ixlos” surasini, sehr-jodulikdan omonlik istasa “Falaq” va “Nas” suralarini o‘qisin. Agarki bu o‘n balolar mendan nari bo‘lsin desa “Yusuf” surasini o‘qisin. Negaki, bu o‘n balolar hammasi “Yusuf” surasida bordir.

Muallif “Ro‘yo…”ni Yusuf qissasiga qurgan degan fikrdan yiroqmiz, ammo roman syujetidagi ba’zi voqealar, obraz va tasvirlarning mohiyati, tagma’nolaridagi ishoralar uquvchini Yusuf qissasiga yetaklaydi: birinchisi – Yusuf qissasi ham “Ro‘yo” ham tush motiviga qurilgan; ikkinchisi – qissadagi Yusuf avval ozod edi, roman qahramoni ham erkin inson edi; uchinchisi – Yusuf ham bandi bo‘ldi, muallif-qahramonni ham asir olishdi, ya’ni “ozodlikdagi va bandilikdagi holatlar bor”; to‘rtinchisi – Yusufni otasi kutyapti, qahramonni oilasi kutyapti, ya’ni “ota-ona va birodarlar orasida kechgani”; beshinchisi – Yusuf ham ishq savdosiga uchraydi, roman qahramoni ham, ya’ni “qissa ishq bilan tamom bo‘lgani bois yaxshi qissa deyiladi”, to‘g‘ri bu yerda Yusufning Zulayho ishqiga javob bermaganligi va roman qahramonining bu tuyg‘uga rom bo‘lgani farqli voqea, bu holatni Yusufning payg‘ambarligi va roman qahramonining oddiy bandaligi bilan izohlaymiz; oltinchisi – Yusufni bandilikdan qutilishiga tush ta’birlash qobiliyati sabab bo‘ladi, roviy-qahramonning asirlikdan qutilishiga yozuvchilik qobiliyati, kitob sabab bo‘ladi; yettinchisi – Yusuf qissasida yuqoridagi parchada sanalgan balolar “Ro‘yo”da ham mavjud, masalan, zanjirga e’tiqod va bolalarni zanjir bilan dunyoga keltirish vasvasasi, ruhiy erkinlik o‘g‘rilari, ma’naviy qashshoqlik, qahramonnig ozodlikka qaytish va g‘uliylarning qulligidan iztirob qayg‘usi, G‘ulistonda Xudoni tanimasliklari – kufr va shirk, yolg‘onga qurilgan siyosatning, zanjir e’tiqodining sehr-jodusi hamda roviy-qahramonning o‘z akasi haqidagi hikoyasidagi jin-ajinalarning sehr-jodusi va boshqalar; sakkizinchisi – Yusuf qissasi ham qalbni chirkinlikdan, nafsu havodan tozalashdan saboq beradi, “Ro‘yo…”ning ham asl mohiyatida – qalbingizga qarang, u bir G‘uliston, yolg‘on havaslar zanjiriga bandi bo‘lmang, dunyoga va bandasiga hukmron bo‘laman degan nafsdan xalos bo‘ling, degan g‘oya yotadi.

Tushga yaqin holatini ifodalab: “Hayotning asli bilan u haqdagi tasavvurlarim o‘rtasida adashib yurgandek bo‘laman. G‘ulistonga ham shunday borib qoldimmikan”, degan jumlaga e’tibor beraylik. Bu yerda yozuvchi tush ko‘rilayotgan “Hayotning asli” deganda nimani, qayerni nazarda tutyapti, poklik va soflikdan iborat ruh makoni bo‘lgan olamnimi yoki zalolatga botgan, insonning hayvoniy, shaytoniy sifatlari g‘alabasiga qurilgan G‘ulistonnimi? Yoki G‘uliston – “tasavvurlarim”mi?

