Инсон доимо ўз қалбига йўл излайди. Азалдан шундай бўлган. Бу гўё худони излаш каби улуғ ҳодиса. Ўз қалбига йўл тополган одам худони ҳам топади. Бу йўл турлича бўлиши аниқ. Аслида шеърият ҳам инсоннинг ўз қалбига йўл излаши, ўзини кашф этиши билан боғлиқ ҳодиса. Жаҳон мумтоз шеъриятини кузатсангиз, бу жараён турлича содир бўлганига гувоҳ бўласиз.
ЭНГ ЗАВҚЛИ МАШҒУЛОТ –
ҚАЛБИНГНИ ТОЗАЛАШ…
Таниқли шоир Эшқобил Шукур билан суҳбат
– Чинакам шеърнинг ёзилиши – ўзига хос сирли, фавқулодда ҳодиса. Тўртта қофияни жуфтлаган билан шеър пайдо бўлмаслигини салгина адабий диди бор киши, албатта, тушунади. Шу боис мутахассислар шеър ёзилмайди, балки рўй беради, дейишади. Хўш, шундай бўлса, у қандай рўй беради? Айтайлик, сизда…
– ХХ аср донишмандларидан бири Асқад Мухтор: “Бир донишманд, мен вақтнинг нима эканини тушунаман, лекин “Вақт нима деб сўрасалар?” жавоб беролмайман, деганидек, мен ҳам шеър нима эканини биламан, лекин унинг қандай ҳодиса эканини аниқ тушунтириб беролмайман”, деган.
Шеър, албатта, қалбга, руҳга хос ҳодиса. Демак, руҳингизда нимадир рўй бермаса, шеър пайдо бўлмайди. Аввало руҳда нимадир рўёбга чиқиши керак.
Инсон доимо ўз қалбига йўл излайди. Азалдан шундай бўлган. Бу гўё худони излаш каби улуғ ҳодиса. Ўз қалбига йўл тополган одам худони ҳам топади. Бу йўл турлича бўлиши аниқ. Аслида шеърият ҳам инсоннинг ўз қалбига йўл излаши, ўзини кашф этиши билан боғлиқ ҳодиса. Жаҳон мумтоз шеъриятини кузатсангиз, бу жараён турлича содир бўлганига гувоҳ бўласиз.
Шарқда инсон ишқ орқали ўз қалбига йўл излаган. Ишқи мажозий, ишқи илоҳий деган тушунчалар шундан пайдо бўлган. Одам ўз қалби сари қанчалик кириб бораверса, у шунчалик улғайиб боради ёки, аксинча, қалбидан қанча чекиниб борса, шунчалик майдалашиб қолади. Шарқ шеъриятининг ҳамма сара гуллари ишқ тупроғида ўсган.
Ғарбда кўпроқ тафаккур орқали бу йўлни излашган. Лекин бу дегани мазкур жараёнда туйғунинг иштирокини инкор этиш дегани эмас. Унда лидер шох – тафаккурга туйғу пайванд қилинган ва бу пайванд жаҳон хазинасига ўзининг олтин меваларини берган.
Япон шеъриятида бу йўлни табиат орқали излаганлар. Улар инсон қалбининг табиат билан туташган нуқталарига урғу берганлар, айни шу нуқтада моҳиятни кўрганлар. Инсон ўз қалбига табиат орқали боради. Буни япон мумтоз шоирлари ўзларининг ғаройиб ҳайкуларида исботлашган.
Ишқ… Тафаккур… Табиат… Буларнинг учтаси ҳам муҳим. Шу уч жиҳат бирлашганда жаҳон шеъриятининг мумтоз тимсоли кўриниш беради.
– Ижодда илҳом деган тушунча бор. Шоирларнинг аксарияти илҳом келмаса, ёзолмайман, дейишади. Лекин “Илҳомни кутиб ўтириш шарт эмас, керак бўлса, уни авраб келтириш лозим”, дейдиган сўз усталари ҳам йўқ эмас. Сиз қандай фикрдасиз?
