Ушбу ёзганларим кўнглимга инган ўйларим асносида юзага келди. Балки мақолада янгилик йўқлигидан, профессионал тарзда ёндашмаганимдан, бадиияти ҳақида оғиз очмаганимдан қайсидир мутахассиснинг кўнгли тўлмас. Мақсадим жуда оддий эди – Нодирдек шоиримиз борлигини билмаганларга билдириб қўйиш.
Гулсара Исмоилова
филология фанлари номзоди
ИККИ МАҚОЛА
БУТУН ШОИР
Яқинда Нодир Жонузоқнинг 2008 йилда чоп этилган “Меҳрибоним” китобини сотиб олдим. “2008 йил?”… Ҳайрон бўлдим –расталарда китоблар шунча вақт туриб қоладими? Вақтим бўлди дегунча китоб расталарини айланаман. Нега вақтида унга кўзим тушмаган экан? Орадан ўтган ғафлатли фурсатнинг сабабчиси муаллифнинг ҳафсаласизлигими ёки китобхоннинг… Агар айб китобхонда бўлса… шундай китобни қўлига олмай пештахтада чанг бостириб қўйган “китобхон”дан (ва ўзимдан-да) кўнглим оғриди.
Сўзбоши муаллифи Ўзбекистон халқ шоири Иқбол Мирзо шоирнинг баҳосини топиб айтибди–“бутун шоир”. Бутун сўзининг зимнида бир истиҳола яширинганини илғадим. Шоир сифатида ҳали танилиб улгурмаган ҳамкасбининг ижодини тасодифан илғаб, илғаши билан унга тан берган “оқ йўл”чи уни кўкларга кўтаришдан эҳтиёт бўлган. “Етук, буюк” ташбиҳларига ҳали эрталигини, бироқ ижодкорда бу мезонга етиша олиш салоҳияти борлигини сезган муаллиф сарҳисобни шу атамада жамлаган. Баҳони камтарона белгилагану бироқ таассуротларини ўзининг ўлчовига сиғдиролмаган. Бу ҳолатни бир пайтлари ўзим ҳам бошимдан кечирганман – ўн беш йиллар олдин ўзининг чиройли хулқ-одоби билан Ўзбекистон телевидениесидаги ҳамкасбларининг эътиборини қозонган журналистнинг “Туркистон” газетасида туркум шеърлар билан “портлаши” уни менга шоир сифатида кашф қилдирган.
Бармоқ вазни бадиияти хусусида жўяли фикрларни айта оладиган тор мутахассис бўлмасам ҳам оддий мухлис сифатида Нодирнинг бошқаларга ўхшамайдиган бир сифатини илғадим. Нодирнинг шеърларида фалсафа оқади. Қофияларнинг биронтаси ҳам мазмунга атай бўйсундирилмаган. Шакл ва мазмун бир-бирини шундай етаклаганки иккаласи ўртасидаги мутаносибликни кўриб, кўнглингиз яйрайди. Мазмун ва шаклнинг мос ва холислигига гувоҳ бўлганингизда:– “Мана буни шеър деса бўлади!” –дейсиз беихтиёр.
Инсоннинг қисмати, бошига тушган синовлари турли-туман. Бирларини ўз кучинг билан енга оласан, бирларида қон-қардошга суянасан. Аллоҳга илтижоларнинг-ку ҳадди йўқ. Илтижоларнинг эса ижобати ё бор, ё йўқ. Ижобат бўлмаган жойда ўзингни айбдор ҳисобласанг шусиз ҳам шикаста руҳият бадтар синади. Бефарзандлик ана шундай чорасизликлардан бири. Бу дард ҳақида кўпинча аёллар тилидан эшитардим. Дардни чеккан дардман-да. Лекин Нодир қаламида бу фожиа шундай очиб берилганки, гарчи бу дарддан узоқда бўлсам ҳам шеърнинг охирги сатрларини кўз ёшсиз ўқий олмадим.
Биродарлар,
Ҳақ ҳукми етиб,
Қабоғлари ёпилар куни–
Мозорига бешикда элтиб,
Алла айтиб кўминглар уни!…
Қофиянинг силлиқлиги дарров эътиборингизга тушгандир. Гап ким ҳақида кетаётганини ҳам илғадингиз-а? Илғаб, вужудингиз бир сескандими? Рисолада юрагингизни қалқитадиган бу тахлит шеърлар анчагина.
Айниқса шоирнинг туғилиб ўсган қишлоғи ҳақидаги ўйлари акс этган шеърлар кўп. Бошидан мусофирлик ўтган ҳар бир инсон бу ҳисни яхши англайди. Инсон энг гўзал шаҳарнинг энг гўзал биносида яйраб-яшнаб, бой-бадавлат ҳаёт кечирса ҳам у киндик қони кўмилган жойини қўмсайверади. Туғилган жойидан мосуволик унинг дарди. Бу дард уни қабргача олиб кетади. Ана шу дард балки уни руҳан улғайтирар. Зеро, “мусофир бўлмагунча мусулмон бўлмайсан”. Шаҳарнинг пўрим ҳаётига ўралашиб кетган баъзилар балки чанг-тўзонлардан қутулганига шукр қилиб, янги маконни ўзига омад билиб умрини ўтказар, бироқ кўнгил одамларига бу мезон тўғри келмайди. Бундай инсонлар ичида бир туйғу муқим ўрнашади: “Ҳар кимга ўз тупроғи тўтиё”. Тупроқларни ялангоёқ чангитиб ўсган кўнгил ҳеч қачон одим изларини унутмайди. Шаҳардаги энг олди имконларга, жами бадастирликка эришган бўлса ҳам чироғи ҳадеб ўчаверадиган, қишни сандалга тиқилиб ўтказадиган имконсиз ҳовлисини соғинаверади. Бир нарсани очиқ айтишни истардим. Бу азим шаҳарда эллик йилдан бери юрганлар ҳам унга ботиниб кетолмайди. Унинг муқим халқи орасида ўзини бирқадар мунғайиб тутади. Нима сабабдан очиқ гапиришга жазм этяпман? Чунки…
Нодирнинг шеърларида мусофирликнинг аламларидан тарқалган фикрлар кўп. Нима учун ўзларимиз истаб келганимиз шаҳар барча мақсадимизни амалга оширса ҳам қишлоғимизни қўмсайверамиз? Нима учун ҳашаматдор машинамизни кенг, равон кўчаларда юргизсак ҳам эшак аравалар ботиб қоладиган лойли йўлларимизни эслайверамиз. Нега қишнинг совуғида қайноққина сувларда чўмилиб, иссиққина хоналарда ястаниб ётсак ҳам изғириндан ҳувиллаб ётувчи полсиз хоналаримизни ўйлаб хўрсинамиз? Рисолада икки макон ўртасидаги фарқланишни ва бу орқали ички соғинч туғёнини акс эттирувчи шеърлар талайгина.
Қишлоқ бизга оқ йўл тилади,
Тўғрироғи қилиб қўйди оқ.
Ҳолимизга осмон йиғлади,
Бошимизни силади чақмоқ.
Лой кўпчиган йўллардан сузиб,
Кетдик…Шаҳар кўрсатди-ку бўй.
Биздан умидларини узиб,
Қанча қизлар бўлиб кетди тўй.
… Биз-чи, ростин айта олмаймиз,
Нетайликки, қилиндик банди.
Қишлоққа ҳам қайта олмаймиз,
Биз-шаҳарнинг ўгай фарзанди.
Ҳаракатларимизни руҳиятимиз бошқариши ҳақида биламиз. Шу жиҳатдан қараганда мусофирчиликни қандай ўтказиш ҳар кимнинг ўзига боғлиқ. Иродаси мустаҳкам инсонлар ҳамма жойда ўзлигини тиклай олади. Улар чиғириқларда айлангани сайин макон ётлигини кўнгил яқинлиги билан бекитган тарзда йўқликдан имконларни яратишади – бўшлиқни тошлиққа айлантиришади.
Ўзимни қайрағоч шохига осдим,
Ўзимни айладим ўзим жувонмарг.
Ва сўнгги шеъримни кўзимга ёздим:
Мен–осон узилиб тушмайдиган барг”…
Нодирни шахсан танимаган мухлис уни шоирларнинг кекса авлодидан бўлса керак, деб ўйлаши мумкин. Чунки одатда турмуш чиғириқларида обдон тобланиб, кераклича сабоқ олган инсонларгина ҳаёт ҳақида аниқ мулоҳазалар билдиради. Шоир қаҳрамонларини кўйлакни керагидан ортиқ йиртиб қўйганлардан дейиш мумкин.
Бу ҳаёт–гирдобли, кучли, пўртана,
Шафқат қилмагайдир бегона, ётга.
Сен каби “янги”лар ёниб-ўртаниб,
Чўкиб кетяптилар асов ҳаётга.
Соҳилга қарама кўзёш оқизиб,
Улар банд–кўрмайди–қилмагин умид.
Ғийбатдан чарчаса уларнинг оғзи,
Қабрингнинг бошида сақлайди сукут…
Соҳил – сузиб бораётган одам учун етишув нуқтаси. Нуқта атрофида айланаётганлар мақсад-аъмолларига эришганлар. Улар соҳилдан туриб, сувда келаётганларнинг аҳволини кузатишади–қирғоққа етиб келишадими ёки йўқ. Охирига етиб боролмаганларга балки чўкиб ўлмасликлари учун ноилож ёрдам қўлларини чўзишар. Бироқ пўртананинг ўртасида силлиқ кетаётганлар уммони уларни қизиқтирмайди. Мадад беришдан кўра томоша қилиш уларга мароқлироқ.
Она образисиз китоб бунёдга келтириб бўлмаса керак. Аслида китобнинг ўзи уларнинг дуосидан бунёд бўлади. Нодир Жонузоқнинг бу образга ёндашувида ҳам ўзига хослик сезилади. Шеърларда она тавсифи баён қилинмайди. Имон туйғусига қоришиқ қисқа мисралардан кутилганидан ортиқ маъни топасиз:
Меҳрингиз туяман ҳар бир қаричда,
Олисдан сезаман дуонгиз кучин.
Сиздан нур ташийди юз минг фаришта
Менинг йўлларимни ёритмоқ учун.
Қандай ажойиб сатрлар!
Ҳар бир сатр, ҳар бир сўз эгасининг дарди билан ёнади. Сўзларнинг сирти кулиб, ичи йиғлайди. Сизни ўйлашга, хаёл суришга мажбур этади.
Барибир қайтаман…
Олифта шаҳар–
Ялтироқ йўллар-у сунъий гузарлар
Илон-у чаёндай чирмашиб чақар…
Дод солиб қолса-да дардсиз гўзаллар–
Барибир қайтаман,
Қайтмасам бўлмас;
Қайтаман энг тоза шеърларим билан.
Қишлоқ пешвоз чиқар,
Чиқар басма-бас–
Мен суйган қизлар ҳам…
…эрлари билан!
Китобдаги бир мавзу мени ўйлантириб қўйди, очиғини айтсам ёқмади. Руҳшуносликда бир гап бор–ким нима ҳақида ўйласа шу вожиб бўлиши мумкин. Негадир шоир қайта-қайта ўлим мавзусига юзланган. Шавкат Раҳмон ва Равшан Файзларнинг ижодларида шу мавзуга кўпроқ ёндашилганини кўриб, ҳайрон бўлган эдим. Уларнинг ҳаёти ва шеърияти ўртасидаги боғлиқлик Нодирга сабоқ бўлишини истардим. Нодир биз учун нодир. Бутун шоирларни асраш мухлисларнинг бурчи. Бунингдек шоирлар ҳадеб дунёга келавермайди. Иқбол Мирзонинг ҳам кўнгли безовта бўлибди шекилли: –“ Бу шоирга кўз тегмасин”, – дебди. Тўғрисини айтсам, шундай сатрлардан мисол келтиришга ҳам қўлим бормаяпти. Бироқ, фикрларимнинг исботини беришим лозим-ку: ”Ўлаяпман-ранжиманг тағин; Қололмайман бу ерда собит; Атиргулнинг шохчаларидан; Ясаганман ўзимга тобут.” Ўзи ҳам бизлардан олдин даккисини еган экан:
Не қилай?
