ЧЕХОВ КЎЗОЙНАГИДАН ВОЗ КЕЧИБ
Шоир Фахриёр билан суҳбат
Фахриддин Низомов – сирли одам. Чунки аслида у икки киши.
Биринчисининг исми – Фахриддин ака. У 1963 йили ҳозирги Навоий вилоятидаги Сангижумон қишлоғида туғилган, Самарқанд давлат университетида филологликка ўқиган, кейин Ҳиндистон оммавий коммуникация институтига бориб, журналист ихтисосини олган; ватанга қайтиб, хизмат пиллапояларидан КАТТА амалдорлик даражасигача кўтарилган.
Иккинчининг исми – Фахриёр. У – шоир, нозикфаҳм лирик, файласуф ва полиглот, сценарийнавис ва таржимон. «Дарднинг шакли» (1997), «Аёлғу» (2000), «Геометрик баҳор» (2004), «Излам» (2017), Францияда чоп этилган «L’Ombre des Larmes» («Кўзёш сояси», 2016) тўпламлари муаллифи…
Фахриддин ака билан Фахриёр таржимонликка қўл урганда бир одамга айланади. Шу тариқа ўзбек тилига америкалик таниқли сиёсатчи Ҳиллари Клинтоннинг «Бир болага етти маҳалла ота-она» (It Takes a Village to Raise a Child, 1997), инглиз каломшунос олими Тимоти Уинтернинг «XXI асрда ислом: постмодерн дунёда қиблани топиш” (Islam 2001: Finding the Qibla in a Postmodern World, 2005) ва «Америка ҳикоялари» (American Short Stories, 2011) (бошқа таржимонлар билан бирга) китоблари таржима қилинди. Яна қанчадан-қанча кинокартиналар, бадиий ва ҳужжатли сериаллардан тортиб, «Чўқинтирган ота» ва «Янги «Парадизо» кинотеатри»га ўхшаш жаҳоннинг дурдона фильмларигача…
Бугун Санжар Янишев Ўзбекистонда «собиқ амалдор», тиниб тинчимас «фрилансер» Фахриддин ака қандай яшаётгани, шоир Фахриёрнинг аҳволи, руҳияси ҳақида у билан суҳбатлашади.
– Фахри, сен туғилиб ўсган қишлоқ номининг маъноси нима?
– «Қимирлоқ тош».
– Қизиқ экан! Мен туғилиб ўсган кўчанинг номи «Танкистлар» эди. Болалик чоғларимда тийнатимда етишмаган қатъиятни шу сўздан олган бўлсам керак. Номи «Ўрикзор»га ўзгартирилгани ғалати бўлган эди, чунки у ерда ўрик эмас, фақат олча ўсганини биламан. Тўғри, кўча номи ўзгартирилишидан олдин мен у ердан кетган эдим… Феълингда «Сангижумон» сўзи билан боғлиқликни сезасанми?
– Мезон буржига мансуб кишилар кўп иккиланади, деган гап-сўз юради. Балки шунинг учун ҳамма нарсага шубҳаланиб қарасам керак.
– Юлдузларга ишонасанми?
– Тўғрисини айтсам, на буржларга, на юлдузларга ишонаман.
– Ҳар бир православ руҳонийси астрология – мунажжимлик ва ҳар хил хиромантия – кафтдаги чизиқларга қараб фол очиш – шайтоннинг иши: Худодан бошқа олий куч йўқ ва ҳк. дейди. Бу масалага ислом дини қандай қарайди?
– Имонли киши фақат Аллоҳга ишониши керак. Лекин инсон табиати ғалати. Ҳерберт Уэльс бекорга «ҳар бир кишининг, ҳатто энг маърифатли кишининг кўнглида ҳам хурофотнинг тутқич бермас қолдиқлари ин қуриб олган бўлади», демаган.
Фахриёр туғилиб ўсган Сангижумон қишлоғи
– Ономастикага қайтадиган бўлсак, ҳар ҳолда ўша «тош»ни «тош шаҳар»га (Тошкент) алмаштириш мантиқан тўғрига ўхшайди. Ота-онанг кимлар?
– Ота-онам – оддий кишилар: отам умр бўйи тракторчи бўлиб ишлаган, онам эса уй бекаси бўлган. Ҳозир иккаласи ҳам пенсияда, ҳалиям Сангижумонда яшайди. Мен анчадан бери уларни Тошкентга келиб, уйимда, бир оз бўлса-да, яшашга кўндирмоқчи бўламан, лекин унашмайди. Ўз уйим – ўлан тўшагим, деган гап бор-ку. Улар мен билан ука-сингилларим кўнглида мўъжаз Ватан – қишлоқ ва қадрдон уйга меҳр уйғотган. 12 фарзанд эдик. Мен тўнғичиман. 5 йил олдин бир синглим қазо қилди…
– Аллоҳ раҳмат қилсин… Ука-сингилларингнинг ҳаммаси ижодкор кишиларми?
– Йўқ, фақат бир укам Ислом институтини, кейинчалик, ТошДунинг журналистика факультетини битирган. Ўзи ҳам мақолалар ёзиб, араб тилидан у-бу нарсаларни таржима қилиб туради… Афсуски, ота уйда тез-тез йиғилиб туриш имкони йўқ. Яқинда бир укам қизини узатувди, шунда ака-ука, опа-сингиллар уникида кўришдик.
– Ака-ука, опа-сингиллар билан муносабатларинг қандай? Ака уйланмагунча ука бўйдоқ юраверадими?
– Ҳа, шунақа удум бор. Лекин истисноли ҳолатлар ҳам учраб туради. Агар, ака университетда ўқиётган ва укага маълум сабабларга кўра уйланиш зарур бўлиб қолса, ота-она тўнғичидан кичик ўғлига уйланишга рухсат беришини сўраши мумкин.
– Сен ҳам шундай қилганмисан?
– Йўқ, мен биринчи бўлиб уйланганман. (Кулади.)
– Дарвоқе, уйланаётганда ота-онангнинг розилигини олганмисан? Ёки биздагига ўхшаб, вақти-соати етгач, уйлантириб қўйишганми?
– Ҳа, келинни ота-онам топган, бунинг учун уларга мингдан-минг раҳмат. Бўлғуси умр йўлдошим билан тўй олдидан танишганмиз, бир кўришдаёқ менга ёқиб қолган. Ўттиз йилдан бери биргамиз, фарзандлар ўстирдик, уч йил олдин қиз неварамиз туғилди…
Умуман олганда, шарқликлар ғарбликларга нисбатан оилага кўпроқ меҳр қўяди. Улар кейинги ўн йилликларда инқирозга юз тутаётган қадриятларни сақлаб қолишга интилмоқда.
Бир мисол келтираман. Уч йилча олдин хизмат тақозосига кўра, Ҳиндистон жанубидаги Тамил-Наду штатига боришимга тўғри келган, делегациямизга Свати исмли бир истарали хоним йўлбошловчилик қилган эди. Оиласи ҳақида гапириб берган қизиқ ҳикояси ҳамон ёдимда: Свати умр йўлдоши ва икки фарзанди билан АҚШнинг Калифорния штатида яшаган, маоши тузук ишда ҳам ишлаган экан. Лекин эри билан ажрашиб, фарзандларини Ҳиндистонга қайтариб олиб келишга мажбур бўлибди. Айтишича, Америкада бизнинг тушунчамиздаги оилалар қолмаётган эмиш. Шунинг учун фарзандларим анъанавий: бувиси билан бувасининг тарбиясини олсин, балоғат ёшига етгандан сўнг қаерда ва қандай яшашни ўзлари ҳал қилади, дейди. Қизиғи, у муслима эмас, ҳиндуизмга эътиқод қилади.
