Азалдан бизда одам умри мавсумларга бўлинган ва уларнинг ўз номлари бўлган, бу мавсумлар одамнинг ёшига қараб белгиланган. Энди туғилган гўдакни чақалоқ деймиз, сўнг полапонни бола, бўзболани ўспирин ва ўсмир, ўғлонни йигит, бола-чақали одамни ўрта ёш, оқсоқолни кекса ёш ва ниҳоят нуронийни қари деймиз. Худди шундай отлар ҳам ёшига қараб турли номлар билан аталади.

Эшқобил ШУКУР
СЎЗЛАР БИЛАН СЎЗЛАШУВ (6)

МИС ЧАҚА ВА ЧАҚАЛОҚ

Тилимиздаги “чақа” сўзида “жуда кичик” мазмунини ифодаловчи маъно бор. Мис, жез каби маъдандан зарб қилинган танга маъносидаги “чақа” сўзи ҳам энг кичик пул бирлигини англатади. Бир тийинни ҳам чақа дейишган. Чақа жуда майда пул бўлгани учун қиймати жуда паст саналган. Шунинг учун арзимас, майда нарсаларни “бир чақа”, “бир чақага арзимайди” дейиш урф бўлган.

“Бола-чақа” бирикмасидаги “чақа” сўзи ҳам “кичик бола” мазмунида келади. Лекин бу ерда “чақа” сўзи арзимас, майда мазмунини эмас, қимматли маъносини билдиради. Шунинг учун одамларимиз ҳол-аҳвол сўрашганда, аввало бола-чақани сўрашади. “Бола-чақа” бирикмасига “чақа” сўзининг “жуда кичик” деган маъноси асос бўлган. “Чақалоқ” сўзи шундан ҳосил бўлган. “Чақалоқ” сўзидаги “-лоқ” қўшимчаси “қизалоқ”,“тойлоқ” сўзларидаги каби янада кичрайтириш ва эркалатиш учун қўшилган.

Лекин, “Ўзбек тилининг этимологик луғати”да танга маъносидаги “чақа” сўзи “мис парчаси” маъносини англатади дейилган. Барибир, бу изоҳда ҳам кичкина мазмуни бор. Чунки, парча ва бўлак кичик бўлади.

ТЎҚОЛ ЁКИ ШОХСИЗ ХОТИН

Қишлоғимизда аёллар “шўр тўқол” деган иборани айтиб қолишарди. Тўқол нима ўзи, нима учун шўр, буларни билмасдим. Лекин, “шўр тўқол” иборасини қайсидир бир хотинга қарата айтишганини билардим. “Тўқол” сўзи менга ҳамиша ёқимсиз ва хунук эшитилган.

Тўқол сўзи ҳозир тилимизда кам ишлатилади. Лекин халқ оғзаки ижоди намуналарида, достонларда унга кўп дуч келасиз. Ўтмишда хотин устига олинган иккинчи хотинга нисбатан “тўқол” сўзи қўлланган.

“Ўзбек тилининг изоҳли луғати”да бу сўзнинг яна бир “шохи йўқ, шохсиз” деган маъноси борлиги ҳақида ҳам айтилган. Балки бу сўзнинг икки хил маъносида ҳам қандайдир боғлиқлик бордир. Гарчанд, “иккинчи хотин” билан “шохи йўқ” сўзлари ўртасида мувофиқлик сезилмаса-да, бу ерда қандайдир рамз яширинган бўлиши мумкин. Чунки, биринчи хотинга нисбатан иккинчи хотиннинг ҳуқуқлари анча чекланган бўлган. Биринчи хотин уйга эгалик борасида устунликка эга бўлган.

АЖРИҚ

Ажриқ кўп йиллик, серилдиз ўсимлик. “Ўзбек тилининг этимологик луғати”да “ажриқ” сўзининг туб илдизи “ажрат” сўзига бориб тақалиши ҳақида айтилган. Эҳтимол, бунга ажриқнинг ер бағирлаб тармоқланиб ўсиши сабаб бўлгандир. Бу ўсимлик бир илдиздан бино бўлиб, ҳар томонга ёйилиб, шохларга ажралиб, илдиз отиб кетаверади. Шунинг учун у – ажриқ.