Не ҳақда ёзай?
Ҳар дафъа
Бўғзимни куйдирар янги ой ҳиди.
Севги ҳақда ёзсам хотиним хафа,
Ўлим ҳақда ёзсам онам койийди.
Қабристонларни безаш ҳақида кейинги пайтларда бир-бирига қарши мулоҳазалар билдирилмоқда. Илгари мозористонлар юлғунлар, қамишлар ўсиб ётган қўрқинчли ҳолатда бўларди. Ҳозир эса қабристонлар мармар тошлардан безанган қабрларга тўла. Манбаларда айтилишича, ҳар юз йилда қабр чўкиб, ерни бошқа майитга бўшатиши керак. Бироқ, ҳозирги ҳолатда қабрлар ҳеч қачон ерни бўшатмайди. Тош майитнинг устига оғирлик солади, деган гапни ҳам ўқиганман. Кимлардир: –“Илгаригидек ҳувиллаб ётганидан кўра ҳозиргидек файзли бўлиб тургани яхши”,–деса, бошқа биров:–“Оромгоҳга ўхшаб қолса уни босқилаб, майитларни безовта қилишади”,–деган фикрни билдирмоқда. Нодир бу масалага муносабатини пардага ўраб айта олган:
Умр бўйи тошу калтак еб,
Умр бўйи қамоқда бўлди.
Ва бир куни “ў, қутулдим1” деб,
Севинч ёши тўкдию…ўлди.
Таъзияси. Ёлғонми, чинми,
Ўғли шундай тортдики наъра…
Ва қабри бошига тош қўйиб,
Ўрнатди бир темир панжара.
“Мамлакатнинг қай даражада маданиятли эканлиги унинг аёлларга муносабати билан белгиланади”, – деган экан бир аллома. Шунингдек, эркакларнинг ҳам қай даража маънавий юкка эгалиги унинг хотин-қизларга эътибори билан ўлчанади. Дардга кўмилган аёлларга мурожаатидан шоир қалбининг қай даража озурдалиги сезилади. Бефарзандлар ҳақида юракдан ёза олган шоирнинг қалами ёши ўтиб қолган аёлларни ҳам четлаб ўтмайди:
Осуда, тинч йўлдан ҳам юрак ютиб ўтар жим,
Топилмайди оламда юрагига мутаржим.
Ким билсин, балки у ҳам шаҳзодасин кутар жим,
Ахир ўз бахтин кутиб яшайди-ку бари қиз,
Синглисини узатиб, ўзи қолган қариқиз.
Шоир юпанчлардан зада кўнгилга эҳтиёт билан юзланади. Ҳолатни тасвирлашда чиройли ташбиҳларни ишлатади– “Чеҳраси доғли дея ҳавас қилади ойга”. Бир инсон айтган эди: –“Энг чиройли аёл–ҳомиладор аёл”,– деб. Юзи ойдай оппоқ қиз ҳомиладорликдан тушган доғга ҳавас қилади.
Нодирда миллийлик кучли. Ўзбек миллатига хос анъаналарга кўп эътибор беради. “Ўз миллатининг урф-одатларини тарғиб қилган ёзувчи обрў-эътиборга эга бўлади”,– деб ўқиган эдим бир чет эллик ёзувчининг асарида. Нодир шу томондан ҳам ютган. Унинг шеърларида халқимизнинг урф-одатларига нисбатан чуқур эҳтиром ётади. Бу унинг хокисорлиги ва камтарлигидан далолат беради. “…Уйга қайтай десам–тўним йўқ; Қаердадир қоб кетган дўппим…”
“Ўзингизни асранг” шеърида кўнглида кин сақловчи ғаразгўй одамлар тавсифини салбий сўзлар билан баҳолаш ўрнига уларни инсофга чақириш орқали тарбиялашни маъқул кўради. “…Раъйингизга Худо кўнмайди; Ўзингизни асранг…Ўлсангиз ўрнингизга мени кўммайди!”…
Нодирнинг шеърлари жуда таъсирчан. Уни дардларни ўзига олувчи шоир деб аташ мумкин. Зеро, дардни билмаган инсондан шоир чиқмайди. Бу ҳақда унинг ўзи шундай деган:
Ўйлаб қолдим биринчи марта:
Не ўзи шоир бўлмоқ?
Ҳеч ким қабул қилмаган дардни
Юқтириб ўлмоқ!
Руҳшуносларнинг айтишича, ўтмишдаги салбий ҳодисаларни эслаш худди шу воқеа қайта юз бераётгандек таъсир қилар экан. Нодирнинг дардга тўла сатрларини ўқисангиз шундай таъсирга берилиб, юрагингиз ўртанади. Бесланда террорлар қўлида ҳалок бўлган болалар ҳақидаги шеърини хотиржам ўқий олмайсиз:
Не қилай, қандай бўлайин бир ён!?
Кафтимни Худога очиб ёлвордим.
Тунлари алаҳлаб, безовта, гирён
Ҳар кеча…Ҳар кеча Бесланга бордим.
Мактаб эшигига термулдим узоқ,
Зор кутдим…(Кўксимга юрак сиғмади)
Кўпларнинг боласи чиқдию, бироқ
Менинг ўғлим билан қизим чиқмади.
Ҳадеб дард ҳақида гапиравериб, ўзим ҳам дард ичига кўмилдим шекилли. Ҳолбуки, шоирнинг ҳаётбахш шеърлари ҳам анчагина. Шулардан бирини келтириб, гапимни тугата қолай:
Унгача дилимда ҳали қувват мўл,
Унгача писандмас ҳар қандай тузоқ.
Самога юксалиб бораяпти йўл,
Қуёшга талпинар нодир жон узоқ.
“ФАРИШТА”
“Ҳаммага бирдайин яхши кўриниб бўлмайди”. Жонли ва жонсиз нарсаларнинг бари нисбийлик ҳолатидан холи эмаслигини инобатга олсак, уларнинг ифодаси бўлган гаплар ҳам нисбий. Демак, ҳаммага яхши кўриниш мумкин. Қандай қилиб?
Аллоҳнинг хос назарига тушган инсонларгина бу мақомга эришиши мумкин. Назарнинг мантиқи ўша инсоннинг қалбига инган туйғуда. Яратган инъомини тинимсиз интилиши ва машаққатли саъй-ҳаракати билан бойита олган инсонгина комиллик мақомига эришади. Ҳам ғойибдан, ҳам машаққатдан келган ўзига хосликнинг қимматини аввало барчанинг кўнглига бирдайин кира олиш, уларга таъсир ўтказиш, ўзи кўрмаган, танимаган, маконда ҳам, замонда ҳам, ҳатто руҳан олисларда бўлган кимсаларни ҳам оҳанграбодай ўзига тортиш. Бундай инсонларни “фариштали” деб гапиришади. Оппоқ қоғозни қорага буркаб ташласа ҳам, қоғоз суратини олдингидан-да гўзал қилувчи “бўёқчи”ларни ана шундай менгзашга лойиқ инсонлар деб ўйлайман.
Чизган суратлари, ёзган асарлари билан орамизда асрлар бўйи яшаб келаётган инсонлар ҳақида биласиз. Ўҳ-ҳў, ҳали улар яна қанча асрлар яшаши мумкин. Эсимда, бундан ўттиз йиллар олдин профессор Абдуқодир Ҳайитметов бир гап айтган эдилар: –“Қаранг-а, дунёда шундай хосиятли инсонлар бўлар экан-ки, уларнинг ўлиги ҳам одамларни боқаркан. Биргина Навоийнинг ўзи неча йиллардан бери қанча одамларни маош билан таъминлаяпти-я”. Хос назар тушган бундай инсонларнинг суяклари тупроқларга аллақачон қоришиб кетган бўлса ҳам улар ҳар куни биз билан бирга. Йўлда-изда юрганимизда хаёлимиздан, иш пайтида оғзимиздан, туни билан устаримизнинг устидан тушмайди. Гарчи ўртамиздаги фурсат бизларни Навоий бобомизга аллақачон ётлиқ қилиб улгурган бўлса ҳам унинг этагини кўзларига суртувчи авлодларнинг ҳали узоқ йилларгача мавжуд бўлишига ишонгим келади.
“Ўзбекистон адабиёти ва санъати” газетасида Нодир Жонузоқнинг “Шайдо диллар даврасида” туркум шеърлари чоп этилди. Газетани чиққан куниёқ ўқиган эдим. Қаранг-а, А.Ориповнинг бир пайтлари – совет замонида: – Чет элда пул бору вақт йўқ, бизда эса вақт бору пул йўқ, – деган гапининг ҳозир моҳияти ўзгарган. Бизда ҳам “вақтим йўқ”, дейилгувчи сўз салом-аликдан сўнг энг кўп ишлатиладиган атамага айланиб боряпти. Муносабатимни билдираман, деган ўй билан олиб қўйганим бир бетлик саҳифа мени уч ой столимнинг устида кутди. Чанг ва сукунатдан зериккан газетани, мана, ниҳоят қўлимга олишга фурсат етди.
Саҳифага кўзим тушиши билан кўнглим яйраб кетган эди ўшанда. Нодирнинг шеърлари Доғистон халқ шоири Расул Ҳамзатовники билан ёнма-ён берилибди. Гарчи шеърлари сочларининг ярмини ўғирлаб улгурган бўлса ҳам ҳалигача ёш шоир ҳисобланган ижодкорнинг Доғистон шеъриятининг дарғаси билан бирга берилганидан бир ҳикмат изладим. Расул Ҳамзатовнинг “Ўзбекистон” нашриётида чоп этилган “Умр карвони” китобини ўқиган эдим. Шоирнинг ўз тили, халқи учун курашчан инсон бўлганлиги, ҳукмрон синфлар олдида она заминининг урф-одатларини дадил намоён этгани менда яхши таасурот қолдирган эди. Бизнинг шоирда ҳам шу хусусиятнинг устунлиги кишини хурсанд қилади. Иккиси икки дунёнинг одами, иккиси икки халқнинг ҳимоячиси, иккиси икки тилнинг ифодачиси, бироқ иккаласи ҳам ўз халқини жонидан севувчи бу миллатпарвар шоирларнинг бир саҳифада учрашишгани бежиз эмас. Газета ходимлари “етти ўлчаб бир кесувчилар”. Ҳамма нарсанинг икир-чикиригача ўйлаб қилишади. Балки кимнингдир шеърларини бирга беришга истиҳола қилишлари мумкин эди, бироқ ўзаро солиштирилиши, таққосланиши, бирга таҳлил қилиниши мумкин бўлган ҳолатни кўз олдиларига келтириб ва бу рақобатда шоиримизнинг уялтириб қўймасликларини мулоҳаза қилиб, янглишишмаган.
Зукко, ўзига ишонган талабалар устози билан хотиржам мулоқот қилади. Зўрма-зўраки юрганлари эса иложи борича “танбеҳчи”дан қочади. Дарғанинг дурдоналари ва унинг тагидан берилган шеърларни ўқиб, тайёр имкондан фойдаландим–иккала шоирни таҳлил қила бошладим. Нодир Жонузоқ шеъриятидаги фалсафий руҳнинг кучлилиги, мулоҳаза-мушоҳаданинг чуқурлиги, кичик жумлаларда кенг маъноларнинг сингдирилишини кўриб, устоз-шогирд мақомида домласидан ҳайиқмайдиганлар сирасидан эканини англадим.