Unda: “Lekin men ko‘rgan G‘uliston shunday mamlakat ediki, uning o‘zi xayol, u yerda yozuvchi odamning og‘zini ochib tomosha qilishdan boshqa hech ish qo‘lidan kelmaydi”, degan jumlasiga ham e’tibor qaratishimizga to‘g‘ri keladi. Romanda tasvirlangan G‘ulistondagi hayot inson erkining, ruhining do‘zaxi, hatto u xayol bo‘lsa ham, hatto u tush bo‘lsa ham, na uni, na fuqarolarini o‘zgartirib bo‘lmaydi. Yozuvchining, ya’ni bu dunyoni qabul qilolmayotgan, g‘ayriinsoniy ekanligini ko‘rib turgan, “hayotning asli” nima ekanligini ularga uqtirolmayotgan, fikrlayotgan insonning “tomosha qilishdan boshqa hech ish qo‘lidan kelmas”ligi orqali muallif inson tiynatidagi ahvolga ham ishora qiladi. Bu “xayol – tush” – G‘uliston orqali uchta ishorani tasavvur qilish mumkin: birinchisi, G‘uliston – sobiq sho‘ro mamlakati – yakka inson unga qarshi chiqishi mahol; ikkinchisi, G‘uliston – insonning botini – ruhidagi qullikni, nafsni yengishga ojiz; uchinchisi, G‘uliston – asar qahramoni tushib qolgan mamlakat.

Muallif aksariyat hollarda tush tafsilotini keltirishdan ko‘ra roviy qahramonning o‘z tushlari haqida mushohadalarini taqdim qiladi. Natijada qahramonning ruhiy holati, kayfiyati, ichki olamidagi parokandalikni, bezovtalikni o‘quvchi ham his qiladi va nimadir yuz berishini kuta boshlaydi.

Romanning “Kirish” qismida o‘qiymiz: “Tushlarim ham juda g‘alati: kunduzi nimani ko‘rsam, kim bilan gaplashsam, nimani tortishgan bo‘lsam, hammasi to‘ppa-to‘g‘ri tushimga o‘tib ketadi, yana buning tush ekanini bilib yotaman, bilib tursam-da, tushimda yayrab yurolmayman, kunduzi gapimni o‘tkazolmaganlar bilan yana aytishaman, bo‘g‘ilaman, asabim buzilgandan keyin tushim sekin g‘uvillab ayniydi: xotinim, bolalarim borligini bilib yotgan holimda hali uylanmay yurgan yillarimga o‘tib qolaman, mashinamga o‘tiraman, lekin hayday olmay, qanday yurg‘izish kerak, deb qiynalaman, mashinaning o‘zi yurib ketadi, men uni boshqarolmayman, chunki oyog‘im qimirlamaydi, tepinaman-da, ilkis uyg‘onaman, chunki oyog‘imga ko‘rpa o‘ralib qolgan bo‘ladi. Ba’zan qiynalib ketsam, tushimdayoq uyg‘onib olaman, davomini ko‘rish azobini o‘zim to‘xtataman. Yo‘q, tushim to‘xtamaydi, lekin ana shu tushimda «Ha! Ha! Qani, ochdik!», deb bir silkinib ko‘zimni majburlab ochaman”.

Bu tafsilotdagi detallarga – kimlar bilandir tortishish, aytishish, yayrab yurolmaslik, mashinani yurgizolmay qiynalish, boshqarolmaslik, oyoqning qimirlolmasligi – e’tibor berilsa, qahramon o‘ngidagi hayotda nimadandir azoblanib, qattiq iztirob chekib yashayotganligini anglash mumkin. Muallif yana bir o‘rinda “bir tushni tez-tez ko‘raman” deb o‘n besh yilcha oldin ijarada turgan hovlini va go‘yo ijara pulini bermagan bo‘lib chiqishini, “chorasi-yechimi yo‘q ezgin bir xayolda yotaverishini”, ijarachi kampirning qiz nevarasining qo‘pol muomalasi va baqirishlaridan yuragida qolgan qo‘rquvnigina his qilishini bayon qiladi. Bu holatdan mudom o‘zini aybdor tuyib yashashga ko‘niktirilgan, qo‘rquv quliga aylangan shaxs ramzini ham uqish mumkin. Qolaversa, faylasuflarning: “Inson tushlarida kelajak hayotga tayyorgarlik ko‘radi”, degan gapi bor. Shundan kelib chiqilsa, bu tushlardan qahramonni nimadir ko‘ngilsiz yoki azobli voqea kutayotganiga ishorani ham anglasa bo‘ladi. Darhaqiqat, o‘sha voqea yuz beradi – roviy-qahramon yo‘ldan adashib G‘uliston degan istibdod va qullik mamlakatiga tushib qoladi.

