Бундан аввал атоқли ўзбек олими Хайрулла Ҳ. Исматуллаевнинг Чўлпон шеърларининг асл нусхалари хусусида ёзган илк мақоласи ва Чўлпоннинг 1922 йилда нашр этилган «Ўзбек ёш шоирлари» тўпламидаги шеърларини тақдим этган эдик. Бугун олимнинг «Уйғониш” (1922) тўплами ҳақидаги мақоласи ва Чўлпоннинг илк тўпламига кирган шеърлари билан таништирамиз. Бирин-кетин ”Булоқлар” (1924), “Тонг Сирлари” (1926), “Соз” (1935) тўпламларига кирган шеърлар ва тўпламлар ҳақидаги Хайрулла Ҳ. Исматулла тадқиқотлари эълон қилиб борилади.
ХАЙРУЛЛА ИСМАТУЛЛА
ЧЎЛПОН ШЕЪРЛАР ТЎПЛАМЛАРИНИНГ АСЛ НУСХАЛАРИ
«УЙҒОНИШ»(1922)
Хайрулла Исматулла (Хайрулла Ҳикматуллавич Исматуллаев) 1937 йилнинг 16 августида Тошкентда шарқшунос олим оиласида туғилган. Иккинчи жаҳон урушида оиласидан етим қолган Хайрулла қариндошлари қўлида катта бўлган. 1960 йилда Тошкент Чет Тиллар Институтини (ҳозирги Ўзбекистон Жаҳон Тиллари Университети) тамомлайди. 1961 йилда эса Тошкент Давлат Университетининг Туркология факултетида кандидатлик ишини бошлайди.1964-1974 йилларда ушбу даргоҳда дарс беради.
Хайрулла Исматуллаев 1974 йилнинг 14 декабрида Совет ҳукуматига қарши ҳаракатда айбланиб, қамоққа олинади. Тўққиз йил панжара ортида ўтириб, 1983 йилнинг 29 ноябрида озод этилади.
1990 йили АҚШга кўчиб кетган олим мустақилликка эришган Ўзбекистон ва ўзбек халқи тарихи, маданияти, қадриятлари ҳамда ўзига хослиги билан ғарбликларни таништирган инсонлардан биридир. Дастлаб АҚШдаги Индиана Университетида ўзбек тилидан сабоқ берган, кейинчалик Висконсин университетининг Осиё тиллари ва маданиятлари бўлимида фаолият юритди. АҚШда ўзбек ва инглиз тилларида ўзбек халқи тарихи ва адабиётига оид ўндан зиёд китоб ва юзлаб мақолалар муаллифи. Шунингдек, Марказий Осиё учун катта аҳамиятга эга манбаълар ва ғарбнинг илғор қадриятлари билан ўзбек халқини ошно этган олимлардан бири сифатида ҳам билинади.
Хайрулло Исматуллаев ўзбек ва инглиз тилларида ўзбек халқи тарихи ва адабиётига оид ўндан зиёд китоб ва юзлаб мақолалар, хусусан,»Самоучитель узбекского языка», «Ўзбекча-русча-тожикча сўзлашув»,» Алишер Навоий ҳикматли сўзлари», икки жилдлик «Ўзбек тили»,»Туркистонлик олимлар» ва ўзбекча-инглизча иборалар луғати ва сўзлашув китобларининг муаллифи.
Хайрулла Исматулла 2008 йил 24 августида оламдан ўтган,Висконсин штатининг Медисон шаҳрида, мусулмонлар қабристонида (Highland Memory Gardens) дафн этилган.
ЧЎЛПОНнинг 1922 йили Туркистон Жумҳуриятининг Давлат Нашриётида босилиб чиққан илк шеърлар китоби “Уйғониш” деб номланганди. Чиндан ҳам, шу 1922 йилда-ёқ босилиб чиққан Чўлпоннинг “Ўзбек Ёш Шоирлари” ва “Уйғониш”га кирган шеърлари бу ўзбек замонавий шеъриятининг уйғониши бўлиб хизмат этди.
“Уйғониш” беш бўлимдан ташкил топиб, унга жами 20 та шеър киритилган эди.
Биринчи бўлим “Юрт Қайғуси” деб номланиб, унда “Оғриганда”, “Куз”, “Юпанмоқ истаги” шеърлари; “Умид ва имон” деб номланган иккичи бўлимдан етти шеър (“Халқ”, Мен қочмадим”, Кел бери”, “Ўтли сув”, “Виждон эрки”, “Кураш”, “Юрт йўли”); учинчи “Чўрилар учун” бўлимидан учта [“Шарқ қизи”, “Мен ва бошқалар”, “Наврўз кунида”]; “Сезгилар” деб номланган 4-бўлимда иккита [“Барг”, “Нима?”] ҳамда “Севги” деб номланган 5-бўлимда эса бешта [“Қизариш”, “Кулмак истадинг”, “Зия-йи қамар”. “Сендан йироқда” “Кетганингда” ] шеър ўрин олган.
Айрим адабиётшуносларнинг фикрига қараганда, Чўлпоннинг 1922-1926 йиллар орасида яратган шеърлари энг яхши шеърлари сирасига киради.
…..
Чўлпон шеърияти бўйича ҳам хорижий мамлакатларда бир қатор ишлар қилинган.
Чўлпоннинг шеърий асарлари бўйича Усмон Хўжа ўғли, Й. Бензинг, Боймирза Ҳайит, Х. Е.. Самиоглу, Тоҳир Шокир ўғли Чиғатой, Х. Ўзбой, профессор Эдвард А. Оллворт, Темур Хўжа ўғли, Ҳалим Қора каби тадқиқотчилар бир қатор фикр баён қилганлар [Булар ҳақида қаранг: Хайрулла Х. Исматулла, Чўлпон ва Жаҳон. Изланишлар, Топилдиқлар ва Тадқиқотлар, IN: Reform Movements and Revolutions in Turkestan: 1900-1924, SOTA, Haarlem, 2001, pp.227-286].
Мазкур ишимизнинг бу қисмида биз фақат бир тадқиқот устида қисқача тўхталиб ўтамиз.
Туркиялик тадқиқотчи Нармин Эржон хоним Истанбулдаги Мармара университетида Чўлпоннинг шеърий асарлари ҳақида мастерлик диссертатсияси ёқлаган. Нармин Эржоннинг бу диссертацион иши шоирнинг биринчи шеърлар тўплами “Уйғониш”га киритилган шеърлар танқидий матни ўрганилган. Бу диссертацион ишнинг илмий раҳбари проф. Темур Хўжа ўғли бўлиб, бу домланинг ўзи ҳам Чўлпон ижодига оид бир қатор илмий тадқиқотлар олиб борган.
Нармин Эржоннинг иши Мармара университети қошидаги Ижтимоий Фанлар Институтида ёқланган.
Нармин Эржоннинг диссертацияси ушбу тузилишга эга:
Сўзбоши, “Чўлпоннинг ҳаётига оид қисқача маълумот (IV бет), Чўлпоннинг ўзбек адабиётидаги ўрни (VI-IX бет), Транскрипция жадвали (Х бет), [Чўлпон асарлари тилининг] Имло хусусиятлари (XI-ХII бетлар), Матн (1-34-бетлар), Индекс (35-113-бетлар) каби масалалар ёритилган. Нармин Эржон тадқиқотининг биз учун энг фойдали томони шундан иборатки, у Чўлпоннинг “Уйғониш” тўпламига кирган шеърларини Совет даври манбаъларидан эмас, балки 1922 йилги Араб алифбосига асосланган ёзувдаги нашрдан олиб, тадқиқ этган.
Бу ишнинг яна бир фазилати шуки, тадқиқотчи ўз ишида бу тўпламга кирган шеърларнинг алоҳида индексда шоирга хос бўлган тил хусусиятларини тадқиқ этади.
Бу – жуда муҳимдир. Чунки, кўп ҳолларда айрим адабиётшунослар Чўлпоннинг ўзига хос тилини шу кунги тилга мослаштиришга ҳаракат қиладилар.
Хорижлик бир тадқиқотчи Т.О. имзоси билан “Чўлпоннинг “Уйғониш” деган китоби ҳақида ” номли мақоласида, шу тўпламга кирган шоир шеърларини юқори баҳолаб, хусусан шуларни ёзади: “Ўзбекистоннинг, умуман турк қавмларининг севгили шоири бўлган Чўлпон ўзининг биринчи шеърлар тўпламига “Уйғониш” деган ном берган. Бу – бежиз эмас. 20-йиллар Туркистода Миллий Уйғониш даври бўлиб ҳисобланади. .. Чўлпон Туркистон халқининг орзу-истакларини, дард-аламларини шеъларида ниҳоятда усталик билан, таъсирли баён қилиб борган,,,” [Қаранг: “Миллий Туркистон”,1975 йил. 134 А сон, 29-бет].