Ҳар қандай безаб-бежалмасин, нусха ва соялар ҳеч қачон аслиятнинг ўрнини босолмайди. Авардан русга, русдан бизга келгунча бояқиш сўзларнинг узоқ йўлда чарчагани сезилиб турибди. Рус тилидан Ориф Толиб таржимаси орқали берилган учта шеър билан шоиримизнинг учта шеърини муқояса қилиб, тарозининг бизники томон босаётгани мени ҳайрон қолдирди. Ижодда “бизники”, “уники” деган гап йўқ, албатта. Расул Ҳамзатов шеърларини йигирмага яқин таржимон қўлидан олиб ўқиганман. Икки ижодкорнинг шеърларини бир вақтда ўқиган ўқувчи авар шоирининг ижоди билан олдиндан таниш бўлмаса ўртадаги фарқни кўриб, таажжубга тушарди. Ҳа, таржимада гап кўп экан-да. Муқоясада машҳур инсон билан ҳали адабиёт остонасини энди босиб ўтаётган ижодкорнинг тенглаштирилишидан кимнингдир кўнгли оғринса, газетанинг шу йилги 23 январ сонини варақлаб, фикримнинг нечоғлик тўғри ёки нотўғри эканини кузатиб кўришсин.
Янгилик ва мўъжиза ҳамиша бир-бирига қарама-қарши фикрларни пайдо қилган. Истеъдоднинг на ёшга, на унвонга ва на тилга бўйсунмаслигини биласиз. Бундан 10-15 йиллар олдин Маҳмуд Саъдийнинг бир фикрини ўқиган эдим: –“Назар Эшонқулнинг “Маймун етаклаган одам” ҳикоясини тарозининг бир палласига, шу пайтгача ёзилган насрларни иккинчи палласига қўйсам, биринчиси босади”. Насрнинг тамал тошларини қўйган Абдулла Қодирий, Абдулла Қаҳҳор, Ойбекларни кўз олдимга келтириб, баҳода бироз ҳаяжонга берилиш бор, деб ўйладим. Бироқ, “дарахтнинг учи бекорга қимирламайди”.
Ўтган йили матбуотдаги бир хабарни ўқиб, ҳайратга тушган эдим. Андижондаги мактаблардан бирининг 8-синф ўқувчиси техникада мен тушунмаган қандайдир янгилик яратган. Ихтирони физика фанидан академикликкача кўтарилган инсонлар эмас, айнан кимлар учундир “оғзининг сувини оқизиб юрган” бола қилган. Бу тасодиф эмас, албатта. Ўқиб, ўргангани билан мўъжиза яратиш мумкин бўлса унинг қилган иши аллақачон амалга ошган бўларди. Бу ерда бир илоҳийлик, Яратганнинг хос назари борлиги кўриниб турибди. Таассуротимнинг кучи сабаблими ёки худбинликка борибми, ўзимизникидан устунликни ахтарган бўлсам, азиз ўқувчиларимдан узр сўраган ҳолда таққослашга чек қўяман. Ҳақиқий талант шуҳратга ҳам, ўрин-мартабага ҳам, олқишларга ҳам учмайди. Хокисор шоирни мақтов ейди. Мақтовдан кўнгли оғриган шоир –чин шоир. Нодирни хижолатга қўйгим келмади.
Ўзбекистонда хизмат кўрсатган хонанда Жўрахон Раҳимовнинг бир қўшиғи бор эди: (шеър кимники эканини эслолмадим)
Кимгадир ёқар лола,
Ким атиргул шайдоси,
Мен учун райҳон аъло,
Райҳоннинг йўқ баҳоси.
Райҳоннинг бошқа гулларга нисбатан ҳиди ўткир, Уни оёқ остига ташлаш мумкин эмас, дея эъзозлашади. Йўлларда ўсиб ётганини кўрган йўловчи узиб олиб, ҳидидан кўнгли ёришади, бирпас чаккасига тақиб юради-да, тезда унутиб, уни бирон жойда қолдириб кетади. Райҳонни ҳеч ким пулга сотиб олмайди. Сотадиганлар ҳам йўқ. Демак, унинг ўлчови, баҳоси йўқ. “Бебаҳо” деган сўзни икки томондан тортқиласа ҳам бўлади. Бизнинг ижод халқи ҳам шундай. Қадр-қиммати тарозида ўлчанмайдиган, оғир палла учун талашиб-тортишмайдиган, хотинининг зардаси қулоғига кирмайдиган, нонуштаси қуруқ нондан бўлса ҳам уни зўр иштаҳа билан тановул қиладиган, йиртиқ ботинкасидан ёмғир ўтса ҳам хиргойи қилиб йўл босадиган шоир халқимиз шунақа –бебаҳо.
Қорни оч қолган хўкиз осмонга қараб бўкиради. Қўйлар эса ерга тикилганича жимгина очидан жон бериб қўя қолади. Бизда шундай истеъдодлар борки, бошқа ўлкаларнинг дунёга машҳур шоирларидан устун, қалами уларникидан ўткир, гаплари уларникидан бамаъни. Бироқ, юқорида айтдим-ку, райхон ҳеч қачон ўзини тарозига солмайди, қўйлар осмонга қараб маърамайди.
Калта кесилган сочни бизнинг Хоразмда “геччининг қуйруғи”, деб аташади. У ёқдан-бу ёққа биланглаб ётган сочга ғаши келган бир онахондан чиққан гап бўлса керак бу. Газетада чиқадиган тақризларни ҳам шунга ўхшатаман. Тақимига тушиб турган узун сочларни “геччининг қуйруғи”га ўхшатиб қўйишади. (Моддий томондан рағбат бўлмаганига яраша маънавий томондан кўнглингизни тўлдиришса экан. Яхшиям интернетда гонорар ишлаш учун саҳифа жойи устида талашиш йўқ.) Матбуотни мўлжаллаган тақризчининг айтмоқчи бўлганлари бўғзида қолиб кетади, худди чойсиз чайналган нондек. Шу сабабли ҳам ушбу мақоламни газета учун мўлжалламадим. Ичимдаги боримни тўкиб, орқайин ва истиҳоласиз гапирмоқни ният қилдим. Демак, жой ва макон қайғуси йўқ, фақат мақсад битта –ўқувчининг вақти зоега кетмаса ва зерикмаса бўлди. Келинг, имкониятдан фойдаланиб, мени оҳанграбодай тортган шеърни тўлалигича сизларга ҳавола этаман.
Ёлғизмасман-
Ҳамроҳ ҳар ишда
Елкамдаги икки фаришта.
Ўтар экан кунлар, ҳафталар,
Тўлиб борар юз, минг дафтарлар.
Дам олмайди, ухламас ётиб –
Чарчамайди бу икки котиб.
Оппоқ дафтар бирин қўлинда,
Қора дафтар тутган сўлимда…
Билмас эдим бу гапларни, оҳ,
Кўриб қолдим бир кун баногоҳ.
Чап елкамда ўтирган малак,
Тинмай ёзар, улгурмай ҳалак.
Иккинчиси ҳам гарчи бедор,
Ўзим каби ўтирар бекор.
Ора-сира эснаб қўяди,
Қай ишимни эслаб қўяди.
Буниси-чи, тинмайди сира,
Тўлиб борар қора хотира.
Ўйимни ҳам шартта ёзади,
Ёзади-ю, муҳр босади…
Кўнглим чўкиб кузатмай қўйдим,
Нигоҳимни узатмай қўйдим.
Ўтар экан кунлар шу зайил,
Бир кун яна уйғонди майл.
Қарадим-у…ҳайратим ошди,
Кўзларимдан севинчим тошди.
Қандай гўзал –банд эди ишда
Ўнг елкамда турган фаришта.
Қалам билан кўнглим титарди–
Чапдагидан кўпроқ битарди!
Битар эди тиним билмасдан,
Ҳеч нимага парво қилмасдан.
Дафтарига солдим-у нигоҳ,
Англаб етдим… Бу не ҳол?!
Эвоҳ…
Ишсиз қолиб ўнгда бечора,
Дафтар тутмиш у ҳам қоп-қора…
Раҳматлик онам чой ва овқатга тиндирилган сувни ишлатардилар . Катта бидон ва бир неча челакларда лиммо-лим тўлиб турган сувларга кўзим тушганида кўнглим яйраб кетарди. Сувларнинг секин жимирлаб туриши худди “ол, мени ич”, деяётгандек бўларди. Тагининг лойқаси кўриниб турган бўш челаклар эса кайфиятимни туширарди. Хаёлимга бўш челаклар мени совуқ бир нарсадан огоҳ этаётгандек туюларди. “Фаришта” ни ўқиганимда ҳаётнинг ўнг ва чаплари ҳақида ўйладим. Бахтли онларни лиммо-лим челакка, ғам-ғуссали кунларни эса бўш челакка ўхшатдим.
Яқинда Нодир Жонузоқнинг “Меҳрибоним” китобига тақриз ёзиб, матбуотда эълон қилган эдим. Унинг ижодига қайта юзланишимга сабаб нима, деган савол туғилиши мумкин. Мен ҳам бир савол билан мурожаат этмоқчиман. Айтайлик, кўчадан иккита қиз ўтиб кетяпти. Биринчиси дид билан кийинган, сочи янги модада турмакланган. Унга ҳавас билан бир қараб қўясиз. Иккинчи қизнинг қоп-қора, йўғон сочи товонигача тушган. Тўғрисини айтинг, бунисига кўзингиз тушиши билан бир қараб ўтиб кета оласизми? Йўқ, унга иккинчи марта яна қарайсиз, балки учинчи марта ҳам қарагингиз келар? Шу қизнинг эгнига атлас ва дўппи кийгизиб кўрайлик, шаҳарнинг қора-қура кийимларига ўрганган нигоҳингиз уни қайта-қайта кузатмайдими? Қайта қарашингиз унинг гўзаллигигами? Йўқ. Сизни ўзига тортаётган, кўнглингизда ўзингиз ҳам тушуниб етмаётган эзгу туйғуларни уйғотган, сизни қайта қарашга мажбур қилган нарса унинг миллий либосларида.
Айни соч ҳақида гапираётганимда саккиз яшар неварам олдимга келиб:– “Буви, агар онам сочимни кесмаганларида мана шу еримга келарди”,– деди сочини белигача тортиб. Кўрдингизми, миллийлик туйғуси ҳали бу нарсанинг қадр-қимматини англамайдиган мурғак қалбларда ҳам мавжуд. Нодирнинг шеърларида оғизга олишга арзийдиган, мақтовга лойиқ жиҳат мисралар зимнига моҳирлик билан сингдирилиб юборилган миллийлик, имон туйғусининг баландлигида.
Ишқ-муҳаббат мавзусидаги шеърлар кўзойнакларнинг “плюс”ини оширгандан оширди. Нодирнинг фалсафона руҳга бурканган шеърлари кўзимнинг нурларини еса ҳам розиман.
Ўнг ва чап, яхши ва ёмон фаришталар ҳақида ўйлашга вақтимиз тиғизлигидан, балки умуман йўқлигидан икки елкамиздаги юкдан огоҳ этувчи шеър бу.
Билмас эдим бу гапларни оҳ,
Кўриб қолдим бир кун баногоҳ.
Билмасдан юргани –ёшлиги, билиб қолгани кексалик. “Ёшлик-ярим жинниликдир” бўлса , демак қора дафтар ёшликнинг ўзидаёқ тўлади. Билганимизда эса ғишт қолипидан кўчган бўлади , чапни ўнгга айлантириш эса душвор.
Бир қараганда шеърда юмор устунлик қилгандек. Шеърнинг хулосаси олдин сизни кулдиради, кейин йиғлатади. Ўнг фариштадан умид қилиб, кўнгли кўтарилган “мен”нинг алданган ҳолати акс эттирилган жойда юмор бор. Бироқ, бу аччиқ юмор кўп нарсаларга бефарқ, бепарво, енгил ва масъулиятсизлик билан қараган бизларни хушёр торттиради, тавбага етаклаб, дилимизни поклайди. Асарнинг кучи шунда.