Adabiyotshunos olim Ye.F. Volik adabiy tushlarni uch guruhga bo‘ladi:1)Xarakterga tegishli tushlar – unda qahramonning yashirin tabiati, ichki “men”i ochib beriladi; 2)Bashorat(proskopik) tushlar – qahramonning, hatto butun insoniyatning kelajagi bashorat qilinadi; 3) Inqiroz(krizis) tushlar – insonning kundalik turmushga munosabatini, hatto hayotini o‘zgartirib yuboradi.

Ushbu guruhlarning qamrovi ancha tor, shartli ravishda belgilanganini e’tiborga olgan holda A.A’zam romanida mazkur guruhlarning uchalasiga ham tegishli bo‘lgan adabiy tushlarni qo‘llaganini e’tirof etish mumkin. Yuqoridagi tush tabiiyki, birinchi guruhga mansub. Quyida keltiriladigan g‘uliya qizning tush haqidagi iqrorini esa uchinchi guruh tushlarga tegishli desa bo‘ladi:

«Yo‘q, – dedi qiz. – zanjirsiz qolishdan zanjirning o‘zi asrasin!

Men hatto tushimda ham… voy, uzr, hech kimga aytmang, iltimos qilaman!» Qizning rangi o‘chib, nihoyatda qo‘rqib ketdi. «Bu bilmasin», deb, otini aytmay, ko‘rsatkich barmog‘i bilan qoshini siladi. Bilib turgandirsiz, haligi xoldorning bir qoshi oqligiga ishora qildi. «Yaxshi g‘uliy ekan-ku u, keyin, nima, tushingizni ham tekshiradilarmi?», deb so‘radim. «Yaxshi g‘uliy yaxshi g‘uliy bo‘lgani uchun ham sidqidildan, halol ishlaydi, hech bir narsani yashirib qolmaydi. Tushda zanjirsiz yurish ham g‘uliyning asli ichida g‘uliylikka sodiq emasligiga dalolat deb qaraladi. Men unaqa tush ko‘rmayman. Misol uchun deb, og‘zimdan chiqib ketdi. Siz eshitmadingiz, men aytmadim, o‘tinib so‘rayman», deb yolvordi qiz. Shu yalinayotgan paytda ko‘zimga qarab qo‘yib, battar sarosimaga tushdi. «Voy, men tamom bo‘ldim, endi tozalash sabog‘iga tushaman», deb yig‘lab yubordi”.

Ushbu tafsilot G‘ulistondagi jamiyatning qiyofasini chuqurroq ochib berish uchun romanga kiritilgani shubhasiz. Ma’lumki, ushbu asar syujetini harakatlantiruvchi, qahramonlar psixologiyasini ochib beruvchi, roviyning fikr va mulohazalar oqimini yo‘naltirib turuvchi, umuman romandagi voqealar tizimini bir-biriga bog‘lab turuvchi asosiy ramz bu zanjir. Qahramon Jizzax yo‘lidan burilib borib qolgan mamlakat tasviri ham, fuqarolari tasviri ham zanjir-g‘ul bilan boshlanadi. Roviy-qahramon aytganidek: “Amaldori ham, haydovchisi ham, qo‘riqlab yurgan kattayu kichik askarlari ham, xullas hammasi zanjirga chulg‘angan… Shu qadar ko‘nikib ketganlarki, usiz yurmaydilar, yurmaganlar ham, yurishni tasavvurlariga ham keltirmaydilar.” Ana shunday jamiyat vakilining hatto tushida o‘zini zanjirsiz ko‘rishi, albatta uning taqdirini o‘zgartirib yuborishi mumkin.

Bu lavha o‘quvchini quyidagi xulosalarni chiqarishga undaydi:

1) G‘ulistonda shaxs – g‘uliya qiz o‘zining insonlik qadr-qimmatini unutgan; 2) zanjir, ya’ni qullik e’tiqodga aylangan; 3) o‘zini zanjirsiz holda hatto tush ko‘rishga ham haqli deb bilmaydi; 4) jamiyat g‘uliylarning nafaqat fikr o‘ylari, so‘zlari, harakatlari, balki tushlariga ham hokim; 5) o‘zini zanjirdan ozod deb tasavvur qilish, tush ko‘rish jinoyat va isyon sifatida qaraladi; 6) ozodlikni tush ko‘rgan g‘uliy uchun dastlabki jazo – g‘uliylar o‘limdan ham battar qo‘rqadigan – tozalash sabog‘i joriy etilgan; 7) voqea sobiq sho‘ro jamiyatidagi ma’naviy zug‘umga ishora; 8) insonni “men shunday bo‘lib qolmaganmanmi” deb o‘z botiniga nazar tashlashga chaqiruv; 9) yashab turgan jamiyatini shu ahvolga tushmasligi uchun ogoh bo‘lishga da’vat.

