Чўлпон асарларининг хатолардан холи нашрини тайёрлаш адабиётшуносларнинг муҳим вазифаси бўлиб турибди. Акс ҳолда, ижоди фавқулодда мураккаб даврда кечган Чўлпондек адиб асарлари бўйича тайёрланадиган илмий-тадқиқот ишлари мазмунга, маслакка доир хатоларга йўл қўйилган қайта нашр матни асосида олиб борилса, чалкаш, қўпол ва мутлақо нотўғри хулосалар чиқарилишига ҳам олиб келиши мумкин.

Бойбўта Дўстқораев
«СИЙНА»НИ «САНА»ГА АЛМАШТИРИБ БЎЛМАЙДИ

Кейинги 15-16 йил ичида Абдулҳамид Сулаймон ўғли Чўлпон ҳаёти ва ижодини ўрганиш изчил тус олди. Адабиётшуносларимиздан Наим Каримов, Озод Шарафиддинов, Иброҳим Ҳаққулов, Шерали Турдиев, Салоҳиддин Мамажонов, Нинел Владимирова, Сирожиддин Аҳмедов ва бошқалар Чўлпон тўғрисида мақолалар, адабий портретлар, монографиялар яратдилар, адиб асарларини қайта нашр қилишга муносиб ҳисса қўшдилар. Бу орада Дилмурод Қуронов,  Улуғбек Султонов сингари бир гуруҳ ёш тадқиқотчилар Чўлпон ҳаёти ва ижодини ўрганиш, асарларини тўплаш ва нашр этиш ишига келиб қўшилдилар. Шундай ҳаракатлар самараси сифатида «Баҳорни соғиндим», «Яна олдим созимни», «Адабиёт надир», икки жилддан иборат «Асарлар» (аслида уч жилдга мўлжалланганди), «Гўзал Туркистон» каби мажмуалар, тўпламлар, китоблар пайдо бўлди. Чўлпон ижоди бўйича докторлик ва номзодлик диссертациялари ёқланди ва ёқланмоқда. Булар барчаси адабиётшунослигимизда «Чўлпоншунослик» деган соҳа шаклланганини кўрсатади. Бора-бора, у жаҳон миқёсига чиқди. Туркия, Германия, Япония каби мамлакатларда Чўлпон ҳаёти ҳамда ижодини ўрганиш юзасидан илмий-тадқиқотлар ва матнчилик ишларининг амалга оширилиши бунинг исботидир. Булар, шубҳасиз, қувонарли ҳол. Лекин ҳаёт бир жойда тўхтаб қолмаганидек, чўлпоншунослик ҳам тобора тараққий этиб бораётир, унга янги-янги тадқиқотчилар, хусусан, ёш изланувчилар кириб келаётир. Ёш тадқиқотчиларнинг аксари илмий изланишлар олиб боришда манба сифатида адибнинг ХХ аср 90-йилларида нашр қилинган асарларига мурожаат этадилар. Модомики иш шундай экан, мазкур нашрларнинг матний қусурлардан холи бўлиши катта аҳамиятга эга.

Таъкидлаш жоизки, адиб асарларини қайта нашрга тайёрлаш ишлари ниҳоятда қисқа фурсатларда амалга оширилганди. Бунинг устига, Чўлпон асарларининг нашри, асосан, матншунослик ва матнчиликдан тажрибаси бўлмаган кишилар томонидан амалга оширилди. Ўрни келганда айтиш керакки, ёш тадқиқотчилар зиммасига олган масъулиятли вазифани асосан ҳалол уддаладилар. Бунинг учун уларни ҳар қанча тақдирласак арзийди. Айни пайтда, зудлик билан амалга ошириладиган ишларда истаймизми-йўқми, муайян хато ва нуқсонлар ўтиб кетади. Хусусан, Чўлпон асарларининг кўп қисми араб ёзувида бўлгани, устига-устак, улар босилган газета ва журналлар вақт ўтиши билан сарғайиб, титилиб кетгани, ўз даврида нашр қилинаётган пайтда турли сабаблар билан имловий ва бошқа хатоликларга йўл қўйилгани оқибатида ҳозир қайта нашрга тайёрланар экан, тўғри ўқиш қийинчилиги туғилиши табиий. Шунга қарамай, Чўлпон асарларининг хатолардан холи нашрини тайёрлаш адабиётшуносларнинг муҳим вазифаси бўлиб турибди. Акс ҳолда, ижоди фавқулодда мураккаб даврда кечган Чўлпондек адиб асарлари бўйича тайёрланадиган илмий-тадқиқот ишлари мазмунга, маслакка доир хатоларга йўл қўйилган қайта нашр матни асосида олиб борилса, чалкаш, қўпол ва мутлақо нотўғри хулосалар чиқарилишига ҳам олиб келиши мумкин. Фикримизнинг далили сифатида унинг бир шеърини (Чўлпон. Асарлар, 1-жилд, 59-бет) олайлик:

СОЗИМ

Нафрат ўлкасидан ҳижрат қилганман,
Улфат диёрига маскан қурганман,
Юзимни ўт эмас, гулга бурганман;
Самовий завқларга тўлиб турганман
Булбуллар севгини мақтаган дамда!

Чечаклар ўсгуси кўз ёшларимдан,
Бўғинлар унгуси ўйлашларимдан,
Қалблар юмшагуси сайрашларимдан;
Севги чаманида яйрашларимдан
Жаннатлар яратгай ташланган жанда!

Тилинган тилларга қон югургуси,
Бўшалган инларга жонлар киргуси,
Тиканли боғчалар чечак кўргуси,
Ҳақ йўли, албатта, бир ўтилгуси
Жандалар жонимга теккан кунларда!..

Бу шеър муайян воқеалардан сўнг Чўлпонда пайдо бўлган оғир ҳис-туйғулар, айтиш мумкинки, изтироблар таъсирида туғилган.

Шу жиҳатдан мазкур шеърни шоирнинг юрак қони билан ёзилган, дейиш мумкин. Унда Чўлпоннинг ўй-фикрлари, кечинмалари, қарашларида юз берган ўзгаришлар акс этган ва буни у дўстларига, муҳибларига, мухлисларига, ҳатто мухолифларига ҳам билдириб қўймоқчи бўлади. Бу шеър шунчаки оддий шеър эмас, балки адабиётшунослар ибораси билан айтганда, унинг ғоявий-эстетик кредосини англатувчи асардир. Таассуфки, матнда бир сўзнинг нотўғри ёзилиши билан бу шеърдаги асосий ғоя тамомила тескарисига айланиб кетган, шоирнинг англатмоқни истаган фикри йўққа чиқарилган. Шеърнинг ёзилиши сабаблари билан бироз бўлса-да, таниш тадқиқотчи буни, албатта, сезади.