– Ота-онангиз мактабдан кейин қайси касбга ўқишингиз тўғрисидаги мойилликларингизга қандай қараган? 12 фарзанддан бири ота-онага қарашиш учун қишлоқда қолиши керакмиди?
– Оиламизда ҳамма касбини ўзи танлаган. Менга архитекторликка ўқишни тавсия этишган, чунки қўшнимиз архитектура институтида ўқитувчи эди. Лекин «йўқ» деб туриб олдим. Мактабда ўқиб юрган пайтимдан филолог бўлишимни билар эдим…
Ҳа, бугун бир укам ота-онам билан туради. Лекин қолганларимиз ҳам уларга қўлдан келганча ёрдам бериб турибмиз.
– Сенинг оила андозанг ўзинг туғилиб ўсган оила андозасига қанчалик мос келади?
– Албатта, фарқи жуда катта. Вақт ўтиши билан ҳамма нарса ўзгариб боради. Муҳит ҳаммамизни ўзгартиради. Масалан, мен кўп фарзандли оилада ўсганман, лекин ўзимнинг икки фарзандим бор. Ҳатто қишлоқларда ҳам туғилиш камайиб кетяпти. Энди «қаҳрамон оналар» йўқ. Ўша совет даврида берилган унвон ёдингда бўлса керак?
– Бу нима билан боғлиқ?
– Бу нафақат иқтисодий қийинчиликлар, қолаверса, уй хўжалигида қўл меҳнатига талабнинг камайиб бориши билан боғлиқ. Аста-секин ҳамма нарса механизациялашмоқда. Илгари битта оилага ҳам овчи, ҳам деҳқон, ҳамма ошпаз, ҳам новвой керак бўлса, бугун уларнинг ўрнини дўконлар, ошхоналар, новвойхоналар эгаллаб бораётир. Шунинг учун анъанавий оила модели кескин ўзгаришларга юз тутмоқда. Бугунги болалар бувисининг эртакларини тинглаб эмас, мульт-, теле- ва кинофильмларни кўриб, попса – алай-балай қўшиқларини тинглаб катта бўлмоқда.
– Қизларингга айфон олиб берасанми?
– Қизларимга смартфонни катта бўлишганидан сўнг олиб берганман. Улар болалигида интернет деган гаплар йўқ эди. Лекин телевизор кўришларини тақиқламаганман – қаттиққўллик қилгим келмаган. Улар ҳам тенгдошлари қатори телеэртаклар тинглаб ўсди. Афсуски, бувилари улардан узоқда эди.
…Йўқ, бувим менга ҳам ётар олдидан эртак айтиб бермаган. Лекин эрталаб намоз ўқиб бўлгандан сўнг пайғамбарлар, девона Машраб ҳақидаги китобларни овоз чиқариб ўқир эди… Балки айнан ўша китоблар адабиётга қизиқишимни уйғотгандир. У киши ўша китобларни жуда берилиб, жозибали оҳанг билан ўқир эдики, бехосдан девонайи Машраб билан гоҳ Намангану Қошғарда кезар, гоҳ Балхда унинг ортидан дор остига борар эдим.
Қозонда бўлиб ўтган туркий халқлар шеърият фестивалида Рами Ғарипов номидаги бош мукофотни олгандан сўнг, 2015 йил
– Сен ўзбек филологияси факультетида ўқигансан. Рус тилини қаерда ўргангансан?
– Армияда! Узоқ Шарқда, Приморье ўлкасида хизмат қилганман.
– Қўшин туринг қанақа эди? Шу ҳақда батафсилроқ гапириб берсанг. Ҳозир қанақалигини билмайман, аммо ўша йиллари армияда «бобойчилик» авж олган эди. Рус тилини билмаган ўзбекнинг хизмат қилиши осон бўлмагандир?
– Артиллерия қўшинидаги хизматим ёмон бўлмаган. Қўшинимиз турини «каземат», ўзимизни эса «ўлимга ҳукм қилинган аскарлар» деб атар эдик, чунки қуролларимиз танкнинг Хитой билан чегара яқинидаги истеҳқом ҳудудига ўрнатилган бош қисмидан иборат эди…
Ҳа, бобойчилик бўлган ва у байналмилал бўлиб, ўзбекларни «бобой» ўзбеклари ҳам аяб ўтирмас эди. Руснинг рус, озарийнинг эса озарий «бобой» бемалол пўстагини қоқиши мумкин эди… Энг эсда қолган киши катта лейтенант Витка Патратий бўлган. У командир бўлиб келишидан олдин исталган киши бизни эрмак қилиши, устимиздан кулиши мумкин эди, чунки батареямиз полкнинг «ўгай ўғли» эди. Лекин у командир этиб тайинлангандан сўнг дуч келган жойда бизни мақтаб, бошқаларга намуна қилиб кўрсата бошлади; биздан эса «бўйинни қисиб юрмаслик»ни талаб этадиган бўлди. Бу ўша вақтда менга қадр-қимматни сақлашга ўргатган бир умрлик сабоқ бўлди!
– Қачон шеър ёза бошлаганингни эслайсанми?
– Илк шеърларимни бешинчи синфда ўқиб юрган пайтларим ёзганман. Уларни олиб келиб, ўша пайтлар бемалол гаплаша оладиганимиз рус тили ўқитувчимизга кўрсатганман. У менга, қофияси қани? туроғи қани? вазни қани? деган эди. Ўша пайтлар шеърда бунақа нарсалар бўлиши кераклигига ақлим етмаган. Демак, қанчалик ибтидоий бўлмасин, «эркин шеър» ёзган эканман-да. Қизиғи, кейинчалик барибир шунга қайтдим. Лекин энди анойилик қилмай, бармоқ вазнининг пасту баландини яхши ўзлаштириб ва таниб олган эдим.
– Адабий «томорқанг» ҳақида ҳам гапириб берсанг.
– Шеърни кам ёзаман. Асосан, таржима, техник таржима билан шуғулланишимга тўғри келади. Шеърдан кўра, улардан халққа фойда кўпроқ бўлса не ажаб! (Кулади.) Европа ва Лотин Америкаси адабиёти билан «оғриган» пайтларим бўлган. Устозим Мурод Муҳаммад Дўстнинг «Лолазор» романи қаҳрамони гапини ўзгартириб айтганда, саксонинчи йиллар авлоди бизга соҳир реализмнинг «чангалзору» «сильвалари»ни кашф қилиб берди. Унгача ўзбек адабий интеллигенцияси дунёга Чеховнинг пенснеси орқали қарар, яъниким, асосан, рус адабиётидан улги олар эди.
Бугун бир оз инжиқман, «минтақалар»га қизиқишим сусайган – муайян муаллифларнинг муайян асарларини ўқишни хуш кўраман.
Ўзбек ёзувчиларидан Назар Эшонқул ва Шодиқул Ҳамроев, шоирларидан Абдували Қутбиддин, Ҳалима Аҳмедова, Фароғат Камол, Баҳром Рўзимуҳаммад, Хосият Рустамова ва бошқаларнинг ижодини кузатиб боряпман. Афсуски, рус ўқувчиси уларни танимайди. Асарлари таржимонларини кутиб турибди; уларнинг ҳар бири Ўзбекистонни дунёга кутилмаган ракурсдан кашф қилиб беришига ишонаман.