Ажриқ ниҳоятда чидамли ўсимлик, яшовчанлик борасида бунақасини топиш қийин. Уста Жўра деган қадрдонимдан эшитганманки, ажриқ айтар экан: “Агар қирқ йил лайлакнинг уясида ётсам-да, бир кун ерга тушиб, бағрим сувга тегса, бас, кўкараман”. Биласиз, лайлак уясини ердан жуда баланд жойларга қўяди. Сирдарё далаларида юқори қувватли симлар тортилган энг баланд симёғочлар устидаги лайлак уяларига кўзингиз тушган бўлиши мумкин.

Ажриқ шунчалар чидамли ва тиришқоқки, ҳатто асфальтни ҳам, бетонни ҳам ўйиб чиқиб кетади, ерга, сувга бағри тегса бас, йўл топади. Бундан кўп йиллар бурун Ёзувчилар уюшмасидаги бир йиғинда таниқли адиб Одил Ёқубов ёш қаламкашларга қарата бир гапни айтгани ҳеч эсимдан чиқмайди. Одил ака шундай деганди: “Ижодкор ажриққа ўхшаши керак. Зарур бўлса бетонни ҳам тешиб чиқиб кетиши керак”.

Маҳмуд Кошғарий ҳам Алишер Навоий ҳам бу сўзни ишлатганлар. Кошғарий араблар бу ўсимликни (“azрiқ”ни) “сил” дейдилар деган ва “Девон” ҳошиясида бунга шундай изоҳ берилган: “Ўт йиғувчи табиблар уни ўз вақтида териб оладилар. Бир турли шиш (совуқдан бўлган шиш), истисқо касалига фойдалидир, қовуғига тош келганлар уни ичадилар, у қовуқдаги тошларни эритиб юборади ва ювиб кетади.”

Кошғарийда яна шундай изоҳ бор: аjрiқ – ажриқ; у юмшоқ бир ўт. Турклар азриқ дейдилар. Ўғузлар “з” ҳарфини “й”га алмаштирадилар.
Навоийнинг “Сабъаи сайёр” достонида “ажриғ” шундай келади:

Орада бўлған ўлса туфроқ руст,
Асраған бўлса ажриғ ани дуруст.

СУТХОТИН ВА СУЗХОТИН

Сусхотин, сузмахотин,
Кўланкаси майдон хотин,
Ёмғир ёғдир кўл бўлсин,
Ризқ-рўзимиз мўл бўлсин!
Халқ қўшиғидан

Қадимда ёғин ёғмай, баҳор қуруқ келиб, узоқ вақт қурғоқчилик бўлган пайтлари қабиладагилар кампир тулумини ясашиб, устига жанда кийдириб, бошидан сув қуйиб кўчада кўтариб юришиб, ёмғир сўраш одати бўлган. Юқоридаги қўшиқ ўша маросимда айтилган. Бу одат сутхотин, айрим жойларда эса, сузхотин ёки сустхотин деб аталган. Хўш, сутхотинми, сузхотин ёки сустхотинми?

Сутхотин деганда ёмғирни сутга ўхшатиб, сут берувчи хотин тимсолида тушунган бўлишлариям мумкин. Ёки ёмғирни сузмада сузиб берувчи хотин маъносида тушунган бўлишлариям мумкин.

Демак, қадимда ёмғир илоҳига топинганлар. Бу илоҳни сутхотин ёки сусхотин деб атганлар.

“Сутхотин” сўзи ҳақида ўйлаб юрган кунларимда фольклоршунос олим Шомирза Турдимов билан телефонлашиб қолдим. Ундан шу сўз ҳақида сўрадим. У бу сўз хусусида олимлар турли фикрларни билдиришларини айтди. “Лекин, менинг фикримча, -деди у, — “Сусхотин, сузма хотин, Кўланкаси майдон хотин” дейилганда, гап булут ҳақида бораяпти. Чунки, булутнинг кўланкаси (сояси) майдон бўлади”. Шомирза аканинг бу фикри менга жуда мантиқли туюлди.