Ўқишнинг биринчи куни дарси тугаган 1-синф неварамни олишга бордим. У мени кўриши билан олдимга отилиб келди. “Соғиниб қолдингми? – сўрадим мени қучоқлаб уй томон тортқилаётган неварамдан. –“Йўқ, синфдошларимнинг олдида хоразмча гапириб қўйманг, деб қўрқиб кетдим”. Нодирнинг шеърларидаги юмор ҳам худди меники каби кулишни ҳам, йиғлашни ҳам билмайдиган ҳолат. Норастанинг соддалиги кулдирди, на у ёқлик, на бу ёқлик бўлолмаган аросатдаги умримнинг армонлари неварамда ҳам давом этишини ўйлаб, кўнглим хира бўлди.
Шоирнинг маҳоратини кўпинча унинг сезгирлигидан, бошқалар сезмаган, кўрмаган нарсаларни пайқаганидан излаймиз. Бироқ, бу шеърда ундай хусусият йўқ. Шеър сизни “мен шуни билмаган эканман”, дейилгувчи таажжубга сололмайди. Икки фаришта ҳақида тақводор инсонлар доимо ўйлайди, кексалар буни тез-тез эслаб, ҳаётини сарҳисоб қилади. Амалида адашишса ҳам, бироқ ёмонларнинг “омин” дейишини кўпчилик яхши билади Унда ижодкорнинг маҳорати нимада? Ҳамма билган, оддий, ҳатто айтилавериб, эсланавериб сийқаси чиққан нарсалардан янгилик яратиб, уни ўқимишли қила олганида. Шоир шеърларида кўп учрайдиган – имон туйғусига бўлган эътиқоднинг ўзи мақташга арзийдиган жиҳат. Бу фикрни шеърнинг бадиий шаклига нисбатан ҳам айтиш мумкин.
Уй бекаси биринчи навбатда кечқурунги овқатга нима қилиши лозимлигини ўйлайди. Безалган дастурхонга олдин эрини, кейин болаларини чақиради. Шоирга келган илҳом олдин мазмунни чорлайди. Шакл ота ва онага –илҳом ва мазмунга бўйсунувчи боладир. Шеърларда баён йўқ, ўзини кўрсатиш учун уриниш йўқ, ёзишим керак, деган ўй билан ёзиш йўқ. Ҳар бир шеър аниқ мавзу ёки фикр асосига қурилган. Уларнинг ҳукмрони дастурхонга биринчи бўлиб ўтирувчи салобатли ота – мантиқ. Мантиққа тиргак бўлаётган шаклнинг эса ҳеч бири домласидан қочувчи шогирдга ўхшамайди.
“Навоий” шеъри ҳақида гапиришдан олдин (аслида гапни шундан бошлашим керак эди) менинг каби таъсирланиб, менинг каби хулосаларга келишингиз, менга ҳамфикр, ҳамқараш бўлишингиз учун бу шеърни ҳам тўлалигича сизларга ҳавола этсам.
Сирларини очар аста Навоий,
Гоҳ ҳазин, гоҳ масрур сасда Навоий.
Ишқ дўконин бунёд қилмиш муҳташам,
Ҳар ғазали –гулгун раста, Навоий.
Ошиқади унга бемор ошиқлар,
Улашади шифо хаста Навоий.
Улус дардин шимар дилга дамо-дам,
Севинч сочар даста-даста Навоий.
Чечакларга чанг солганда ғаддорлар,
Ҳаёт шавқин кўрар хасда Навоий.
Мухолифлар бигиз санчса гиз-гизлаб,
Қалам йўнмас алам-қасдда Навоий.
Кўк тоқига от қўйса-да хаёли,
Пок назари мудом пастда Навоий.
Шайдо диллар даврасида соқий ул,
Ишқ майидан мангу маст-да Навоий.
Дўстлар, шоир бўлолмасак, айб этманг
Бир миллатга ўзи бас-да Навоий!
Шеър ўқишнинг ҳам замони бор экан. Ёшинг ўтгандан сўнг ёшлик мавзулари кўнглингга ўтирмай қоларкан. Саксонига кирган шоирнинг “ўлдим-куйдим”ига кўзим тушса хафа бўлиб кетардим, ҳар ким ёшига ярашган гапни гапирса-да, деб. Тўғри, бировнинг қаламига ҳукмронлик қилолмаймиз. Бировнинг айтажак сўзига тўсқинлик қилишга ҳаққимиз йўқ. Ижодкор учун ёшнинг аҳамияти йўқ, у ўзи учун ёзмайди, халқ учун хизмат қилади, дейлик. Ёши бир жойга бориб қолган шоирнинг халқи унга фарзанд ва невара. Фарзанд ва невараларга ишқни ўргатгунча ахлоқ-одобдан гапирса мантиққа эришган бўларди, деб ўйлайман.
Бир куни неварам билан таксига чиқдик. Машинада иккита ёш қиз ўтирган экан. Баланд овозда қўйилган чет эл ашуласи қулоғимга ёқмади. –“Мусиқани ўчиринг”,–дедим сочлари оппоқ ҳайдовчига. Тезда ўчирди. –“Нуроний ёшда экансиз, ундан кўра ёшларга насиҳатли гапларингиздан гапириб ўтиринг”,–дедим. –“Мен Москвада ўқиганман. Икки йилдан сўнг саксон ёшга кираман. Уйда ўтиролмайман, пул топишга ўрганиб қолганман. Пулинг бўлмаса яшашнинг нима қизиғи бор”,– дея насиҳат қилди ўзимизнинг миллатимиздан бўлган киракаш “отахон”. Бу гапларни нима учун келтиряпман? Нодирнинг ижодига бағишлаб ёзган олдинги мақоламда бир гапни айтган эдим: –“Уни танимайдиганлар кекса одам деб ўйлашса керак”. “Ақл бошда эмас, ёшда”, деганлари шу-да. “Қирқига кириб қуюлмаган” демай, саксонига кириб сонга кирмаган киракашга ўхшаганлар учраб турган замонда Нодирнинг миллий қадриятларимизни тинмай тарғиб қилишини, ахлоқ-одоб мезонларини шеърларига дастак қилиб олганини яна бир бор таъкидлаб қўйгим келади. Қизларнинг (невара қизларнинг) камон қоши, шаҳло кўзи, хипча бели ҳақида умр бўйи куйлаб ўтган қайсидир кекса шоир Навоий ҳақида бирон нарса деганмикан? Навоийни унутган, уни эсдан чиқарганларнинг эътиборини қаратиш учун пари-пайкарларнинг хаёлидан бир зум узоқлашиб, бобокалон шоиримизни ёдига олганмикан? Айни истаётган жабҳаларимни Нодир ижодидан топганим мени қувонтирди.
Чечакларга чанг солганда ғаддорлар,
Ҳаёт шавқин кўрар хасда Навоий.
Инсон феъл-одати ўзи каби турли-туман. Хуш ҳид таратиб турган гулни шартта узиб, салдан кейин йўл бетига ташлаб кетувчи бепарволар ҳам, кўчада ётган чалажон қушни уйига олиб келиб, парваришлаб, яна учириб юборувчи кўнгли бўшлар ҳам бор.
Яқинда йўлда кетаётиб, ўттиз ёшлар атрофидаги йигитнинг янги қурилаётган бинонинг зинасига бошини қўйиб ётганича осмонга қараб қотиб ётганини кўрдим. Маст десанг, эрталабдан ичиб оладиган кимсага ўхшамаяпти, кийимлари бинойидай. Аёллигимга бориб, бир нарса қилолмаяпман. –“Эй бола, бу ёқа қара. Бу йигитнинг оғзини ҳидлаб кўр-чи, балки маст эмасдир, юрагининг мазаси бўлмагандир ”,– катталарга ўхшаб нарироқдан қочаётган болани чақирдим. Олдимга оғриниб келди. “Катта арава қаердан юрса, кичиги ҳам шу йўлдан юради” –бунча доно бўлган-а , бу боболаримиз. Катталар қочаётган жойга бола қадам босармиди? –“Озгина ичган шекилли”,–иккиланиб айтилган гапга ишонмадим, гапини ўзининг манфаатига мослади. Ҳеч нарса бўлмагандек сумкасини ўйноқлаганча югуриб кетди. Бир амаллаб чорасини топдим– ҳарна хизмат юзасидан масъулият сезувчи кўк формалига хабар бердим.
Салқин ҳавода калласини бетонга ташлаб, ғалати ҳолда ётган йигит ҳеч бир йўловчининг ичини увиштирмади. Уч-тўртта эркак менинг чақириб қолишимдан қўрқибми, кўзи тушиши билан нарироқдан қочаверишди. Эвоҳ… бу на ҳол?! Қачондан бери одамлар бу тахлит роботларга, темир юракларга айланиб қолди? Ахир бизлар қаторидан айрилган чумолини эринмай жойига олиб борувчи Пайғамбарнинг авлодлари эдик-ку! Қаранг, Навоий бобомиз бундай ғаддорларни беш аср олдин айтиб кетган экан-а. Гул узувчилардан хафа бўлиб юрибман, тирик инсонга қилинган муносабатни қандай шарҳлай.
Бундай бешафқат, беҳислардан Нодир Жонузоқнинг ҳам дили оғриган. Бундайларни энг содда, бироқ ўринли ташбиҳ –“Биров” сўзи билан ифодалаган.
Иштаҳаси карнай,
Нафси ўта соғ,
Ошқозони билан ўлчар савобни.
“Жигар!” деб бағрига босаётган чоғ
Хаёлида ўйлар жигар кабобни…
Туркум ичида Ойбек ҳақида ҳам шеър бор. Саноқли сатрлар ёзувчининг аччиқ биографиясини эсимизга солади.
Келинг, бу шеърни ҳам бирга ўқийлик:
Хаёл сурар юксак тахтда ўтириб,
Миллий боғда макон қурибди Ойбек.
Тубан дунёлардан юзин ўгириб,
Навоийга қараб турибди Ойбек.
Қўлида китоби…
Аммо дилида –
Қоғозга тушмаган милёнлаб ҳасрат.
Тили лол… Сўзлайди қушлар тилида,
Уни тушунгувчи –биргина Ҳазрат…
“Энг хавфли душман дўстингдан чиққани”. Истеъдоднинг ғаними ўзининг ичида –қалам эгалари орасида. Ёзувчини тўшакка михлаган, қўлидан қаламини туширган, тилларини лол қилганлар давримизнинг ақлли, доно, билимдон одамлари эди. “Гадонинг душмани гадо бўлади”. “Мантиқут-тайр” китобини қўлидан қўймай улғайган Навоий ҳақида, бу воқеаларни ҳикоя қилган “Навоий” романи ҳақида сўзлайди бу шеър. Нодир қисқа сатрларда буюк сиймонинг салобатини чиройли тасвирга олган:
Тили лол… Сўзлайди қушлар тилида,
Уни тушунгувчи –биргина Ҳазрат…
Дард чеккан дардкаш. Ғаддорлардан изтироблар кўрган Ҳазрат ўзи каби азоб чеккан авлодининг қисматини асрлар оша кузатиб, руҳлари озор тортгандир. Илоҳий умр кечирган бундай инсонларнинг руҳлари ҳам илоҳийлик касб этади. Балки, улар ҳозир биргадир. Бу дунёдаги азоб-уқубатлари ҳақида жаннатлараро сайр қилиб, бир-бирларига сўйлаб беришаётгандир.