Дафъатан шеърни ўқиган кишини ўйлатиб қўядиган жиҳат шуки, Чўлпон 20-йилларнинг охирида шўро мафкурачилари томонидан бошига тушган маънавий-руҳий эзишлар таъсирида 1934 йили «Соз» тўпламини тайёрлар экан, ижодидаги ғоявий ўзгаришлардан мухолифларини хабардор қилиш учун «Яна олдим созимни» деган шеър битади. Бу тушунарли ҳол эди. Нега у 20-йилларнинг ўрталарида, аниқроғи, 1924 йилнинг 14 августида бундай шеър ёзди экан? Ахир, бу пайтда Чўлпон «суюкли шоир», «адабиётимизнинг кўримли чечаги» каби сифатлашлар билан улуғланаётган эди-ку! Йўқ, айнан шу пайтлари унинг қалбида ўзлигини остин-устун қилган руҳий кечинмалар мавж урганди, худди шу пайтлари унинг шеърларида сезила бошлаган маҳзунлик оҳангидан дўстлари ташвишга тушган бўлса, мухолифлари бунинг учун шоирга дашном беришга урингандилар. Бу ҳолнинг қандай содир бўлганини, «Созим» шеърининг қандай вазиятда яратилганини англаш учун ўша воқеалар силсиласига бир қур назар солишга уриниб кўрайлик.

… 1917 йил феврал тўнтаришидан сўнг халқимизнинг миллий истиқлолга эришувига Чўлпондаги қаттиқ ишонч болшевиклар ҳокимият тепасига зўрлик билан келган дастлабки пайтлари ҳам сўниб улгурмаганди. У ҳар бир тарихий воқеадан, ҳар қандай ҳаракатдан орзуси амалга ошиши учун ёрдам берармикан, деган илинжда бўлди, қандайдир мўъжиза юз беришини кутиб яшади. Афсуски, мўъжиза рўй бермади. ХХ асрнинг 20-йилларига келиб сиёсий жиҳатдан мустаҳкамланиб, куч ола бошлаган болшевиклар миллий зулм остида эзилиб келган миллатларнинг эркинлик, мустақиллик йўлидаги ҳаракатларинигина эмас, ҳатто бу тўғридаги орзуларини ҳам маҳв этишга киришди. Туркистон, Бошқирдистон, Украина, Кавказ мухториятларининг куч ва тазйиқ билан тугатилганини, миллий истиқлол йўлидаги ҳар қандай ҳаракат қонга ботирилаётганини кўрган Чўлпонни ниҳоясиз изтироблар қийноққа солади, умидсизликка берилган онлари кўп бўлади. Бу тушкин кайфият унинг ижодига ҳам ўтиши табиий эди. Натижада, «Чўлпон» қаторида яна бир тахаллуси — «Қаландар» пайдо бўлади. Бизнингча, бу тахаллус замирида икки нарсага ишора бор эди. Бири, қаландарларнинг дунёни кезиб ҳақ сари йўл излашлари бўлса, иккинчиси — ундаги суврат ва сийратнинг бир-бирига мутлақо зид келиш ҳолати. Дарвоқе, ҳақиқий қаландарнинг суврати (жандаси, хирқаси, кафанийси) ичида, яъни сийратида ҳад-ҳисобсиз маънавий жавоҳирлар (илму ирфон ва ҳоказо маърифий хислатлар) яширин бўлади. Чўлпоннинг «Қаландардек юруб дунёни кездим, топмайин ёрни, Яна кулбамга қайғулар, аламлар бирла қайтдим-ку» мисраларида мазкур атаманинг биринчи маъносига ишора бор. «Қаландар» сўзининг иккинчи маъносига унинг шўро тузуми даврида фикрини очиқ айтолмай, уни бошқа суврат ичида, рамзлар воситасида ифодалаган шеърлари мисолдир. Бу шоир «мен»ининг ноилож иккига бўлиниши эди. «Созим» шеъридаги «жанда» сўзи ишлатилган мисраларда шу маъно билан боғлиқ ишоралар мавжуд. «Тилинган тиллар» ибораси ҳам шу маънони ойдинлаштиришга хизмат қилган. «Тили тилинган» сайроқи булбулнинг икки хил овозда наво қилиши тайин. Тепасида комфирқа қиличи хавф солиб турган бечора «булбул»нинг сайрашида ҳам икки оҳанг юзага келиши нақадар фоже ҳол! Бу ҳам яна ўша иккилик: суврат ва сийрат зидлигидир.

Яна бир нарсани эслаш жоиз. 1920 йили Бухоро халқ жумҳурияти (БХЖ) ташкил топгач, Ватанининг эркин, мустақил бўлишини истаган кўпгина курашчилар қатори Чўлпон ҳам Бухорога борди. У ерда «Бухоро ахбори» ва «Жарчи» газеталарига муҳаррирлик қилди. Ижтимоий фаолияти ва бадиий ижоди билан БХЖнинг қоғозда эмас, амалда мустақил бўлиши учун бор куч ва билимини аямади. Лекин болшевикларнинг темир панжалари у ерда ҳам барча нарсага чанг солиб улгурганди. 1922 йилнинг январида Чўлпонни касаллиги баҳонаси билан газеталар муҳаррирлигидан бўшатишади. Тегишли жойларга «Чўлпон мазкур газеталарни миллатчилик йўлига буриб юборди» деган маълумотнома жўнатилади. Унинг номи «қора рўйхат»ларга киритилади.

Болшевиклар наздида «миллатчи» аталмиш тавқи лаънатга гирифтор қилинган шоирни қутқазиш учун дўстлари ёрдамга келадилар. Шўро идораларида масъул лавозимларни эгаллаб юрган дўсти Абдулҳай Тожи 1923 йили Чўлпонга «Шўро ҳокимияти олдида ўзингни бироз оқлаб ол», дейди. Унга Фарғона водийсида босмачиликка қарши кураш мақсадида ташкил этилаётган «Дархон» газетаси таҳририятида бирга ишлайлик, деган таклиф билан мурожаат қилади. Ҳойнаҳой, Чўлпон бу таклифга ноилож рози бўлгандир. Негаки, бундай таклифга рози бўлиш Чўлпон учун ўз орзуларидан бутунлай воз кечиш, мосуво бўлиш билан баробар эди. Зотан, ҳар қандай ҳаракатдан, ҳатто болшевиклар «босмачилик» деб бадном этган қуролли курашдан ҳам миллий истиқлол йўлида ниманидир кутган Чўлпон учун бу таклифни қабул қилиш, шу йўлда фаолият кўрсатиш нақадар изтиробли бўлганини англаш қийин эмас. У юракни ўртайдиган ана шу изтироблар таъсирида «Сомон парча» шеърини ёзиб, алам билан «Муҳит кучлик экан, эгдим бўйнимни» деганди. Буни у дўстлари олдида юзи шувут бўлган кишидек эътироф этади.