«УЙҒОНИШ” (1922)
МУНДАРИЖА:
1-бўлим: Юрт Қайғуси – Оғриганда ,……………………………
Куз ,……………………………………
Юпанмоқ истаги ……………………..
2-бўлим: Умид ва Имон – Халқ,……………………………………
Мен Қочмадим,………………………
Кел Бери ……………………………….
Ўтли сув,……………………………….
Виждон Эрки,……………………………
Кураш,…………………………………
Юрт Йўли……………………………..
3-бўлим: Чўрилар Учун – Шарқ Қизи,……………………………
Мен ва Бошқалар,…………………..
Наврўз кунида………………………
4-бўлим: Сезгилар – Барг,…………………………………………….
Нима?…………………………………………..
5-бўлим: Севги – Қизариш,………………………………………….
Кулмак истадинг,…………………………………
Зия-йи Қамар,…………………………………..
Сендан Йироқда,…………………………………
Кетканингда……………………………………..
1-бўлим: ЮРТ ҚАЙҒУСИ
ОҒРИГАНДА
Бўғиқ, қисиқ, асабий бир кўнгил билан тун ва кун
Тўшакда, ўйлар орасинда инграб ётмак
Оғир… қийин…
Бу ётишнинг сўнги, сўнги келсун!
Ёзилмаганми бу тунлар сўнгида тонг отмак?
Кўзимда эрта ва кеч бир йиғин хиёл очилар,
Хаёл билан кўраман, кўк юзи булутли каби,
Бутун кўнгил ва юраклар оловли, ўтли каби;
Булут кўзидан эса ерга оғу –ёш сочилар.
Менинг ўйимми қора? Ёки юрт кўкида булут,
Қуюқ булут тўдаси қонли ёш тўкиб йиғлар?
Меним бу хаста дилимни яна нечун тиғлар?
Меним-да кўксима боқмоқчи истар ул бир ўт?
Бўғиқ , қисиқ бу кўнгил кучли ўт билан ёнадир,
У ўт орасида юртнинг хаёли жонланадир…
1922 йил, 11 Феврал, Бухоро.
КУЗ
Кўм-кўк экан, сарғайдилар япроқлар –
Оғриқ, мағлуб, тутқун Шарқнинг юзидек.
Бўронларнинг кўзлари, ким ўйноқлар,
Ғолиб Ғарбнинг қонга тўлган кўзидек,
Қора булут тўдаси ким кўкларни –
Шарқни ёпган парда янглиғ ёпмушдир.
Куз қўшини – оғу тўлуғ* ўқларни
Ёз бағрига ҳеч саноқсиз отмишдир!
Бало янглиғ қатор-қатор чизилиб,
Кўк юзидан қарғалар ҳам ўталар.
Шарқдек ичдан яширингина эзилиб,
Кўп жонлилар сўнгги тинни куталар.
Бутун борлиқ – чоғлик ўчиш** олдида,
Совуқ… қора қишга кўчиш олдида.
1921 йил, Ноябр 1, Бухоро.
ЮПАНМОҚ ИСТАГИ
Билмадим кўнглимни юпатгай кимлар:
Тоғларми, тошларми* ё оқар сувлар.
Ёки кишанлардан бўшалган қуллар,
Ёки севилмасдан ташланган туллар?
Ёки ойдин тунда кўзимни олмай
Кўклардан юпатқич юлдуз ахтарай?!
Ёки тонг чоғида сабо юпатғай,
Ёки ойдан томган вафосиз нурлар?
Ёку кўз ёшидан йиғилган бир кўл
Бўйида эгилган толда бир булбул
Сайраса, йиғласа, маъшуқаси гул
Кулганда юпатгай кўлдаги хурлар?
Чарчаган йўловчи йўлдан адашса,
Текис йўл қолса-да, тоғларни ошса,
Йўлни кўрсатувчи юлдуз-да қочса,
Шунда юпатгайми яланғоч чўлллар?
Эркин далаларнинг эркин султони,
Сонсиз подаларнинг ёлғиз чўпони
Най чалиб тоғлардан истаса ёрни,
Балки юпатгуси “ёр” деган куйлар?
Турмушда, хаёлда… ҳар бир нарсада
Ёлғиз алданишни кўрган бир банда
Борлиққа қарғишлар ёғдирган танда
Балки юпатгуси у аччиқ сўзлар?
Денгизлар қайнаса, тошса сувлари,
Кесилса йўлчининг истак йўллари,
Денгизга айланса ўнг ва сўллари,
Балки юпатғуси ҳўлланган кўзлар?
Кўнгилда уйғонса енгил ҳаваслар,
Узилса, бузилса олтин қафаслар,
Бирга ичишсалар бир тўда мастлар,
Балки юпатгайлар ўйноқи қизлар?
Ўйланган ўйларга кўнгил юпанмас,
Кўнгилнинг истаги ўй билан қонмас,
Айтарлар бу тунда ёруғ шам ёнмас,
Чақмаса гугуртни асл ўғиллар….
1922 йил, июн 9, Жумабозор станцияси (Ўрта Осиё Темирйўли).
2-бўлим: УМИД ва ИМОН:
ХАЛҚ
Халқ денгиздир, халқ тўлқиндир, халқ кучдир.
Халқ исёндир, халқ оловдир, халқ ўчдир…
Халқ қўзғалса куч йўқдир, ким тўхтатсин.
Қувват йўқ, ким халқ истагин йўқ этсин.
Халқ исёни салтанатни йўқ қилди.
Халқ истади, тож ва тахтлар йиқилди…
Халқ истаги*: озод бўлсин бу ўлка,
Кетсун унинг бошидаги кўланка.
Бир қўзғалур, бир кўпирар, бир қайнар,
Бир интилур, бир ховлиқар, бир ўйнар,
Йўқликни-да, очликни-да йўқ этар,
Ўз юртини ҳар нарсага тўқ этар…
Бутун кучни халқ ичидан олайлик,
Қучоқ очиб халқ ичига борайлик!
1921 йил, 7 Сентябр, Бухоро.
МЕН ҚОЧМАДИМ
(Тошкентдаги ўртоқларимға)
Мен қочмадим! Нега мени “қочди” деб,
Йўқға бунча шовқун-сурон қилдингиз?
Қучоғини “ўзлиг”ига очди деб,
Оқ исмимга қора занжир илдингиз?
Мен “ўзлик”дан кўпдан бери узилиб,
“Кўплик” ичра ботиб кеткан танамен.
У “кўплик”нинг қайғусида чўзилиб,
Қулоч отиб, сузиб юрган – яна мен.
Мен янгиликлар ўлкасидан синмаған*
Бир қанотни тақиб олиб, қўзғалдим;
Шу йўлимда япроқлари сўлмаған
“Ёш яғоч”нинг соясида тўхталдим.
Икки кўзим ялт-юлт этиб кўкимдан
Тилагимнинг юлдузини қарайдир.
Чоғ-чоғ йиғлаб, ўтиб кетиб ўнгимдан
Қора булут, унинг юзин қоплайдир.
Бироқ яна унинг юзи кўриниб,
Кўзларимни қамаштириб қўядир.
Қилич ботиб, ханжар дилга уруниб,
Тунга яна қайси қараш тўядир?
Мен қочмадим! – мен тилакни излаймен,
Қанот кучлик, борган сари тезлаймен!
1921 йил, Бухоро.
ЎТЛИ СУВ
Зўр денгизнинг тўлқинидир, бағримда
Юз йилларнинг қонли қўрқинч изи бор.
Юмшоқ сувдан бирикирган оғзида
Шафқат билмас исёнларнинг сўзи бор!
Қандай мағрур ахмоқлар, ким тинч ерда
Тот олурлар уни қарғаб, сўкмоқдан.
Йўлчи бўлиб, йўлга чиққач, бу ерда
Жон берарлар даҳшатидан, қўрқмоқдан.
Қора булут кўзларидан кўп чоқлар
Ҳовуч-ҳовуч янги кучлар оладир.
Эй тинч ерда кулар юзли ўйноқлар,
Сизга ёлғиз қовоғини соладир.
Саватингиз, хуржунингиз кўрди, ким
Кўз ёшлари қайғулар-ла тўлмишдир.
Учиб ўткан йўлчилардан сўрди, ким
Қўлингизда жон йигитлар ўлмишдир.
Кўпирар ул, ҳовлиқар ул, тошар ул,
Гўрингиздан наъра тортиб ошар ул!..
1922 йил, Март 22, Тошкент.
КЕЛ БЕРИ
Кел менга, кел, кел менга,
Қучоғимни очганмен.
Турмуш – ҳақиқат бўлса,
Борлиғимни отганмен.
Мен кучли, менда исён,
Мен – тўлқин, менда туғён.
Кўпирурмен, тошармен,
Чегарамдан ошармен!
Тўфоним елни босар,
Турмуш тоғларин ошар
Ва ўлмас, мангу яшар!..
921 йил, Сентябр 21, Девонабоғ.