Ушбу ёзганларим кўнглимга инган ўйларим асносида юзага келди. Балки мақолада янгилик йўқлигидан, профессионал тарзда ёндашмаганимдан, бадиияти ҳақида оғиз очмаганимдан қайсидир мутахассиснинг кўнгли тўлмас. Мақсадим жуда оддий эди – Нодирдек шоиримиз борлигини билмаганларга билдириб қўйиш.
Gulsara Ismoilova
filologiya fanlari nomzodi
IKKI MAQOLA
BUTUN SHOIR
Yaqinda Nodir Jonuzoqning 2008 yilda chop etilgan “Mehribonim” kitobini sotib oldim. “2008 yil?”… Hayron bo’ldim –rastalarda kitoblar shuncha vaqt turib qoladimi? Vaqtim bo’ldi deguncha kitob rastalarini aylanaman. Nega vaqtida unga ko’zim tushmagan ekan? Oradan o’tgan g’aflatli fursatning sababchisi muallifning hafsalasizligimi yoki kitobxonning… Agar ayb kitobxonda bo’lsa… shunday kitobni qo’liga olmay peshtaxtada chang bostirib qo’ygan “kitobxon”dan (va o’zimdan-da) ko’nglim og’ridi.
So’zboshi muallifi O’zbekiston xalq shoiri Iqbol Mirzo shoirning bahosini topib aytibdi–“butun shoir”. Butun so’zining zimnida bir istihola yashiringanini ilg’adim. Shoir sifatida hali tanilib ulgurmagan hamkasbining ijodini tasodifan ilg’ab, ilg’ashi bilan unga tan bergan “oq yo’l”chi uniko’klarga ko’tarishdan ehtiyot bo’lgan. “Etuk, buyuk” tashbihlariga hali ertaligini, biroq ijodkorda bu mezonga yetisha olish salohiyati borligini sezgan muallif sarhisobni shu atamada jamlagan. Bahoni kamtarona belgilaganu biroq taassurotlarini o’zining o’lchoviga sig’dirolmagan. Bu holatni bir paytlari o’zim ham boshimdan kechirganman – o’n besh yillar oldin o’zining chiroyli xulq-odobi bilan O’zbekiston televideniesidagi hamkasblarining e’tiborini qozongan jurnalistning “Turkiston” gazetasida turkum she’rlar bilan “portlashi” uni menga shoir sifatida kashf qildirgan.
Barmoq vazni badiiyati xususida jo’yali fikrlarni ayta oladigan tor mutaxassis bo’lmasam ham oddiy muxlis sifatida Nodirning boshqalarga o’xshamaydigan bir sifatini ilg’adim. Nodirning she’rlarida falsafa oqadi. Qofiyalarning birontasi ham mazmunga atay bo’ysundirilmagan. Shakl va mazmun bir-birini shunday yetaklaganki ikkalasi o’rtasidagi mutanosiblikni ko’rib, ko’nglingiz yayraydi. Mazmun va shaklning mos va xolisligiga guvoh bo’lganingizda:– “Mana buni she’r desa bo’ladi!” –deysiz beixtiyor.
Insonning qismati, boshiga tushgan sinovlari turli-tuman. Birlarini o’z kuching bilan yenga olasan, birlarida qon-qardoshga suyanasan. Allohga iltijolarning-ku haddi yo’q. Iltijolarning esa ijobati yo bor, yo yo’q. Ijobat bo’lmagan joyda o’zingni aybdor hisoblasang shusiz ham shikasta ruhiyat badtar sinadi. Befarzandlik ana shunday chorasizliklardan biri. Bu dard haqida ko’pincha ayollar tilidan eshitardim. Dardni chekkan dardman-da. Lekin Nodir qalamida bu fojia shunday ochib berilganki, garchi bu darddan uzoqda bo’lsam ham she’rning oxirgi satrlarini ko’z yoshsiz o’qiy olmadim.
Birodarlar,
Haq hukmi yetib,
Qabog’lari yopilar kuni–
Mozoriga beshikda eltib,
Alla aytib ko’minglar uni!…
Qofiyaning silliqligi darrov e’tiboringizga tushgandir. Gap kim haqida ketayotganini ham ilg’adingiz-a? Ilg’ab, vujudingiz bir seskandimi? Risolada yuragingizni qalqitadigan bu taxlit she’rlar anchagina.
Ayniqsa shoirning tug’ilib o’sgan qishlog’i haqidagi o’ylari aks etgan she’rlar ko’p. Boshidan musofirlik o’tgan har bir inson bu hisni yaxshi anglaydi. Inson eng go’zal shaharning eng go’zal binosida yayrab-yashnab, boy-badavlat hayot kechirsa ham u kindik qoni ko’milgan joyini qo’msayveradi. Tug’ilgan joyidan mosuvolik uning dardi. Bu dard uni qabrgacha olib ketadi. Ana shu dard balki uni ruhan ulg’aytirar. Zero, “musofir bo’lmaguncha musulmon bo’lmaysan”. Shaharning po’rim hayotiga o’ralashib ketgan ba’zilar balki chang-to’zonlardan qutulganiga shukr qilib, yangi makonni o’ziga omad bilib umrini o’tkazar, biroq ko’ngil odamlariga bu mezon to’g’ri kelmaydi. Bunday insonlar ichida bir tuyg’u muqim o’rnashadi: “Har kimga o’z tuprog’i to’tiyo”. Tuproqlarni yalangoyoq changitib o’sgan ko’ngil hech qachon odim izlarini unutmaydi. Shahardagi eng oldi imkonlarga, jami badastirlikka erishgan bo’lsa ham chirog’i hadeb o’chaveradigan, qishni sandalga tiqilib o’tkazadigan imkonsiz hovlisini sog’inaveradi. Bir narsani ochiq aytishni istardim. Bu azim shaharda ellik yildan beri yurganlar ham unga botinib ketolmaydi. Uning muqim xalqi orasida o’zini birqadar mung’ayib tutadi. Nima sababdan ochiq gapirishga jazm etyapman? Chunki…
Nodirning she’rlarida musofirlikning alamlaridan tarqalgan fikrlar ko’p. Nima uchun o’zlarimiz istab kelganimiz shahar barcha maqsadimizni amalga oshirsa ham qishlog’imizni qo’msayveramiz? Nima uchun hashamatdor mashinamizni keng, ravon ko’chalarda yurgizsak ham eshak aravalar botib qoladigan loyli yo’llarimizni eslayveramiz. Nega qishning sovug’ida qaynoqqina suvlarda cho’milib, issiqqina xonalarda yastanib yotsak ham izg’irindan huvillab yotuvchi polsiz xonalarimizni o’ylab xo’rsinamiz? Risolada ikki makon o’rtasidagi farqlanishni va bu orqali ichki sog’inch tug’yonini aks ettiruvchi she’rlar talaygina.
Qishloq bizga oq yo’l tiladi,
To’g’rirog’i qilib qo’ydi oq.
Holimizga osmon yig’ladi,
Boshimizni siladi chaqmoq.
Loy ko’pchigan yo’llardan suzib,
Ketdik…Shahar ko’rsatdi-ku bo’y.
Bizdan umidlarini uzib,
Qancha qizlar bo’lib ketdi to’y.
… Biz-chi, rostin ayta olmaymiz,
Netaylikki, qilindik bandi.
Qishloqqa ham qayta olmaymiz,
Biz-shaharning o’gay farzandi.
Harakatlarimizni ruhiyatimiz boshqarishi haqida bilamiz. Shu jihatdan qaraganda musofirchilikni qanday o’tkazish har kimning o’ziga bog’liq. Irodasi mustahkam insonlar hamma joyda o’zligini tiklay oladi. Ular chig’iriqlarda aylangani sayin makon yotligini ko’ngil yaqinligi bilan bekitgan tarzda yo’qlikdan imkonlarni yaratishadi – bo’shliqni toshliqqa aylantirishadi.
O’zimni qayrag’och shoxiga osdim,
O’zimni ayladim o’zim juvonmarg.
Va so’nggi she’rimni ko’zimga yozdim:
Men–oson uzilib tushmaydigan barg”…
Nodirni shaxsan tanimagan muxlis uni shoirlarning keksa avlodidan bo’lsa kerak, deb o’ylashi mumkin. Chunki odatda turmush chig’iriqlarida obdon toblanib, keraklicha saboq olgan insonlargina hayot haqida aniq mulohazalar bildiradi. Shoir qahramonlarini ko’ylakni keragidan ortiq yirtib qo’yganlardan deyish mumkin.
Bu hayot–girdobli, kuchli, po’rtana,
Shafqat qilmagaydir begona, yotga.
Sen kabi “yangi”lar yonib-o’rtanib,
Cho’kib ketyaptilar asov hayotga.
Sohilga qarama ko’zyosh oqizib,
Ular band–ko’rmaydi–qilmagin umid.
G’iybatdan charchasa ularning og’zi,
Qabringning boshida saqlaydi sukut…
Sohil – suzib borayotgan odam uchun yetishuv nuqtasi. Nuqta atrofida aylanayotganlar maqsad-a’mollariga erishganlar. Ular sohildan turib, suvda kelayotganlarning ahvolini kuzatishadi–qirg’oqqa yetib kelishadimi yoki yo’q. Oxiriga yetib borolmaganlarga balki cho’kib o’lmasliklari uchun noiloj yordam qo’llarini cho’zishar. Biroq po’rtananing o’rtasida silliq ketayotganlar ummoni ularni qiziqtirmaydi. Madad berishdan ko’ra tomosha qilish ularga maroqliroq.
Ona obrazisiz kitob bunyodga keltirib bo’lmasa kerak. Aslida kitobning o’zi ularning duosidan bunyod bo’ladi. Nodir Jonuzoqning bu obrazga yondashuvida ham o’ziga xoslik seziladi. She’rlarda ona tavsifi bayon qilinmaydi. Imon tuyg’usiga qorishiq qisqa misralardan kutilganidan ortiq ma’ni topasiz:
Mehringiz tuyaman har bir qarichda,
Olisdan sezaman duongiz kuchin.
Sizdan nur tashiydi yuz ming farishta
Mening yo’llarimni yoritmoq uchun.
Qanday ajoyib satrlar!
Har bir satr, har bir so’z egasining dardi bilan yonadi. So’zlarning sirti kulib, ichi yig’laydi. Sizni o’ylashga, xayol surishga majbur etadi.
Baribir qaytaman…
Olifta shahar–
Yaltiroq yo’llar-u sun’iy guzarlar
Ilon-u chayonday chirmashib chaqar…
Dod solib qolsa-da dardsiz go’zallar–
Baribir qaytaman,
Qaytmasam bo’lmas;
Qaytaman eng toza she’rlarim bilan.
Qishloq peshvoz chiqar,
Chiqar basma-bas–
Men suygan qizlar ham…
…erlari bilan!
Kitobdagi bir mavzu meni o’ylantirib qo’ydi, ochig’ini aytsam yoqmadi. Ruhshunoslikda bir gap bor–kim nima haqida o’ylasa shu vojib bo’lishi mumkin. Negadir shoir qayta-qayta o’lim mavzusiga yuzlangan. Shavkat Rahmon va Ravshan Fayzlarning ijodlarida shu mavzuga ko’proq yondashilganini ko’rib, hayron bo’lgan edim. Ularning hayoti va she’riyati o’rtasidagi bog’liqlik Nodirga saboq bo’lishini istardim. Nodir biz uchun nodir. Butun shoirlarni asrash muxlislarning burchi. Buningdek shoirlar hadeb dunyoga kelavermaydi. Iqbol Mirzoning ham ko’ngli bezovta bo’libdi shekilli: –“ Bu shoirga ko’z tegmasin”, – debdi. To’g’risini aytsam, shunday satrlardan misol keltirishga ham qo’lim bormayapti. Biroq, fikrlarimning isbotini berishim lozim-ku: ”O’layapman-ranjimang tag’in; Qololmayman bu yerda sobit; Atirgulning shoxchalaridan; Yasaganman o’zimga tobut.” O’zi ham bizlardan oldin dakkisini yegan ekan:
Ne qilay?