СУРУВ ВА УЮР

Баъзан ёзувларда “қўй подаси” деган гапга дуч келаман. Бу нотўғри. Бизда “қўй подаси” дейилмайди. Тилимизда фақат қорамол подаси “пода” сўзи билан ифодаланади. Қўй-эчки тўдаси “сурув”, отлар галаси эса “уюр” сўзи билан ифодаланади. “Сурув” сўзининг туб илдизи “тўдала” деган маънони англатган. ”Уюр” сўзининг илдизи “уймоқ” маъносидаги “уй” ҳам “тўдала”, “тўпла” деган маънони англатган. Отлар сони ўнтадан ошган гуруҳи уюр дейилган.

БУ ОТЛАРНИНГ ЁШИ НЕЧАДА?

Азалдан бизда одам умри мавсумларга бўлинган ва уларнинг ўз номлари бўлган, бу мавсумлар одамнинг ёшига қараб белгиланган. Энди туғилган гўдакни чақалоқ деймиз, сўнг полапонни бола, бўзболани ўспирин ва ўсмир, ўғлонни йигит, бола-чақали одамни ўрта ёш, оқсоқолни кекса ёш ва ниҳоят нуронийни қари деймиз. Худди шундай отлар ҳам ёшига қараб турли номлар билан аталади.

Отнинг янги туғилган боласи бир ёшгача “қулун” дейилган, бир яшар бўлгани тойчоқ ёки тойлоқ, икки яшари – “той”, уч яшари – “ғўнон”(ёки қунон), тўрт яшари – “дўнон”, беш яшари – “тўлон” дейилади. Лекин кейинги пайтларда гапимиз ифодасида шунчалар эринчоқ ва эътиборсиз бўлиб бораяпмизки, қулунни ҳам, дўнонни ҳам бирваркайига от деб қўя қоламиз. “Э, барака топгур, чақалоқ билан қариянинг фарқи бўлганидай қулун билан дўноннинг ҳам фарқи бор” дейдиган одамнинг ўзи йўқ. Ахир, “Дўноннинг тойлиги бўлмас” деган мақол бекорга айтилмаган.

Йўл-йўлакай бепоён анғиз,
Гала-гала кезар тувалоқ,
Салт ғўнонда бораман ёлғиз.

Бу ғаройиб сатрлар Миртемирнинг шеъридан. Миртемир ҳар бир сўзини моҳир заргардай ишлатган. Устознинг шеърларида ўзбек тилининг тирик луғати яшириниб ётибди. Бу алоҳида мавзу.

Алишер Навоий “Муҳокамат ул-луғатайн” асарида отларнинг ёши ҳақида алоҳида тўхталган:

“Яна от анвоидаки, тубучоқ ва арғумоқ ва яка ва ёбу ва тоту йўсунлиқ—борини туркча-ўқ айтурлар. Ва отнинг ёшин дағи кўпракин туркча айтурлар. Бир қулунни «курра» дерлар. Ўзга: той ва ғўнан ва дўнан ва тулан ва чирға ва ланға дегунча фасиҳроқлари туркча дерлар ва кўпраги муни ҳам билмаслар”.

Отлар ранг-тусига қараб ҳам номланади. Масалан, “Алпомиш” достонида шундай қаторлар бор:

Тарлон бия Бойчиборнинг энаси
Чибарнинг товушин тўқайда билди.

Тарлон деб ола-тарғил, хол-хол, чавкар тусдаги отга айтилган.

Яқинда О.Бўриев ва Р.Холовнинг “Ўзбекларнинг от билан боғлиқ эътиқодлари” мақоласини ўқиб қолдим.Унда отларнинг туркум номланиши ҳақида яхши маълумотлар берилган экан. Масалан,

“арғумоқ деб учқур, чопқир отга айтилган; асби този – чопқир от; бедов – тезюрар от; бия – урғочи от; жийрон – қизғиш, маллатоп от; йўрға – тез ва равон юрадиган от; тўриқ – қорамтир, қизғиш тусли от; уғор – йилқи тўдаси; човкар – ола-була, қора холли от.