Бирин-кетин орзуларига дарз кетаётганини кўрган шоирнинг шеърларида беихтиёр алам, изтироб, «кўз ёшлари»нинг инъикоси кўрина бошлади. Бу ҳол айрим ҳамкасбларини ажаблантирди. Бошқалари эса, шу муносабат билан шоирга қандайдир мақсадда таъна тошлари отишга киришдилар. Бу муносабатлар ўша йиллар матбуотида чиққан шеърларда ўз изини қолдирган. Улардан баъзиларини келтирайлик.

Рафиқ Мўминий деган шоир «Фарғона» газетасининг 1923 йил 17 март сонида «Нозли тикилиш» шеърини «Фарғонали шоиримиз «Чўлпон»ға» деган бағишлов билан эълон қилади. Унда «Бузилган ўлкага» шеъри учун Чўлпонга дашном беришга уриниш бор. Олтойнинг «Туркистон» газетасида (1924 йил, 5 август) «Махтаниш учун» сарлавҳали шеъри босилган. Унда «Хаёлда учқонларға киноя» деган қайд бор. Шеърда Чўлпонга берилмоқчи бўлган танбеҳ яққол кўриниб турибди:

Сопқонини отолмағон эрларга,
Кўкрагида «кир» сақлағон дилларга,
Сўзларини айтолмағон тилларга
Ҳовлиқишлар, кўпиришлар келишмас!

Турмушни, борлиқни хаёл деб,
Шу турмушдан узоқларга қочолмас!
Хаёлдаги завқи билан юксак деб,
Керилишлар, қуруқ сўзлар ярамас!

Ўн саккиз мисрали шеър охирида Олтой шундай дейди:

Шу турмушнинг қучоғидан кеталмас!
Шу муҳитнинг таъсиридан қутулмас!

Рафиқ Мўминий «Фарғона» газетасининг 1923 йил 24 май сонида «Борлиқда бир ғаш» сарлавҳали шеърини эълон қилади. Бу шеър ҳам Чўлпонга қаратилганди. У шундай сатрлар билан бошланади:

Кўк юзида юлдуз ўйнар парпирашиб,
Гўклам билан қайғуланиб «Чўлпон» йиғлар.

Хуллас, 16 мисрали бу шеърнинг радифи «йиғлар» бўлиб, унинг ҳар бир байти Чўлпонни чимдиб олишга йўналтирилганди. Бундай таънали, игнали шеърлар ўша пайтда анчагина ёзилди. Мана шу таъналар, дашномлар оқимига даф бериш учун Чўлпон «Созим»ни ёзишга мажбур бўлади. Шеърида нима учун уни қайғулар чўлғаганини англатгач, истиқболдан умидворлигини ҳам ифодалаб ўтади. Елкасидан ташланган жанда (қаландар кийими) жаннатлар яратишини, бундай жандаларга, кийимларга яна қанча жонлар (маслакдошлар) киришини билдиради. Афсуски, кийим сўзини англатувчи «эн» («энг») сўзи асарнинг қайта нашрида «ин» тарзида бўлиб кетганки, бу шеърда шоир ифодаламоқчи бўлган фикрни тамомила тескарисига айлантириб юборган. «Бўшалган инларга жонлар киргуси», «эн», «энг»нинг кийим маъносини англатишини деярли ҳамма билади. Халқимизда «Ўзига енг бўлолмаган ўзгага энг бўлармиди» деган гап бор. (Агар синчиклаб кўрилганда, араб ёзувида «и» ҳарфи «алиф» ва «ё»лар билан берилишини, «эн» сўзидаги «э» эса, устига «ҳамза» қўйилган «ё» ҳарфи билан ифодаланишини фаҳмлаш унчалик қийин эмас.)

Ана энди ўйлаб кўрайлик, Чўлпон ҳаётининг, ижодининг муҳим жиҳатини англатувчи мазкур шеърни таҳлил қилмоқчи бўлган тадқиқотчи қандай хулоса чиқариши мумкин?

Ўрни келганда шуни айтиш лозимки, Чўлпоннинг «Созим» шеъри муайян даражада ўз вазифасини бажарган. Нима учун у маҳзун мисралар битаётганини дўстларига қисман бўлса-да, тушунтиролган. Шоирнинг 1926 йили нашр этилган «Тонг сирлари» шеърий тўпламига мухтасар сўзбоши ёзган Абдулла Қодирий Чўлпон шеърларидаги «кўз ёши» муаммосини қисман англатган эди. «Баъзи-бир ўртоқлар, — деб ёзади А.Қодирий, — Чўлпонни йиғлоқ шоир деб айбситадилар. Балки ҳақлари ҳам бордир. Чунки унинг

Чечаклар ўсгуси кўз ёшларимдан,
Бўғинлар унгуси ўйлашларимдан… —

деб ҳасратланиши бизнинг кўз ўнгимизда «йиғлоқ» бир шоирни гавдалантирадир.

Бироқ шоир шу тўккан кўз ёшларидан чечаклар ўстирмоқчи бўлмаса эрди, биз ҳам унинг мўътаризлари қаторига кирган бўлур эрдик.

Анқов таъначилар шоирни ранжитишда мудовамот қиладилар, ҳатто «Сен кўк шоири!» дегучилар ҳам бўлиб, чорасиз шоир уларга ўз ҳолидан очиқ жавоб беришга мажбур қоладир:

Сиз дейсизким, мен кўкларни ўйлаймен,
Ер бетига сира назар солмаймен.
Янглишасиз: мен кўкларга беркинган
Ер қизидан хаёлимни олмаймен!

Ўктабр ўзгариши қора тунимизнинг тонгини оттирди эса-да, бу мудҳиш кечанинг бадном кўлагалари ҳамон шоирнинг юрагини титратадирлар ва у чор-ночор йиғлайдир… Шу йиғи орқасида барқ уриб кўринган эрк қуёши бу кўз ёшлардан «чечаклар унгуси»ни сўзлайдир.
Менимча, «Тонг сирлари»да кўринган кўз ёшларининг сири шудир».

Чўлпоннинг муайян шеърлари, мақолаларида ўктабр тўнтариши, шўро ҳокимияти, қизил байроқ, биринчи май, 7 ноябр каби шўро тузумининг белги ва рамзлари ҳақида фикрлар билдирилган. Маълумки, Чўлпоннинг бу белги ва рамзларга муносабати ижоди, ижтимоий-ижодий позицияси жиҳатидан принципиал аҳамиятга эга. Шунинг учун бундай асарларини қайта нашрга тайёрлашда алоҳида эътибор бериш талаб қилинади. Улардаги шоир муносабатини англатувчи ҳатто бир сўз ўзгарса, Чўлпон маслагига, принципларига дахл этилган бўлади. Олайлик, адибнинг «Ўктабр қизи» деган ҳикоясини. (Чўлпон ўзи бу асарини «достон» деб атаган.) У «Туркистон» газетасининг 1922 йил 23-сонида эълон қилинган. Асл нусхада «Ваннайча ўктабр тўфони даврида қулликдан қутулғонлиғи учун ўктабр қизи эди» деган гап келтирилган. Қайта нашр қилинганда бу гап «Ваннайча» — ўктабр туфайли қулликдан қутулғонлиғи учун ўктабр қизи эди», деб берилган. Агар диққат қилинса, асл матн билан қайта нашр матнидаги гапларда ўктабр тўнтаришига бўлган муносабат бир хил эмаслиги сезилади. «Туфайли» сўзида «шарофати билан» дегандек — зикр этилаётган нарсага, воқеага нисбатан хайрихоҳлик маъноси акс этган. Ҳолбуки, ҳикоянинг асл матнида бундай хайрихоҳлик сезилмайди, бирмунча бетарафлик оҳанги мавжуд.