Ne haqda yozay?
Har daf’a
Bo’g’zimni kuydirar yangi oy hidi.
Sevgi haqda yozsam xotinim xafa,
O’lim haqda yozsam onam koyiydi.
Qabristonlarni bezash haqida keyingi paytlarda bir-biriga qarshi mulohazalar bildirilmoqda. Ilgari mozoristonlar yulg’unlar, qamishlar o’sib yotgan qo’rqinchli holatda bo’lardi. Hozir esa qabristonlar marmar toshlardan bezangan qabrlarga to’la. Manbalarda aytilishicha, har yuz yilda qabr cho’kib, yerni boshqa mayitga bo’shatishi kerak. Biroq, hozirgi holatda qabrlar hech qachon yerni bo’shatmaydi. Tosh mayitning ustiga og’irlik soladi, degan gapni ham o’qiganman. Kimlardir: –“Ilgarigidek huvillab yotganidan ko’ra hozirgidek fayzli bo’lib turgani yaxshi”,–desa, boshqa birov:–“Oromgohga o’xshab qolsa uni bosqilab, mayitlarni bezovta qilishadi”,–degan fikrni bildirmoqda. Nodir bu masalaga munosabatini pardaga o’rab ayta olgan:
Umr bo’yi toshu kaltak yeb,
Umr bo’yi qamoqda bo’ldi.
Va bir kuni “o’, qutuldim1” deb,
Sevinch yoshi to’kdiyu…o’ldi.
Ta’ziyasi. Yolg’onmi, chinmi,
O’g’li shunday tortdiki na’ra…
Va qabri boshiga tosh qo’yib,
O’rnatdi bir temir panjara.
“Mamlakatning qay darajada madaniyatli ekanligi uning ayollarga munosabati bilan belgilanadi”, – degan ekan bir alloma. Shuningdek, erkaklarning ham qay daraja ma’naviy yukka egaligi uning xotin-qizlarga e’tibori bilan o’lchanadi. Dardga ko’milgan ayollarga murojaatidan shoir qalbining qay daraja ozurdaligi seziladi. Befarzandlar haqida yurakdan yoza olgan shoirning qalami yoshi o’tib qolgan ayollarni ham chetlab o’tmaydi:
Osuda, tinch yo’ldan ham yurak yutib o’tar jim,
Topilmaydi olamda yuragiga mutarjim.
Kim bilsin, balki u ham shahzodasin kutar jim,
Axir o’z baxtin kutib yashaydi-ku bari qiz,
Singlisini uzatib, o’zi qolgan qariqiz.
Shoir yupanchlardan zada ko’ngilga ehtiyot bilan yuzlanadi. Holatni tasvirlashda chiroyli tashbihlarni ishlatadi– “Chehrasi dog’li deya havas qiladi oyga”. Bir inson aytgan edi: –“Eng chiroyli ayol–homilador ayol”,– deb. Yuzi oyday oppoq qiz homiladorlikdan tushgan dog’ga havas qiladi.
Nodirda milliylik kuchli. O’zbek millatiga xos an’analarga ko’p e’tibor beradi. “O’z millatining urf-odatlarini targ’ib qilgan yozuvchi obro’-e’tiborga ega bo’ladi”,– deb o’qigan edim bir chet ellik yozuvchining asarida. Nodir shu tomondan ham yutgan. Uning she’rlarida xalqimizning urf-odatlariga nisbatan chuqur ehtirom yotadi. Bu uning xokisorligi va kamtarligidan dalolat beradi. “…Uyga qaytay desam–to’nim yo’q; Qaerdadir qob ketgan do’ppim…”
“O’zingizni asrang” she’rida ko’nglida kin saqlovchi g’arazgo’y odamlar tavsifini salbiy so’zlar bilan baholash o’rniga ularni insofga chaqirish orqali tarbiyalashni ma’qul ko’radi. “…Ra’yingizga Xudo ko’nmaydi; O’zingizni asrang…O’lsangiz o’rningizga meni ko’mmaydi!”…
Nodirning she’rlari juda ta’sirchan. Uni dardlarni o’ziga oluvchi shoir deb atash mumkin. Zero, dardni bilmagan insondan shoir chiqmaydi. Bu haqda uning o’zi shunday degan:
O’ylab qoldim birinchi marta:
Ne o’zi shoir bo’lmoq?
Hech kim qabul qilmagan dardni
Yuqtirib o’lmoq!
Ruhshunoslarning aytishicha, o’tmishdagi salbiy hodisalarni eslash xuddi shu voqea qayta yuz berayotgandek ta’sir qilar ekan. Nodirning dardga to’la satrlarini o’qisangiz shunday ta’sirga berilib, yuragingiz o’rtanadi. Beslanda terrorlar qo’lida halok bo’lgan bolalar haqidagi she’rini xotirjam o’qiy olmaysiz:
Ne qilay, qanday bo’layin bir yon!?
Kaftimni Xudoga ochib yolvordim.
Tunlari alahlab, bezovta, giryon
Har kecha…Har kecha Beslanga bordim.
Maktab eshigiga termuldim uzoq,
Zor kutdim…(Ko’ksimga yurak sig’madi)
Ko’plarning bolasi chiqdiyu, biroq
Mening o’g’lim bilan qizim chiqmadi.
Hadeb dard haqida gapiraverib, o’zim ham dard ichiga ko’mildim shekilli. Holbuki, shoirning hayotbaxsh she’rlari ham anchagina. Shulardan birini keltirib, gapimni tugata qolay:
Ungacha dilimda hali quvvat mo’l,
Ungacha pisandmas har qanday tuzoq.
Samoga yuksalib borayapti yo’l,
Quyoshga talpinar nodir jon uzoq.
“FARISHTA”
“Hammaga birdayin yaxshi ko’rinib bo’lmaydi”. Jonli va jonsiz narsalarning bari nisbiylik holatidan xoli emasligini inobatga olsak, ularning ifodasi bo’lgan gaplar ham nisbiy. Demak, hammaga yaxshi ko’rinish mumkin. Qanday qilib?
Allohning xos nazariga tushgan insonlargina bu maqomga erishishi mumkin. Nazarning mantiqi o’sha insonning qalbiga ingan tuyg’uda. Yaratgan in’omini tinimsiz intilishi va mashaqqatli sa’y-harakati bilan boyita olgan insongina komillik maqomiga erishadi. Ham g’oyibdan, ham mashaqqatdan kelgan o’ziga xoslikning qimmatini avvalo barchaning ko’ngliga birdayin kira olish, ularga ta’sir o’tkazish, o’zi ko’rmagan, tanimagan, makonda ham, zamonda ham, hatto ruhan olislarda bo’lgan kimsalarni ham ohangraboday o’ziga tortish. Bunday insonlarni “farishtali” deb gapirishadi. Oppoq qog’ozni qoraga burkab tashlasa ham, qog’oz suratini oldingidan-da go’zal qiluvchi “bo’yoqchi”larni ana shunday mengzashga loyiq insonlar deb o’ylayman.
Chizgan suratlari, yozgan asarlari bilan oramizda asrlar bo’yi yashab kelayotgan insonlar haqida bilasiz. O’h-ho’, hali ular yana qancha asrlar yashashi mumkin. Esimda, bundan o’ttiz yillar oldin professor Abduqodir Hayitmetov bir gap aytgan edilar: –“Qarang-a, dunyoda shunday xosiyatli insonlar bo’lar ekan-ki, ularning o’ligi ham odamlarni boqarkan. Birgina Navoiyning o’zi necha yillardan beri qancha odamlarni maosh bilan ta’minlayapti-ya”. Xos nazar tushgan bunday insonlarning suyaklari tuproqlarga allaqachon qorishib ketgan bo’lsa ham ular har kuni biz bilan birga. Yo’lda-izda yurganimizda xayolimizdan, ish paytida og’zimizdan, tuni bilan ustarimizning ustidan tushmaydi. Garchi o’rtamizdagi fursat bizlarni Navoiy bobomizga allaqachon yotliq qilib ulgurgan bo’lsa ham uning etagini ko’zlariga surtuvchi avlodlarning hali uzoq yillargacha mavjud bo’lishiga ishongim keladi.
“O’zbekiston adabiyoti va san’ati” gazetasida Nodir Jonuzoqning “Shaydo dillar davrasida” turkum she’rlari chop etildi. Gazetani chiqqan kuniyoq o’qigan edim. Qarang-a, A.Oripovning bir paytlari – sovet zamonida: – Chet elda pul boru vaqt yo’q, bizda esa vaqt boru pul yo’q, – degan gapining hozir mohiyati o’zgargan. Bizda ham “vaqtim yo’q”, deyilguvchi so’z salom-alikdan so’ng eng ko’p ishlatiladigan atamaga aylanib boryapti. Munosabatimni bildiraman, degan o’y bilan olib qo’yganim bir betlik sahifa meni uch oy stolimning ustida kutdi. Chang va sukunatdan zerikkan gazetani, mana, nihoyat qo’limga olishga fursat yetdi.
Sahifaga ko’zim tushishi bilan ko’nglim yayrab ketgan edi o’shanda. Nodirning she’rlari Dog’iston xalq shoiri Rasul Hamzatovniki bilan yonma-yon berilibdi. Garchi she’rlari sochlarining yarmini o’g’irlab ulgurgan bo’lsa ham haligacha yosh shoir hisoblangan ijodkorning Dog’iston she’riyatining darg’asi bilan birga berilganidan bir hikmat izladim. Rasul Hamzatovning “O’zbekiston” nashriyotida chop etilgan “Umr karvoni” kitobini o’qigan edim. Shoirning o’z tili, xalqi uchun kurashchan inson bo’lganligi, hukmron sinflar oldida ona zaminining urf-odatlarini dadil namoyon etgani menda yaxshi taasurot qoldirgan edi. Bizning shoirda ham shu xususiyatning ustunligi kishini xursand qiladi. Ikkisi ikki dunyoning odami, ikkisi ikki xalqning himoyachisi, ikkisi ikki tilning ifodachisi, biroq ikkalasi ham o’z xalqini jonidan sevuvchi bu millatparvar shoirlarning bir sahifada uchrashishgani bejiz emas. Gazeta xodimlari “etti o’lchab bir kesuvchilar”. Hamma narsaning ikir-chikirigacha o’ylab qilishadi. Balki kimningdir she’rlarini birga berishga istihola qilishlari mumkin edi, biroq o’zaro solishtirilishi, taqqoslanishi, birga tahlil qilinishi mumkin bo’lgan holatni ko’z oldilariga keltirib va bu raqobatda shoirimizning uyaltirib qo’ymasliklarini mulohaza qilib, yanglishishmagan.
Zukko, o’ziga ishongan talabalar ustozi bilan xotirjam muloqot qiladi. Zo’rma-zo’raki yurganlari esa iloji boricha “tanbehchi”dan qochadi. Darg’aning durdonalari va uning tagidan berilgan she’rlarni o’qib, tayyor imkondan foydalandim–ikkala shoirni tahlil qila boshladim. Nodir Jonuzoq she’riyatidagi falsafiy ruhning kuchliligi, mulohaza-mushohadaning chuqurligi, kichik jumlalarda keng ma’nolarning singdirilishini ko’rib, ustoz-shogird maqomida domlasidan hayiqmaydiganlar sirasidan ekanini angladim.