ВИЖДОН ЭРКИ
(Тутқунларға)
Эй тутқунлар, эй эзилган,
Эй қийналған йўқсул эллар!
Эй умидсиз, эҳ чизилған
Дор олдига… оппоқ диллар!
Эй бевалар, бечоралар,
Эй боғланған кишанларга,
Эй эрк учун оворалар,
Кўп ялинманг сиз уларға!
Бўрилардан омон кутмак
Тентакларнинг ишидир ул.
Ҳар маънини ҳатлаб ўтмак
Турмушда энг тўғри бир йўл.
Зулм олдида ҳар бир нарса,
Эҳтимол, ки бўйнин эгар.
Агар зулм авжга келса,
Кўк боши-да ерга тегар.
Ҳайвонларға, инсонларға
Золим эга бўлмай қолмас.
Фақат эркин виждонларға
Эга бўлмак мумкин эрмас!..*
Июн 1922, Самарқанд.
КУРАШ
Бақирғувчи, ўкиргувчи бир товуш
Ботирларнинг жон сўраған товшидир.
Йиқитгувчи, ағдаргувчи қўзғалиш
Яқиндаги зўр курашнинг бошидир.
Тентаклардек борар ерин билолмай,
Унда-бунда ўзни урган душмандир.
Кенг юракда тура олмай, сиғолмай,
Тошиб кеткан йўқсилдаги имондир.
Улуғ, қаттиқ ағдаргувчи бир кураш,
Ё бор бўлиш, ё йўқ бўлиш,
Йўқ – яраш!
1921 йил, Март 8, Тошкент.
ЮРТ ЙЎЛИ
Узоқ… оғир йўлға чиққан йўлчимен,
Бу йўлларда қилағузим юлдуздир.
Мен юртимнинг пок истакли кучимен,
У юлдузнинг тугалиши кундуздир.
Томирларим, олов каби қайнаған
Қонларини кечмишлардан олмишдир.
Билагимда ирғиб, чопиб ўйнаған
Унутма, ким оёқларинг толмишдир.
Узоқ йўлнинг йўлчисимен, борамен,
Истагимни бу йўллардан оламен.
1922 йил, Декабр 12, Бухоро.
3-бўлим: ЧЎРИЛАР УЧУН
ШАРҚ ҚИЗИ
(Синглимга)
Айталар, ким совуқ, шумли қора қиш
Ўтиб кетиб, келмиш чиройли баҳор.
Гулга ошиқ бўлиб, сайрар эмиш қуш,
Гул ҳам ул қушларга нозланиб қарар.
Айталар, далада ер бети тамом
Кўм-кўк духобадан кўйлаклар киймиш.
Хўрозлар чақириб, юзин очса тонг,
Сабонинг лабини ошиқлар эммиш…
Ҳар кимда бир шодлик, ҳар кимда бир руҳ,
Ҳар ким кулиб қарар эмиш дунёға.
Ҳатто, чол-бобойлар айталармиш: “Уҳ
Чиқиб юрсанг эди ёзги ҳавоға!”
Фақат мен бир ўзим, Шарқнинг бир қизи
Баҳор келганини кўрмай қоламен.
Узун, қора қишнинг кетмасдан изи
Унинг дўсти – кузни кутиб оламен.
Меним учун ёруғ дунё роҳати –
Тўрт девор ичинда кўзлар ўйнатмак.
Меним учун улуғ шодлик соати –
Телба кўкрагимда ўйлар уйғотмак…
Мен бир Шарқ қизимен, Шарқнинг ўзидек
Бутун таним, жоним – хаёл уяси.
Меним қора кўзим кийик кўзидек
Белгисиз овчининг ўқин кўргуси….
Айталар, ким ёзда ҳар бир жонивор
Эркин нафас олар, шодланар, яйрар…
Айтмайлар, ким Шарқда борлиқ хотинлар
Ул ёруғ дунёга не замон кирар?
1920 йил,Апрел 22, Тошкент.
МЕН ва БОШҚАЛАР
(Ўзбек Қизи Оғзидан)
Кулган бошқалардир, йиғлаған менмен,
Ўйнаған бошқалар, инграған менмен.
Эрк эртакларини эшиткан бошқа,
Қуллик қўшиғини тинглағон менмен.
Бошқада қанот бор, кўкка учадир,
Шохларға қўнадир, боғда яйрайдир.
Сўзлари садафдек, товуши найдек
Куйини ҳар ерда элга сайрайдир.
Менда-да қанот бор, лекин боғланғон…
Боғ йўқдир, шох йўқдир, қалин девор бор.
Сўзлари садафдек, товуши найдек.
Куйим бор. Уни-да деворлар тинглар…
Эркин бошқалардир, қамалғон менмен,
Ҳайвон қаторида саналғон менмен.
Апрел 1921 йил, Тошкент.
НАВРЎЗ КУНИДА
Хира, ўчкан, кирлик, кучсиз дилларга
Ёруғ ёғду турмуш сепган янги кун,
Сира севинч бермас ўзбек қизига,
Йўқса унға мангуликми қора тун?
Неча юз йил кишанларда энтиккан
Қашшоқ, йўқсил, тутқунларга эрк берар,
Ўзбек қизи: “Бошқаларга эрк берган
Менга қани эркинг?..” деса, не деяр?
Кўклардаги дона-дона сочилған
Юлдузларми эзгу кунни олқишлар?
Кимга тегар юлдуз кўздан отилған
Аччиқ гина, лаънатлару қарғишлар?
Гулой, Тўти, Қумри, Ойхон, Ёрқинлар
Наврўз куни деворларға қарайлар.
Кўчаларда эр-қизлардан* оқинлар,
Тутқунларнинг ёнлариға кирмайлар.
Қаторларға уларни ҳам олмайлар,
Тутқунларни кишига ҳам санмайлар…
Тутқунларнинг кўз ёшлари баҳорнинг
Шудрингидек гўзалликни хўллайлар.
“Гўзалликни севдим ” деган эркинлар,
Кўриб туриб уялмайлар. Ўлмайлар!..
Наврўз куни эрксизларга эрк берар,
Ўзбек қизи эркли кунда бўшолмай,
Зиндон каби тор уйидан чиқолмай,
Қалин, оғир деворларни йиқолмай,
Борлиғини кенг дунёга отолмай,
Чин эрк кунни кута-кута телмирар…
1921 йил, Апрел 27, Тошкент.
4-бўлим: СЕЗГИЛАР
БАРГ
Жонланди, яшарди, кўкарди қарашим,
Ўзимда бир турли эркинлик сезамен.
Кўнглимда қолмади шу тинда ғам-ғашим,
Умиднинг ипаклик қилини чўзамен.
Шу чоғда, шу боғда ҳар нарса юмшоқдир
Ҳар нарса кўкарган, ҳар нарса яшнайдир.
Шу боғда, шу чоғда ҳар нарса оппоқдир,
Қуёш-да нурини ҳовучлаб ташлайдир.
Ариқда сувларнинг ўйноқи қўшиғи
Шохларда ухлаган баргларни уйғотди.
Айниқса, шамолнинг у юмшоқ шўхлиги
Шохларда баргларни титратди, ўйнатди.
Қип-қизил қанотли капалак, йўлида
Учратди чиройли чизанак қизини,
Капалак тикилгач, у қизча қўлида
Ушлаган япроқ-ла беркитди юзини.
Олтинли қўнғизни болалар ушлашиб,
Ип билан кўкларга учириб ўйнайлар.
Қулликни севмаган йўқсилни кучлашиб,
Нимага ўзининг эркига қўймайлар.
Лабларим шу тунда чанқаған, қизарған.
Кавсарнинг сувидан шароблар истамас.
Фаришта қилиқли, малика қизлардан
Чанқоқни босувчи бир ўпич сўрамас.
Кўклардан малаклар қиз бўлиб тушсалар.
Яна мен ўтларни қўйнимга қўймаймен.
Қўйнимга тўлсалар, қўйнимдан тошсалар
Гулларнинг ҳидлари… Мен сира тўймаймен.
Ўпмаймен шу чоғда фаришта – малакни,
Ўпамен бутоқда титраган бир баргни…
1922 йил, Май 12, Бухоро.
НИМА?
Бир-икки яхши сўз айтдинг,
Ҳолимни англаганингми?
Кўзларни қайғили этдинг
Ҳолимға йиғлағанингми?
Ётликлар битдими энди,
Ортиқ мен сенга яқинми?
Қарғишлар битдими энди,
Олдимми эски ҳаққимни?
Тўйдиргич, қоп қора тунлар
Ёпқични олдими биздан?
Юргайми ёғдули кунлар
Сен боскан “севгили” издан?
Кўкламнинг олдини тўскан
Зулматлик қишми йиқилди?
Бўйниға лолалар оскан
Кўкламми ўрнига келди?
Кўнглимда сирли қоқилған
Кўнглумнинг сарпосидурми?