– Кутиб ўтирсангиз, келмайди. Илҳом қалб меҳнатини, изтиробни талаб қилади. Изтиробнинг иштирокисиз қилинган ҳар қандай ижод сохтадир. Бундай илҳомнинг боласи ўлик туғилади. Ижодий изтироб деганда зинҳор кўкракни ерга бериб, олти ойлаб дустаман тушиб ётишни тушунмаслик керак. Бу ҳол дунёни идрок этиш, моҳиятни англашга бўлган интилишдир. Бу ҳақда аввал ҳам ёзган эдим. Бунинг завқини фикрлаётган одам яхши билади. Лев Толстой гурунгларидан бирида Чеховга айтади-ку: “Шу дамда қаттиқ изтироб чекким келаяпти”, деб. Биз юқорида қалбга йўл ҳақида гаплашдик. Қайғу ҳам қалб эшикларини очади. Лорканинг “Энг қайғули шодлик” ибораси шунга ишора бўлса керак.
Илҳом ажойиб ҳодиса. Одамни баландларга кўтаради. Майда-чуйдалардан ажратиб олади. Буни боболаримиз ҳол деб аташган. Лекин бу ҳолни алмойи-жалмойи эстрада шовқин-суронига ликонглаётган кимсанинг кўпчиган “илҳом”и билан солиштириб бўлмайди.
– Ижодингизга қарайдиган бўлсак, чанқовуз, кўпкари, ўтов каби халқона образлардан унумли фойдаланасиз. Бу сиз туғилиб ўсган жой, муҳит билан боғлиқ бўлса керак…
– Бундан уч йил муқаддам Жанубий Кореяда бўлиб ўтган халқаро адабиёт симпозиумида қатнашдим. Симпозиумда дунёнинг 26 та давлатидан борган адибларнинг ҳаммаси “Мен туғилиб ўсган қишлоқ” мавзусида маъруза қилишлари керак эди. Дастлаб бу мавзу менга жуда майда, тор кўринган эди. Кейин билсам, ижодкорнинг бори шу экан. Мен Боботоғ ўнгирларида, Сурхондарё соҳилларида катта бўлганман. Боботоғ, Оймомо десам, анжуман қатнашчилари “Тоғни бобо дейиш, ойни момо дейиш сизларда қачон пайдо бўлган?” дейишди ва бу образли талқинлар адабиётнинг ибтидоси эканини айтишди. Дейлик, тоғни бобо тимсолида кўриш ё дарёни она тимсолида, ойни момо тимсолида кўриш мурғак юракда шеъриятнинг илдиз отиши, Ватанни англашнинг бошланиши эмасми? Гоҳо мени, кун бўйи компьютерга осилиб ётган болакай тоғни бобо, ойни момо, дарёни она сифатида қабул қила олармикин, деган ўй қийнайди.
Мен туғилиб ўсган қишлоқнинг атрофида 60 километрлик кўламда қадимги зурдуштийлик, буддизм, ислом билан боғлиқ ёдгорликлар кўп. Кейинроқ мен бир нарсани англадимки, бу тарихлар қайсидир маънода менинг руҳимда яшаб келаяпти экан. Аждод ва авлод дегани шунчаки гап эмас, бу тушунчада қондан қонга ўтиб келаётган тафаккур ва туйғу мужассам. Биз азиз инсонларнинг давомимиз.
Шунинг учун мен минг йиллар олдин Болаликтепада ё Куёвқўрғонда кезганман десам, қайсидир маънода бу ҳам рост.
Халқ қўшиқлари, афсоналар, ривоятлар, маталлар, иборалар қанчалар қадрли. Чунки уларда боболаримиз ва момоларимизнинг руҳи ва сўзи бор. Шунинг учун оддий ибора ҳам авлиё ҳассасининг четидан унган куртакдай таассурот беради.
