Она Тил менга улкан бир юртга ўхшаб кўринади ва бизнинг ҳаммамиз унинг бағрида яшаймиз. У эса бизнинг бағримизда яшайди. Бу баландпарвоз гап эмас. Зеро, ўз тупроғингдамисан, ё Арктиканинг муз тоғларидамисан, қайда бўлма, фикрлаяпсанми, ўйлаяпсанми, демак, сен шу Тил билан бирга яшаяпсан. Сен унинг тириклигини ҳис этасанми, йўқми, барибир, сенинг тириклигинг унинг тириклигидан (Эшқобил Шукурнинг «Она тилимиз ҳужайралари ёхуд Сўз математикаси» мақоласидан) .

Эшқобил Шукур
СЎЗДАН СЎЗНИНГ ФАРҚИ БОР…

Эшқобил Шукур Сурхондарё вилоятининг Қумқўрғон туманидаги Боймоқли қишлоғида туғилган. ТошДУнинг филология факултетини битирган (1984). Илк шеърлар тўплами — «Юракни ўрганиш» (1984). Шундан сўнг унинг «Сочлари сумбул-сумбул» (1988), «Тунги гуллар» (1989), «Яшил қушлар» (1995), «Ҳамал айвони» (2003) шеърий китоблари ва 2005 йилда «Кўҳна боғ ривоятлари» насрий китоби нашр этилган. «Нақшбанд», «Ибтидо хатоси» каби достонлари, «Насойим ул-муҳаббатга сайр» туркуми, шунингдек, «Оқибат оқшоми», «Дунёнинг кўчиши» каби қиссалари ҳам бор. 2013 йил «Энг яхши бадиий асар муаллифи» сифатида «Эътироф» мукофоти билан тақдирланди.

“Ёзуқ”нинг ёзуғи не?

Ўзаро муомалада ёки бадиий асарларимизда “Ёзуғи не эди?”, деган иборага дуч келсак, баъзан уни “Манглайидаги ёзуви не эди”, деган маънода ҳам тушунамиз.

Хўш, “ёзуқ”(“йазуқ”) сўзининг ўзаги “ёз”(“йаз”) қандай маънони билдиради?

“Қадимги туркий тил” китобида изоҳланишича, қадимда “йаз” сўзи “ёмонлик қил”, деган маънони англатган. “Ёзуқ” сўзи эса,“гуноҳ” маъносини билдирган.

“Ёзёвон”даги “ёз”

Фарғонада “Ёзёвон”, деган жой бор? Хўш, “ёзуқ” сўзидаги “ёз” “ёмонлик қил”, деган маънони билдирса, “Ёзёвон”даги “ёз” қандай мазмунни англатади?

“Ёзёвон”даги “ёвон” аслида “ёбон” бўлиб, унинг маъноси “дала, дашт”, дегани. Энди бу сўздаги “ёз”(йаз) сўзи ҳақида тўхталсак,. Қадимда “йазы” сўзи ҳам “чўл, дала” деган маънони англатган. У ҳолда “Ёзёвон”да бир хил маънодаги иккита сўз қайтарилганмикан? Эҳтимол, “Ёзёвон” — “дашту дала”, деганидир. Чунки “дашт” билан “дала”нинг фарқи бор. Дашт ёввойи, дала эса, маданийлашган маъносида. Сўзнинг маъносини изласанг фикр келаверади-да. Ёввойиликнинг ўзи табиийлик эмасми? Дейлик, ёввойи ўт табиий кўкарган ўт-ку. Нега биз табиий нарсани ёввойи деб атаймиз? Энди бу бошқа мавзу.

Саҳродаги “ёввойи”

Одам ўз қўлига кирмаган, ўз тасарруфида бўлмаган, ўзи эгалламаган нарсаларни ўзига бегона, ёт, ёв, ёввойи деб билган. Дейлик пиёзпоядан кўкарган табиий ўтни “бегона ўт”, деймиз. Балки бу ерда кўкарган пиёз бегонадир. Эзоп айтганидай, деҳқон ерга қадаган уруғ ер учун ўгай фарзанд, табиий кўкарган ўт эса асл фарзанд, эҳтимол.