Roviy-qahramonning o‘zi G‘ulistonda g‘ayriixtiyoriy safarda bo‘lgan chog‘ida deyarli tush ko‘rmaydi. Faqat hikoyasi davomida asirlikkacha bo‘lgan hayotini eslagan chog‘larida oldingi ko‘rgan tushlarini taftish qiladi. Muallif tush masalasida nega bu usulni qo‘llaganiga faqat bitta izoh bo‘lishi mumkin: tush bu boshqa ta’riflari bilan birga – yo‘l, xabar, bashorat, ishora, ma’lumlik, ma’no va umid ham, shunday ekan, ma’naviy tanazzulga yuz tutgan, totalitar davlatda, shaxs “men”ining kushandasi bo‘lgan jamiyatda yuqoridagi tushunchalarga o‘rin bo‘lishi mumkinmi?!

Tush-muloqotlar

Adabiyotshunos olimlar badiiy tushlarni asardagi vazifasiga ko‘ra quyidagicha tasnif qilishadi: 1) tasvirlanayotgan voqealarga izoh va baho beradigan tushlar; 2) qahramonlarga psixologik xarakteristika beradigan tushlar; 3) asarning g‘oyaviy mazmunini mushohada qilishga ko‘maklashadigan tushlar; 4) «ilohiy mujda, ovoz» — yaratgan bilan muloqot tarzidagi tushlar.

Nodar Dumbadzening “Abadiyat qonuni”da asar syujetiga kiritilgan tushlar yuqorida tasniflangan vazifalarning hammasini bajarishga xizmat qilishini ko‘ramiz. “Ro‘yo…”da aksariyat hollarda tushlar haqida mushohada qilish yo‘lidan borilsa, “Abadiyat qonuni”da boshdan oyoq tushning o‘zi tasvirlanadi. Adabiyotshunos olima O.B. Ulibina tushlarning asar syujetini tashkil qilishdagi roliga baho berib: “Tush ham sirli va fantastik asarning bir turi. Ularda ham ekspozitsiya, kulminatsion nuqta va yechim borligini ajratib ko‘rsatish mumkin”, deydi. “Abadiyat qonuni”dagi ko‘pgina tushlar ana shu ta’rifga mos keladi. Agar A.A’zam o‘z romanida tush motiviga Yusuf alayhissalom qissasiga murojaat qilgan bo‘lsa, N.Dumbadze Iso alayhissalom qissasiga murojaat qiladi. Bu tushlar qahramonning ruhiy dunyosi manzarasini berish uchun, o‘zining inson va olam, shaxs va jamiyat borasidagi g‘oyaviy-falsafiy qarashlarini ifoda etish uchun xizmat qiladi. Yurak xuruji bilan kasalxonaga tushgan Bachana hushsiz – koma holatda tush ko‘radi:

“Bemor yuziga nam doka tekkanini sezdi. Keyin uning tanasini ohista ko‘tarib, qayiqqa joylashdi. So‘ng…

…So‘ng qayiq oynaday sip-silliq dengiz sathidan xiyol tebranib
suzib ketdi. Qo‘qqisdan qayiqchi kattakon zanglagan mix olib, bemorning ko‘kragiga qo‘ydi va mushti bilan bir urib, uni xarrakka qoqib tashladi…

– Mixlarni kim sug‘urib oladi?!
– U yoqda, narigi sohilda sug‘urib olishadi!..

Oradan ming yil o‘tdi, bemor birdan allaqanday turtkini sezdi. Uning zarbidan go‘yo yuragiga pichoq sanchilganday bo‘ldi. Qayiq sohilga urilgan edi.

Bir zumda qayiqni olomon qurshab oldi…

Oradan yana ming yil o‘tdi. Odamlar bemor tanasidagi mixlarni tishlari bilan tortishardi…

– Xo‘sh, qalay? – deb so‘radi boshliq.
– Ko‘tarilyapti! – javob berishdi unga tobelari.

– Aftidan, xalos bo‘ldi shekilli! – dedi monitorning yonida turgan odam.
– Dumalab ketdi! – bemor yengil tin oldi.