– Айрим шеърларингиз остидан бахши боболарнинг мастона овози келаётгандай туюлади. Айниқса, “Ҳоййо-ҳуйт, ҳоййо ҳуйт”, “Аҳай-аҳа-ҳай, аҳай-аҳа-ҳай…”, “Ҳўўўш-ҳўўўш… Ҳўўш…”, “Сочала сочингиз, сочала”, “Чўжалари чўлда қолган бой бола…” сингари халқона айтимлар, оҳанглар асосидаги шеърларингизда фольклор таъсири яққол сезилади…
– Халқ оғзаки ижодининг кучи нимада? Ҳар қандай ғоя дастлаб информация шаклида айтилган, лекин бадиий йўл билан одамларга сингдирилган. Биз эртаклар ичида яшаганмиз. Эртаклар, афсоналар, достонларда халқ ўзининг эзгу ғояларини бадиий йўл билан ифода қилган. Шундай қилинса, сингдириш қулай бўлади, деган. Аслида динларда ҳам шу. Осмон китоблари – Қуръон, Инжил нақадар улуғ бадиият билан йўғрилган. Халқ оғзаки ижодида бирор бир образ ё деталнинг мажбурлаб тиқиштирилганини кўрмайсиз. Ҳаммаси самимий ва табиий. Мен ўзимни фольклоримизнинг билимдони деб айтолмайман, мен унинг мухлисиман.
– Шеъриятда, айниқса, Шарқ шеъриятида Ой образига мурожаат қилмаган шоир йўқ бўлса керак. Сизнинг шеърларингизда ҳам ой образига кўп дуч келамиз. Энг қизиғи, сиз Ойнинг ўзи билан чекланмасдан, янги иборалар ҳам ясайсиз. Масалан: Ойўчоғ, Ойбулут, Ойботар, Ойбодом ва ҳакозо. Бу ҳақда ўзингиз ҳам ўйлаб кўрганмисиз?
– Бундан икки минг йил олдин ҳам одамлар Ойга қараб ўйга толганлар, Ойда ўз қадрдони тимсолини кўрганлар. Бундан икки минг йил кейин ҳам шундай бўлади. Ой нафақат Она Еримизнинг йўлдоши, у инсоннинг ҳам мангу йўлдошидир. Ойга қараб ўй суриб ўтирган одамнинг кўнглида туйғулари уйғонади, у бошқача бўлиб қолади, муҳими, ўзига яқинлашади. Ҳатто бўри ҳам ойга қараб увлайди. Нега шундай? Бунда бир сир бор. Қуёшга қараганда бундай бўлмайди-ку. Хуршид Даврон бир гурунгимизда айтганди: “Одамзот аждодлари олдин Ойда яшаганмикан, кейин бир сабаб билан Ерга кўчиб келганмикан, деб ўйлаб қоламан. Йўқса, инсон Ойни бунчалар яхши кўрмасди”. Мен ҳам бундан тўрт йил бурун газетага бу ҳақда шундай ёзгандим” Қайсидир замонларда Ойни кимдир биринчи бўлиб “Оймомо” деб айтган. Ана шу одам ҳақиқий шоир!”. Ҳамма гап шунда! Қандай яхши образ бу! Шу образ сабаб одамлар Ойни тирик бир тимсолда кўрадиган бўлганлар ва асрлар мобайнида унга сирларини айтиб келганлар. Ҳатто тили чиқаётган гўдаклар кўп сўзлардан олдин “оймомо”ни айтадилар. Бу образнинг неча минг йиллик йўлни юриб келаётганини тасавввур қилиб кўринг. Қарангки, шунда ҳам у қариб қолмаган.