– Ушбу муаллифлар асарларининг мавзу кўлами қандай? Улар поэтикасини – ўзбек тилини ҳисобга олмаганда – бирлаштириб турадиган умумий жиҳатлар борми?
– Мавзулар кўлами ҳар хил: кимдир ўз ҳиссиётлари, кечинмалари ҳақида ёзса, кимдир, дейлик, европача бароккони ўзбекча бармоқ вазни билан чоғиштириб эксперимент қилади. Фароғат Камол билан Хосият Рустамова аёллар шеъриятини интеллектуаллаштириш йўлидан бормоқда. Ҳалима Аҳмедова лирикани алоҳида оҳангдорлик ва кутилмаган ташбиҳлар эвазига янги босқичга кўтарди…
Бу ижодкорларнинг барчасини ҳамманинг энсасини қотирадиган метаҳикоялар, яъни жамиятда устувор ва универсал ғоялардан четланиш бирлаштириб туради. Энди уларнинг асарлари мафкура қуроли эмас, жўнликдан теранликни афзал билади. Ушбу жараён ўтган асрнинг етмишинчи-саксонинчи йилларида бошланган бўлиб, ҳамон давом этмоқда. Теранлашув ва қуруқ баёнчиликдан қочиш эвазига ўзбек шеърияти ҳам ўқувчисини йўқотмоқда. Лекин бу – кўпга келган тўй, дунёдаги тамойил шунақа.
Невараси Муқаддас билан
– «Бозингар», «Кетиш» сингари шеърларингда тез-тез атрофингдаги воқеа-ҳодисаларга киноя ва кесатиқли муносабат билдириб турасан. Шеър, сенингча, воқеаларнинг табиий йўсинини (масалан, чинорларнинг ноқонуний кесилишини) акс эттириш билан бирор нарсани ҳал этиши мумкинми? Бугунги Ўзбекистонда поэтик сўзнинг кучи нимага етади?
– Шоир ўзи яшаб турган муҳитдан ташқарида бўла олмайди. У жамоатчиликни жунбушга келтираётган воқеаларга муносабат билдиришга мажбур. Мен ҳам ўзимни ўйлантираётган нарсалар ҳақида ёзаман. Шеъриятнинг тарихий таъсири ҳақидаги чўпчакларга ишонмайман. Ўзим учун ёзаман. Шунинг учун учун ҳалиям «ёш шоир», яна «ҳаммабоп» бўлмай қолаётган бўлсам керак. (Кулади.) Лекин «ҳаммабоплик»ка интилмайман. Кимга керак бўлса, шеърларимни топиб олади. Топиб олаётганлар ҳам бор.
– Сўнгги икки йил ичида сени ўраб турган «муҳит»да, ижтимоий ҳаётда бирор нарса ўзгардими?
– Мен учун ҳеч нарса ўзгаргани йўқ. «Муҳитим» − нони қаттиқ фрилансерлик. Мен «эркин найзачиман» («free lance”нинг сўзма-сўз таржимаси “эркин найза” дегани – “Фергана.ру” изоҳи). Ҳеч кимга боғлиқ, бўйсунадиган жойим йўқ, ишим – дунёларни бир-бирига яқинлаштириш. Бир тилдан бошқасига таржима қиламан. Баъзан эса – бунинг тескариси. (Кулади.)
– Бирор марта аёлларга шеър бағишлаганмисан?
– Деярли ҳеч қачон шеър бағишламайман. Лекин умр йўлдошимга бир марта бағишлаганим бор. Бунга ҳам аллазамон бўлди.
– Шарқ мамлакатларида шоирнинг анъанавий ўрни, худди Орипов Каримов даврида қилганидек, подшоҳга маслаҳатчи бўлишдир. Баъзан подшоҳнинг ўзи ҳам шеър ёзишдай «гуноҳ»дан холи эмас (Туркманистоннинг биринчи президенти достонлар ҳам тўқиган). Шеърият билан давлатнинг бугунги Ўзбекистондаги муносабатлар андозаси Совет даврини эслатади: «Халқ шоири» унвони, давлат мукофотлари бор; Ёзувчилар уюшмаси таркибида, Россиядаги ёзувчилар уюшмаларидан фарқли ўлароқ, қандайдир жамғарма мавжуд… Лекин менга кейинги 15-20 йил ичида расмий адабиётга қарши мухолифат пайдо бўлгандай туюлади: сени ҳам мансуб деб билганим модернист шоирларни айтяпман.
– Сен ишонмаслигинг мумкин, лекин мен ҳам Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмасининг аъзосиман, ҳатто баъзан унинг поликлиникаси хизматидан фойдаланиб тураман. (Кулади.) Тўғриси, уюшмага онда-сонда бораман, қанақадир имтиёзлар борлиги ёки сақланиб қолганини, тўғриси, билмайман. Бунинг менга қизиғи йўқ, чунки анчадан бери моддий муаммоларимни ўзим ҳал қилишга ўрганганман.
– Модернист шоир учун анъана нимани англатади?
– Баъзан шеърларимнинг русча ва инглизча тагламаларини ўзим қилиб беришимга тўғри келади; бир қизиқ ҳолни кузатганман: «модернлиги»га қарамай, бошқа тилларга таржима қилиш учун ноқулай. Бу улар ўзбек шеър поэтикаси, анъанаси, фольклор ва мумтоз адабиёт билан қаттиқ боғланганини кўрсатади. Шу билан бирга, қанчалик парадоксал бўлмасин, уларни ўзбек шеърхони учун ҳам тушуниши қийин. Биз ёзаётган шеърлар анъанавий поэтик тафаккурдан четга чиқмоқда. Бу кўпинча адабий танқидчиларни чалғитмоқда ва улар бизни Ғарбга тақлид қилаётганликда айблашига сабаб бўляпти. (Яқинда бир ҳурматли навоийшунос 80-йилардан сўнг адабиётга кирган ёзувчи ва шоирларнинг асарларини макулатура деб атади). Лекин улар уқувсизлик билан ёзилган анъанавий шеър қофияю вазнлари билан ҳам ўқувчининг энсасини қотираётганини ва шу сабаб шеърхонлар йилдан-йилга камайиб бораётганини ҳисобга олмайди.
Биз қилаётган экспериментлар Ғарб, Шарқ, Жануб ва Шимолда синовдан ўтган шаклларни ўзбек анъанавий шеърияти билан синтез қилиш орқали бирор янги нарса топишга қаратилган. Шунинг учун умримнинг кўп қисми ўтаётган Тошкент ўзига хос “melting-pot”, яъни кўп нарса: эскилик билан янгилик, анъана билан янги замон ўзаро қоришиб кетган жойга айланди. Киплингга зид ўлароқ, улар бир-бири билан топишяпти ҳам!
Ўзбек адабиёти деганда, нафақат ўзбекча, қолаверса, бошқа мамлакатларда ва бошқа тилларда ижод қилаётган ватандошларимизни, жумладан, Фарғона ва Тошкент шеърият мактаблари вакилларини ҳам назарда тутяпман. Майли, улар ўзини рус шоирлари деб атайверсин, лекин бу билан моҳият ўзгариб қолмайди.
– Ҳа, эсимда бор, бир сафарги суҳбатимизда биздай рус тилида ёзувчи ижодкорларни «ўзбек шоирлари» деб атаган эдинг.