Ё кўкда янглиш отилған
Бир юлдуз куррасидирми?
Бир сўзла, биргина сўзла,
Қолдирма шубҳа кўнгилда!
1922 йил, Июн 22, Тошкент.
5-бўлим: СЕВГИ
ҚИЗАРИШ
Нечун қизарди юзинг қип-қизил анор янглиғ,
Дилингда ўйноқи бир шарпа ўтдими шошилиш?
Кўзингда кучли ҳавасларнинг излари қолмиш…
Қизармоғинг, йўқ эса, сирли ипками боғлиғ?
Қизарғанингда лабингдан-да бир тилак учди,
Унинг қанотлари кўнглимга ғамли ел урди.
Ойимни ул тилагин бирла илгари сурди
Ва кўкда бир тўда алдамчи севгилар қучди…
Нечун, нечун яна кўзларда томчилар ўйнар?
Нечун, нечун бу аламларни кўммадик бирга?
Нечун, уларни ташийликми* сўнг қўнуқ – гўрга?
Нечун юзинг яна сўлғун, нечун узун ўйлар?
Лабингда биргина сўз бор, фақат дея олмайсен,
Нечун уни демакка кечмишингми қўймайдир?
Нечун мени кўрганда энди сўзлай олмайсен?
Нечун сенинг қарашинг ўйга ҳеч тўёлмайдир?
Бир оз… бир оз сўзла. Англатиб бер сен,
Лабингда мангу ёпиқ қолмасун у биргина сўз.
Гўзал чечакдек очилсун сўнук ва сўлғин юз
Ва мен-да дардингга бир чора, бир шифо топайин.
Лабингда қолса у сўзлар яна ўшал қизариш,
Яна кўнглингда ҳароми ва ўйноқи шарпа,
Яна сўниш ва ўчиш… мангу, доимо қарғиш,
Битар, кетар шу балолар… лабингга жон кирса!
Нечун юзингда қизил чўғ каби ёниш, қизариш?
Ярарми менга-да билмак, нечун, нечун бу иш?
1922 йил, Феврал 5, Бухоро (Ҳарбий Хастахона)
КУЛМАК ИСТАДИНГ
Не учун кулмак истадинг, гўзалим?
Йўқса сўлмоқди лабларингнинг иши…
Не учун тишларингнинг беркиниши
Бу йўли битмак истади, малагим?
Сен, ки кулмак билан вужудимни
Баъзида севгига кўтарардинг.
Сўнгра бирдан яна чўкар эрдинг
Эски, беҳуда, кенг хаёлларингга.
Ол қўлимни бир оз-да қўлларингга,*
Кўкка беҳуда қўйма дудимни!
Севги – дард, севгувчи-да – бир тентак.
Сен-да тентакдан эътироз этасен.
Қочасен. Оҳ, фақат одош кетасен.
Истагинг борми, ким бориб етасен?**
Қайда бўлсанг-да, ғирт бўғар севмак,
Севгидан кечмак истасанг, гўзалим,
Ташла, бехуда ўйдир ул, азалим.
Менга бир кулмак истадинг, малагим.
Кул, ки кулсун кулолмаган тилагим!
1922 йил, Январ 4, Бухоро [Ҳарбий Хастахона].
ЗИЯ-ЙИ ҚАМАР
(Усмонлича)
Қамар зиясини докдукче далғали денгизе,
Гелир хаёлиме гечмиш о умр-и ишқ-и ҳевес.
Юзунг зиясини серпдикче бу солуқ бенгзе
Гўнгул телатуна башлар; фақат юзунде қафас.
Гўнгул қафесда теламла уғраширкен бен,
Заволли бен гине аваре ишқинг ардиндан
Қошар, гидер. Гине эмели булмаярақ
Дўнар, гелир, док’керим қатрлер…сефеф гиби ақ!
Денгиз мияб-и кебуд иле иште чалқанарақ
Телатумунда мудавим… бен иште алданарақ
Гўнгул телатум иле “ишқ гел, бириқма!” дерим,
Ве шўйле ишқ-и серабинг элинде жом верир идим.
Денгиз телатуми устунде бир йиғин перилер,
Беяз, хафиф сисе бензер зариф телбисле
Қамар зиясини ўқшар ве рақс эдер, севинир.
Денгиз қучағи – ўюн бақчаси гулер, ойнар.
Бен иште севгили умудлер … ве сонг тенеффусле
Нефес алир ве гине раҳима гирер, гидерим,
Бу йўлда жанум, ҳич шубҳасиз, феда эдерем….
Қамер зиясинин серпер о далғали денгизе
Юзунг зиясини серпер бу сопсолуқ бенгизе.
1922 йил, Феврал 2.
СЕНДАН ЙИРОҚДА…
Йироқлашдим, узоқлашдим бир неча кун сендан,
Хол сўраб кўр мендан,
Нега мунча оғир келди бу йироқлиқ менга,
Англатайин сенга!
Чунки сенинг қарашингда мен айрилиқни ўйламай
Кўзларингга тикилдим.
Ўзлигимга, борлиғимға баҳо қўймай, санламай
Ерга қадар эгилдим.
У кўзларнинг тошқинида балиқ каби сузганмен.
Айрилиқни ўйлайми?
Бошқа дунё, босқа ўйдан боғланишни узганмен.
Сенга қараб тўяйми?
Мана энди бир нача кун сендан йироқ қолдим-да,
Қайғуларға кўмилдим,
Айрилиқда қайғу ичра улишимни олдим-да,
Кўзларингни хўб билдим.
Энди сенга кўнгил дардин буткул очиб берайми?
Истайсанми сен шуни?
Истамасанг, қистамаймен… Олдин сени кўрайми,
Сўнг айтайми мен уни?
Яхши,… энди қанотимни ростлайин,
Учиб бориб олдин сени топайин,
Сўнг дардимни очайин.
1922 йил, Апрел 11, Тошкент.
КЕТКАНИНГДА
(Клеупатрага)
Кетдингми мангуга ташлаб,
Қолдимми қайғуларим-ла?
Ҳижроннинг* куйини бошлаб
Йиғловчи чолғувларим-ла?
Севгимдан сўнгги малаклар
Тўп-тўғри кўкками учди?
Кўнглимдан тоза тилаклар
Ёвнингми бағриға тушди?
Ортиқ сен мендан узоқда
Кўзларни ўйнатасенми?
Ортиқ сен бошқа булоқда
Дилларни қайнатасенми?
Ортиқ сен ундаги боғда,
Ортиқ мен якками қолдим?
Фарёд йўқ… барча жаҳон жим,
Ер ютса яхши шу чоғда!…
Кетдингми сен мени ташлаб?
Қолдимми қайғумни бошлаб?
1922 йил.
Bundan avval atoqli o’zbek olimi Xayrulla H. Ismatullaevning Cho’lpon she’rlarining asl nusxalari xususida yozgan ilk maqolasi va Cho’lponning 1922 yilda nashr etilgan «O’zbek yosh shoirlari» to’plamidagi she’rlarini taqdim etgan edik. Bugun olimning «Uyg’onish” (1922) to’plami haqidagi maqolasi va Cho’lponning ilk to’plamiga kirgan she’rlari bilan tanishtiramiz. Birin-ketin ”Buloqlar” (1924), “Tong Sirlari” (1926), “Soz” (1935) to’plamlariga kirgan she’rlar va to’plamlar haqidagi Xayrulla H. Ismatulla tadqiqotlari e’lon qilib boriladi.
XAYRULLA. ISMATULLA
CHO’LPON SHE’RLAR TO’PLAMLARINING ASL NUSXALARI
«UYG’ONISH»(1922)
Xayrulla Ismatulla (Xayrulla Hikmatullavich Ismatullaev) 1937 yilning 16 avgustida Toshkentda sharqshunos olim oilasida tug’ilgan. Ikkinchi jahon urushida oilasidan yetim qolgan Xayrulla qarindoshlari qo’lida katta bo’lgan. 1960 yilda Toshkent Chet Tillar Institutini (hozirgi O’zbekiston Jahon Tillari Universiteti) tamomlaydi. 1961 yilda esa Toshkent Davlat Universitetining Turkologiya fakultetida kandidatlik ishini boshlaydi.1964-1974 yillarda ushbu dargohda dars beradi.Xayrulla Ismatullaev 1974 yilning 14 dekabrida Sovet hukumatiga qarshi harakatda ayblanib, qamoqqa olinadi. To’qqiz yil panjara ortida o’tirib, 1983 yilning 29 noyabrida ozod etiladi.