Шоирнинг Низомиддин Хўжаевга бағишланган «Қизил байроқ» шеърини баҳолаганда ҳам, тарихийлик принципидан келиб чиқиш мақсадга мувофиқ, деб ўйлаймиз. Негаки, қизил байроқ 1917 йил феврал инқилобидан сўнг ҳурриятчиларнинг байроғи бўлган. Тўнтаришдан сўнг ўтказилган намойишларда ҳурриятчилар қизил байроқ кўтариб олганлари ҳақида ўша давр газеталарида ёзилган. Шўро давлатининг биринчи «президенти» Я.Свердловнинг (вафоти 1919 йил) ташаббуси билан қизил байроқ расмий тарзда янги давлатнинг рамзига айлантирилган. Чўлпон кимларнинг қизил байроғи тўғрисида ёзганини теранроқ таҳлил асосида англаш керак.

Зикр этилганлардан Чўлпоннинг маслаги, нуқтаи назари акс этган асарларини нашрга тайёрлаганда эътиборли бўлиб, лирик асарларини бепарволик билан тайёрласа ҳам бўлаверар экан, қабилидаги фикр пайдо бўлмаслиги керак. Чўлпоннинг муҳаббат мавзуида шундай шеърлари борки, уларда сўз тугул, битта ҳарф ўзгарса, бутун мазмунга, фикрга катта таъсир қилиши мумкин. Фикримиз исботи учун бир мисол келтириш ўринли бўлади. Шоирнинг «Рақамлик севги» деган шеъри бор. Унда ҳам бошқа лирик шеърларидаги каби ўзига хос тасвир, образлилик мавжуд. Таассуфки, мазкур шеър қайта нашр этилганда, бир ҳарф ўзгаришга учрагани туфайли унда ифодаланган фикр бутунлай бошқа тус олган. Ушбу шеър қуйидагича бошланади:

Бир ва икки, уч ва тўрт, беш, олти, етти, саккиз, ўн —
Сийналарни йўлларингда ястаб ўтсанг сен бутун.

Қайта нашрга тайёрланганда, иккинчи мисрадаги «сийналарни» сўзи «саналарни» бўлиб кетган. Оқибатда, шеърнинг мазмуни бутунлай ўзгарган. Шоир йўлларингда сон-саноқсиз сийналар — ошиқлар турса, сен уларни бепарво ястаб (эзиб) ўтиб кетаверсанг, шунга қарамай, яна янги-янги сийналар ястаб ўтишинг учун йўлларингга келиб қатор тизилишиб турса, уларни ҳам эзиб ўтаверсанг, шундан сўнг кўнглингда уларга нисбатан бир қизғаниш — раҳм қилиш туйғуси уйғонармикан, деб маҳбубанинг беҳад ошиқлари кўплигини, шундан бўлса керак, ошиқларига «бераҳм»лигини, «шафқатсиз»лигини тасвирлайди. Шундай мазмунга эга шеърдаги биттагина «сийна» сўзи «сана» бўлиб кетгани учун шеърнинг мазмуни тамоман бошқа тусга кирган. Ундан шундай маъно чиқади: бир, икки, уч… йиллар тинимсиз бирин-кетин ўтаверади, сен уларни бепарво янчиб ўтиб кетаверасан, уларга раҳминг келмайдими?! Бизнингча, шеърни нашрга тайёрлашда, унинг мазмуни қандайлигига эътибор берилганда, бу каби фикрий мантиқсизликни тушуниб олиш қийин бўлмас эди. Кўрамизки, бир ҳарф ўзгариши билан «қалб», «кўкрак» рамзий «ошиқ» маъносини англатувчи «сийна» сўзи «сана»га айланиб, мазмуний мушкулликларни келтириб чиқарган. Бу оддий бепарволик оқибатидир.

Адиб публицистикасида «Адабиёт надир» мақоласи алоҳида ўрин тутади. Унда муқаддас даргоҳ — адабиёт қасрига эндигина қадам қўяётган ёш ижодкорнинг эстетик савияси, бадиий асар ҳақидаги тушунчаси ифода топган. Чўлпон ижодини тадқиқ этувчи ҳар бир илм муҳиби унинг бу асарига мурожаат қилмай, уни такрор ва такрор ўқиб кўрмай иложи йўқ. Шу боис, бундай асар матний қусурлардан мутлақо холи бўлмоғи даркор. Афсуски, эътиборсизлик оқибатими, ушбу мақоланинг қайта нашрида шундай бир гап учрайди: «Шунга ўхшаш ўзининг шавкат ва ғайрати ила замонасида бутун дунёни ҳавор ва даҳшатга солғон жаҳонгирларнинг ўтказган кунларин ва даврларин тарихларда кўрса ва эшитса, ҳар киши юрагида бир ботирлиқ ва бир фидокорлик ҳис этар ва қаҳрамонона умидларда бўлинар». Ушбу гапни ўқиганда, «ҳавор» сўзининг матнга мос келмай турганини кўриб, унинг мен билмаган маънолари ҳам бордир, деб луғат китобларини қараб кўрдим. Маънолари ўша-ўша! Шунда асл матнга қараб кўрай, деган фикр миямга урилди. Аслиятда эса, бу сўз «хавф» экан. Оддий бир бепарволик кишини қанчалик чалғитади!

Биз бу мақолада Чўлпоннинг айрим асарларигагина тўхталдик. Унинг насрий ва драматик асарлари ҳақида деярли сўз бўлмади. Келтирилган мисолларнинг ўзиёқ Чўлпон асарларининг матний хатолардан холи бўлмоғи қанчалик муҳим эканлигини кўрсатиб турибди. Демак, чўлпоншунослик олдида муҳим бир масала турибди, у ҳам бўлса — адибнинг тўла асарлари жилдларини мукаммал ҳолда нашр қилишдир. Эҳтимол, бу академик нашр бўлар, эҳтимол бошқа… ҳар ҳолда, атоқли адиб асарларини ўқиганда, чалкашликлар келиб чиқмасин, уларни тадқиқ қилганда, нотўғри хулосаларга келмайлик.

«Ўзбекистон адабиёти ва санъати» газетасининг 2004 йил 31-сонидан олинди.