– Сиз ўзингизни нима деб аташингиз – ўз йўлига, лекин бизнинг тасаввуримиз, сизларни, юридик тил билан айтганда, “қон ҳуқуқига кўра” ўзимизники деб аташимиз бутунлай бошқа нарса. Бу рус тилида ижод қилган, камида иккита маданиятга тегишли бўлган Чингиз Айтматов, Геннадий Айги ва бошқа кўплаб ёзувчи ва шоирларга ҳам тегишли.
Самарқанд давлат университетида ўқиб юрган кезларим Садриддин Айнийнинг қайси миллатга мансублиги тўғрисида қаттиқ баҳс бўлган эди. Айрим тожик ва ўзбек олимлари асарларини икки тилда ёзган ижодкор қайси миллатга мансублиги тўғрисида талабалар кўз ўнгида тортишгани эсимда. Бунақа тортишувларнинг кимга кераги бор? Тожиклар ҳам, ўзбеклар ҳам уни ўзиники деявермайдими? Бунақа калтабинлик ҳеч кимга обрў келтирмайди. Олимлар халқларни бир-биридан ажратмаслиги, аксинча, бирлаштириши керак. Буюк Айнийнинг асарлари айнан мана шундай эзгу ва улуғ мақсадга хизмат қилади.
…Яна рус тилида ёзадиган Темир Пўлатов. Ҳам ўзбек, ҳам рус тилларида ижод қиладиган Ҳамид Исмоилов. Бугунги кунда Ҳамид ака Айтматовдан кейин Марказий Осиёдан чиққан ва асарлари дунёда энг кўп ўқилаётган ёзувчига айланди. Унинг романлари жаҳоннинг ўнлаб мамлакатлари тилларига таржима қилинмоқда, чоп этилмоқда ва севиб ўқилмоқда.
Янгиликка интилмаган ҳар қандай фикрловчи киши ўзининг кўланкасига айланиб қолади. Ҳеч бир адабиёт, ҳатто энг зўр анъаналари бўлса ҳам, бошқа мамлакатлар адабиётидан ўқиб-ўрганмай ривожлана олмайди. Шунинг учун мамлакатимиз, ҳаммамиз ҳар қандай янгиликка очиқ бўлишимиз керак
– Кузатишимча, адабий ҳамжамиятдаги верлибрга (эркин шеърга) муносабат бутун бошли жамиятнинг нечоғлиқ эркин экани ва унинг фикрлаш суръати билан чамбарчас боғлиқ…
– Ҳа, фикринггга тўлиқ қўшиламан. Бунга Ўзбекистонни мисол қилиб келтириш мумкин. Мен ҳар доим нима учун верлибр шеър шакли сифатида 70-йилларнинг охири ва 80-йилларнинг боши, яъни улкан ағдар-тўнтарлар арафасида кенг тарқала бошлади, деб ўз-ўзимга савол бераман. Балки шоирлар эса бошлаган ўзгаришлар эпкинини «эскизенциалистлар» сифатида бошқалардан кўра олдинроқ сезгандир (Вознесенский кашф янги сўз «эскизенциализм»дан олинган).
– Бу «эскиз»дан ясалган янги сўзми?
– Ҳа. Шоирлар шеърлари билан келажак эскизларини чизади, деган маънони англатади.
Балки рус ўқувчиси учун эркин шеър четдан келган нотаниш шакл бўлиши мумкин, аммо ўзбек фольклорида у азалдан қофияли «қора сўз», саъж шаклида мавжуд бўлган. Саъжнинг, бугунги насрдан фарқли ўлароқ, нафақат қофияси, қолаверса, аниқ оҳанги (ритмикаси) бор. Ўзбек халқ эпоси «Алпомиш»дан олинган қуйидаги мисол бунинг ёрқин далилидир:
Бийларнинг кўнглини хушламади, отини ушламади, остига либос ташламади; ош тортди, сузган товоқни чошламади; ош тортганда, ошнинг кетини-бетини тортди.
Ушбу қофияли проза шеър каби ўқилади. Бунақа мисоллар жуда кўп. Шунинг учун эркин шеърнинг қайта туғилишини сарчашмага қайтиш деб қараш тўғрироқ бўлади. Яна бир устозим Аҳмад Аъзам ибораси билан айтганда, «биз шаклни ўзгартириш орқали шеър мазмунини янгилашга ҳаракат қилдик». Бошқалари қаторида верлибр ҳам ана шундай ўзгартирувчи шакл бўлиб хизмат қилмоқда.
– Рус тилида «интеллигенция» деган ажойиб атама бор. Бошқа ҳалқларда бунақа сўз йўқ ёки бўлса ҳам Россиядаги сингари кенг қамровли эмас. Балки Ўзбекистонда рус интеллигенциясининг маънодоши жадидчиликдир (Файзулла Хўжаев, Мунаввар қори Абдурашидхонов, Абдурауф Фитрат, сен эслаб ўтган Айний ва ҳк.). Балки сен ҳам 150 йил олдин туғилганингда жадид бўлармидинг?
– Қўйсанг-чи, собиқ амалдордан жадид чиқармиди! (Кулади.)
– Лекин жадидлардан яхши амалдорлар чиқди, лекин ҳаммасининг ҳаёти фожиа билан тугади.
– Аллоҳга шукр, ҳозир замон бошқа, лекин маърифат билан боғлиқ муаммолар бошдан ошиб ётибди… «Интеллигент» сўзи ўзбекчага «зиёли» деб таржима қилинади, лекин ўша сўзнинг тўлиқ маъносини бермайди – гапингга қўшиламан.
– Академик Дмитрий Сергеевич Лихачёв (рус интеллигентининг ёрқин тимсоли) бир сафар, интеллигент киши қарашини ҳатто бутунлай тескарисига ҳам ўзгартириши мумкин, унинг фикрлаш тарзи ҳаракатчан, қотиб қолмаган, деган эди. Сен ҳам ҳаётингда қарашларингни тафтиш қилган, ўзгартирган пайтларинг бўлганми?
– Албатта, бунақа пайтлар бўлган. Вақт ўтиши билан ҳаётга бўлган қарашлар ўзгариб боради. Бир пайтлар ўзгармайдигандай кўринган нарсалар маънисини йўқотади ёки аксинча бўлиши мумкин… Анча йиллар давлат тузилмаларида ишладим, ўша пайтда бадиий ижод қандайдир… арзимаган иш бўлиб туюлар эди. Шу такаббурлик сабаб кўп нарса йўқотдим, анча-мунча шеърлар ёзилмасдан қолиб кетди. Ёшлик қуввати арзимас нарсаларга сарф бўлиб кетди. Мана шундан кўп афсус қиламан.
Санжар Янишев суҳбатлашди
Манба: “Фарғона” халқаро ахборот агентлиги
Yevropa va Lotin Amerikasi adabiyoti bilan “ogʻrigan” paytlarim boʻlgan. Ustozim Murod Muhammad Doʻstning “Lolazor” romani qahramoni gapini oʻzgartirib aytganda, saksoninchi yillar avlodi bizga sohir realizmning “changalzoru” “silvalari”ni kashf qilib berdi. Ungacha oʻzbek adabiy intelligensiyasi dunyoga Chexovning pensnesi orqali qarar, yaʼnikim, asosan, rus adabiyotidan ulgi olar edi.
CHЕXOV KOʻZOYNAGIDAN VOZ KЕCHIB
Shoir Faxriyor bilan suhbat
Faxriddin Nizomov – sirli odam. Chunki aslida u ikki kishi.