1990 yili AQShga ko’chib ketgan olim yangi mustaqillikka erishgan O’zbekiston va o’zbek xalqi tarixi, madaniyati, qadriyatlari hamda o’ziga xosligi bilan g’arbliklarni tanishtirgan insonlardan biridir. Dastlab AQShdagi Indiana Universitetida o’zbek tilidan saboq bergan, keyinchalik Viskonsin universitetining Osiyo tillari va madaniyatlari bo’limida faoliyat yuritdi. AQShda o’zbek va ingliz tillarida o’zbek xalqi tarixi va adabiyotiga oid o’ndan ziyod kitob va yuzlab maqolalar muallifi. Shuningdek, Markaziy Osiyo uchun katta ahamiyatga ega manba’lar va g’arbning ilg’or qadriyatlari bilan o’zbek xalqini oshno etgan olimlardan biri sifatida ham bilinadi.Xayrullo Ismatullaev o’zbek va ingliz tillarida o’zbek xalqi tarixi va adabiyotiga oid o’ndan ziyod kitob va yuzlab maqolalar, xususan,»Samouchitel` uzbekskogo yazika», «O’zbekcha-ruscha-tojikcha so’zlashuv»,» Alisher Navoiy hikmatli so’zlari», ikki jildlik «O’zbek tili»,»Turkistonlik olimlar» va o’zbekcha-inglizcha iboralar lug’ati va so’zlashuv kitoblarining muallifi.
Xayrulla Ismatulla 2008 yil 24 avgustida olamdan o’tgan,Viskonsin shtatining Medison shahrida, musulmonlar qabristonida (Highland Memory Gardens) dafn etilgan.
CHO’LPONning 1922 yili Turkiston Jumhuriyatining Davlat Nashriyotida bosilib chiqqan ilk she’rlar kitobi “Uyg’onish” deb nomlangandi. Chindan ham, shu 1922 yilda-yoq bosilib chiqqan Cho’lponning “O’zbek Yosh Shoirlari” va “Uyg’onish”ga kirgan she’rlari bu o’zbek zamonaviy she’riyatining uyg’onishi bo’lib xizmat etdi.
“Uyg’onish” besh bo’limdan tashkil topib, unga ja’mi 20 ta she’r kiritilgan edi.
Birinchi bo’lim “Yurt Qayg’usi” deb nomlnib, unda “Og’riganda”, “Kuz”, “Yupanmoq istagi” she’rlari; “Umid va imon” deb nomlangan ikkichi bo’imdan yetti she’r (“Xalq”, Men qochmadim”, Kel beri”, “O’tli suv”, “Vijdon erki”, “Kurash”, “Yurt yo’li”); uchinchi “Cho’rilar uchun” bo’imidan uchta [“Sharq qizi”, “Men va boshqalar”, “Navro’z kunida”]; “Sezgilar” deb nomlangan 4-bo’limda ikkita [“Barg”, “Nima?”] hamda “Sevgi” deb nomlangan 5-bo’limda esa beshta [“Qizarish”, “Kulmak istading”, “Ziya-yi qamar”. “Sendan yiroqda” “Ketganingda” ] she’r o’rin olgan.
Ayrim adabiyotshunoslarning fikriga qaraganda, Cho’lponning 1922-1926 yillar orasida yaratgan she’rlari eng yaxshi she’rlari sirasiga kiradi.
…..
Cho’lpon she’riyati bo’yicha ham xorijiy mamlakatlada bir qator ishlar qilingan.
Cho’lponning she’riy asarlari bo’yicha Usmon Xoja o’g’li, Y. Benzing, Boymirza Hayit, H. E.. Samioglu, Tohir Shokir o’g’li Chig’ayoy, H. O’zboy, professor Edvard A. Ollvort, Temur Xoja o’g’li, Halim Qora kabi tadqiqotchilar bir qator fikr bayon qilganlar [Bular haqida qarang: Khayrulla H. Ismatulla, Cho’lpon va Jahon. Izlanishlar, Topildiqlar va Tadqiqotlar, IN: Reform Movements and Revolutions in Turkestan: 1900-1924, SOTA, Haarlem, 2001, pp.227-286].
Mazkur ishimizning bu qismida biz faqat bir tadqiqot ustida qisqacha to’xtalib o’tamiz.
Turkiyalik tadqiqotchi Narmin Erjon xonim Istanbuldagi Marmara universitetida Cho’lponning she’riy asarlari haqida masterlik dissertatsiyasi yoqlagan. Narmin Erjonning bu dissertatsion ishi shoirning birinchi she’rlar to’plami “Uyg’onish”ga kiritilgan she’rlar tanqidiy matni o’rganilgan. Bu dissertatsion ishning ilmiy rahbari prof. Temur Xo’ja o’g’li bo’lib, bu domlaning o’zi ham Cho’lpon ijodiga oid bir qator ilmiy tadqiqotlar olib borgan.
Narmin Erjonning ishi Marmara universiteti qoshidagi Ijtimoiy Fanlar Institutida yoqlangan.
Narmin Erjonning dissertatsiyasi ushbu tuzilishga ega:
So’zboshi, “Cho’lponning hayotiga oid qisqacha ma’lumot (IV bet), Cho’lponning o’zbek adabiyotidagi o’rni (Vi-IX bet), Transkriptsiya jadvali (X bet), [Cho;lpon asarlari tilining] Imlo xususiyatlari (XI-XII betlar), Matn (1-34-betlar), Indeks (35-113-betlar) kabi masalar yoritilgan. Narmin Erjon tadqiqotining biz uchun eng foydali tomoni shundan iboratki, u Cho’lponning “Uyg’onish” to’plamiga kirgan she’rlarini Sovet davri manb’alardan emas,balki 1922 yilgi Arab alifbosiga asoslangan yozuvdagi nashrdan olib, tadqiq etgan.
Bu ishning yana bir fazilati shuki, tadqiqotchi o’z ishida bu to’plamga kirgan she’rlarning alohida indeksda shoirga xos bo’lgan til xususiytlrini tadqiq etadi. Bu – juda muhimdir. Chunki ko’p hollarda ayrim adabiyotshunoslar Cho’lponning o’ziga xos tilini shu kungi tilga moslashtirishga harakat qiladilar.
Xorijlik bir tadqiqotchi T.O. imzosi bilan “Cho’lponning “Uyg’onish” degan kitobi haqida ” nomli maqolasida, shu toplamga kiran shoir she’rlarini yuqori baholab, xususan shularini yozadi: “O’zbekistonning, umuma turk qavmlarining sevgili shoiri bo’lgan Cho’lpon o’zining birinchi she’rlar to’plamiga “Uyg’onish” degan nom bergan. Bu – bejiz emas. 20-yillar Turkistoda Milliy Uyg’onish davri bo’lib hisoblanadi. .. Cho’lpon Turkiston xalqining orzu-istaklarini, dard-alamlarinu she’rlarida nihoyatda ustalik bilan, ta’sirli bayon qilib brgan,,,” [Qarang: “Milliy Tturkistom”,1975 yil. 134 A son, 29-bet].
«UYG’ONISH” (1922)
MUNDARIJA:
1-bo’lim: Yurt Qayg’usi – Og’riganda ,……………………………
Kuz ,……………………………………
Yupanmoq istagi ……………………..
2-bo’lim: Umid va Imon – Xalq,……………………………………
Men Qochmadim,………………………
Kel Beri ……………………………….
O’tli suv,……………………………….
Vijdon Erki,……………………………
Kurash,…………………………………
Yurt Yo’li……………………………..
3-bo’lim: Cho’rilar Uchun – Sharq Qizi,……………………………
Men va Boshqalar,…………………..
Navro’z kunida………………………
4-bo’lim: Sezgilar – Barg,…………………………………………….
Nima?…………………………………………..
5-bo’lim: Sevgi – Qizarish,………………………………………….
Kulmak istading,…………………………………
Ziya-yi Qamar,…………………………………..
Sendan Yiroqda,…………………………………
Ketkaningda……………………………………..
1-bo’lim: YURT QAYG’USI
OG’RIGANDA
Bo’g’iq, qisiq, asabiy bir ko’ngil bilan tun va kun
To’shakda, o’ylar orasinda ingrab yotmak
Og’ir… qiyin…
Bu yotishning so’ngi, so’ngi kelsun!
Yozilmaganmi bu tunlar so’ngida tong otmak?
Ko’zimda erta va kech bir yig’in xiyol ochilar,
Xayol bilan ko’raman, ko’k yuzi bulutli kabi,
Butun ko’ngil va yuraklar olovli, o’tli kabi;
Bulut ko’zidan esa yerga og’u –yosh sochilar.
Mening o’yimmi qora? Yoki yurt ko’kida bulut,
Quyuq bulut to’dasi qonli yosh to’kib yig’lar?
Menim bu xasta dilimni yana nechun tig’lar?
Menim-da ko’ksima boqmoqchi istar ul bir o’t?
Bo’g’iq , qisiq bu ko’ngil kuchli o’t bilan yonadir,
U o’t orasida yurtning xayoli jonlanadir…
1922 yil, 11 Fevral, Buxoro.
KUZ
Ko’m-ko’k ekan, sarg’aydilar yaproqlar –
Og’riq, mag’lub, tutqun Sharqning yuzidek.