Har qanday bezab-bejalmasin, nusxa va soyalar hech qachon asliyatning o’rnini bosolmaydi. Avardan rusga, rusdan bizga kelguncha boyaqish so’zlarning uzoq yo’lda charchagani sezilib turibdi. Rus tilidan Orif Tolib tarjimasi orqali berilgan uchta she’r bilan shoirimizning uchta she’rini muqoyasa qilib, tarozining bizniki tomon bosayotgani meni hayron qoldirdi. Ijodda “bizniki”, “uniki” degan gap yo’q, albatta. Rasul Hamzatov she’rlarini yigirmaga yaqin tarjimon qo’lidan olib o’qiganman. Ikki ijodkorning she’rlarini bir vaqtda o’qigan o’quvchi avar shoirining ijodi bilan oldindan tanish bo’lmasa o’rtadagi farqni ko’rib, taajjubga tushardi. Ha, tarjimada gap ko’p ekan-da. Muqoyasada mashhur inson bilan hali adabiyot ostonasini endi bosib o’tayotgan ijodkorning tenglashtirilishidan kimningdir ko’ngli og’rinsa, gazetaning shu yilgi 23 yanvar sonini varaqlab, fikrimning nechog’lik to’g’ri yoki noto’g’ri ekanini kuzatib ko’rishsin.
Yangilik va mo»jiza hamisha bir-biriga qarama-qarshi fikrlarni paydo qilgan. Iste’dodning na yoshga, na unvonga va na tilga bo’ysunmasligini bilasiz. Bundan 10-15 yillar oldin Mahmud Sa’diyning bir fikrini o’qigan edim: –“Nazar Eshonqulning “Maymun yetaklagan odam” hikoyasini tarozining bir pallasiga, shu paytgacha yozilgan nasrlarni ikkinchi pallasiga qo’ysam, birinchisi bosadi”. Nasrning tamal toshlarini qo’ygan Abdulla Qodiriy, Abdulla Qahhor, Oybeklarni ko’z oldimga keltirib, bahoda biroz hayajonga berilish bor, deb o’yladim. Biroq, “daraxtning uchi bekorga qimirlamaydi”.
O’tgan yili matbuotdagi bir xabarni o’qib, hayratga tushgan edim. Andijondagi maktablardan birining 8-sinf o’quvchisi texnikada men tushunmagan qandaydir yangilik yaratgan. Ixtironi fizika fanidan akademiklikkacha ko’tarilgan insonlar emas, aynan kimlar uchundir “og’zining suvini oqizib yurgan” bola qilgan. Bu tasodif emas, albatta. O’qib, o’rgangani bilan mo»jiza yaratish mumkin bo’lsa uning qilgan ishi allaqachon amalga oshgan bo’lardi. Bu yerda bir ilohiylik, Yaratganning xos nazari borligi ko’rinib turibdi. Taassurotimning kuchi sabablimi yoki xudbinlikka boribmi, o’zimiznikidan ustunlikni axtargan bo’lsam, aziz o’quvchilarimdan uzr so’ragan holda taqqoslashga chek qo’yaman. Haqiqiy talant shuhratga ham, o’rin-martabaga ham, olqishlarga ham uchmaydi. Xokisor shoirni maqtov yeydi. Maqtovdan ko’ngli og’rigan shoir –chin shoir. Nodirni xijolatga qo’ygim kelmadi.
O’zbekistonda xizmat ko’rsatgan xonanda Jo’raxon Rahimovning bir qo’shig’i bor edi: (she’r kimniki ekanini eslolmadim)
Kimgadir yoqar lola,
Kim atirgul shaydosi,
Men uchun rayhon a’lo,
Rayhonning yo’q bahosi.
Rayhonning boshqa gullarga nisbatan hidi o’tkir, Uni oyoq ostiga tashlash mumkin emas, deya e’zozlashadi. Yo’llarda o’sib yotganini ko’rgan yo’lovchi uzib olib, hididan ko’ngli yorishadi, birpas chakkasiga taqib yuradi-da, tezda unutib, uni biron joyda qoldirib ketadi. Rayhonni hech kim pulga sotib olmaydi. Sotadiganlar ham yo’q. Demak, uning o’lchovi, bahosi yo’q. “Bebaho” degan so’zni ikki tomondan tortqilasa
ham bo’ladi. Bizning ijod xalqi ham shunday. Qadr-qimmati tarozida o’lchanmaydigan, og’ir palla uchun talashib-tortishmaydigan, xotinining zardasi qulog’iga kirmaydigan, nonushtasi quruq nondan bo’lsa ham uni zo’r ishtaha bilan tanovul qiladigan, yirtiq botinkasidan yomg’ir o’tsa ham xirgoyi qilib yo’l bosadigan shoir xalqimiz shunaqa –bebaho.
Qorni och qolgan xo’kiz osmonga qarab bo’kiradi. Qo’ylar esa yerga tikilganicha jimgina ochidan jon berib qo’ya qoladi. Bizda shunday iste’dodlar borki, boshqa o’lkalarning dunyoga mashhur shoirlaridan ustun, qalami ularnikidan o’tkir, gaplari ularnikidan bama’ni. Biroq, yuqorida aytdim-ku, rayxon hech qachon o’zini taroziga solmaydi, qo’ylar osmonga qarab ma’ramaydi.
Kalta kesilgan sochni bizning Xorazmda “gechchining quyrug’i”, deb atashadi. U yoqdan-bu yoqqa bilanglab yotgan sochga g’ashi kelgan bir onaxondan chiqqan gap bo’lsa kerak bu. Gazetada chiqadigan taqrizlarni ham shunga o’xshataman. Taqimiga tushib turgan uzun sochlarni “gechchining quyrug’i”ga o’xshatib qo’yishadi. (Moddiy tomondan rag’bat bo’lmaganiga yarasha ma’naviy tomondan ko’nglingizni to’ldirishsa ekan. Yaxshiyam internetda gonorar ishlash uchun sahifa joyi ustida talashish yo’q.) Matbuotni mo’ljallagan taqrizchining aytmoqchi bo’lganlari bo’g’zida qolib ketadi, xuddi choysiz chaynalgan nondek. Shu sababli ham ushbu maqolamni gazeta uchun mo’ljallamadim. Ichimdagi borimni to’kib, orqayin va istiholasiz gapirmoqni niyat qildim. Demak, joy va makon qayg’usi yo’q, faqat maqsad bitta –o’quvchining vaqti zoega ketmasa va zerikmasa bo’ldi. Keling, imkoniyatdan foydalanib, meni ohangraboday tortgan she’rni to’laligicha sizlarga havola etaman.
Yolg’izmasman-
Hamroh har ishda
Yelkamdagi ikki farishta.
O’tar ekan kunlar, haftalar,
To’lib borar yuz, ming daftarlar.
Dam olmaydi, uxlamas yotib –
Charchamaydi bu ikki kotib.
Oppoq daftar birin qo’linda,
Qora daftar tutgan so’limda…
Bilmas edim bu gaplarni, oh,
Ko’rib qoldim bir kun banogoh.
Chap yelkamda o’tirgan malak,
Tinmay yozar, ulgurmay halak.
Ikkinchisi ham garchi bedor,
O’zim kabi o’tirar bekor.
Ora-sira esnab qo’yadi,
Qay ishimni eslab qo’yadi.
Bunisi-chi, tinmaydi sira,
To’lib borar qora xotira.
O’yimni ham shartta yozadi,
Yozadi-yu, muhr bosadi…
Ko’nglim cho’kib kuzatmay qo’ydim,
Nigohimni uzatmay qo’ydim.
O’tar ekan kunlar shu zayil,
Bir kun yana uyg’ondi mayl.
Qaradim-u…hayratim oshdi,
Ko’zlarimdan sevinchim toshdi.
Qanday go’zal –band edi ishda
O’ng yelkamda turgan farishta.
Qalam bilan ko’nglim titardi–
Chapdagidan ko’proq bitardi!
Bitar edi tinim bilmasdan,
Hech nimaga parvo qilmasdan.
Daftariga soldim-u nigoh,
Anglab yetdim… Bu ne hol?!
Evoh…
Ishsiz qolib o’ngda bechora,
Daftar tutmish u ham qop-qora…
Rahmatlik onam choy va ovqatga tindirilgan suvni ishlatardilar . Katta bidon va bir necha chelaklarda limmo-lim to’lib turgan suvlarga ko’zim tushganida ko’nglim yayrab ketardi. Suvlarning sekin jimirlab turishi xuddi “ol, meni ich”, deyayotgandek bo’lardi. Tagining loyqasi ko’rinib turgan bo’sh chelaklar esa kayfiyatimni tushirardi. Xayolimga bo’sh chelaklar meni sovuq bir narsadan ogoh etayotgandek tuyulardi. “Farishta” ni o’qiganimda hayotning o’ng va chaplari haqida o’yladim. Baxtli onlarni limmo-lim chelakka, g’am-g’ussali kunlarni esa bo’sh chelakka o’xshatdim.
Yaqinda Nodir Jonuzoqning “Mehribonim” kitobiga taqriz yozib, matbuotda e’lon qilgan edim. Uning ijodiga qayta yuzlanishimga sabab nima, degan savol tug’ilishi mumkin. Men ham bir savol bilan murojaat etmoqchiman. Aytaylik, ko’chadan ikkita qiz o’tib ketyapti. Birinchisi did bilan kiyingan, sochi yangi modada turmaklangan. Unga havas bilan bir qarab qo’yasiz. Ikkinchi qizning qop-qora, yo’g’on sochi tovonigacha tushgan. To’g’risini ayting, bunisiga ko’zingiz tushishi bilan bir qarab o’tib keta olasizmi? Yo’q, unga ikkinchi marta yana qaraysiz, balki uchinchi marta ham qaragingiz kelar? Shu qizning egniga atlas va do’ppi kiygizib ko’raylik, shaharning qora-qura kiyimlariga o’rgangan nigohingiz uni qayta-qayta kuzatmaydimi? Qayta qarashingiz uning go’zalligigami? Yo’q. Sizni o’ziga tortayotgan, ko’nglingizda o’zingiz ham tushunib yetmayotgan ezgu tuyg’ularni uyg’otgan, sizni qayta qarashga majbur qilgan narsa uning milliy liboslarida.
Ayni soch haqida gapirayotganimda sakkiz yashar nevaram oldimga kelib:– “Buvi, agar onam sochimni kesmaganlarida mana shu yerimga kelardi”,– dedi sochini beligacha tortib. Ko’rdingizmi, milliylik tuyg’usi hali bu narsaning qadr-qimmatini anglamaydigan murg’ak qalblarda ham mavjud. Nodirning she’rlarida og’izga olishga arziydigan, maqtovga loyiq jihat misralar zimniga mohirlik bilan singdirilib yuborilgan milliylik, imon tuyg’usining balandligida.
Ishq-muhabbat mavzusidagi she’rlar ko’zoynaklarning “plyus”ini oshirgandan oshirdi. Nodirning falsafona ruhga burkangan she’rlari ko’zimning nurlarini yesa ham roziman.
O’ng va chap, yaxshi va yomon farishtalar haqida o’ylashga vaqtimiz tig’izligidan, balki umuman yo’qligidan ikki yelkamizdagi yukdan ogoh etuvchi she’r bu.
Bilmas edim bu gaplarni oh,
Ko’rib qoldim bir kun banogoh.
Bilmasdan yurgani –yoshligi, bilib qolgani keksalik. “Yoshlik-yarim jinnilikdir” bo’lsa , demak qora daftar yoshlikning o’zidayoq to’ladi. Bilganimizda esa g’isht qolipidan ko’chgan bo’ladi , chapni o’ngga aylantirish esa dushvor.
Bir qaraganda she’rda yumor ustunlik qilgandek. She’rning xulosasi oldin sizni kuldiradi, keyin yig’latadi. O’ng farishtadan umid qilib, ko’ngli ko’tarilgan “men”ning aldangan holati aks ettirilgan joyda yumor bor. Biroq, bu achchiq yumor ko’p narsalarga befarq, beparvo, yengil va mas’uliyatsizlik bilan qaragan bizlarni xushyor torttiradi, tavbaga yetaklab, dilimizni poklaydi. Asarning kuchi shunda.