– Ҳар битта шеър, аввало, шоирнинг ўзига, ички “мен”ига қаратилган хитоби, дейиш мумкин. Шу боисми, исмингиз қайд этилган шеърларингиз ҳам талайгина. “Ў, яна ўшами… Ўша… Эшқобил”; “Қушдан илдиз олдим, қанотни гулдан – Эшқобил эмасман энди мен…”; “Қайтингиз, қарғалган гумроҳ аёллар – Эшқобил ерда йўқ…”; “Бу кеча бағрида ёлғиз қолишган – Муҳаббати билан Эшқобил Шукур”; “Че Гевара қайтди, Робин Гуд қайтди – Эшқобил қайтмади ҳамон урушдан…” – булар шеърларингиздан келтирилган айрим мисоллар. Шоир ўзини, ўз исмини яхши кўргани учунгина шеърга киритмайди, албатта. Тўғрими?
– Мактабни битириб, университетда ўқиб юрган кезларимизда Дўрмонда бўлган ёш ижодкорлар семинарида қатнашганман. Ўшанда 19 ёшда эдим. Шунда баъзи адабиётшунослар сиз исмингизни ўзгартириб, тахаллус билан ёзсангиз бўлар экан, исмингиз адабий доираларга мос эмас, дейишган. Лекин мен исмимни ўзгартирмадим. Ота-онам шу исмни маъқул кўришган экан, отадан ўзиб, энадан тўзиб нима қиламан, дедим. Сиз келтирган мисраларга исмимни яхши кўрганимдан киритган эмасман. Ўз-ўзини тафтиш қилиш, таҳлил қилиш жараёнларида шундай бўлган бўлса керак. Ижодкор ўзи билан ўзи кўпроқ ёлғиз қолиши керак. У аввало ўзини ўрганиши, ўзини тафтиш қилиб туриши шарт. Рауф ака ёзган-ку: “Ўйчан кеча тун ичра танҳо, Рауф Парфи қолдик икковлон…”
– Адабиётшуносларнинг мақолаларида, таҳлилларида кўпинча сизнинг исмингиз Абдували Қутбиддин, Азиз Саид каби шоирларнинг исми-шарифи билан бирга саналади. Бунга, чамамда, ўзларингиз ҳам кўникиб кетган бўлсангиз керак. Хўш, бу уч шоир ижодидаги умумийлик нималарда кўринади-ю, ҳар бирининг ўзига хос қиёфасини қайси жиҳатлар белгилайди?
– Биз бирга катта бўлганмиз. Ёшлигимиз бирга ўтган. Талабалар шаҳарчасида ҳайқириб шеър ўқиб юрган кезларимизни ҳозир ҳам соғиниб эслайман. Шеърдан бошқа гурунгимиз ҳам, ташвишимиз ҳам йўқ эди. Бу уч шоир ижодидаги умумийлик ҳақида гапирсам, биз битта авлод вакилларимиз. Бизни озодлик ғоялари бирлаштирган. Ўтган асрнинг 80-йилларида Мирзо Кенжабек бизга бағишлаб “Авлод” деган шеър ёзган эди. “Шукр, сиз келдингиз, ғам йўқ камимдан”, деб бошланадиган бу шеърда шундай сатрлар бор:
Боқсам,
Сўзингизда руҳ ўйинлари,
Иймон ранг кўргузар янгилик билан.
Ўлим-ла довлашар қалб қуюнлари,
Ажал ўйнашади мангулик билан.
Кураш биздан бўлса,
Умид – худойдан!
Кунчиқар юртини кўрингиз озод,
Эй, салаф овози етмаган жойдан
Ватан туркусини бошлаган авлод!
Ўзига хос жиҳатлар ҳақида гапирадиган бўлсам, Абдували ҳақиқий маънодаги оригинал шоир, у тасаввуф шеърияти билан замонавий шеъриятни синтез қилиб, шеъриятимизга янги йўналиш олиб кирди. Тасаввуф унинг қонида бор. Азиз шеърларида ўзига хос образлар, ғаройиб метафоралар тўлқини билан кириб келди. Унинг шеърлари ўқувчидан жиддий интеллектуал тайёргарликни талаб этади. Мен халқ оғзаки ижодини таянч тутдим.