Boybo’ta Do’stqoraev
«SIYNA»NI «SANA»GA ALMASHTIRIB BO’LMAYDI

Keyingi 15-16 yil ichida Abdulhamid Sulaymon o’g’li Cho’lpon hayoti va ijodini o’rganish izchil tus oldi. Adabiyotshunoslarimizdan Naim Karimov, Ozod Sharafiddinov, Ibrohim Haqqulov, Sherali Turdiev, Salohiddin Mamajonov, Ninel Vladimirova, Sirojiddin Ahmedov va boshqalar Cho’lpon to’g’risida maqolalar, adabiy portretlar, monografiyalar yaratdilar, adib asarlarini qayta nashr qilishga munosib hissa qo’shdilar. Bu orada Dilmurod Quronov, Ulug’bek Sultonov singari bir guruh yosh tadqiqotchilar Cho’lpon hayoti va ijodini o’rganish, asarlarini to’plash va nashr etish ishiga kelib qo’shildilar. Shunday harakatlar samarasi sifatida «Bahorni sog’indim», «Yana oldim sozimni», «Adabiyot nadir», ikki jilddan iborat «Asarlar» (aslida uch jildga mo’ljallangandi), «Go’zal Turkiston» kabi majmualar, to’plamlar, kitoblar paydo bo’ldi. Cho’lpon ijodi bo’yicha doktorlik va nomzodlik dissertatsiyalari yoqlandi va yoqlanmoqda. Bular barchasi adabiyotshunosligimizda «Cho’lponshunoslik» degan soha shakllanganini ko’rsatadi. Bora-bora, u jahon miqyosiga chiqdi. Turkiya, Germaniya, Yaponiya kabi mamlakatlarda Cho’lpon hayoti hamda ijodini o’rganish yuzasidan ilmiy-tadqiqotlar va matnchilik ishlarining amalga oshirilishi buning isbotidir. Bular, shubhasiz, quvonarli hol. Lekin hayot bir joyda to’xtab qolmaganidek, cho’lponshunoslik ham tobora taraqqiy etib borayotir, unga yangi-yangi tadqiqotchilar, xususan, yosh izlanuvchilar kirib kelayotir. Yosh tadqiqotchilarning aksari ilmiy izlanishlar olib borishda manba sifatida adibning XX asr 90-yillarida nashr qilingan asarlariga murojaat etadilar. Modomiki ish shunday ekan, mazkur nashrlarning matniy qusurlardan xoli bo’lishi katta ahamiyatga ega.

Ta’kidlash joizki, adib asarlarini qayta nashrga tayyorlash ishlari nihoyatda qisqa fursatlarda amalga oshirilgandi. Buning ustiga, Cho’lpon asarlarining nashri, asosan, matnshunoslik va matnchilikdan tajribasi bo’lmagan kishilar tomonidan amalga oshirildi. O’rni kelganda aytish kerakki, yosh tadqiqotchilar zimmasiga olgan mas’uliyatli vazifani asosan halol uddaladilar. Buning uchun ularni har qancha taqdirlasak arziydi. Ayni paytda, zudlik bilan amalga oshiriladigan ishlarda istaymizmi-yo’qmi, muayyan xato va nuqsonlar o’tib ketadi. Xususan, Cho’lpon asarlarining ko’p qismi arab yozuvida bo’lgani, ustiga-ustak, ular bosilgan gazeta va jurnallar vaqt o’tishi bilan sarg’ayib, titilib ketgani, o’z davrida nashr qilinayotgan paytda turli sabablar bilan imloviy va boshqa xatoliklarga yo’l qo’yilgani oqibatida hozir qayta nashrga tayyorlanar ekan, to’g’ri o’qish qiyinchiligi tug’ilishi tabiiy. Shunga qaramay, Cho’lpon asarlarining xatolardan xoli nashrini tayyorlash adabiyotshunoslarning muhim vazifasi bo’lib turibdi. Aks holda, ijodi favqulodda murakkab davrda kechgan Cho’lpondek adib asarlari bo’yicha tayyorlanadigan ilmiy-tadqiqot ishlari mazmunga, maslakka doir xatolarga yo’l qo’yilgan qayta nashr matni asosida olib borilsa, chalkash, qo’pol va mutlaqo noto’g’ri xulosalar chiqarilishiga ham olib kelishi mumkin. Fikrimizning dalili sifatida uning bir she’rini (Cho’lpon. Asarlar, 1-jild, 59-bet) olaylik:

SOZIM

Nafrat o’lkasidan hijrat qilganman,
Ulfat diyoriga maskan qurganman,
Yuzimni o’t emas, gulga burganman;
Samoviy zavqlarga to’lib turganman
Bulbullar sevgini maqtagan damda!

Chechaklar o’sgusi ko’z yoshlarimdan,
Bo’g’inlar ungusi o’ylashlarimdan,
Qalblar yumshagusi sayrashlarimdan;
Sevgi chamanida yayrashlarimdan
Jannatlar yaratgay tashlangan janda!

Tilingan tillarga qon yugurgusi,
Bo’shalgan inlarga jonlar kirgusi,
Tikanli bog’chalar chechak ko’rgusi,
Haq yo’li, albatta, bir o’tilgusi
Jandalar jonimga tekkan kunlarda!..

Bu she’r muayyan voqealardan so’ng Cho’lponda paydo bo’lgan og’ir his-tuyg’ular, aytish mumkinki, iztiroblar ta’sirida tug’ilgan.

Shu jihatdan mazkur she’rni shoirning yurak qoni bilan yozilgan, deyish mumkin. Unda Cho’lponning o’y-fikrlari, kechinmalari, qarashlarida yuz bergan o’zgarishlar aks etgan va buni u do’stlariga, muhiblariga, muxlislariga, hatto muxoliflariga ham bildirib qo’ymoqchi bo’ladi. Bu she’r shunchaki oddiy she’r emas, balki adabiyotshunoslar iborasi bilan aytganda, uning g’oyaviy-estetik kredosini anglatuvchi asardir. Taassufki, matnda bir so’zning noto’g’ri yozilishi bilan bu she’rdagi asosiy g’oya tamomila teskarisiga aylanib ketgan, shoirning anglatmoqni istagan fikri yo’qqa chiqarilgan. She’rning yozilishi sabablari bilan biroz bo’lsa-da, tanish tadqiqotchi buni, albatta, sezadi.