Birinchisining ismi – Faxriddin aka. U 1963 yili hozirgi Navoiy viloyatidagi Sangijumon qishlogʻida tugʻilgan, Samarqand davlat universitetida filologlikka oʻqigan, keyin Hindiston ommaviy kommunikatsiya institutiga borib, jurnalist ixtisosini olgan; vatanga qaytib, xizmat pillapoyalaridan KATTA amaldorlik darajasigacha koʻtarilgan.
Ikkinchining ismi – Faxriyor. U – shoir, nozikfahm lirik, faylasuf va poliglot, ssenariynavis va tarjimon. “Dardning shakli” (1997), “Ayolgʻu” (2000), “Geometrik bahor” (2004), “Izlam” (2017), Fransiyada chop etilgan “LʻOmbre des Larmes” (“Koʻzyosh soyasi”, 2016) toʻplamlari muallifi…
Faxriddin aka bilan Faxriyor tarjimonlikka qoʻl urganda bir odamga aylanadi. Shu tariqa oʻzbek tiliga amerikalik taniqli siyosatchi Hillari Klintonning “Bir bolaga yetti mahalla ota-ona” (It Takes a Village to Raise a Child, 1997), ingliz kalomshunos olimi Timoti Uinterning “XXI asrda islom: postmodern dunyoda qiblani topish” (Islam 2001: Finding the Qibla in a Postmodern World, 2005) va «Amerika hikoyalari” (American Short Stories, 2011) (boshqa tarjimonlar bilan birga) kitoblari tarjima qilindi. Yana qanchadan-qancha kinokartinalar, badiiy va hujjatli seriallardan tortib, “Choʻqintirgan ota” va “Yangi «Paradizo” kinoteatri»ga oʻxshash jahonning durdona filmlarigacha…
Bugun Sanjar Yanishev Oʻzbekistonda “sobiq amaldor”, tinib tinchimas “frilanser” Faxriddin aka qanday yashayotgani, shoir Faxriyorning ahvoli, ruhiyasi haqida u bilan suhbatlashadi.
– Faxri, sen tugʻilib oʻsgan qishloq nomining maʼnosi nima?
– “Qimirloq tosh”.
– Qiziq ekan! Men tugʻilib oʻsgan koʻchaning nomi “Tankistlar” edi. Bolalik chogʻlarimda tiynatimda yetishmagan qatʼiyatni shu soʻzdan olgan boʻlsam kerak. Nomi “Oʻrikzor”ga oʻzgartirilgani gʻalati boʻlgan edi, chunki u yerda oʻrik emas, faqat olcha oʻsganini bilaman. Toʻgʻri, koʻcha nomi oʻzgartirilishidan oldin men u yerdan ketgan edim… Feʼlingda “Sangijumon” soʻzi bilan bogʻliqlikni sezasanmi?
– Mezon burjiga mansub kishilar koʻp ikkilanadi, degan gap-soʻz yuradi. Balki shuning uchun hamma narsaga shubhalanib qarasam kerak.
– Yulduzlarga ishonasanmi?
– Toʻgʻrisini aytsam, na burjlarga, na yulduzlarga ishonaman.
– Har bir pravoslav ruhoniysi astrologiya – munajjimlik va har xil xiromantiya – kaftdagi chiziqlarga qarab fol ochish – shaytonning ishi: Xudodan boshqa oliy kuch yoʻq va hk. deydi. Bu masalaga islom dini qanday qaraydi?
– Imonli kishi faqat Allohga ishonishi kerak. Lekin inson tabiati gʻalati. Herbert Uels bekorga “har bir kishining, hatto eng maʼrifatli kishining koʻnglida ham xurofotning tutqich bermas qoldiqlari in qurib olgan boʻladi”, demagan.
– Onomastikaga qaytadigan boʻlsak, har holda oʻsha “tosh”ni “tosh shahar”ga (Toshkent) almashtirish mantiqan toʻgʻriga oʻxshaydi. Ota-onang kimlar?
– Ota-onam – oddiy kishilar: otam umr boʻyi traktorchi boʻlib ishlagan, onam esa uy bekasi boʻlgan. Hozir ikkalasi ham pensiyada, haliyam Sangijumonda yashaydi. Men anchadan beri ularni Toshkentga kelib, uyimda, bir oz boʻlsa-da, yashashga koʻndirmoqchi boʻlaman, lekin unashmaydi. Oʻz uyim – oʻlan toʻshagim, degan gap bor-ku. Ular men bilan uka-singillarim koʻnglida moʻjaz Vatan – qishloq va qadrdon uyga mehr uygʻotgan. 12 farzand edik. Men toʻngʻichiman. 5 yil oldin bir singlim qazo qildi…
– Alloh rahmat qilsin… Uka-singillaringning hammasi ijodkor kishilarmi?
– Yoʻq, faqat bir ukam Islom institutini, keyinchalik, ToshDuning jurnalistika fakultetini bitirgan. Oʻzi ham maqolalar yozib, arab tilidan u-bu narsalarni tarjima qilib turadi… Afsuski, ota uyda tez-tez yigʻilib turish imkoni yoʻq. Yaqinda bir ukam qizini uzatuvdi, shunda aka-uka, opa-singillar unikida koʻrishdik.
– Aka-uka, opa-singillar bilan munosabatlaring qanday? Aka uylanmaguncha uka boʻydoq yuraveradimi?
– Ha, shunaqa udum bor. Lekin istisnoli holatlar ham uchrab turadi. Agar, aka universitetda oʻqiyotgan va ukaga maʼlum sabablarga koʻra uylanish zarur boʻlib qolsa, ota-ona toʻngʻichidan kichik oʻgʻliga uylanishga ruxsat berishini soʻrashi mumkin.
– Sen ham shunday qilganmisan?
– Yoʻq, men birinchi boʻlib uylanganman. (Kuladi.)
– Darvoqe, uylanayotganda ota-onangning roziligini olganmisan? Yoki bizdagiga oʻxshab, vaqti-soati yetgach, uylantirib qoʻyishganmi?
– Ha, kelinni ota-onam topgan, buning uchun ularga mingdan-ming rahmat. Boʻlgʻusi umr yoʻldoshim bilan toʻy oldidan tanishganmiz, bir koʻrishdayoq menga yoqib qolgan. Oʻttiz yildan beri birgamiz, farzandlar oʻstirdik, uch yil oldin qiz nevaramiz tugʻildi…
Umuman olganda, sharqliklar gʻarbliklarga nisbatan oilaga koʻproq mehr qoʻyadi. Ular keyingi oʻn yilliklarda inqirozga yuz tutayotgan qadriyatlarni saqlab qolishga intilmoqda.
Bir misol keltiraman. Uch yilcha oldin xizmat taqozosiga koʻra, Hindiston janubidagi Tamil-Nadu shtatiga borishimga toʻgʻri kelgan, delegatsiyamizga Svati ismli bir istarali xonim yoʻlboshlovchilik qilgan edi. Oilasi haqida gapirib bergan qiziq hikoyasi hamon yodimda: Svati umr yoʻldoshi va ikki farzandi bilan AQSHning Kaliforniya shtatida yashagan, maoshi tuzuk ishda ham ishlagan ekan. Lekin eri bilan ajrashib, farzandlarini Hindistonga qaytarib olib kelishga majbur boʻlibdi. Aytishicha, Amerikada bizning tushunchamizdagi oilalar qolmayotgan emish. Shuning uchun farzandlarim anʼanaviy: buvisi bilan buvasining tarbiyasini olsin, balogʻat yoshiga yetgandan soʻng qayerda va qanday yashashni oʻzlari hal qiladi, deydi. Qizigʻi, u muslima emas, hinduizmga eʼtiqod qiladi.