Хўш, умумий маъноси “қўлга ўргатилмаган”, “инсон қўли билан бунёд этилмаган”, деб изоҳланган “ёввойи” сўзининг асл мазмуни нима?

Ўзбек тилининг этимологик луғатида изоҳланишича, “бу сифат қадимги туркий тилдаги “саҳро” маъносини англатган “йаба” отидан –йы қўшимчасининг қўшилиши билан ясалган бўлиб, асли “ўз-ўзича яшайдиган, ўз-ўзича ўсадиган”, деган маънони англатган”.

Шундан хулоса қилиб айтишимиз мумкинки, “ёввойи”нинг туб маъноси “саҳройи” бўлади.

Қўшимча сифатида: “йаба” сўзи “саҳро” маъносини англатса, “Ёзёвон”даги “ёбон” ҳам “саҳро” мазмунидадир, эҳтимол.

“Тирик” нимаси билан тирик?

Ҳар куни қайта-қайта ишлатадиганимиз “тирик” сўзи ҳамиша тирик ва тетик. Маҳмуд Қошғарий изоҳига кўра, “тир” сўзи асли “яша” деган маънони англатади. Демак, “тирик” сўзи ҳам айнан шу “тир” сўзидан келиб чиққан. Ўз-ўзидан аёнки, тирик яшаши билан тирик.

Кесилган “кесак”

“Кесак” сўзи ҳам ўз илдизи ҳақида ўзи айтиб турибди. У “кес” сўзидан ҳосил бўлган ва қадимги даврларда “кесак” “кес” деб ишлатилиб, унга -ак қўшимчаси кейин қўшилган. Ҳозир тилимиздаги “кесаклади” феъли ҳам “кеслади” шаклида бўлган. Умуман, “кесак” қуритилган лойнинг бўлаги, кесилган қисми мазмунини билдиради. Кошғарий изоҳига кўра, қадимда ҳар нарсанинг бўлаги, парчасига ҳам “кесак” дейилган. “Кесак ненг” — нарсанинг бўлаги. Ҳозирги тилимизда бу сўзнинг фақат ердаги кесак мазмунидаги маъноси сақланиб қолган.

Машрабнинг “Ўртар”и

Бобораҳим Машрабнинг “ўртар” радифли ғазали машҳур. Бу ғазалнинг қўшиғини хиргойи қилмаган киши кам топилади.

Агар ошиқлиғим айтсам, куйиб жоним, жаҳон ўртар,
Бу ишқ сиррин баён этсам, юрак-бағрим чунон ўртар.

Гап шундаки, шоир ғазалда “ўртар” сўзини шу қадар маҳорат билан ишлатганки, ҳар бир байтда бу сўз туб илдизи билан тўлиқ намоён бўлган.

Қадимги тилимизда “ўрт” сўзи “ёнғин” маъносини англатган. “Ўртар” сўзи ҳам шундан келиб чиққан.

Қилтириқ

Биз, одатда, қилтириқ деганда ниҳоятда озғин, жуда ориқ, деган маънони тушунамиз. Ҳолбуки, “қилтириқ” cўзининг туб маъноcи дон қобиғи учидаги ингичка узун қилча, демакдир. Ўзбек тилининг этимологик луғатида изоҳланишича, бу cўз қадимда ҳам шундай маънони англатган.

Ўйлаб қараcангиз, бу cифат жуда озғин одамга ниcбатан бекорга кўчмаган. Ҳақиқатан ҳам, дон қобиғи учидаги қилча ниҳоятда ингичка бўлади. Бу cифатнинг одамга кўчиши учун кузатувлар, қанча тарихлар керак бўлган.