Қўшимча қилиб, яна қуйидаги маълумотни айтиб ўтиш мумкин.

“Ўзбек тилининг изоҳли луғати”даги изоҳга кўра, уч ёшни тўлдирган туянинг ҳам “дўнон” деб аталиши бор.

Шунингдек, “дўнон” сўзи уч ёшга қадам қўйган қўй ёки эчки маъносини ҳам ифодалайди.

Бу сўз одамга нисбатан ҳам кўчирилган. Бунга сабаб от ёки туя айни шу ёшда кучга тўлади. Шунинг учун “дўнон” сўзи “бўйга етган”, “вояга етган” деган маънода одамга кўчирилган.

Қиқирлашиб кулишади
Сатта бирдай дўнон қизлар.
“Гулнорпари” достонидан

Манба: “O`zbekiston adabiyoti va san`ati” газетаси. 2017 йил, 15 декабр-22 декабр сонлари

Яна шу мавзуда:
Эшқобил Шукур. Сўзлар билан сўзлашув (1)
Эшқобил Шукур. Сўзлар билан сўзлашув (2)
Эшқобил Шукур. Сўзлар билан сўзлашув (3)
Эшқобил Шукур. Сўзлар билан сўзлашув (4)
Эшқобил Шукур. Сўзлар билан сўзлашув (5)

   Azaldan bizda odam umri mavsumlarga bo‘lingan va ularning o‘z nomlari bo‘lgan, bu mavsumlar odamning yoshiga qarab belgilangan. Endi tug‘ilgan  go‘dakni chaqaloq deymiz, so‘ng polaponni bola, bo‘zbolani o‘spirin va o‘smir,  o‘g‘lonni yigit, bola-chaqali odamni o‘rta yosh, oqsoqolni keksa yosh va nihoyat  nuroniyni qari deymiz. Xuddi shunday otlar ham yoshiga qarab turli nomlar  bilan ataladi.

Eshqobil SHUKUR
SO‘ZLAR BILAN SO‘ZLASHUV (6)

MIS CHAQA VA CHAQALOQ

Tilimizdagi “chaqa” so‘zida “juda kichik” mazmunini ifodalovchi ma’no bor. Mis, jez kabi ma’dandan zarb qilingan tanga ma’nosidagi “chaqa” so‘zi ham eng kichik pul birligini anglatadi. Bir tiyinni ham chaqa deyishgan. Chaqa juda mayda pul bo‘lgani uchun qiymati juda past sanalgan. Shuning uchun arzimas, mayda narsalarni “bir chaqa”, “bir chaqaga arzimaydi” deyish urf bo‘lgan.

“Bola-chaqa” birikmasidagi “chaqa” so‘zi ham “kichik bola” mazmunida keladi. Lekin bu yerda “chaqa” so‘zi arzimas, mayda mazmunini emas, qimmatli ma’nosini bildiradi. Shuning uchun odamlarimiz hol-ahvol so‘rashganda, avvalo bola-chaqani so‘rashadi. “Bola-chaqa” birikmasiga “chaqa” so‘zining “juda kichik” degan ma’nosi asos bo‘lgan. “Chaqaloq” so‘zi shundan hosil bo‘lgan. “Chaqaloq” so‘zidagi “-loq” qo‘shimchasi “qizaloq”,“toyloq” so‘zlaridagi kabi yanada kichraytirish va erkalatish uchun qo‘shilgan.

Lekin, “O‘zbek tilining etimologik lug‘ati”da tanga ma’nosidagi “chaqa” so‘zi “mis parchasi” ma’nosini anglatadi deyilgan. Baribir, bu izohda ham kichkina mazmuni bor. Chunki, parcha va bo‘lak kichik bo‘ladi.