– Nima dumalab ketdi? – deb so‘radi vrach ajablanib.
– G‘ildirak! – deb javob berdi bemor.

– Qanaqa g‘ildirak? Qayoqdan dumalab ketdi? – Vrachning ovozi bu gal titrab chiqdi.
– Mana bu yerdan, man bu yerdan, batono! – bemor qo‘lini ko‘ksiga qo‘yib, jilmaydi”.

Avvalambor, muallif bu yerda Isoning chorcho‘pga mixlanishiga ishora qilib shaxs va jamiyat o‘rtasidagi ixtilof azaliy taqdir ekanligini, Iso zamonida ham shu savdo mavjud bo‘lganligini aytmoqda. Shu bilan birga ushbu tush romanini sho‘ro tuzuminining tahdidli nigohlari ostida yozayotgan, kommunistik ideallarga xizmat qilayotgan, o‘sha tuzum berib qo‘ygan mansablardan biriga o‘tirgan deputat N.Dumbadzening asl ruhiy dunyosi haqida ham tasavvur beradi.

Tushni yuqorida keltirilgan adabiy tushlar tasnifiga ko‘ra qahramonning keyingi taqdiridan xabar beruvchi bashorat tushlar guruhiga kiritish mumkin. Vazifasiga ko‘ra esa “asarning g‘oyaviy mazmunini mushohada qilishga ko‘maklashadigan tushlar” sirasiga taalluqli. Tushning o‘zi ham, detallar ham ramzlar ekanligi oddiy kitobxonga ham tushunarli deb o‘ylayman. Ba’zilarini sanab o‘tamiz: 1.“Qayiqqa mixlab tashlangan, hammaning yodidan ko‘tarilgan yolg‘izgina” bemor bu – Iso; 2. Moviy dengiz – bu dunyo va u dunyo oralig‘idagi yo‘l; 3. Zanglagan mixlar – bu dunyodagi azob va gunohlar; 4. Qayiqchi – bu dunyodagi jamoa, jamiyat; 5. Qayiqchining “u yoqda, narigi sohilda sug‘urib olishadi”, degan so‘zlarini – u dunyoda azob va gunohlardan forig‘ bo‘lasan, deb tushunish mumkin; 6. Mixni sug‘urish jarayoni – Isoning xochdan olinish lavhasi. 7. Oradan ikki marta ming yil o‘tishi – Iso tug‘ilgandan buyon o‘tgan fursat; 8. Bemorning hayotga qaytishi – Isoning qaytishi hamda uning davolash va o‘likni tiriltira olish karomati ramzi. Tushning ramziy xulosasi shuki – bu dunyo, jamiyat qanchalik zalolatga botmasin, odamlar bir-birining ko‘ksiga qancha mix qoqmasin ezgulikka umid, nur so‘nmaydi, Bachanaga o‘xshaganlar qayta tirilaveradi.

Yozuvchi Bachananing tabiatini ochib berish uchun, uning eng qadrli va pinhon o‘y va tuyg‘ularini ifodalash uchun odatdagi badiiy ifoda vositalari ko‘ngildagiday natija bermasligini his qilgan lahzalarida adabiy tushga qayta-qayta murojaat qiladi. Bir kuni tushida uni qorday oppoq toychoq go‘zal ma’volardan olib o‘tib bir ibodatxonaga olib keladi, “Ibodatxonaning eshigi ochilib, ostonada chaqaloq ko‘targan Bibi Maryam ko‘rindi. “Yo parvardigor”, – deb ko‘nglidan o‘tkazdi Bachana va asta tiz cho‘kdi…” Umr bo‘yi toat-ibodat qilib bunday tushni ko‘rishga musharraf bo‘lmay o‘tib ketadiganlar qancha! Kunduz kunlari palatadoshi ruhoniy Ioram bilan dindan ko‘ra kommunistik mafkuraning g‘oyalari afzalroq ekani haqida bahs qiladigan Bachananing bunday sharafga noil bo‘lishining boisi nima? Tabiiyki, bunday savollar o‘quvchini Bachananing qalbiga, hayot tarziga, adolat va haqiqat yo‘lida qilayotgan ishlariga nazar tashlashga undaydi.