Daf’atan she’rni o’qigan kishini o’ylatib qo’yadigan jihat shuki, Cho’lpon 20-yillarning oxirida sho’ro mafkurachilari tomonidan boshiga tushgan ma’naviy-ruhiy ezishlar ta’sirida 1934 yili «Soz» to’plamini tayyorlar ekan, ijodidagi g’oyaviy o’zgarishlardan muxoliflarini xabardor qilish uchun «Yana oldim sozimni» degan she’r bitadi. Bu tushunarli hol edi. Nega u 20-yillarning o’rtalarida, aniqrog’i, 1924 yilning 14 avgustida bunday she’r yozdi ekan? Axir, bu paytda Cho’lpon «suyukli shoir», «adabiyotimizning ko’rimli chechagi» kabi sifatlashlar bilan ulug’lanayotgan edi-ku! Yo’q, aynan shu paytlari uning qalbida o’zligini ostin-ustun qilgan ruhiy kechinmalar mavj urgandi, xuddi shu paytlari uning she’rlarida sezila boshlagan mahzunlik ohangidan do’stlari tashvishga tushgan bo’lsa, muxoliflari buning uchun shoirga dashnom berishga uringandilar. Bu holning qanday sodir bo’lganini, «Sozim» she’rining qanday vaziyatda yaratilganini anglash uchun o’sha voqealar silsilasiga bir qur nazar solishga urinib ko’raylik.

… 1917 yil fevral to’ntarishidan so’ng xalqimizning milliy istiqlolga erishuviga Cho’lpondagi qattiq ishonch bolsheviklar hokimiyat tepasiga zo’rlik bilan kelgan dastlabki paytlari ham so’nib ulgurmagandi. U har bir tarixiy voqeadan, har qanday harakatdan orzusi amalga oshishi uchun yordam berarmikan, degan ilinjda bo’ldi, qandaydir mo»jiza yuz berishini kutib yashadi. Afsuski, mo»jiza ro’y bermadi. XX asrning 20-yillariga kelib siyosiy jihatdan mustahkamlanib, kuch ola boshlagan bolsheviklar milliy zulm ostida ezilib kelgan millatlarning erkinlik, mustaqillik yo’lidagi harakatlarinigina emas, hatto bu to’g’ridagi orzularini ham mahv etishga kirishdi. Turkiston, Boshqirdiston, Ukraina, Kavkaz muxtoriyatlarining kuch va tazyiq bilan tugatilganini, milliy istiqlol yo’lidagi har qanday harakat qonga botirilayotganini ko’rgan Cho’lponni nihoyasiz iztiroblar qiynoqqa soladi, umidsizlikka berilgan onlari ko’p bo’ladi. Bu tushkin kayfiyat uning ijodiga ham o’tishi tabiiy edi. Natijada, «Cho’lpon» qatorida yana bir taxallusi — «Qalandar» paydo bo’ladi. Bizningcha, bu taxallus zamirida ikki narsaga ishora bor edi. Biri, qalandarlarning dunyoni kezib haq sari yo’l izlashlari bo’lsa, ikkinchisi — undagi suvrat va siyratning bir-biriga mutlaqo zid kelish holati. Darvoqe, haqiqiy qalandarning suvrati (jandasi, xirqasi, kafaniysi) ichida, ya’ni siyratida had-hisobsiz ma’naviy javohirlar (ilmu irfon va hokazo ma’rifiy xislatlar) yashirin bo’ladi. Cho’lponning «Qalandardek yurub dunyoni kezdim, topmayin yorni, Yana kulbamga qayg’ular, alamlar birla qaytdim-ku» misralarida mazkur atamaning birinchi ma’nosiga ishora bor. «Qalandar» so’zining ikkinchi ma’nosiga uning sho’ro tuzumi davrida fikrini ochiq aytolmay, uni boshqa suvrat ichida, ramzlar vositasida ifodalagan she’rlari misoldir. Bu shoir «men»ining noiloj ikkiga bo’linishi edi. «Sozim» she’ridagi «janda» so’zi ishlatilgan misralarda shu ma’no bilan bog’liq ishoralar mavjud. «Tilingan tillar» iborasi ham shu ma’noni oydinlashtirishga xizmat qilgan. «Tili tilingan» sayroqi bulbulning ikki xil ovozda navo qilishi tayin. Tepasida komfirqa qilichi xavf solib turgan bechora «bulbul»ning sayrashida ham ikki ohang yuzaga kelishi naqadar foje hol! Bu ham yana o’sha ikkilik: suvrat va siyrat zidligidir.

Yana bir narsani eslash joiz. 1920 yili Buxoro xalq jumhuriyati (BXJ) tashkil topgach, Vatanining erkin, mustaqil bo’lishini istagan ko’pgina kurashchilar qatori Cho’lpon ham Buxoroga bordi. U yerda «Buxoro axbori» va «Jarchi» gazetalariga muharrirlik qildi. Ijtimoiy faoliyati va badiiy ijodi bilan BXJning qog’ozda emas, amalda mustaqil bo’lishi uchun bor kuch va bilimini ayamadi. Lekin bolsheviklarning temir panjalari u yerda ham barcha narsaga chang solib ulgurgandi. 1922 yilning yanvarida Cho’lponni kasalligi bahonasi bilan gazetalar muharrirligidan bo’shatishadi. Tegishli joylarga «Cho’lpon mazkur gazetalarni millatchilik yo’liga burib yubordi» degan ma’lumotnoma jo’natiladi. Uning nomi «qora ro’yxat»larga kiritiladi.

Bolsheviklar nazdida «millatchi» atalmish tavqi la’natga giriftor qilingan shoirni qutqazish uchun do’stlari yordamga keladilar. Sho’ro idoralarida mas’ul lavozimlarni egallab yurgan do’sti Abdulhay Toji 1923 yili Cho’lponga «Sho’ro hokimiyati oldida o’zingni biroz oqlab ol», deydi. Unga Farg’ona vodiysida bosmachilikka qarshi kurash maqsadida tashkil etilayotgan «Darxon» gazetasi tahririyatida birga ishlaylik, degan taklif bilan murojaat qiladi. Hoynahoy, Cho’lpon bu taklifga noiloj rozi bo’lgandir. Negaki, bunday taklifga rozi bo’lish Cho’lpon uchun o’z orzularidan butunlay voz kechish, mosuvo bo’lish bilan barobar edi. Zotan, har qanday harakatdan, hatto bolsheviklar «bosmachilik» deb badnom etgan qurolli kurashdan ham milliy istiqlol yo’lida nimanidir kutgan Cho’lpon uchun bu taklifni qabul qilish, shu yo’lda faoliyat ko’rsatish naqadar iztirobli bo’lganini anglash qiyin emas. U yurakni o’rtaydigan ana shu iztiroblar ta’sirida «Somon parcha» she’rini yozib, alam bilan «Muhit kuchlik ekan, egdim bo’ynimni» degandi. Buni u do’stlari oldida yuzi shuvut bo’lgan kishidek e’tirof etadi.

Birin-ketin orzulariga darz ketayotganini ko’rgan shoirning she’rlarida beixtiyor alam, iztirob, «ko’z yoshlari»ning in’ikosi ko’rina boshladi. Bu hol ayrim hamkasblarini ajablantirdi. Boshqalari esa, shu munosabat bilan shoirga qandaydir maqsadda ta’na toshlari otishga kirishdilar. Bu munosabatlar o’sha yillar matbuotida chiqqan she’rlarda o’z izini qoldirgan. Ulardan ba’zilarini keltiraylik.