Bo’ronlarning ko’zlari, kim o’ynoqlar,
Golib G’arbning qonga to’lgan ko’zidek,
Qora bulut to’dasi kim ko’klarni –
Sharqni yopgan parda yanglig’ yopmushdir.
Kuz qo’shini – og’u to’lug’* o’qlarni
Yoz bag’riga hech sanoqsiz otmishdir!
Balo yanglig’ qator-qator chizilib,
Ko’k yuzidan qarg’alar ham o’talar.
Sharqdek ichdan yashiringina ezilib,
Ko’p jonlilar so’nggi tinni kutalar.
Butun borliq – chog’lik o’chish** oldida,
Sovuq… qora qishga ko’chih oldida.
1921 yil, Noyabr 1, Buxoro.
YUPANMOQ ISTAGI
Bilmadim ko’nglimni yupatgay kimlar:
Tog’larmi, toshlarmi* yo oqar suvlar.
Yoki kishanlardan bo’shalgan qullar,
Yoki sevilmasdan tashlangan tullar?
Yoki oydin tunda ko’zimni olmay
Ko’klardan yupatqich yulduz axtaray?!
Yoki tong chog’ida sabo yupatg’ay,
Yoki oydan tomgan vafosiz nurlar?
Yoku ko’z yoshidan yig’ilgan bir ko’l
Bo’yida egilgan tolda bir bulbul
Sayrasa, yig’lasa, ma’shuqasu gul
Kulganda yupatgay ko’ldagi hurlar?
Charchagan yo’lovchi yo’ldan adashsa,
Tekis yo’l qolsa-da, tog’larni oshsa,
Yo’lni ko’rsatuvchi yulduz-da qochsa,
Shunda yupatgaymi yalang’och cho’lllar?
Erkin dalalarning erkin sultoni,
Sonsiz podalarning yolg’iz cho’poni
Nay chalib tog’lardan istasa yorni,
Balki yupatgusi “yor” degan kuylar?
Turmushda, xayolda… har bir narsada
Yolg’iz aldanishni ko’rgan bir banda
Borliqqa qarg’ishlar yog’dirgan tanda
Balki yupatgusi u achchiq so’zlar?
Dengizlar qaynasa, toshsa suvlari,
Kesilsa yo’lchining istak yo’llari,
Dengizga aylansa o’ng va so’llari,
Balki yupatg’usi ho’llangan ko’zlar?
Ko’ngilda uyg’onsa yengil havaslar,
Uzilsa, buzilsa oltin qafaslar,
Birga ichishsalar bir to’da mastlar,
Balki yupatgaylar o’ynoqi qizlar?
O’ylangan o’ylarga ko’ngil yupanmas,
Ko’ngilning istagi o’y bilan qonmas,
Aytarlar bu tunda yorug’ sham yonmas,
Chaqmasa gugurtni asl o’g’illar….
1922 yil, iyun 9, Jumabozor stantsiyasi (O’rta Osiyo Temiryo’li).
2-bo’lim: UMID va IMON:
XALQ
Xalq dengizdir, xalq to’lqindir, xalq kuchdir.
Xalq isyondir, xalq olovdir, xalq o’chdir…
Xalq qo’zg’alsa kuch yuqdir, kim to’xtatsin.
Quvvat yo’q, kim xalq istagin yo’q etsin.
Xalq isyoni saltanatni yo’q qildi.
Xalq istadi, toj va taxtlar yiqildi…
Xalq istagi*: ozod bo’lsin bu o’lka,
Ketsun uning boshidagi ko’lanka.
Bir qo’zg’alur, bir ko’pirar, bir qaynar,
Bir intilur, bir hovliqar, bir o’ynar,
Yo’qlikni-da, ochlikni-da yo’q etar,
O’z yurtini har narsaga to’q etar…
Butun kuchni xalq ichidan olaylik,
Quchoq ochib xalq ichiga boraylik!
1921 yil, 7 Sentyabr, Buxoro.
MEN QOCHMADIM
(Toshkentdagi o’rtoqlarimg’a)
Men qochmadim! Nega meni “qochdi” deb,
Yo’qg’a buncha shovqun-suron qildingiz?
Quchog’ini “o’zlig”iga ochdi deb,
Oq ismimga qora zanjir ildingiz?
Men “o’zlik”dan ko’pdan beri uzilib,
“Ko’plik” ichra botib ketkan tanamen.
U “ko’plik”ning qayg’usida cho’zilib,
Quloch otib, suzib yurgan – yana men.
Men yangiliklar o’lkasidan sinmag’an*
Bir qanotni taqib olib, qo’zg’aldim;
Shu yo’limda yaproqlari so’lmag’an
“Yosh yag’och”ning soyasida to’xtaldim.
Ikki ko’zim yalt-yult etib ko’kimdan
Tilagimning yulduzini qaraydir.
Chog’-chog’ yig’lab, o’tib ketib o’ngimdan
Qora bulut, uning yuzin qoplaydir.
Biroq yana uning yuzi ko’rinib,
Ko’zlarimni qamashtirib qo’yadir.
Qilich botib, xanjar dilga urunib,
Tunga yana qaysi qarash to’yadir?
Men qochmadim! – men tilakni izlaymen,
Qanot kuchlik, borgan sari tezlaymen!
1921 yil, Buxoro.
O’TLI SUV
Zo’r dengizning to’lqinidir, bag’rimda
Yuz yillarning qonli qo’rqinch izi bor.
Yumshoq suvdan birikirgan og’zida
Shafqat bilmas isyonlarning so’zi bor!
Qanday mag’rur axmoqlar, kim tinch yerda
Tot olurlar uni qarg’ab, so’kmoqdan.
Yo’lchi bo’lib, yo’lga chiqqach, bu yerda
Jon berarlar dahshatidan, qo’rqmoqdan.
Qora bulut ko’zlaridan ko’p choqlar
Hovuch-hovuch yangi kuchlar oladir.
Ey tinch yerda kular yuzli o’ynoqlar,
Sizga yolg’iz qovog’ini soladir.
Savatingiz, xurjuningiz ko’rdi, kim
Ko’z yoshlari qayg’ular-la to’lmishdir.
Uchib o’tkan yo’lchilardan so’rdi, kim
Qo’lingizda jon yigitlar o’lmishdir.
Ko’pirar ul, hovliqar ul, toshar ul,
Go’ringizdan na’ra tortib oshar ul!..
1922 yil, Mart 22, Toshkent.
KEL BERI
Kel menga, kel, kel menga,
Quchog’imni ochganmen.
Turmush – haqiqat bo’lsa,
Borlig’imni otganmen.
Men kuchli, menda isyon,
Men – to’lqin, menda tug’yon.
Ko’pirurmen, tosharmen,
Chegaramdan osharmen!
To’fonim elni bosar,
Turmush tog’larin oshar
Va o’lmas, mangu yashar!..
1921 yil, Senyabr 21, Devonabog’.
VIJDON ERKI
(Tutqunlarg’a)
Ey tutqunlar, ey ezilgan,
Ey qiynalg’an yo’qsul ellar!
Ey umidsiz, eh chizilg’an
Dor oldiga… oppoq dillar!
Ey bevalar, bechoralar,
Ey bog’lang’an kishanlarga,
Ey erk uchun ovoralar,
Ko’p yalinmang siz ularg’a!
Bo’rilardan omon kutmak
Tentaklarning ishidir ul.
Har ma’nini hatlab o’tmak
Turmushda eng to’g’ri bir yo’l.
Zulm oldida har bir narsa,
Ehtimol, ki bo’ynin egar.
Agar zukm avjga kelsa,
Ko’k boshi-da yerga tegar.
Hayvonlarg’a, insonlarg’a
Zolim ega bo’lmay qolmas.
Faqat erkin vijdonlarg’a
Ega bo’lmak mumkin ermas!..*
Iyun 1922, Samarqand.
KURASH
Baqirg’uvchi, o’kirguvchi bir tovush
Botirlarning jon so’rag’an tovshidir.
Yiqitguvchi, ag’darguvchi qo’zg’alish
Yaqindagi zo’r kurashning boshidir.
Tentaklardek borar yerin bilolmay,
Unda-bunda o’zni urgan dushmandir.
Keng yurakda tura olmay, sig’olmay,
Toshib ketkan yo’qsildagi imondir.
Ulug’, qattiq ag’darguvchi bir kurash,
Yo bor bo’lish, yo yo’q bo’lish,
Yo’q – yarash!
1921 yil, Mart 8, Toshkent.
YURT YO’LI
Uzoq… og’ir yo’lg’a chiqqan yo’lchimen,
Bu yo’llarda qilag’uzim yulduzdir.
Men yurtimning pok istakli kuchimen,
U yulduzning tugalishi kunduzdir.
Tomirlarim, olov kabi qaynag’an
Qonlarini kechmishlardan olmishdir.
Bilagimda irg’ib, chopib o’ynag’an
Unutma, kim oyoqlaring tolmishdir.