Bachana Ramishvilining quyoshning o‘limi haqida ko‘rgan tushi adabiy tush tasnifiga ko‘ra “inqiroz (krizis) tushlar” guruhiga kiradi va xabar, ogohlantirish vazifasini o‘taydi deyish mumkin:

“Quyosh ulkan kumushrang to‘shakda yastanib yotardi. Uning boshi kazbek tog‘ining mangu qorlik bilan qoplangan yonbag‘rida kamalakday tovlanardi. Majolsiz qo‘llari pastga osilib, shalvirab turardi.

Quyosh og‘ir-og‘ir nafas olardi.
Quyosh hayot bilan vidolashardi.

Bachana, hazrat Ioram va Bulika tiz cho‘kkancha jon berayotgan olam charog‘iga qo‘llarini cho‘zib, yolvorishardi:
– Bizni tark etma, quyosh! O‘lmagin, buyuk Oftob!..

Butun insoniyat jon talvasasiga tushgan Quyoshga iztirob bilan tikilib qolgan edi. Ko‘cha va ko‘priklar, dala va yo‘llar, ayvonu tomlar odamga to‘la edi. Daraxtlarning shoxlari bolalarga to‘lib ketganidan sinib tushay derdi.

– Bizni tark etma, Oftob! – deya ingrardi odamzod…

– O, olam charog‘i! Bizdan yuz o‘girma, rahm-shafqat qil! Bundan keyin bir-birimizni sevamiz, o‘limni ham muhabbatga aylantiramiz! Biz, ya’ni Avtandil, hazrat Ioram va men, muhabbatingni qaytarishlarini so‘rab, yer yuzidagi barcha odamlarga sening nomingdan murojaat qilamiz! Imonim komilki, insoniyat sening chaqirig‘ingga labbay deb javob beradi, nafrat va adovatni mahv etib, ro‘yi zaminga yana muhabbat chechaklarini ekadi!.. Faqat bizga oq fotihayu mehr-shafqat urug‘idan bersang bas! – deya iltijo qildi Bachana.

Shunda Oftob Bachananing boshiga o‘zining issiq kaftini qo‘ydi. Bachana vujudiga quyosh harorati bilan birga poyonsiz bir muhabbat va shafqat tuyg‘usi singib borayotganini his qildi. Oftob bir seskandi-yu, so‘nggi bor qattiq kerishib… so‘ndi.

Birdan Bulika hali sovub ulgurmagan Quyosh bag‘riga o‘zini otdi va yig‘lab yolvora boshladi:
– Meniyam birga olib ket, Oftob! Sensiz yashayolmayman! Muhabbatday meni bag‘ringga jo qil! O‘tinaman sendan, olam charog‘i!

Bachana bilan hazrat Ioram bu holni dahshat ichida kuzatib turishdi. Bulika joni uzilgan quyosh bag‘riga singib, nurga aylandi, so‘ng Oftob bilan birga yal-yal tovlanayotgan kamalak rangiga qo‘shilib ketdi…”

Avvalambor bu tush xabar berganligini aytib o‘tish lozim: ertalab Bachana o‘rnidan turib tushini hazrat Ioramga aytib berayotganda “joni uzilgan quyosh bag‘riga singib, nurga aylangan” Bulika olamdan ko‘z yumgan ekan. Quyoshning ezgulik va Xudo ramzi sifatida kelayotganligi ushbu tushning vazifasiga ko‘ra «ilohiy mujda, ovoz» – yaratgan bilan muloqot tarzidagi tushlar sirasiga kirishini anglatadi.

Garchi tushning o‘zi yozuvchining maqsad-muddaosini, falsafasini izohlarsiz ifodalab turgan bo‘lsa-da, ayrim ramzlarga to‘xtalib o‘tish joiz. Quyoshning o‘limi – odam ma’naviy tanazzulga yuz burib, olamni ham yetaklab ketayotganligi va Xudoni, e’tiqodni batamom unutganligi ramzi. Boshqacha aytganda yer yuzidagi ming-minglab jamiyatlar va shaxslar o‘rtasidagi munosabatlar yaratganning irodasiga teskari – mehru muhabbat o‘rniga jabru zulm, adolat va tenglik o‘rniga adovat, bir-biriga qullik, bir-biriga xudolik rusumiga o‘tganligi va qalblaridagi nurdan mahrum bo‘lganliklari ramzi. Ikkinchisi: Bachana iltijo qilib bo‘lgach, quyoshning jon taslim qilishdan oldin uning boshiga qo‘lini qo‘yganligi va vujudiga “poyonsiz bir muhabbat va shafqat tuyg‘usini singdirgani” – hali najot borligi, u Bachanaga o‘xshaganlarda ekanligi ramzi.