Rafiq Mo’miniy degan shoir «Farg’ona» gazetasining 1923 yil 17 mart sonida «Nozli tikilish» she’rini «Farg’onali shoirimiz «Cho’lpon»g’a» degan bag’ishlov bilan e’lon qiladi. Unda «Buzilgan o’lkaga» she’ri uchun Cho’lponga dashnom berishga urinish bor. Oltoyning «Turkiston» gazetasida (1924 yil, 5 avgust) «Maxtanish uchun» sarlavhali she’ri bosilgan. Unda «Xayolda uchqonlarg’a kinoya» degan qayd bor. She’rda Cho’lponga berilmoqchi bo’lgan tanbeh yaqqol ko’rinib turibdi:

Sopqonini otolmag’on erlarga,
Ko’kragida «kir» saqlag’on dillarga,
So’zlarini aytolmag’on tillarga
Hovliqishlar, ko’pirishlar kelishmas!

Turmushni, borliqni xayol deb,
Shu turmushdan uzoqlarga qocholmas!
Xayoldagi zavqi bilan yuksak deb,
Kerilishlar, quruq so’zlar yaramas!

O’n sakkiz misrali she’r oxirida Oltoy shunday deydi:

Shu turmushning quchog’idan ketalmas!
Shu muhitning ta’siridan qutulmas!

Rafiq Mo’miniy «Farg’ona» gazetasining 1923 yil 24 may sonida «Borliqda bir g’ash» sarlavhali she’rini e’lon qiladi. Bu she’r ham Cho’lponga qaratilgandi. U shunday satrlar bilan boshlanadi:

Ko’k yuzida yulduz o’ynar parpirashib,
Go’klam bilan qayg’ulanib «Cho’lpon» yig’lar.

Xullas, 16 misrali bu she’rning radifi «yig’lar» bo’lib, uning har bir bayti Cho’lponni chimdib olishga yo’naltirilgandi. Bunday ta’nali, ignali she’rlar o’sha paytda anchagina yozildi. Mana shu ta’nalar, dashnomlar oqimiga daf berish uchun Cho’lpon «Sozim»ni yozishga majbur bo’ladi. She’rida nima uchun uni qayg’ular cho’lg’aganini anglatgach, istiqboldan umidvorligini ham ifodalab o’tadi. Yelkasidan tashlangan janda (qalandar kiyimi) jannatlar yaratishini, bunday jandalarga, kiyimlarga yana qancha jonlar (maslakdoshlar) kirishini bildiradi. Afsuski, kiyim so’zini anglatuvchi «en» («eng») so’zi asarning qayta nashrida «in» tarzida bo’lib ketganki, bu she’rda shoir ifodalamoqchi bo’lgan fikrni tamomila teskarisiga aylantirib yuborgan. «Bo’shalgan inlarga jonlar kirgusi», «en», «eng»ning kiyim ma’nosini anglatishini deyarli hamma biladi. Xalqimizda «O’ziga yeng bo’lolmagan o’zgaga eng bo’larmidi» degan gap bor. (Agar sinchiklab ko’rilganda, arab yozuvida «i» harfi «alif» va «yo»lar bilan berilishini, «en» so’zidagi «e» esa, ustiga «hamza» qo’yilgan «yo» harfi bilan ifodalanishini fahmlash unchalik qiyin emas.)

Ana endi o’ylab ko’raylik, Cho’lpon hayotining, ijodining muhim jihatini anglatuvchi mazkur she’rni tahlil qilmoqchi bo’lgan tadqiqotchi qanday xulosa chiqarishi mumkin?

O’rni kelganda shuni aytish lozimki, Cho’lponning «Sozim» she’ri muayyan darajada o’z vazifasini bajargan. Nima uchun u mahzun misralar bitayotganini do’stlariga qisman bo’lsa-da, tushuntirolgan. Shoirning 1926 yili nashr etilgan «Tong sirlari» she’riy to’plamiga muxtasar so’zboshi yozgan Abdulla Qodiriy Cho’lpon she’rlaridagi «ko’z yoshi» muammosini qisman anglatgan edi. «Ba’zi-bir o’rtoqlar, — deb yozadi A.Qodiriy, — Cho’lponni yig’loq shoir deb aybsitadilar. Balki haqlari ham bordir. Chunki uning

Chechaklar o’sgusi ko’z yoshlarimdan,
Bo’g’inlar ungusi o’ylashlarimdan… —

deb hasratlanishi bizning ko’z o’ngimizda «yig’loq» bir shoirni gavdalantiradir.

Biroq shoir shu to’kkan ko’z yoshlaridan chechaklar o’stirmoqchi bo’lmasa erdi, biz ham uning mo»tarizlari qatoriga kirgan bo’lur erdik.

Anqov ta’nachilar shoirni ranjitishda mudovamot qiladilar, hatto «Sen ko’k shoiri!» deguchilar ham bo’lib, chorasiz shoir ularga o’z holidan ochiq javob berishga majbur qoladir:

Siz deysizkim, men ko’klarni o’ylaymen,
Yer betiga sira nazar solmaymen.
Yanglishasiz: men ko’klarga berkingan
Yer qizidan xayolimni olmaymen!

O’ktabr o’zgarishi qora tunimizning tongini ottirdi esa-da, bu mudhish kechaning badnom ko’lagalari hamon shoirning yuragini titratadirlar va u chor-nochor yig’laydir… Shu yig’i orqasida barq urib ko’ringan erk quyoshi bu ko’z yoshlardan «chechaklar ungusi»ni so’zlaydir.  Menimcha, «Tong sirlari»da ko’ringan ko’z yoshlarining siri shudir».

Cho’lponning muayyan she’rlari, maqolalarida o’ktabr to’ntarishi, sho’ro hokimiyati, qizil bayroq, birinchi may, 7 noyabr kabi sho’ro tuzumining belgi va ramzlari haqida fikrlar bildirilgan. Ma’lumki, Cho’lponning bu belgi va ramzlarga munosabati ijodi, ijtimoiy-ijodiy pozitsiyasi jihatidan printsipial ahamiyatga ega. Shuning uchun bunday asarlarini qayta nashrga tayyorlashda alohida e’tibor berish talab qilinadi. Ulardagi shoir munosabatini anglatuvchi hatto bir so’z o’zgarsa, Cho’lpon maslagiga, printsiplariga daxl etilgan bo’ladi. Olaylik, adibning «O’ktabr qizi» degan hikoyasini. (Cho’lpon o’zi bu asarini «doston» deb atagan.) U «Turkiston» gazetasining 1922 yil 23-sonida e’lon qilingan. Asl nusxada «Vannaycha o’ktabr to’foni davrida qullikdan qutulg’onlig’i uchun o’ktabr qizi edi» degan gap keltirilgan. Qayta nashr qilinganda bu gap «Vannaycha» — o’ktabr tufayli qullikdan qutulg’onlig’i uchun o’ktabr qizi edi», deb berilgan. Agar diqqat qilinsa, asl matn bilan qayta nashr matnidagi gaplarda o’ktabr to’ntarishiga bo’lgan munosabat bir xil emasligi seziladi. «Tufayli» so’zida «sharofati bilan» degandek — zikr etilayotgan narsaga, voqeaga nisbatan xayrixohlik ma’nosi aks etgan. Holbuki, hikoyaning asl matnida bunday xayrixohlik sezilmaydi, birmuncha betaraflik ohangi mavjud.