Faxriyor yoshligida
– Ota-onangiz maktabdan keyin qaysi kasbga oʻqishingiz toʻgʻrisidagi moyilliklaringizga qanday qaragan? 12 farzanddan biri ota-onaga qarashish uchun qishloqda qolishi kerakmidi?
– Oilamizda hamma kasbini oʻzi tanlagan. Menga arxitektorlikka oʻqishni tavsiya etishgan, chunki qoʻshnimiz arxitektura institutida oʻqituvchi edi. Lekin “yoʻq” deb turib oldim. Maktabda oʻqib yurgan paytimdan filolog boʻlishimni bilar edim…
Ha, bugun bir ukam ota-onam bilan turadi. Lekin qolganlarimiz ham ularga qoʻldan kelgancha yordam berib turibmiz.
– Sening oila andozang oʻzing tugʻilib oʻsgan oila andozasiga qanchalik mos keladi?
– Albatta, farqi juda katta. Vaqt oʻtishi bilan hamma narsa oʻzgarib boradi. Muhit hammamizni oʻzgartiradi. Masalan, men koʻp farzandli oilada oʻsganman, lekin oʻzimning ikki farzandim bor. Hatto qishloqlarda ham tugʻilish kamayib ketyapti. Endi “qahramon onalar” yoʻq. Oʻsha sovet davrida berilgan unvon yodingda boʻlsa kerak?
– Bu nima bilan bogʻliq?
– Bu nafaqat iqtisodiy qiyinchiliklar, qolaversa, uy xoʻjaligida qoʻl mehnatiga talabning kamayib borishi bilan bogʻliq. Asta-sekin hamma narsa mexanizatsiyalashmoqda. Ilgari bitta oilaga ham ovchi, ham dehqon, hamma oshpaz, ham novvoy kerak boʻlsa, bugun ularning oʻrnini doʻkonlar, oshxonalar, novvoyxonalar egallab borayotir. Shuning uchun anʼanaviy oila modeli keskin oʻzgarishlarga yuz tutmoqda. Bugungi bolalar buvisining ertaklarini tinglab emas, mult-, tele- va kinofilmlarni koʻrib, popsa – alay-balay qoʻshiqlarini tinglab katta boʻlmoqda.
– Qizlaringga ayfon olib berasanmi?
– Qizlarimga smartfonni katta boʻlishganidan soʻng olib berganman. Ular bolaligida internet degan gaplar yoʻq edi. Lekin televizor koʻrishlarini taqiqlamaganman – qattiqqoʻllik qilgim kelmagan. Ular ham tengdoshlari qatori teleertaklar tinglab oʻsdi. Afsuski, buvilari ulardan uzoqda edi.
…Yoʻq, buvim menga ham yotar oldidan ertak aytib bermagan. Lekin ertalab namoz oʻqib boʻlgandan soʻng paygʻambarlar, devona Mashrab haqidagi kitoblarni ovoz chiqarib oʻqir edi… Balki aynan oʻsha kitoblar adabiyotga qiziqishimni uygʻotgandir. U kishi oʻsha kitoblarni juda berilib, jozibali ohang bilan oʻqir ediki, bexosdan devonayi Mashrab bilan goh Namanganu Qoshgʻarda kezar, goh Balxda uning ortidan dor ostiga borar edim.
– Sen oʻzbek filologiyasi fakultetida oʻqigansan. Rus tilini qayerda oʻrgangansan?
– Armiyada! Uzoq Sharqda, Primorye oʻlkasida xizmat qilganman.
– Qoʻshin turing qanaqa edi? Shu haqda batafsilroq gapirib bersang. Hozir qanaqaligini bilmayman, ammo oʻsha yillari armiyada “boboychilik” avj olgan edi. Rus tilini bilmagan oʻzbekning xizmat qilishi oson boʻlmagandir?
– Artilleriya qoʻshinidagi xizmatim yomon boʻlmagan. Qoʻshinimiz turini “kazemat”, oʻzimizni esa “oʻlimga hukm qilingan askarlar” deb atar edik, chunki qurollarimiz tankning Xitoy bilan chegara yaqinidagi istehqom hududiga oʻrnatilgan bosh qismidan iborat edi…
Ha, boboychilik boʻlgan va u baynalmilal boʻlib, oʻzbeklarni “boboy” oʻzbeklari ham ayab oʻtirmas edi. Rusning rus, ozariyning esa ozariy “boboy” bemalol poʻstagini qoqishi mumkin edi… Eng esda qolgan kishi katta leytenant Vitka Patratiy boʻlgan. U komandir boʻlib kelishidan oldin istalgan kishi bizni ermak qilishi, ustimizdan kulishi mumkin edi, chunki batareyamiz polkning “oʻgay oʻgʻli” edi. Lekin u komandir etib tayinlangandan soʻng duch kelgan joyda bizni maqtab, boshqalarga namuna qilib koʻrsata boshladi; bizdan esa “boʻyinni qisib yurmaslik”ni talab etadigan boʻldi. Bu oʻsha vaqtda menga qadr-qimmatni saqlashga oʻrgatgan bir umrlik saboq boʻldi!
– Qachon sheʼr yoza boshlaganingni eslaysanmi?
– Ilk sheʼrlarimni beshinchi sinfda oʻqib yurgan paytlarim yozganman. Ularni olib kelib, oʻsha paytlar bemalol gaplasha oladiganimiz rus tili oʻqituvchimizga koʻrsatganman. U menga, qofiyasi qani? turogʻi qani? vazni qani? degan edi. Oʻsha paytlar sheʼrda bunaqa narsalar boʻlishi kerakligiga aqlim yetmagan. Demak, qanchalik ibtidoiy boʻlmasin, “erkin sheʼr” yozgan ekanman-da. Qizigʻi, keyinchalik baribir shunga qaytdim. Lekin endi anoyilik qilmay, barmoq vaznining pastu balandini yaxshi oʻzlashtirib va tanib olgan edim.
– Adabiy “tomorqang” haqida ham gapirib bersang.
– Sheʼrni kam yozaman. Asosan, tarjima, texnik tarjima bilan shugʻullanishimga toʻgʻri keladi. Sheʼrdan koʻra, ulardan xalqqa foyda koʻproq boʻlsa ne ajab! (Kuladi.) Yevropa va Lotin Amerikasi adabiyoti bilan “ogʻrigan” paytlarim boʻlgan. Ustozim Murod Muhammad Doʻstning “Lolazor” romani qahramoni gapini oʻzgartirib aytganda, saksoninchi yillar avlodi bizga sohir realizmning “changalzoru” “silvalari”ni kashf qilib berdi. Ungacha oʻzbek adabiy intelligensiyasi dunyoga Chexovning pensnesi orqali qarar, yaʼnikim, asosan, rus adabiyotidan ulgi olar edi.
Bugun bir oz injiqman, “mintaqalar”ga qiziqishim susaygan – muayyan mualliflarning muayyan asarlarini oʻqishni xush koʻraman.
Oʻzbek yozuvchilaridan Nazar Eshonqul va Shodiqul Hamroyev, shoirlaridan Abduvali Qutbiddin, Halima Ahmedova, Farogʻat Kamol, Bahrom Roʻzimuhammad, Xosiyat Rustamova va boshqalarning ijodini kuzatib boryapman. Afsuski, rus oʻquvchisi ularni tanimaydi. Asarlari tarjimonlarini kutib turibdi; ularning har biri Oʻzbekistonni dunyoga kutilmagan rakursdan kashf qilib berishiga ishonaman.