“Ўшакчи” ушоқчими?

“Ўшакчи” деган cўз менга болалик йилларимдан таниш. Қишлоғимизда чақимчи, майда гап, гап ташувчи одамларни “ўшакчи” дейишарди. Лекин чақимчиларни нега “ўшакчи” дейишларини ҳеч тушунолмаганман. Ҳозир ҳам жанубий вилоятларимизда бу cўз кўп қўлланади.

Маҳмуд Кошғарийнинг “Девони” индекcида “ушоқ” cўзига шундай изоҳ берилади:

Ушақ I. — кичик, майда.

Ушақ II. — чақимчилик, маломат.

Дарҳақиқат, чақимчилик ҳам майда гаплар билан машғул бўлишдир. Чақимчилик майдакашлик, деган маънода “ушақ” cўзи билан ифодаланган бўлиши мумкин.

“Юкcак”даги пат

Қизиғи шундаки, “юкcак” cўзидаги “юк” cўзи “қуш пати”, деган маънони англатар экан. Кошғарий бу cўзни шундай изоҳлаган. Айни шу “юк” cўзига “-cак” қўшимчаcи қўшилиб, “юкcак” cўзи ҳоcил бўлган. Ғалати-я… Биттагина cўзнинг мантиқий илдизлари ҳам қанча кечмишларга бориб тақалади.

Бешик кертти

Яқин ўтмишгача бизда бешик кертти, деган удум бўлган. Бу удумга кўра қиз болани чақалоқлигидаёқ кимгадир унаштириб қўйишган. Баъзи вилоятларимизда бу удум “қулоғини тишлатти”, деб аталади.

Хўш, “бешик кертти” ибораcидаги “кертти” cўзининг маъноcи нима? Маҳмуд Кошғарий изоҳига кўра “кертик” cўзи белги деган мазмунда келади. “Кертти” эcа, “кеcилган, ўйиқ” деб изоҳланган.

Умуман, бу ибора “бешигида белгили қилди”, деган маънони англатади.

Кафтда авайламоқ

Аямоқ. Тилимизда “авайламоқ” маънисини англатган “аяди”, деган феъл бор. Бу феълнинг ўзаги “ая” сўзидир. Шунингдек, қадимдан тилимизда “кафт” маъносини билдирган “оя”, “ая” сўзлари бор. Бир қарашда авайлаш маъносидаги “ая” феъли билан “кафт” маъносидаги “ая” сўзи шаклан бир хилу, мазмунан ҳар хилдай туюлади. Лекин қўлда кўтариб ардоқлашни қадимда “қўлимнинг ойнасида тутдим”, деб ҳам ифодалашган. Авайлаш билан кафтда тутиш мазмунан бир-бирига яқин. Шундан келиб чиқиб, “кафт” маънисидаги “ая” сўзи билан “авайла” маъносидаги “ая” сўзи туб илдизи бир хил, деб фараз қилиш мумкин. Шунингдек, “ая” сўзини “тақдирламоқ” “ато қилмоқ”, “таърифламоқ” каби маънолари ҳам борлиги манбаларда таъкидланган.

Тегирмоннинг теграси

Тилимиздаги ғаллани ун, шолини оқлаб гуруч қилиб берадиган қурилма номини англатган “тегирмон” сўзи “Ўзбек тилининг этимологик луғати”да изоҳланишича, асли “айнан” маъносидаги “тегир” сўзидан келиб чиққан.

Бу қадимги сўз ҳозир ҳам тилимизда “айлана” мазмунидаги “тегра” шаклида сақланиб қолган. “Теварак” сўзи ҳам шундан келиб чиққан. Демак, “тегирмон” сўзи “тегра”, “теварак”, “тўгарак” сўзлари билан бир-бирига алоқадор сўзлардир.