TO‘QOL YOKI SHOXSIZ XOTIN

Qishlog‘imizda ayollar “sho‘r to‘qol” degan iborani aytib qolishardi. To‘qol nima o‘zi, nima uchun sho‘r, bularni bilmasdim. Lekin, “sho‘r to‘qol” iborasini qaysidir bir xotinga qarata aytishganini bilardim. “To‘qol” so‘zi menga hamisha yoqimsiz va xunuk eshitilgan.

To‘qol so‘zi hozir tilimizda kam ishlatiladi. Lekin xalq og‘zaki ijodi namunalarida, dostonlarda unga ko‘p duch kelasiz. O‘tmishda xotin ustiga olingan ikkinchi xotinga nisbatan “to‘qol” so‘zi qo‘llangan.

“O‘zbek tilining izohli lug‘ati”da bu so‘zning yana bir “shoxi yo‘q, shoxsiz” degan ma’nosi borligi haqida ham aytilgan. Balki bu so‘zning ikki xil ma’nosida ham qandaydir bog‘liqlik bordir. Garchand, “ikkinchi xotin” bilan “shoxi yo‘q” so‘zlari o‘rtasida muvofiqlik sezilmasa-da, bu yerda qandaydir ramz yashiringan bo‘lishi mumkin. Chunki, birinchi xotinga nisbatan ikkinchi xotinning huquqlari ancha cheklangan bo‘lgan. Birinchi xotin uyga egalik borasida ustunlikka ega bo‘lgan.

AJRIQ

Ajriq ko‘p yillik, serildiz o‘simlik. “O‘zbek tilining etimologik lug‘ati”da “ajriq” so‘zining tub ildizi “ajrat” so‘ziga borib taqalishi haqida aytilgan. Ehtimol, bunga ajriqning yer bag‘irlab tarmoqlanib o‘sishi sabab bo‘lgandir. Bu o‘simlik bir ildizdan bino bo‘lib, har tomonga yoyilib, shoxlarga ajralib, ildiz otib ketaveradi. Shuning uchun u – ajriq.

Ajriq nihoyatda chidamli o‘simlik, yashovchanlik borasida bunaqasini topish qiyin. Usta Jo‘ra degan qadrdonimdan eshitganmanki, ajriq aytar ekan: “Agar qirq yil laylakning uyasida yotsam-da, bir kun yerga tushib, bag‘rim suvga tegsa, bas, ko‘karaman”. Bilasiz, laylak uyasini yerdan juda baland joylarga qo‘yadi. Sirdaryo dalalarida yuqori quvvatli simlar tortilgan eng baland simyog‘ochlar ustidagi laylak uyalariga ko‘zingiz tushgan bo‘lishi mumkin.

Ajriq shunchalar chidamli va tirishqoqki, hatto asfaltni ham, betonni ham o‘yib chiqib ketadi, yerga, suvga bag‘ri tegsa bas, yo‘l topadi. Bundan ko‘p yillar burun Yozuvchilar uyushmasidagi bir yig‘inda taniqli adib Odil Yoqubov yosh qalamkashlarga qarata bir gapni aytgani hech esimdan chiqmaydi. Odil aka shunday degandi: “Ijodkor ajriqqa o‘xshashi kerak. Zarur bo‘lsa betonni ham teshib chiqib ketishi kerak”.

Mahmud Koshg‘ariy ham Alisher Navoiy ham bu so‘zni ishlatganlar. Koshg‘ariy arablar bu o‘simlikni (“azriq”ni) “sil” deydilar degan va “Devon” hoshiyasida bunga shunday izoh berilgan: “O‘t yig‘uvchi tabiblar uni o‘z vaqtida terib oladilar. Bir turli shish (sovuqdan bo‘lgan shish), istisqo kasaliga foydalidir, qovug‘iga tosh kelganlar uni ichadilar, u qovuqdagi toshlarni eritib yuboradi va yuvib ketadi.”