Uzoq yo’lning yo’lchisimen, boramen,
Istagimni bu yo’llardan olamen.
1922 yil, Dekabr 12, Buxoro.
3-bo’lim: CHO’RILAR UCHUN
SHARQ QIZI
(Singlimga)
Aytalar, kim sovuq, shumli qora qish
O’tib ketib, kelmish chiroyli bahor.
Gulga oshiq bo’lib, sayrar emish qush,
Gul ham ul qushlarga nozlanib qarar.
Aytalar, dalada yer beti tamom
Ko’m-ko’k duxobadan ko’ylaklar kiymish.
Xo’rozlar chaqirib, yuzin ochsa tong,
Saboning labini oshiqlar emmish…
Har kimda bir shodlik, har kimda bir ruh,
Har kim kulib qarar emish dunyog’a.
Xatto, chol-boboylar aytalarmish: “Uh
Chiqib yursang edi yozgi havog’a!”
Faqat men bir o’zim, Sharqning bir qizi
Bahor kelganini ko’rmay qolamen.
Uzun, qora qishning ketmasdan izi
Uning do’sti – kuzni kutib olamen.
Menim uchun yorug’ dunyo rohati –
To’rt devor ichinda ko’zlar o’ynatmak.
Menim uchun ulug’ shodlik soati –
Telba ko’kragimda o’ylar uyg’otmak…
Men bir Sharq qizimen, Sharqning o’zidek
Butun tanim, jonim – xayol uyasi.
Menim qora ko’zim kiyik ko’zidek
Belgisiz ovchining o’qin ko’rgusi….
Aytalar, kim yozda har bir jonivor
Erkin nafas olar, shodlanar, yayrar…
Aytmaylar, kim Sharqda borliq xotinlar
Ul yorug’ dunyoga ne zamon kirar?
1920 yil,Aprel 22, Toshkent.
MEN va BOSHQALAR
(O’zbek Qizi Og’zidan)
Kulgan boshqalardir, yig’lag’an menmen,
O’ynag’an boshqalar, ingrag’an menmen.
Erk ertaklarini eshitkan boshqa,
Qullik qoshig’ini tinglag’on menmen.
Boshqada qanot bor, ko’kka uchadiir,
Shoxlarg’a qo’nadir, bog’da yayraydir.
So’zlari sadafdek, tovushi naydek
Kuyini har yerda elga sayraydir.
Menda-da qanot bor, lekin bog’lang’on…
Bog’ yo’qdir, shox yo’qdir, qalin devor bor.
So’zlari sadafdek, tovushi naydek.
Kuyim bor. Uni-da devorlar tinglar…
Erkin boshqalardir, qamalg’on menmen,
Hayvon qatorida sanalg’on menmen.
Aprel 1921 yil, Toshkent.
NAVRO’Z KUNIDA
Xira, o’chkan, kirlik, kuchsiz dillarga
Yorug’ yog’du turmush sepgan yangi kun
Sira sevinch bermas o’zbek qiziga,
Yo’qsa ung’a mangulikmi qora tun?
Necha yuz yil kishanlarda entikkan
Qashshoq, yo’qsil, tutqunlarga erk berar,
O’zbek qizi: “Boshqalarga erk bergan
Menga qani erking?..” desa, ne deyar?
Ko’klardagi dona-dona sochilg’an
Yulduzlarmi ezgu kunni olqishlar?
Kimga tegar yulduz ko’zdan otilg’an
Achchiq gina, la’natlaru qarg’ishlar?
Guloy, To’ti, Qumri, Oyxon, Yorqinlar
Navro’z kuni devorlarg’a qaraylar.
Ko’chalarda er-qizlardan* oqinlar,
Tutqunlarning yonlarig’a kirmaylar.
Qatorlarg’a ularni ham olmaylar,
Tutqunlarni kishiga ham sanmaylar…
Tutqunlarning ko’z yoshlari bahorning
Shudringidek go’zallikni ho’llaylar.
“Go’zallikni sevdim ” degan erkinlar,
Ko’rib turib uyalmaylar. O’lmaylar!..
Navro’z kuni erksizlarga erk berar,
O’zbek qizi erkli kunda bo’sholmay,
Zindon kabi tor uyidan chiqolmay,
Qalin, og’ir devorlarni yiqolmay,
Borlig’ini keng dunyoga otolmay,
Chin erk kunni kuta-kuta telmirar…
1921 yil, Aprel 27, Toshkent.
4-bo’lim: SEZGILAR
BARG
Jonlandi, yashardi, ko’kardi qarashim,
O’zimda bir turli erkinlik sezamen.
Ko’nglimda qolmadi shu tinda g’am-g‘ashim,
Umidning ipaklik qilini cho’zamen.
Shu chog’da, shu bog’da har narsa yumshoqdir
Har narsa ko’kargan, har narsa yashnaydir.
Shu bog’da, shu chog’da har narsa oppoqdir,
Quyosh-da nurini hovuchlab tashlaydir.
Ariqda suvlarning o’ynoqi qo’shig’i
Shoxlarda uxlgan barglarni uyg’otdi.
Ayniqsa, shamolning u yumshoq sho’xligi
Shoxlarda barglarni titratdi, o’ynatdi.
Qip-qizil qanotli kapalak, yo’lida
Uchratdi chiroyli chizanak qizini,
Kapalak tikilgach, u qizcha qo’lida
Ushlagan yaproq-la berkitdi yuzini.
Oltinli qo’ng’izni bolalar ushlashib,
Ip bilan ko’klarga uchirib o’ynaylar.
Qullikni sevmagan yo’qsilni kuchlashib,
Nimaga o’zining erkiga qo’ymaylar.
Lablarim shu tunda chanqag’an, qizarg’an.
Kavsarning suvidan sharoblar istamas.
Farishta qiliqli, malika qizlardan
Chanqoqni bosuvchi bir o’pich so’ramas.
Ko’klardan malaklar qiz bo’lib tushsalar.
Yana men o’tlarni qo’ynimga qo’ymaymen.
Qo’ynimga to’lsalar, qo’ynimdan toshsalar
Gullarning hidlari… Men sira to’ymaymen.
O’pmaymen shu chog’da farishta-malakni,
O’pamen butoqda titragan bir bargni…
1922 yil, May 12, Buxoro.
NIMA?
Bir-ikki yaxshi so’z aytding,
Holimni anglaganingmi?
Ko’zlarni qayg’ili etding
Holimg’a yig’lag’aningmi?
Yotliklar bitdimi endi,
Ortiq men senga yaqinmi?
Qarg’ishlar bitdimi endi,
Oldimmi eski haqqimni?
To’ydirgich, qopqora tunlar
Yopqichni oldimi bizdan?
Yurgaymi yog’duli kunlar
Sen boskan “sevgili” izdan?
Ko’klamning oldini to’skan
Zulmatlik qishmi yiqildi?
Bo’ynig’a lolalar oskan
Ko’klammi o’rniga keldi?
Ko’nglimda sirli qoqilg’an
Ko’nglumning sarposidurmi
Yo ko’kda ynglish otilg’an
Bir yulduz kurrasidirmi?
Bir so’zla, birgina so’zla,
Qoldirma shuba ko’ngilda!
1922 yil, Iyun 22, Toshkent.
5-bo’llm: SEVGI
QIZARISH
Nechun qizardi yuzing qip-qizil anor yanglig’,
Dilingda o’ynoqi bir sharpa o’tdimi shoshilish?
Ko’zingda kuchli xavaslarning izlari qolmish…
Qizarmog’ing, yo’q esa, sirli ipkami bog’lig’?
Qizarg’aningda labingdan-da bir tilak uchdi,
Uning qanotlari ko’glimga g’amli yel urdi.
Oyimni ul tilagin birla ilgari surdi
Va ko’kda bir to’da aldmchi sevgilar quchdi…
Nechun, nechun yana ko’zlarda tomchilar o’ynar?
Nechun, nachun bu alamlarni ko’mmadik birga?
Nechun, ularni tashiylikmi* so’ng qo’nuq – go’rga?
Nechun yuzing yana so’lg’un, nechun uzun o’ylar?
Labingda birgina so’z bor, faqat deya olmaysen,
Nechun uni demakka kechnishingmi qo’ymaydir?
Nechun meni ko’rganda endi so’zlay olmaysen?
Nechun sening qarashing o’yga hech to’yolmaydir?
Bir oz… bir oz so’zla. Anglatib ber sen,
Labingda mangu yopiq qolmasun u birgina so’z.
Go’zal chechakdek ochilsun so’nuk va so’lg’in yuz
Va men-da dardingga bir chora, bir shifo topayin.
Labingda qolsa u so’zlar yana o’shal qizarish,
Yana ko’nglingda xaromi va o’ynoqi sharpa,
Yana so’ish va o’chish… mangu, doimo qarg’ish,
Bitar, ketar shu balolar… labingga jon kirsa!