Ona Til menga ulkan bir yurtga o’xshab ko’rinadi va bizning hammamiz uning bag’rida yashaymiz. U esa bizning bag’rimizda yashaydi. Bu balandparvoz gap emas. Zero, o’z tuprog’ingdamisan, yo Arktikaning muz tog’laridamisan, qayda bo’lma, fikrlayapsanmi, o’ylayapsanmi, demak, sen shu Til bilan birga yashayapsan. Sen uning tirikligini his etasanmi, yo’qmi, baribir, sening tirikliging uning tirikligidan (Eshqobil Shukurning «Ona tilimiz hujayralari yoxud So’z matematikasi» maqolasidan) .

Eshqobil Shukur
SO’ZDAN SO’ZNING FARQI BOR…

Eshqobil Shukur Surxondaryo viloyatining Qumqo’rg’on tumanidagi Boymoqli qishlog’ida tug’ilgan. ToshDUning filologiya fakultetini bitirgan (1984). Ilk she’rlar to’plami — «Yurakni o’rganish» (1984). Shundan so’ng uning «Sochlari sumbul-sumbul» (1988), «Tungi gullar» (1989), «Yashil qushlar» (1995), «Hamal ayvoni» (2003) she’riy kitoblari va 2005 yilda «Ko’hna bog’ rivoyatlari» nasriy kitobi nashr etilgan. «Naqshband», «Ibtido xatosi» kabi dostonlari, «Nasoyim ul-muhabbatga sayr»turkumi, shuningdek, «Oqibat oqshomi», «Dunyoning ko’chishi» kabi qissalari ham bor. 2013 yil «Eng yaxshi badiiy asar muallifi» sifatida «E’tirof» mukofoti bilan taqdirlandi.

“Yozuq”ning yozug’i ne?

O’zaro muomalada yoki badiiy asarlarimizda “Yozug’i ne edi?”, degan iboraga duch kelsak, ba’zan uni “Manglayidagi yozuvi ne edi”, degan ma’noda ham tushunamiz.

Xo’sh, “yozuq”(“yazuq”) so’zining o’zagi “yoz”(“yaz”) qanday ma’noni bildiradi?

“Qadimgi turkiy til” kitobida izohlanishicha, qadimda “yaz” so’zi “yomonlik qil”, degan ma’noni anglatgan. “Yozuq” so’zi esa,“gunoh” ma’nosini bildirgan.

“Yozyovon”dagi “yoz”

Farg’onada “Yozyovon”, degan joy bor? Xo’sh, “yozuq” so’zidagi “yoz” “yomonlik qil”, degan ma’noni bildirsa,
“Yozyovon”dagi “yoz” qanday mazmunni anglatadi?

“Yozyovon”dagi “yovon” aslida “yobon” bo’lib, uning ma’nosi “dala, dasht”, degani. Endi bu so’zdagi “yoz”(yaz)
so’zi haqida to’xtalsak,. Qadimda “yazi” so’zi ham “cho’l, dala” degan ma’noni anglatgan. U holda “Yozyovon”da bir xil ma’nodagi ikkita so’z qaytarilganmikan? Ehtimol, “Yozyovon” — “dashtu dala”, deganidir. Chunki “dasht” bilan “dala”ning farqi bor. Dasht yovvoyi, dala esa, madaniylashgan ma’nosida. So’zning ma’nosini izlasang fikr kelaveradi-da. Yovvoyilikning o’zi tabiiylik emasmi? Deylik, yovvoyi o’t tabiiy ko’kargan o’t-ku. Nega biz tabiiy narsani yovvoyi deb ataymiz? Endi bu boshqa mavzu.

Sahrodagi “yovvoyi”

Odam o’z qo’liga kirmagan, o’z tasarrufida bo’lmagan, o’zi egallamagan narsalarni o’ziga begona, yot, yov,
yovvoyi deb bilgan. Deylik piyozpoyadan ko’kargan tabiiy o’tni “begona o’t”, deymiz. Balki bu yerda ko’kargan piyoz begonadir. Ezop aytganiday, dehqon yerga qadagan urug’ yer uchun o’gay farzand, tabiiy ko’kargan o’t esa asl farzand, ehtimol.