Bu tush-muloqotlarni bir chiziqqa tizib chiqsa roman ichida yana bir roman voqealari kechayotgandek bo‘ladi. N.Dumbadze so‘z, fikr, e’tiqod erkinligidan mahrum qilingan jamiyatda o‘zining ichki qiyofasini, shaxs va jamiyat haqidagi falsafasini boshqa yo‘l bilan ifodalay olmas edi. Yozuvchining g‘oyaviy-falsafiy konsepsiyasini ochib beradigan eng muhim tush epizodi Bachananing Iso alayhissalom bilan suhbatidir.

“…Hangu mang bo‘lib qolgan Bachana tiz cho‘kib, o‘spiringa bosh egib ta’zim qildi va:
– Seni ko‘rib, borligingga imon keltirdim, – dedi.

Shunda Iso alayhissalom shunday javob berdi:
– Sen meni ko‘rganingdan keyin borligimga ishonch hosil qilding. Illo, meni ko‘rmasdan turib imon keltirganlar xushbaxtdir…”, deb yakunlanadigan bu tush falsafiy-axloqiy, ijtimoiy-ilohiy mezonlar bilan tahlil qilinadigan alohida tadqiqot mavzuidir.

Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, Ahmad A’zam va Nodar Dumbadze bu olamning in’ikosi sifatida yaratgan o‘z olamlarida – “Ro‘yo yoxud G‘ulistonga safar” va “Abadiyat qonuni” romanlarida turli badiiy vositalar qatorida adabiy tush motividan unumli foydalanganlar. Badiiy tush uslubining turlari va ularning vazifalaridan kelib chiqib obyekt romanlarda qalamga olingan jamiyat modelini, qiyofasini, qahramonlarning ruhiyatini talay ramzlar yordamida ochib berganlar.

Asarlar syujetiga adabiy tushlarni kiritishda ikkala yozuvchi uslubining mushtarak va farqli tomonlari mavjud. Masalan A.A’zam o‘z romanida tush motiviga Yusuf alayhissalom qissasiga murojaat qilgan bo‘lsa, N.Dumbadze Iso alayhissalom qissasiga murojaat qilgan. Bu bilan mualliflar shaxs va jamiyat o‘rtasidagi ixtilof azaliy taqdir ekanligini, Iso alayhissalom zamonida ham, Yusuf alayhissalom zamonida ham shu savdo bo‘lganligini va insoniyat poklanish yo‘lidan qaytmay kelayotganligini ta’kidlaganlar.

A.A’zam aksariyat hollarda tush tafsilotini keltirishdan ko‘ra roviy-qahramonning o‘z tushlari haqida mushohadalarini taqdim qilsa, N.Dumbadze tushdagi voqealarni batafsil tasvirlash yo‘lidan boradi. Bu tushlar mualliflarning inson va olam, shaxs va jamiyat borasidagi g‘oyaviy-falsafiy qarashlarini ifoda etish uchun, insoniyatni o‘z qalbidan ogohlikka da’vat etish uchun, ko‘ngillarda odamzodning kelajagiga ishonch chirog‘ini yoqish uchun xizmat qilgan.

Manba: “O‘zbek tili va adabiyoti” jurnali, 2016 yil, 5-son

Maqola muallifi haqida:
Bibi Robi’a Saidova 1991 yilda Urganch shahrida tug‘ilgan. Toshketdagi 24- va 243- maktablarda tahsil olgan. O‘zMU filologiya fakultetining magistraturasini tugatgan. O‘zbekiston Yozuvchilar uyushmasi va “Ijod” fondi tomonidan “Birinchi kitobim” loyihasi asosida “Parvoz” nomli hikoyalar to‘plami nashr qilingan. G‘.G‘ulom nomli NMIU da “Kakku ovozi” nomli kitobi chop etilmoqda.

Ahmad A’zam. Ro’yo yoxud G’Ulistonga safar. Roman — XurshidDavron kutubxonasi by Khurshid Davron on Scribd

Nodar Dumbadze. Abadiyat qonuni. Roman — Xurshid Davron kutubxonasi by Khurshid Davron on Scribd