– Ushbu mualliflar asarlarining mavzu koʻlami qanday? Ular poetikasini – oʻzbek tilini hisobga olmaganda – birlashtirib turadigan umumiy jihatlar bormi?
– Mavzular koʻlami har xil: kimdir oʻz hissiyotlari, kechinmalari haqida yozsa, kimdir, deylik, yevropacha barokkoni oʻzbekcha barmoq vazni bilan chogʻishtirib eksperiment qiladi. Farogʻat Kamol bilan Xosiyat Rustamova ayollar sheʼriyatini intellektuallashtirish yoʻlidan bormoqda. Halima Ahmedova lirikani alohida ohangdorlik va kutilmagan tashbihlar evaziga yangi bosqichga koʻtardi…
Bu ijodkorlarning barchasini hammaning ensasini qotiradigan metahikoyalar, yaʼni jamiyatda ustuvor va universal gʻoyalardan chetlanish birlashtirib turadi. Endi ularning asarlari mafkura quroli emas, joʻnlikdan teranlikni afzal biladi. Ushbu jarayon oʻtgan asrning yetmishinchi-saksoninchi yillarida boshlangan boʻlib, hamon davom etmoqda. Teranlashuv va quruq bayonchilikdan qochish evaziga oʻzbek sheʼriyati ham oʻquvchisini yoʻqotmoqda. Lekin bu – koʻpga kelgan toʻy, dunyodagi tamoyil shunaqa.
– “Bozingar”, “Ketish” singari sheʼrlaringda tez-tez atrofingdagi voqea-hodisalarga kinoya va kesatiqli munosabat bildirib turasan. Sheʼr, seningcha, voqealarning tabiiy yoʻsinini (masalan, chinorlarning noqonuniy kesilishini) aks ettirish bilan biror narsani hal etishi mumkinmi? Bugungi Oʻzbekistonda poetik soʻzning kuchi nimaga yetadi?
– Shoir oʻzi yashab turgan muhitdan tashqarida boʻla olmaydi. U jamoatchilikni junbushga keltirayotgan voqealarga munosabat bildirishga majbur. Men ham oʻzimni oʻylantirayotgan narsalar haqida yozaman. Sheʼriyatning tarixiy taʼsiri haqidagi choʻpchaklarga ishonmayman. Oʻzim uchun yozaman. Shuning uchun uchun haliyam “yosh shoir”, yana “hammabop” boʻlmay qolayotgan boʻlsam kerak. (Kuladi.) Lekin “hammaboplik”ka intilmayman. Kimga kerak boʻlsa, sheʼrlarimni topib oladi. Topib olayotganlar ham bor.
– Soʻnggi ikki yil ichida seni oʻrab turgan “muhit”da, ijtimoiy hayotda biror narsa oʻzgardimi?
– Men uchun hech narsa oʻzgargani yoʻq. “Muhitim” − noni qattiq frilanserlik. Men “erkin nayzachiman” («free lance”ning soʻzma-soʻz tarjimasi “erkin nayza” degani – “Fergana.ru” izohi). Hech kimga bogʻliq, boʻysunadigan joyim yoʻq, ishim – dunyolarni bir-biriga yaqinlashtirish. Bir tildan boshqasiga tarjima qilaman. Baʼzan esa – buning teskarisi. (Kuladi.)
– Biror marta ayollarga sheʼr bagʻishlaganmisan?
– Deyarli hech qachon sheʼr bagʻishlamayman. Lekin umr yoʻldoshimga bir marta bagʻishlaganim bor. Bunga ham allazamon boʻldi.
– Sharq mamlakatlarida shoirning anʼanaviy oʻrni, xuddi Oripov Karimov davrida qilganidek, podshohga maslahatchi boʻlishdir. Baʼzan podshohning oʻzi ham sheʼr yozishday “gunoh”dan xoli emas (Turkmanistonning birinchi prezidenti dostonlar ham toʻqigan). Sheʼriyat bilan davlatning bugungi Oʻzbekistondagi munosabatlar andozasi Sovet davrini eslatadi: “Xalq shoiri” unvoni, davlat mukofotlari bor; Yozuvchilar uyushmasi tarkibida, Rossiyadagi yozuvchilar uyushmalaridan farqli oʻlaroq, qandaydir jamgʻarma mavjud… Lekin menga keyingi 15-20 yil ichida rasmiy adabiyotga qarshi muxolifat paydo boʻlganday tuyuladi: seni ham mansub deb bilganim modernist shoirlarni aytyapman.
– Sen ishonmasliging mumkin, lekin men ham Oʻzbekiston Yozuvchilar uyushmasining aʼzosiman, hatto baʼzan uning poliklinikasi xizmatidan foydalanib turaman. (Kuladi.) Toʻgʻrisi, uyushmaga onda-sonda boraman, qanaqadir imtiyozlar borligi yoki saqlanib qolganini, toʻgʻrisi, bilmayman. Buning menga qizigʻi yoʻq, chunki anchadan beri moddiy muammolarimni oʻzim hal qilishga oʻrganganman.
Faxriyor folkorshunos olim Jabbor Eshonqul bilan
– Modernist shoir uchun anʼana nimani anglatadi?
– Baʼzan sheʼrlarimning ruscha va inglizcha taglamalarini oʻzim qilib berishimga toʻgʻri keladi; bir qiziq holni kuzatganman: “modernligi”ga qaramay, boshqa tillarga tarjima qilish uchun noqulay. Bu ular oʻzbek sheʼr poetikasi, anʼanasi, folklor va mumtoz adabiyot bilan qattiq bogʻlanganini koʻrsatadi. Shu bilan birga, qanchalik paradoksal boʻlmasin, ularni oʻzbek sheʼrxoni uchun ham tushunishi qiyin. Biz yozayotgan sheʼrlar anʼanaviy poetik tafakkurdan chetga chiqmoqda. Bu koʻpincha adabiy tanqidchilarni chalgʻitmoqda va ular bizni Gʻarbga taqlid qilayotganlikda ayblashiga sabab boʻlyapti. (Yaqinda bir hurmatli navoiyshunos 80-yilardan soʻng adabiyotga kirgan yozuvchi va shoirlarning asarlarini makulatura deb atadi). Lekin ular uquvsizlik bilan yozilgan anʼanaviy sheʼr qofiyayu vaznlari bilan ham oʻquvchining ensasini qotirayotganini va shu sabab sheʼrxonlar yildan-yilga kamayib borayotganini hisobga olmaydi.
Biz qilayotgan eksperimentlar Gʻarb, Sharq, Janub va Shimolda sinovdan oʻtgan shakllarni oʻzbek anʼanaviy sheʼriyati bilan sintez qilish orqali biror yangi narsa topishga qaratilgan. Shuning uchun umrimning koʻp qismi oʻtayotgan Toshkent oʻziga xos “melting-pot”, yaʼni koʻp narsa: eskilik bilan yangilik, anʼana bilan yangi zamon oʻzaro qorishib ketgan joyga aylandi. Kiplingga zid oʻlaroq, ular bir-biri bilan topishyapti ham!