– Шеърият тарихида символизим, футуризм, имажинизм, акмаизим ва ҳакозо …измлар ўзаро “тахт” талашгани бизга маълум. Бугун, мана, модернизм, постмодернизм ҳақида гап бўляпти. Умуман, бунақа “…изм”ларга мойил ва бефарқ бўлган ижодкорлар ҳамма даврда бўлган. Сиз ўз ижодингизга четдан қараркансиз, ёзганларингиз кўпроқ қайси “…изм”га хос деб ўйлайсиз?
– Мен бу “изм”лар ҳақида ўйлаб ҳам кўрмаганман. Мен учун муҳими – “Инсонизм” деган оқим. Адабиёт инсон туйғуларини ўрганади ва уларни тасвирлайди. Бир нарса аниқ, инсоннинг туйғулари билан ҳазиллашиб бўлмайди, чунки улар одамни худо билан боғлайди. “Чин юракдан” деган иборани “рост туйғулар билан” деса ҳам бўлади. Тўғри, юқорида сиз санаб ўтган “изм”ларга тааллуқли бўлган зўр шоирлар бор. Лекин мен “изм”ларни эмас, шоир ва шеърни кўришни истайман. Тагор айтган: “Мен шундай мўъжизаманки, ҳар куни бу мўъжизага қараб ҳайратланаман”. Мана бу бошқа гап! Адабиёт бу мўъжизанинг моҳиятини англашга хизмат қилиб келади.
– Шеър, ундаги образ кўп қиррали олмосга ўхшайди. Ҳар бир товланишида у янги жилосини намоён қилади. Битта шеърни ўнта одам ўн хил тушунишининг сабаби ҳам шунда. Шундай бўлса ҳам, баъзи мисраларни ўқирканмиз, муаллифнинг изоҳини эшитгимиз келади. Масалан, сизнинг “Қадимги битиктошларга ёзувлар” туркумингиздаги тўртинчи шеър “Битиктошлар ҳомиласи” деб аталади ва унда “Оғироёқ тошларнинг ҳомиласи – шоирлар…” деган мисра бор. Балки, бу мисрани тушунтириб беринг, дейишимиз ноўриндир, лекин шундай бўлса ҳам, изоҳ берсангиз мамнун бўлардик…
– Шеърни тушунтириш қийин. Шунинг учун ҳам, шеърни тушунтириш уни ўлдириш билан баробар, деган гап бор. Шеър ҳис этилади. Шеър фикрдан ҳам аввал туйғу билан англанади. Унинг энг муҳим сири ҳам шунда. Дейлик, ҳозир бир атиргулга қараб турибсиз, уни қандай тушунтириш мумкин. Атиргулнинг гўзаллиги ҳис этилади. “Оғироёқ тошларнинг ҳомиласи – шоирлар” мисрасига келсак, шоирлар қайсидир маънода мингйилликлар фарзанди, улар ўз руҳларида мингйилликлар руҳини ва овозини жамлайдилар.
Шеърда образ жуда муҳим. Тўғри айтдингиз, образ кўп қиррали олмосга ўхшайди. Ҳар ким ҳар хил қиррасини кўради. Гётенинг машҳур гапи бор: Аёлни биринчи марта гулга ўхшатган шоир ҳақиқий шоирдир, иккинчи марта гулга ўхшатгани эса оддий маҳмаданадир.
– “Шеъриятда ижтимоийлик” деган масалада турли қарашлар бор. Айримлар: “Шеър – кўнгил иши, унга ижтимой масалаларни юклаш нотўғри”, деса, бошқа бировлар: “Шоир ўз даврининг фарзанди, шундай экан, унинг ижодида ижтимоий масалалар албатта бадиий талқин этилиши шарт”, дейишади. Бу ҳақда сиз нима дейсиз?