Koshg‘ariyda yana shunday izoh bor: ajriq – ajriq; u yumshoq bir o‘t. Turklar azriq deydilar. O‘g‘uzlar “z” harfini “y”ga almashtiradilar.
Navoiyning “Sab’ai sayyor” dostonida “ajrig‘” shunday keladi:

Orada bo‘lg‘an o‘lsa tufroq rust,
Asrag‘an bo‘lsa ajrig‘ ani durust.

SUTXOTIN VA SUZXOTIN

Susxotin, suzmaxotin,
Ko‘lankasi maydon xotin,
Yomg‘ir yog‘dir ko‘l bo‘lsin,
Rizq-ro‘zimiz mo‘l bo‘lsin!
Xalq qo‘shig‘idan

Qadimda yog‘in yog‘may, bahor quruq kelib, uzoq vaqt qurg‘oqchilik bo‘lgan paytlari qabiladagilar kampir tulumini yasashib, ustiga janda kiydirib, boshidan suv quyib ko‘chada ko‘tarib yurishib, yomg‘ir so‘rash odati bo‘lgan. Yuqoridagi qo‘shiq o‘sha marosimda aytilgan. Bu odat sutxotin, ayrim joylarda esa, suzxotin yoki sustxotin deb atalgan. Xo‘sh, sutxotinmi, suzxotin yoki sustxotinmi?

Sutxotin deganda yomg‘irni sutga o‘xshatib, sut beruvchi xotin timsolida tushungan bo‘lishlariyam mumkin. Yoki yomg‘irni suzmada suzib beruvchi xotin ma’nosida tushungan bo‘lishlariyam mumkin.

Demak, qadimda yomg‘ir ilohiga topinganlar. Bu ilohni sutxotin yoki susxotin deb atganlar.

“Sutxotin” so‘zi haqida o‘ylab yurgan kunlarimda folklorshunos olim Shomirza Turdimov bilan telefonlashib qoldim. Undan shu so‘z haqida so‘radim. U bu so‘z xususida olimlar turli fikrlarni bildirishlarini aytdi. “Lekin, mening fikrimcha, -dedi u, — “Susxotin, suzma xotin, Ko‘lankasi maydon xotin” deyilganda, gap bulut haqida borayapti. Chunki, bulutning ko‘lankasi (soyasi) maydon bo‘ladi”. Shomirza akaning bu fikri menga juda mantiqli tuyuldi.

SURUV VA UYUR

Ba’zan yozuvlarda “qo‘y podasi” degan gapga duch kelaman. Bu noto‘g‘ri. Bizda “qo‘y podasi” deyilmaydi. Tilimizda faqat qoramol podasi “poda” so‘zi bilan ifodalanadi. Qo‘y-echki to‘dasi “suruv”, otlar galasi esa “uyur” so‘zi bilan ifodalanadi. “Suruv” so‘zining tub ildizi “to‘dala” degan ma’noni anglatgan. ”Uyur” so‘zining ildizi “uymoq” ma’nosidagi “uy” ham “to‘dala”, “to‘pla” degan ma’noni anglatgan. Otlar soni o‘ntadan oshgan guruhi uyur deyilgan.

BU OTLARNING YOSHI NЕCHADA?

Azaldan bizda odam umri mavsumlarga bo‘lingan va ularning o‘z nomlari bo‘lgan, bu mavsumlar odamning yoshiga qarab belgilangan. Endi tug‘ilgan go‘dakni chaqaloq deymiz, so‘ng polaponni bola, bo‘zbolani o‘spirin va o‘smir, o‘g‘lonni yigit, bola-chaqali odamni o‘rta yosh, oqsoqolni keksa yosh va nihoyat nuroniyni qari deymiz. Xuddi shunday otlar ham yoshiga qarab turli nomlar bilan ataladi.