Shoirning Nizomiddin Xo’jaevga bag’ishlangan «Qizil bayroq» she’rini baholaganda ham, tarixiylik printsipidan kelib chiqish maqsadga muvofiq, deb o’ylaymiz. Negaki, qizil bayroq 1917 yil fevral inqilobidan so’ng hurriyatchilarning bayrog’i bo’lgan. To’ntarishdan so’ng o’tkazilgan namoyishlarda hurriyatchilar qizil bayroq ko’tarib olganlari haqida o’sha davr gazetalarida yozilgan. Sho’ro davlatining birinchi «prezidenti» YA.Sverdlovning (vafoti 1919 yil) tashabbusi bilan qizil bayroq rasmiy tarzda yangi davlatning ramziga aylantirilgan. Cho’lpon kimlarning qizil bayrog’i to’g’risida yozganini teranroq tahlil asosida anglash kerak.

Zikr etilganlardan Cho’lponning maslagi, nuqtai nazari aks etgan asarlarini nashrga tayyorlaganda e’tiborli bo’lib, lirik asarlarini beparvolik bilan tayyorlasa ham bo’laverar ekan, qabilidagi fikr paydo bo’lmasligi kerak. Cho’lponning muhabbat mavzuida shunday she’rlari borki, ularda so’z tugul, bitta harf o’zgarsa, butun mazmunga, fikrga katta ta’sir qilishi mumkin. Fikrimiz isboti uchun bir misol keltirish o’rinli bo’ladi. Shoirning «Raqamlik sevgi» degan she’ri bor. Unda ham boshqa lirik she’rlaridagi kabi o’ziga xos tasvir, obrazlilik mavjud. Taassufki, mazkur she’r qayta nashr etilganda, bir harf o’zgarishga uchragani tufayli unda ifodalangan fikr butunlay boshqa tus olgan. Ushbu she’r quyidagicha boshlanadi:

Bir va ikki, uch va to’rt, besh, olti, yetti, sakkiz, o’n —
Siynalarni yo’llaringda yastab o’tsang sen butun.

Qayta nashrga tayyorlanganda, ikkinchi misradagi «siynalarni» so’zi «sanalarni» bo’lib ketgan. Oqibatda, she’rning mazmuni butunlay o’zgargan. Shoir yo’llaringda son-sanoqsiz siynalar — oshiqlar tursa, sen ularni beparvo yastab (ezib) o’tib ketaversang, shunga qaramay, yana yangi-yangi siynalar yastab o’tishing uchun yo’llaringga kelib qator tizilishib tursa, ularni ham ezib o’taversang, shundan so’ng ko’nglingda ularga nisbatan bir qizg’anish — rahm qilish tuyg’usi uyg’onarmikan, deb mahbubaning behad oshiqlari ko’pligini, shundan bo’lsa kerak, oshiqlariga «berahm»ligini, «shafqatsiz»ligini tasvirlaydi. Shunday mazmunga ega she’rdagi bittagina «siyna» so’zi «sana» bo’lib ketgani uchun she’rning mazmuni tamoman boshqa tusga kirgan. Undan shunday ma’no chiqadi: bir, ikki, uch… yillar tinimsiz birin-ketin o’taveradi, sen ularni beparvo yanchib o’tib ketaverasan, ularga rahming kelmaydimi?! Bizningcha, she’rni nashrga tayyorlashda, uning mazmuni qandayligiga e’tibor berilganda, bu kabi fikriy mantiqsizlikni tushunib olish qiyin bo’lmas edi. Ko’ramizki, bir harf o’zgarishi bilan «qalb», «ko’krak» ramziy «oshiq» ma’nosini anglatuvchi «siyna» so’zi «sana»ga aylanib, mazmuniy mushkulliklarni keltirib chiqargan. Bu oddiy beparvolik oqibatidir.

Adib publitsistikasida «Adabiyot nadir» maqolasi alohida o’rin tutadi. Unda muqaddas dargoh — adabiyot qasriga endigina qadam qo’yayotgan yosh ijodkorning estetik saviyasi, badiiy asar haqidagi tushunchasi ifoda topgan. Cho’lpon ijodini tadqiq etuvchi har bir ilm muhibi uning bu asariga murojaat qilmay, uni takror va takror o’qib ko’rmay iloji yo’q. Shu bois, bunday asar matniy qusurlardan mutlaqo xoli bo’lmog’i darkor. Afsuski, e’tiborsizlik oqibatimi, ushbu maqolaning qayta nashrida shunday bir gap uchraydi: «Shunga o’xshash o’zining shavkat va g’ayrati ila zamonasida butun dunyoni havor va dahshatga solg’on jahongirlarning o’tkazgan kunlarin va davrlarin tarixlarda ko’rsa va eshitsa, har kishi yuragida bir botirliq va bir fidokorlik his etar va qahramonona umidlarda bo’linar». Ushbu gapni o’qiganda, «havor» so’zining matnga mos kelmay turganini ko’rib, uning men bilmagan ma’nolari ham bordir, deb lug’at kitoblarini qarab ko’rdim. Ma’nolari o’sha-o’sha! Shunda asl matnga qarab ko’ray, degan fikr miyamga urildi. Asliyatda esa, bu so’z «xavf» ekan. Oddiy bir beparvolik kishini qanchalik chalg’itadi!

Biz bu maqolada Cho’lponning ayrim asarlarigagina to’xtaldik. Uning nasriy va dramatik asarlari haqida deyarli so’z bo’lmadi. Keltirilgan misollarning o’ziyoq Cho’lpon asarlarining matniy xatolardan xoli bo’lmog’i qanchalik muhim ekanligini ko’rsatib turibdi. Demak, cho’lponshunoslik oldida muhim bir masala turibdi, u ham bo’lsa — adibning to’la asarlari jildlarini mukammal holda nashr qilishdir. Ehtimol, bu akademik nashr bo’lar, ehtimol boshqa… har holda, atoqli adib asarlarini o’qiganda, chalkashliklar kelib chiqmasin, ularni tadqiq qilganda, noto’g’ri xulosalarga kelmaylik.

«O’zbekiston adabiyoti va san’ati» gazetasining 2004 yil 31-sonidan olindi.