– Азалда Худо билан Шайтон ўртасида инсон қалби учун қандай кураш кетган бўлса, ҳозирда инсон қалби учун мафкуралар ўртасида ундан ҳам қаттиқроқ урушлар кетаяпти. Бир пайтлар янграган “Шарқни эгалла” (“Владивосток”), “Дунёни эгалла” (“Владимир”) каби чақириқлар энди “Инсонни эгалла” шаклида пайдо бўлди. Бунинг учун дунёдаги аҳли фитналар нималар қилишмаяпти. Тўғри, шеър “кўнгил иши”, лекин шоир ҳар қандай ижтимоий ҳодисага кўнгил билан ёндашади, кўнглининг иши деб қарайди. Менимча, кўнгил ҳам руҳоний, ҳам ижтимоий ҳодиса. Инсонга қарши, виждонга қарши ҳар қандай фитнага шоир кўнглининг жавоби муқаррар бўлиши керак.
Ҳар бир одамнинг ичида худонинг вакили бор. Ана шу вакил одамни хавф-хатарлардан, фитналардан огоҳ этади, сақлайди ҳам. Ҳақиқий адабиёт бизни ана шу вакил сари яқинлаштиради, у билан суҳбат ва мулоқотга ўргатади. Гап шундаки, ҳар биримиз худодан нимани хоҳлаётганимизни айтиб, ҳар куни унга юз марталаб тавалло қиламиз, лекин Унинг биздан нимани хоҳлаётгани ҳақида ўйлаб кўрмаймиз. Одам учун энг завқли машғулот ўз қалбини тозалаб боришдир. Шунинг учун ҳам, “Сўнгги пушаймон – ўзингга душман” деган иборани нисбий маънода тушуниш керак. Масаланинг иккинчи жиҳати ҳам бор: пушаймонлик ҳисси қалбни даволайди. Пушаймонлик – виждондан белгидир.
– Сўнгги йилларда сизнинг она тилимиз сандиғидан олинган бетакрор иборалар, сўзларнинг илдизини аниқлаш, асл ва кўчма маъноларини қиёслаш борасида қилаётган ишларингиздан воқифмиз. Бу катта изланишни талаб этадиган, заҳматли иш. Изланишларингиз самараси адабий жамоатчиликка маълум. Лекин бизни бошқа нарса қизиқтиради: тил соҳасидаги бу изланишлар шоир Эшқобил Шукурга нима берди?
– Йилларни яшаб ўтганинг сайин бир нарсага амин бўлар экансан. Она Тилингнинг қанчалар азиз ва муқаддас эканини англаб борар экансан. Умр бўйи у сен билан бирга, фикрларингда, туйғуларингда, меҳру муҳаббатингда, хуллас, сени одам сифатида тутиб турган ҳамма устунларга таянч эканини илғар экансан. Қўлингдан келса, шу азиз она учун нимадир қилишинг керак.
Оламни ҳижжалаб ўргатган сенсан,
Дилларга туйғулар олиб кирган Сен.
Бутун бир миллатнинг манглайин силаб,
Мангу Она каби кулиб турган Сен.
Осмонлар, оламлар, тошлар, гиёҳлар…
Неки бор азал ва абад йўлида.
Неки бор сўйлаган менга, муқаррар,
Сирларини фақат ўзбек тилида…
Нодир Жонузоқ суҳбатлашди
Манба: «Ёшлик» журнали веб-саҳифаси
ENG ZAVQLI MASHG’ULOT –
QALBINGNI TOZALASH…
Taniqli shoir Eshqobil Shukur bilan suhbat
– Chinakam she’rning yozilishi – o‘ziga xos sirli, favqulodda hodisa. To‘rtta qofiyani juftlagan bilan she’r paydo bo‘lmasligini salgina adabiy didi bor kishi, albatta, tushunadi. Shu bois mutaxassislar she’r yozilmaydi, balki ro‘y beradi, deyishadi. Xo‘sh, shunday bo‘lsa, u qanday ro‘y beradi? Aytaylik, sizda…
– XX asr donishmandlaridan biri Asqad Muxtor: “Bir donishmand, men vaqtning nima ekanini tushunaman, lekin “Vaqt nima deb so‘rasalar?” javob berolmayman, deganidek, men ham she’r nima ekanini bilaman, lekin uning qanday hodisa ekanini aniq tushuntirib berolmayman”, degan.