Otning yangi tug‘ilgan bolasi bir yoshgacha “qulun” deyilgan, bir yashar bo‘lgani toychoq yoki toyloq, ikki yashari – “toy”, uch yashari – “g‘o‘non”(yoki qunon), to‘rt yashari – “do‘non”, besh yashari – “to‘lon” deyiladi. Lekin keyingi paytlarda gapimiz ifodasida shunchalar erinchoq va e’tiborsiz bo‘lib borayapmizki, qulunni ham, do‘nonni ham birvarkayiga ot deb qo‘ya qolamiz. “E, baraka topgur, chaqaloq bilan qariyaning farqi bo‘lganiday qulun bilan do‘nonning ham farqi bor” deydigan odamning o‘zi yo‘q. Axir, “Do‘nonning toyligi bo‘lmas” degan maqol bekorga aytilmagan.

Yo‘l-yo‘lakay bepoyon ang‘iz,
Gala-gala kezar tuvaloq,
Salt g‘o‘nonda boraman yolg‘iz.

Bu g‘aroyib satrlar Mirtemirning she’ridan. Mirtemir har bir so‘zini mohir zargarday ishlatgan. Ustozning she’rlarida o‘zbek tilining tirik lug‘ati yashirinib yotibdi. Bu alohida mavzu.

Alisher Navoiy “Muhokamat ul-lug‘atayn” asarida otlarning yoshi haqida alohida to‘xtalgan:

“Yana ot anvoidaki, tubuchoq va arg‘umoq va yaka va yobu va totu yo‘sunliq—borini turkcha-o‘q ayturlar. Va otning yoshin dag‘i ko‘prakin turkcha ayturlar. Bir qulunni «kurra» derlar. O‘zga: toy va g‘o‘nan va do‘nan va tulan va chirg‘a va lang‘a deguncha fasihroqlari turkcha derlar va ko‘pragi muni ham bilmaslar”.

Otlar rang-tusiga qarab ham nomlanadi. Masalan, “Alpomish” dostonida shunday qatorlar bor:

Tarlon biya Boychiborning enasi
Chibarning tovushin to‘qayda bildi.

Tarlon deb ola-targ‘il, xol-xol, chavkar tusdagi otga aytilgan.

Yaqinda O.Bo‘riyev va R.Xolovning “O‘zbeklarning ot bilan bog‘liq e’tiqodlari” maqolasini o‘qib qoldim.Unda otlarning turkum nomlanishi haqida yaxshi ma’lumotlar berilgan ekan. Masalan,

“arg‘umoq deb uchqur, chopqir otga aytilgan; asbi tozi – chopqir ot; bedov – tezyurar ot; biya – urg‘ochi ot; jiyron – qizg‘ish, mallatop ot; yo‘rg‘a – tez va ravon yuradigan ot; to‘riq – qoramtir, qizg‘ish tusli ot; ug‘or – yilqi to‘dasi; chovkar – ola-bula, qora xolli ot.

Qo‘shimcha qilib, yana quyidagi ma’lumotni aytib o‘tish mumkin.

“O‘zbek tilining izohli lug‘ati”dagi izohga ko‘ra, uch yoshni to‘ldirgan tuyaning ham “do‘non” deb atalishi bor.

Shuningdek, “do‘non” so‘zi uch yoshga qadam qo‘ygan qo‘y yoki echki ma’nosini ham ifodalaydi.

Bu so‘z odamga nisbatan ham ko‘chirilgan. Bunga sabab ot yoki tuya ayni shu yoshda kuchga to‘ladi. Shuning uchun “do‘non” so‘zi “bo‘yga yetgan”, “voyaga yetgan” degan ma’noda odamga ko‘chirilgan.

Qiqirlashib kulishadi
Satta birday do‘non qizlar.
“Gulnorpari” dostonidan

Manba: “O`zbekiston adabiyoti va san`ati” gazetasi. 2017 yil, 15 dekabr-22 dekabr sonlari

Yana shu mavzuda:
Eshqobil Shukur. So‘zlar bilan so‘zlashuv (1)
Eshqobil Shukur. So‘zlar bilan so‘zlashuv (2)
Eshqobil Shukur. So‘zlar bilan so‘zlashuv (3)
Eshqobil Shukur. So‘zlar bilan so‘zlashuv (4)
Eshqobil Shukur. So‘zlar bilan so‘zlashuv (5)