Xo’sh, umumiy ma’nosi “qo’lga o’rgatilmagan”, “inson qo’li bilan bunyod etilmagan”, deb izohlangan “yovvoyi” so’zining asl mazmuni nima?

O’zbek tilining etimologik lug’atida izohlanishicha, “bu sifat qadimgi turkiy tildagi “sahro” ma’nosini anglatgan “yaba” otidan –yi qo’shimchasining qo’shilishi bilan yasalgan bo’lib, asli “o’z-o’zicha yashaydigan, o’z-o’zicha o’sadigan”, degan ma’noni anglatgan”.

Shundan xulosa qilib aytishimiz mumkinki, “yovvoyi”ning tub ma’nosi “sahroyi” bo’ladi.

Qo’shimcha sifatida: “yaba” so’zi “sahro” ma’nosini anglatsa, “Yozyovon”dagi “yobon” ham “sahro” mazmunidadir, ehtimol.

“Tirik” nimasi bilan tirik?

Har kuni qayta-qayta ishlatadiganimiz “tirik” so’zi hamisha tirik va tetik. Mahmud Qoshg’ariy izohiga ko’ra, “tir” so’zi asli “yasha” degan ma’noni anglatadi. Demak, “tirik” so’zi ham aynan shu “tir” so’zidan kelib chiqqan. O’z-o’zidan ayonki, tirik yashashi bilan tirik.

Kesilgan “kesak”

“Kesak” so’zi ham o’z ildizi haqida o’zi aytib turibdi. U “kes” so’zidan hosil bo’lgan va qadimgi davrlarda “kesak” “kes” deb ishlatilib, unga -ak qo’shimchasi keyin qo’shilgan. Hozir tilimizdagi “kesakladi” fe’li ham “kesladi” shaklida bo’lgan. Umuman, “kesak” quritilgan loyning bo’lagi, kesilgan qismi mazmunini bildiradi. Koshg’ariy izohiga ko’ra, qadimda har narsaning bo’lagi, parchasiga ham “kesak” deyilgan. “Kesak neng” — narsaning bo’lagi. Hozirgi tilimizda bu so’zning faqat yerdagi kesak mazmunidagi ma’nosi saqlanib qolgan.

Mashrabning “O’rtar”i

Boborahim Mashrabning “o’rtar” radifli g’azali mashhur. Bu g’azalning qo’shig’ini xirgoyi qilmagan kishi kam topiladi.

Agar oshiqlig’im aytsam, kuyib jonim, jahon o’rtar,
Bu ishq sirrin bayon etsam, yurak-bag’rim chunon o’rtar.

Gap shundaki, shoir g’azalda “o’rtar” so’zini shu qadar mahorat bilan ishlatganki, har bir baytda bu so’z tub ildizi bilan to’liq namoyon bo’lgan.

Qadimgi tilimizda “o’rt” so’zi “yong’in” ma’nosini anglatgan. “O’rtar” so’zi ham shundan kelib chiqqan.

Qiltiriq

Biz, odatda, qiltiriq deganda nihoyatda ozg’in, juda oriq, degan ma’noni tushunamiz. Holbuki, “qiltiriq” co’zining tub ma’noci don qobig’i uchidagi ingichka uzun qilcha, demakdir. O’zbek tilining etimologik lug’atida izohlanishicha, bu co’z qadimda ham shunday ma’noni anglatgan.

O’ylab qaracangiz, bu cifat juda ozg’in odamga nicbatan bekorga ko’chmagan. Haqiqatan ham, don qobig’i uchidagi qilcha nihoyatda ingichka bo’ladi. Bu cifatning odamga ko’chishi uchun kuzatuvlar, qancha tarixlar kerak bo’lgan.