Oʻzbek adabiyoti deganda, nafaqat oʻzbekcha, qolaversa, boshqa mamlakatlarda va boshqa tillarda ijod qilayotgan vatandoshlarimizni, jumladan, Fargʻona va Toshkent sheʼriyat maktablari vakillarini ham nazarda tutyapman. Mayli, ular oʻzini rus shoirlari deb atayversin, lekin bu bilan mohiyat oʻzgarib qolmaydi.
– Ha, esimda bor, bir safargi suhbatimizda bizday rus tilida yozuvchi ijodkorlarni “oʻzbek shoirlari” deb atagan eding.
– Siz oʻzingizni nima deb atashingiz – oʻz yoʻliga, lekin bizning tasavvurimiz, sizlarni, yuridik til bilan aytganda, “qon huquqiga koʻra” oʻzimizniki deb atashimiz butunlay boshqa narsa. Bu rus tilida ijod qilgan, kamida ikkita madaniyatga tegishli boʻlgan Chingiz Aytmatov, Gennadiy Aygi va boshqa koʻplab yozuvchi va shoirlarga ham tegishli.
Samarqand davlat universitetida oʻqib yurgan kezlarim Sadriddin Ayniyning qaysi millatga mansubligi toʻgʻrisida qattiq bahs boʻlgan edi. Ayrim tojik va oʻzbek olimlari asarlarini ikki tilda yozgan ijodkor qaysi millatga mansubligi toʻgʻrisida talabalar koʻz oʻngida tortishgani esimda. Bunaqa tortishuvlarning kimga keragi bor? Tojiklar ham, oʻzbeklar ham uni oʻziniki deyavermaydimi? Bunaqa kaltabinlik hech kimga obroʻ keltirmaydi. Olimlar xalqlarni bir-biridan ajratmasligi, aksincha, birlashtirishi kerak. Buyuk Ayniyning asarlari aynan mana shunday ezgu va ulugʻ maqsadga xizmat qiladi.
…Yana rus tilida yozadigan Temir Poʻlatov. Ham oʻzbek, ham rus tillarida ijod qiladigan Hamid Ismoilov. Bugungi kunda Hamid aka Aytmatovdan keyin Markaziy Osiyodan chiqqan va asarlari dunyoda eng koʻp oʻqilayotgan yozuvchiga aylandi. Uning romanlari jahonning oʻnlab mamlakatlari tillariga tarjima qilinmoqda, chop etilmoqda va sevib oʻqilmoqda.
Yangilikka intilmagan har qanday fikrlovchi kishi oʻzining koʻlankasiga aylanib qoladi. Hech bir adabiyot, hatto eng zoʻr anʼanalari boʻlsa ham, boshqa mamlakatlar adabiyotidan oʻqib-oʻrganmay rivojlana olmaydi. Shuning uchun mamlakatimiz, hammamiz har qanday yangilikka ochiq boʻlishimiz kerak
– Kuzatishimcha, adabiy hamjamiyatdagi verlibrga (erkin sheʼrga) munosabat butun boshli jamiyatning nechogʻliq erkin ekani va uning fikrlash surʼati bilan chambarchas bogʻliq…
– Ha, fikringgga toʻliq qoʻshilaman. Bunga Oʻzbekistonni misol qilib keltirish mumkin. Men har doim nima uchun verlibr sheʼr shakli sifatida 70-yillarning oxiri va 80-yillarning boshi, yaʼni ulkan agʻdar-toʻntarlar arafasida keng tarqala boshladi, deb oʻz-oʻzimga savol beraman. Balki shoirlar esa boshlagan oʻzgarishlar epkinini “eskizensialistlar” sifatida boshqalardan koʻra oldinroq sezgandir (Voznesenskiy kashf yangi soʻz “eskizensializm”dan olingan).
– Bu “eskiz”dan yasalgan yangi soʻzmi?
– Ha. Shoirlar sheʼrlari bilan kelajak eskizlarini chizadi, degan maʼnoni anglatadi.
Balki rus oʻquvchisi uchun erkin sheʼr chetdan kelgan notanish shakl boʻlishi mumkin, ammo oʻzbek folklorida u azaldan qofiyali “qora soʻz”, saʼj shaklida mavjud boʻlgan. Saʼjning, bugungi nasrdan farqli oʻlaroq, nafaqat qofiyasi, qolaversa, aniq ohangi (ritmikasi) bor. Oʻzbek xalq eposi “Alpomish”dan olingan quyidagi misol buning yorqin dalilidir:
Biylarning koʻnglini xushlamadi, otini ushlamadi, ostiga libos tashlamadi; osh tortdi, suzgan tovoqni choshlamadi; osh tortganda, oshning ketini-betini tortdi.
Ushbu qofiyali proza sheʼr kabi oʻqiladi. Bunaqa misollar juda koʻp. Shuning uchun erkin sheʼrning qayta tugʻilishini sarchashmaga qaytish deb qarash toʻgʻriroq boʻladi. Yana bir ustozim Ahmad Aʼzam iborasi bilan aytganda, “biz shaklni oʻzgartirish orqali sheʼr mazmunini yangilashga harakat qildik”. Boshqalari qatorida verlibr ham ana shunday oʻzgartiruvchi shakl boʻlib xizmat qilmoqda.
– Rus tilida “intelligensiya” degan ajoyib atama bor. Boshqa halqlarda bunaqa soʻz yoʻq yoki boʻlsa ham Rossiyadagi singari keng qamrovli emas. Balki Oʻzbekistonda rus intelligensiyasining maʼnodoshi jadidchilikdir (Fayzulla Xoʻjayev, Munavvar qori Abdurashidxonov, Abdurauf Fitrat, sen eslab oʻtgan Ayniy va hk.). Balki sen ham 150 yil oldin tugʻilganingda jadid boʻlarmiding?
– Qoʻysang-chi, sobiq amaldordan jadid chiqarmidi! (Kuladi.)
– Lekin jadidlardan yaxshi amaldorlar chiqdi, lekin hammasining hayoti fojia bilan tugadi.
– Allohga shukr, hozir zamon boshqa, lekin maʼrifat bilan bogʻliq muammolar boshdan oshib yotibdi… “Intelligent” soʻzi oʻzbekchaga “ziyoli” deb tarjima qilinadi, lekin oʻsha soʻzning toʻliq maʼnosini bermaydi – gapingga qoʻshilaman.
– Akademik Dmitriy Sergeyevich Lixachyov (rus intelligentining yorqin timsoli) bir safar, intelligent kishi qarashini hatto butunlay teskarisiga ham oʻzgartirishi mumkin, uning fikrlash tarzi harakatchan, qotib qolmagan, degan edi. Sen ham hayotingda qarashlaringni taftish qilgan, oʻzgartirgan paytlaring boʻlganmi?
– Albatta, bunaqa paytlar boʻlgan. Vaqt oʻtishi bilan hayotga boʻlgan qarashlar oʻzgarib boradi. Bir paytlar oʻzgarmaydiganday koʻringan narsalar maʼnisini yoʻqotadi yoki aksincha boʻlishi mumkin… Ancha yillar davlat tuzilmalarida ishladim, oʻsha paytda badiiy ijod qandaydir… arzimagan ish boʻlib tuyular edi. Shu takabburlik sabab koʻp narsa yoʻqotdim, ancha-muncha sheʼrlar yozilmasdan qolib ketdi. Yoshlik quvvati arzimas narsalarga sarf boʻlib ketdi. Mana shundan koʻp afsus qilaman.
Sanjar Yanishev suhbatlashdi
Manba: “Fargʻona” xalqaro axborot agentligi