Nechun yuzingda qizil cho’g’ kabi yonish, qizarish?
Yararmi menga-da bilmak, nechun, nechun bu ish?
1922 yil, Fevral 5, Buxoro (Harbiy Xastaxona)
KULMAK ISTADING
Ne uchun kulmak istading, go’zalim?
Yo’qsa so’lmoqdi lablaringning ishi…
Ne uchun tishlaringning berkinishi
Bu yo’li bitmak istadi, malagim?
Sen, ki kulmak bilan vujudimni
Ba’zida sevgiga ko’tararding.
So’ngra birdan yana cho’kar erding
Eski, behuda, keng xayollaringga.
Ol qo’limni bir oz-da qo’llaringga,*
Ko’kka behuda qo’yma dudimni!
Sevgi – dard, sevguvchi-da – bir tentak.
Sen-da tentakdan e’tiroz etasen.
Qochasen. Oh, faqat odosh ketasen.
Istaging bormi, kim borib yetasen?**
Qayda bo’lsang-da, g’irt bo’g’ar sevmak,
Sevgidan kechmak istasang, go’zalim,
Tashla, behuda o’ydir ul, azalim.
Menga bir kulmak istading, malagim.
Kul, ki kulsun kulolmagan tilagim!
1922 yil, Yanvar 4, Buxoro [Harbiy Xastaxona].
ZIYA-YI QAMAR
(Usmonlicha)
Qamar ziyasini dokdukche dalg’ali dengize,
Gelir xayolime gechmish o umr-i ishq-i heves.
Yuzung ziyasini serpdikche bu soluq bengze
Go’ngul telatuna bashlar; faqat yuzunde qafas.
Go’ngul qafesda telamla ug’rashirken ben,
Zavolli ben gine avare ishqing ardindan
Qoshar, gider. Gine emeli bulmayaraq
Do’nar, gelir, dok’kerim qatrler…sefef gibi aq!
Dengiz miyab-i kebud ile ishte chalqanaraq
Telatumunda mudavim… ben ishte aldanaraq
Go’ngul telatum ile “ishq gel, biriqma!” derim,
Ve sho’yle ishq-i serabing elinde jom verir idim.
Dengiz telatumi ustunde bir yig’in periler,
Beyaz, hafif sise benzer zarif telbisle
Qamar ziyasini o’qshar ve raqs eder, sevinir.
Dengiz quchag’i – o’yun baqchasi guler, oynar.
Ben ishte sevgili umudler … ve song teneffusle
Nefes alir ve gine rahima girer, giderim,
Bu yo’lda janum, hich shubhasiz, feda ederem….
Qamer ziyasinin serper o dalg’ali dengize
Yuzung ziyasini serper bu sopsoluq bengize.
1922 yil, Fevral 2.
SENDAN YIROQDA…
Yiroqlashdim, uzoqlashdim bir necha kun sendan,
Hol so’rab ko’r mendan,
Nega muncha og’ir keldi bu yiroqliq menga,
Anglatayin senga!
Chunki sening qarashigda men ayriliqni o’ylamay
Ko’zlaringga tikildim.
O’zligimga, borlg’img’a baho qo’ymay, sanlamay
Yerga qadar egildim.
U ko’zlarning toshqinida baliq kabi suzganmen.
Ayrliqni o’ylaymi?
Boshqa dunyo, bosqa o’ydan bog’lanishni uzganmen.
Senga qarab to’yaymi?
Mana endi bir nacha kun sendan yiroq qoldim-da,
Qayg’ularg’a ko’mildim,
Ayriliqda qayg’u ichra ulishimni oldim-da,
Ko’zlaringni xo’b bildim.
Endi senga ko’ngil dardin butkul ochib beraymi?
Istaysanmi sen shuni?
Istamasang, qistamaymen… Oldin seni ko’raymi,
So’ng aytaymi men uni?
Yaxshi,… endi qanotimni rostlayin,
Uchib borib oldin seni topayin,
So’ng dardimni ochayin@
1922 yil, Aprel 11, Toshkent.
KETKANINGDA
(Kleupatraga)
Ketdingmi manguga tashlab,
Qoldimmi qayg’larim-la?
Hijronning* kuyini boshlab
Yig’lovchi cholg’uvlarim-la?
Sevgimdan so’nggi malaklar
To’p-to’g’ri ko’kkami uchdi?
Ko’nglimdan toza tila klar
Yovningmi bag’rig’a tushdi?
Ortiq sen mendan uzoqda
Ko’zlarni o’ynatasenmi?
Ortiq sen boshqa buloqda
Dillarni qaynatasenmi?
Ortiq sen undagi bog’da,
Ortiq men yakkkami qoldim?
Faryod yo’q… barcha jahon jim,
Yer yutsa yaxshi shu chog’da!…
Ketdingmi sen meni tashlab?
Qoldimmi qayg’umni boshlab?
1922 yil.
Изоҳлар:
“Наврўз кунида”
* Бу шеърнинг 12-мисрасидаги бу сўз Ҳ.Ўз. нашрида “мелъанетлер” деб ўқилган [Қаранг: Х. Ўзбай нашри, Colpan’in Siirleri. Анкара, 1994, 300-бет]
“КУЗ”
* Бу шеърнинг 7-қаторидаги “оғу тўлуғ ўқларни” О.Ш. нашрида “оғу булут ўқларни” деб, хато ўқилган [Қаранг: О.Ш. нашри, 414-бет]..
** Бу ўринда жумла “ўчиш олдида” бўлиши керак. Ҳ. Ўз. нашрида “учиш олдида” бўлиб қолган [Ҳ. Ўз. нашри, 282-бет].
“ЮПАНМОҚ ИСТАГИ”
* О.Ш. нашрида “боғларми, тошларми …” деб, хато берилган [Қ.: ўша нашр, 439-бет],
“ХАЛҚ”
* Ҳ.Ўз. нашрида “…истесе” бўлиб қолган [Қ.: оша нашр, 288-бет].
“МЕН ҚОЧМАДИМ”
* Бу жумлани Ҳ. Ўз. мутлақо бошқача талқин қилган: “Мен менгилер ўлкесиден санаған” [Қ,: Ўша асар, 288-бет]
“ЎТЛИ СУВ”
* Ҳ.Ўз. нашрида бу сўз “Тўлқинидир” деб ўқилган {Қ.: Ўша асар, 290-бет}.
** Бу шеърнинг 4–қаторидаги “асрами” сўзи О. Ш. нашрида ўринсиз берилган.
[Қ,: Ўша асар, 428- бет].
“ВИЖДОН ЭРКИ”
* Бу шеър “Уйғониш” тўпламининг бир қатор нашрларида берилмаган, хусусан турк олими Хусейин Ўзбой ҳам бу шеърни “Уйғониш” шеърлар тўпламига киритмай, алоҳида “Илова Шеърлар” сарлавҳаси остида беради [Қаранг: Colpan’in Siirleri. Metin Aktarma. Inceleme. Dr. Huseyin Uzbay,
Ankara, 1994, 526-527-бетлар.]
“КУЛМАК ИСТАДИНГ”
* О.Ш. нашрида “Баъзида севгига кўтарардинг”. [Қ.: Ўша асар, 426-бет].
“Зия-йи қамер” (Усмонлича). Чўлпон ўз ижоди давомида ўндан ортиқ шеърларини Усмонли турк тилида ёзган. Мазкур шеър ҳам шундай шеърлардан биттаси. Бу шеърни ўзбек ўқувчиларига транслитертсия қилганимизда, Усмонли турк тили ифодалайдиган махсус ҳарфлар шу кунги ўзбек алифбосида бўлмаганлиги сабабли, биз бу шеър матнига [й], [қ], [ғ], [ч], [ш] каби ўзбек ҳарфларини киритишга мажбур бўлдик.
“КЕТКАНИНГДА” (Клеупатрага)
* О.Ш. нашрида “ҳижронлик” деб берилган. [Ўса асар, О.Ш. нашри, 441-бет]
“Наврўз кунида”* Бу сўз О.Ш. нашрида “эркаклардан” деб ўқилган [Қ,: Ўша асар, 302-бет].
ҚИЗАРИШ”
* Бу сўз О.Ш, нашрида “ташладинг” деб ўқилган [Қ. Ўша асар. 428-бет].
“КУЛМАК ИСТАДИНГ”
*Бу сатр О.Ш. нашрида “О, қўлимни бир ол-да қўлларингга” деб ўқилган [Қ.: Ўша асар, 426-бет].
** О. Ш. нашрида бу сатр тушиб қолган [Қ.: Ўша асар, 426-бет].
“КЕТКАНИНГДА”
* Бу сўз О. Ш. нашрида “ҳижронлик” деб берилган [Қ.: Ўша нашр, 441-бет].
Нашрга тайёрловчи, сўзбоши ва изоҳлар муаллифи Хайрулла Х.Исматулла, АҚШ.
Manba: www.munosabat.org