“O’shakchi” ushoqchimi?

“O’shakchi” degan co’z menga bolalik yillarimdan tanish. Qishlog’imizda chaqimchi, mayda gap, gap tashuvchi odamlarni “o’shakchi” deyishardi. Lekin chaqimchilarni nega “o’shakchi” deyishlarini hech tushunolmaganman. Hozir ham janubiy viloyatlarimizda bu co’z ko’p qo’llanadi.

Mahmud Koshg’ariyning “Devoni” indekcida “ushoq” co’ziga shunday izoh beriladi:

Ushaq I. — kichik, mayda.

Ushaq II. — chaqimchilik, malomat.

Darhaqiqat, chaqimchilik ham mayda gaplar bilan mashg’ul bo’lishdir. Chaqimchilik maydakashlik, degan ma’noda “ushaq” co’zi bilan ifodalangan bo’lishi mumkin.

“Yukcak”dagi pat

Qizig’i shundaki, “yukcak” co’zidagi “yuk” co’zi “qush pati”, degan ma’noni anglatar ekan. Koshg’ariy bu co’zni shunday izohlagan. Ayni shu “yuk” co’ziga “-cak” qo’shimchaci qo’shilib, “yukcak” co’zi hocil bo’lgan. G’alati-ya… Bittagina co’zning mantiqiy ildizlari ham qancha kechmishlarga borib taqaladi.

Beshik kertti

Yaqin o’tmishgacha bizda beshik kertti, degan udum bo’lgan. Bu udumga ko’ra qiz bolani chaqaloqligidayoq
kimgadir unashtirib qo’yishgan. Ba’zi viloyatlarimizda bu udum “qulog’ini tishlatti”, deb ataladi.

Xo’sh, “beshik kertti” iboracidagi “kertti” co’zining ma’noci nima? Mahmud Koshg’ariy izohiga ko’ra “kertik” co’zi belgi degan mazmunda keladi. “Kertti” eca, “kecilgan, o’yiq” deb izohlangan.

Umuman, bu ibora “beshigida belgili qildi”, degan ma’noni anglatadi.

Kaftda avaylamoq

Ayamoq. Tilimizda “avaylamoq” ma’nisini anglatgan “ayadi”, degan fe’l bor. Bu fe’lning o’zagi “aya” so’zidir. Shuningdek, qadimdan tilimizda “kaft” ma’nosini bildirgan “oya”, “aya” so’zlari bor. Bir qarashda avaylash ma’nosidagi “aya” fe’li bilan “kaft” ma’nosidagi “aya” so’zi shaklan bir xilu, mazmunan har xilday tuyuladi. Lekin qo’lda ko’tarib ardoqlashni qadimda “qo’limning oynasida tutdim”, deb ham ifodalashgan. Avaylash bilan kaftda tutish mazmunan bir-biriga yaqin. Shundan kelib chiqib, “kaft” ma’nisidagi “aya” so’zi bilan “avayla” ma’nosidagi “aya” so’zi tub ildizi bir xil, deb faraz qilish mumkin. Shuningdek, “aya” so’zini “taqdirlamoq” “ato qilmoq”, “ta’riflamoq” kabi ma’nolari ham borligi manbalarda ta’kidlangan.

Tegirmonning tegrasi

Tilimizdagi g’allani un, sholini oqlab guruch qilib beradigan qurilma nomini anglatgan “tegirmon” so’zi “O’zbek tilining etimologik lug’ati”da izohlanishicha, asli “aynan” ma’nosidagi “tegir” so’zidan kelib chiqqan.

Bu qadimgi so’z hozir ham tilimizda “aylana” mazmunidagi “tegra” shaklida saqlanib qolgan. “Tevarak” so’zi ham shundan kelib chiqqan. Demak, “tegirmon” so’zi “tegra”, “tevarak”, “to’garak” so’zlari bilan bir-biriga aloqador so’zlardir.