O’qishning birinchi kuni darsi tugagan 1-sinf nevaramni olishga bordim. U meni ko’rishi bilan oldimga otilib keldi. “Sog’inib qoldingmi? – so’radim meni quchoqlab uy tomon tortqilayotgan nevaramdan. –“Yo’q, sinfdoshlarimning oldida xorazmcha gapirib qo’ymang, deb qo’rqib ketdim”. Nodirning she’rlaridagi yumor ham xuddi meniki kabi kulishni ham, yig’lashni ham bilmaydigan holat. Norastaning soddaligi kuldirdi, na u yoqlik, na bu yoqlik bo’lolmagan arosatdagi umrimning armonlari nevaramda ham davom etishini o’ylab, ko’nglim xira bo’ldi.
Shoirning mahoratini ko’pincha uning sezgirligidan, boshqalar sezmagan, ko’rmagan narsalarni payqaganidan izlaymiz. Biroq, bu she’rda unday xususiyat yo’q. She’r sizni “men shuni bilmagan ekanman”, deyilguvchi taajjubga sololmaydi. Ikki farishta haqida taqvodor insonlar doimo o’ylaydi, keksalar buni tez-tez eslab, hayotini sarhisob qiladi. Amalida adashishsa ham, biroq yomonlarning “omin” deyishini ko’pchilik yaxshi biladi Unda ijodkorning mahorati nimada? Hamma bilgan, oddiy, hatto aytilaverib, eslanaverib siyqasi chiqqan narsalardan yangilik yaratib, uni o’qimishli qila olganida. Shoir she’rlarida ko’p uchraydigan – imon tuyg’usiga bo’lgan e’tiqodning o’zi maqtashga arziydigan jihat. Bu fikrni she’rning badiiy shakliga nisbatan ham aytish mumkin.
Uy bekasi birinchi navbatda kechqurungi ovqatga nima qilishi lozimligini o’ylaydi. Bezalgan dasturxonga oldin erini, keyin bolalarini chaqiradi. Shoirga kelgan ilhom oldin mazmunni chorlaydi. Shakl ota va onaga –ilhom va mazmunga bo’ysunuvchi boladir. She’rlarda bayon yo’q, o’zini ko’rsatish uchun urinish yo’q, yozishim kerak, degan o’y bilan yozish yo’q. Har bir she’r aniq mavzu yoki fikr asosiga qurilgan. Ularning hukmroni dasturxonga birinchi bo’lib o’tiruvchi salobatli ota – mantiq. Mantiqqa tirgak bo’layotgan shaklning esa hech biri domlasidan qochuvchi shogirdga o’xshamaydi.
“Navoiy” she’ri haqida gapirishdan oldin (aslida gapni shundan boshlashim kerak edi) mening kabi ta’sirlanib, mening kabi xulosalarga kelishingiz, menga hamfikr, hamqarash bo’lishingiz uchun bu she’rni ham to’laligicha sizlarga havola etsam.
Sirlarini ochar asta Navoiy,
Goh hazin, goh masrur sasda Navoiy.
Ishq do’konin bunyod qilmish muhtasham,
Har g’azali –gulgun rasta, Navoiy.
Oshiqadi unga bemor oshiqlar,
Ulashadi shifo xasta Navoiy.
Ulus dardin shimar dilga damo-dam,
Sevinch sochar dasta-dasta Navoiy.
Chechaklarga chang solganda g’addorlar,
Hayot shavqin ko’rar xasda Navoiy.
Muxoliflar bigiz sanchsa giz-gizlab,
Qalam yo’nmas alam-qasdda Navoiy.
Ko’k toqiga ot qo’ysa-da xayoli,
Pok nazari mudom pastda Navoiy.
Shaydo dillar davrasida soqiy ul,
Ishq mayidan mangu mast-da Navoiy.
Do’stlar, shoir bo’lolmasak, ayb etmang
Bir millatga o’zi bas-da Navoiy!
She’r o’qishning ham zamoni bor ekan. Yoshing o’tgandan so’ng yoshlik mavzulari ko’nglingga o’tirmay qolarkan. Saksoniga kirgan shoirning “o’ldim-kuydim”iga ko’zim tushsa xafa bo’lib ketardim, har kim yoshiga yarashgan gapni gapirsa-da, deb. To’g’ri, birovning qalamiga hukmronlik qilolmaymiz. Birovning aytajak so’ziga to’sqinlik qilishga haqqimiz yo’q. Ijodkor uchun yoshning ahamiyati yo’q, u o’zi uchun yozmaydi, xalq uchun xizmat qiladi, deylik. Yoshi bir joyga borib qolgan shoirning xalqi unga farzand va nevara. Farzand va nevaralarga ishqni o’rgatguncha axloq-odobdan gapirsa mantiqqa erishgan bo’lardi, deb o’ylayman.
Bir kuni nevaram bilan taksiga chiqdik. Mashinada ikkita yosh qiz o’tirgan ekan. Baland ovozda qo’yilgan chet el ashulasi qulog’imga yoqmadi. –“Musiqani o’chiring”,–dedim sochlari oppoq haydovchiga. Tezda o’chirdi. –“Nuroniy yoshda ekansiz, undan ko’ra yoshlarga nasihatli gaplaringizdan gapirib o’tiring”,–dedim. –“Men Moskvada o’qiganman. Ikki yildan so’ng sakson yoshga kiraman. Uyda o’tirolmayman, pul topishga o’rganib qolganman. Puling bo’lmasa yashashning nima qizig’i bor”,– deya nasihat qildi o’zimizning millatimizdan bo’lgan kirakash “otaxon”. Bu gaplarni nima uchun keltiryapman? Nodirning ijodiga bag’ishlab yozgan oldingi maqolamda bir gapni aytgan edim: –“Uni tanimaydiganlar keksa odam deb o’ylashsa kerak”. “Aql boshda emas, yoshda”, deganlari shu-da. “Qirqiga kirib quyulmagan” demay, saksoniga kirib songa kirmagan kirakashga o’xshaganlar uchrab turgan zamonda Nodirning milliy qadriyatlarimizni tinmay targ’ib qilishini, axloq-odob mezonlarini she’rlariga dastak qilib olganini yana bir bor ta’kidlab qo’ygim keladi. Qizlarning (nevara qizlarning) kamon qoshi, shahlo ko’zi, xipcha beli haqida umr bo’yi kuylab o’tgan qaysidir keksa shoir Navoiy haqida biron narsa deganmikan? Navoiyni unutgan, uni esdan chiqarganlarning e’tiborini qaratish uchun pari-paykarlarning xayolidan bir zum uzoqlashib, bobokalon shoirimizni yodiga olganmikan? Ayni istayotgan jabhalarimni Nodir ijodidan topganim meni quvontirdi.
Chechaklarga chang solganda g’addorlar,
Hayot shavqin ko’rar xasda Navoiy.
Inson fe’l-odati o’zi kabi turli-tuman. Xush hid taratib turgan gulni shartta uzib, saldan keyin yo’l betiga tashlab ketuvchi beparvolar ham, ko’chada yotgan chalajon qushni uyiga olib kelib, parvarishlab, yana uchirib yuboruvchi ko’ngli bo’shlar ham bor.
Yaqinda yo’lda ketayotib, o’ttiz yoshlar atrofidagi yigitning yangi qurilayotgan binoning zinasiga boshini qo’yib yotganicha osmonga qarab qotib yotganini ko’rdim. Mast desang, ertalabdan ichib oladigan kimsaga o’xshamayapti, kiyimlari binoyiday. Ayolligimga borib, bir narsa qilolmayapman. –“Ey bola, bu yoqa qara. Bu yigitning og’zini hidlab ko’r-chi, balki mast emasdir, yuragining mazasi bo’lmagandir ”,– kattalarga o’xshab nariroqdan qochayotgan bolani chaqirdim. Oldimga og’rinib keldi. “Katta arava qaerdan yursa, kichigi ham shu yo’ldan yuradi” –buncha dono bo’lgan-a , bu bobolarimiz. Kattalar qochayotgan joyga bola qadam bosarmidi? –“Ozgina ichgan shekilli”,–ikkilanib aytilgan gapga ishonmadim, gapini o’zining manfaatiga mosladi. Hech narsa bo’lmagandek sumkasini o’ynoqlagancha yugurib ketdi. Bir amallab chorasini topdim– harna xizmat yuzasidan mas’uliyat sezuvchi ko’k formaliga xabar berdim.
Salqin havoda kallasini betonga tashlab, g’alati holda yotgan yigit hech bir yo’lovchining ichini uvishtirmadi. Uch-to’rtta erkak mening chaqirib qolishimdan qo’rqibmi, ko’zi tushishi bilan nariroqdan qochaverishdi. Evoh… bu na hol?! Qachondan beri odamlar bu taxlit robotlarga, temir yuraklarga aylanib qoldi? Axir bizlar qatoridan ayrilgan chumolini erinmay joyiga olib boruvchi Payg’ambarning avlodlari edik-ku! Qarang, Navoiy bobomiz bunday g’addorlarni besh asr oldin aytib ketgan ekan-a. Gul uzuvchilardan xafa bo’lib yuribman, tirik insonga qilingan munosabatni qanday sharhlay.
Bunday beshafqat, behislardan Nodir Jonuzoqning ham dili og’rigan. Bundaylarni eng sodda, biroq o’rinli tashbih –“Birov” so’zi bilan ifodalagan.
Ishtahasi karnay,
Nafsi o’ta sog’,
Oshqozoni bilan o’lchar savobni.
“Jigar!” deb bag’riga bosayotgan chog’
Xayolida o’ylar jigar kabobni…
Turkum ichida Oybek haqida ham she’r bor. Sanoqli satrlar yozuvchining achchiq biografiyasini esimizga soladi.
Keling, bu she’rni ham birga o’qiylik:
Xayol surar yuksak taxtda o’tirib,
Milliy bog’da makon quribdi Oybek.
Tuban dunyolardan yuzin o’girib,
Navoiyga qarab turibdi Oybek.
Qo’lida kitobi…
Ammo dilida –
Qog’ozga tushmagan milyonlab hasrat.
Tili lol… So’zlaydi qushlar tilida,
Uni tushunguvchi –birgina Hazrat…
“Eng xavfli dushman do’stingdan chiqqani”. Iste’dodning g’animi o’zining ichida –qalam egalari orasida. Yozuvchini to’shakka mixlagan, qo’lidan qalamini tushirgan, tillarini lol qilganlar davrimizning aqlli, dono, bilimdon odamlari edi. “Gadoning dushmani gado bo’ladi”. “Mantiqut-tayr” kitobini qo’lidan qo’ymay ulg’aygan Navoiy haqida, bu voqealarni hikoya qilgan “Navoiy” romani haqida so’zlaydi bu she’r. Nodir qisqa satrlarda buyuk siymoning salobatini chiroyli tasvirga olgan:
Tili lol… So’zlaydi qushlar tilida,
Uni tushunguvchi –birgina Hazrat…
Dard chekkan dardkash. G’addorlardan iztiroblar ko’rgan Hazrat o’zi kabi azob chekkan avlodining qismatini asrlar osha kuzatib, ruhlari ozor tortgandir. Ilohiy umr kechirgan bunday insonlarning ruhlari ham ilohiylik kasb etadi. Balki, ular hozir birgadir. Bu dunyodagi azob-uqubatlari haqida jannatlararo sayr qilib, bir-birlariga so’ylab berishayotgandir.
Ushbu yozganlarim ko’nglimga ingan o’ylarim asnosida yuzaga keldi. Balki maqolada yangilik yo’qligidan, professional tarzda yondashmaganimdan, badiiyati haqida og’iz ochmaganimdan qaysidir mutaxassisning ko’ngli to’lmas. Maqsadim juda oddiy edi – Nodirdek shoirimiz borligini bilmaganlarga bildirib qo’yish.