She’r, albatta, qalbga, ruhga xos hodisa. Demak, ruhingizda nimadir ro‘y bermasa, she’r paydo bo‘lmaydi. Avvalo ruhda nimadir ro‘yobga chiqishi kerak.
Inson doimo o‘z qalbiga yo‘l izlaydi. Azaldan shunday bo‘lgan. Bu go‘yo xudoni izlash kabi ulug‘ hodisa. O‘z qalbiga yo‘l topolgan odam xudoni ham topadi. Bu yo‘l turlicha bo‘lishi aniq. Aslida she’riyat ham insonning o‘z qalbiga yo‘l izlashi, o‘zini kashf etishi bilan bog‘liq hodisa. Jahon mumtoz she’riyatini kuzatsangiz, bu jarayon turlicha sodir bo‘lganiga guvoh bo‘lasiz.
Sharqda inson ishq orqali o‘z qalbiga yo‘l izlagan. Ishqi majoziy, ishqi ilohiy degan tushunchalar shundan paydo bo‘lgan. Odam o‘z qalbi sari qanchalik kirib boraversa, u shunchalik ulg‘ayib boradi yoki, aksincha, qalbidan qancha chekinib borsa, shunchalik maydalashib qoladi. Sharq she’riyatining hamma sara gullari ishq tuprog‘ida o‘sgan.
G‘arbda ko‘proq tafakkur orqali bu yo‘lni izlashgan. Lekin bu degani mazkur jarayonda tuyg‘uning ishtirokini inkor etish degani emas. Unda lider shox – tafakkurga tuyg‘u payvand qilingan va bu payvand jahon xazinasiga o‘zining oltin mevalarini bergan.
Yapon she’riyatida bu yo‘lni tabiat orqali izlaganlar. Ular inson qalbining tabiat bilan tutashgan nuqtalariga urg‘u berganlar, ayni shu nuqtada mohiyatni ko‘rganlar. Inson o‘z qalbiga tabiat orqali boradi. Buni yapon mumtoz shoirlari o‘zlarining g‘aroyib haykularida isbotlashgan.
Ishq… Tafakkur… Tabiat… Bularning uchtasi ham muhim. Shu uch jihat birlashganda jahon she’riyatining mumtoz timsoli ko‘rinish beradi.
– Ijodda ilhom degan tushuncha bor. Shoirlarning aksariyati ilhom kelmasa, yozolmayman, deyishadi. Lekin “Ilhomni kutib o‘tirish shart emas, kerak bo‘lsa, uni avrab keltirish lozim”, deydigan so‘z ustalari ham yo‘q emas. Siz qanday fikrdasiz?
– Kutib o‘tirsangiz, kelmaydi. Ilhom qalb mehnatini, iztirobni talab qiladi. Iztirobning ishtirokisiz qilingan har qanday ijod soxtadir. Bunday ilhomning bolasi o‘lik tug‘iladi. Ijodiy iztirob deganda zinhor ko‘krakni yerga berib, olti oylab dustaman tushib yotishni tushunmaslik kerak. Bu hol dunyoni idrok etish, mohiyatni anglashga bo‘lgan intilishdir. Bu haqda avval ham yozgan edim. Buning zavqini fikrlayotgan odam yaxshi biladi. Lev Tolstoy gurunglaridan birida Chexovga aytadi-ku: “Shu damda qattiq iztirob chekkim kelayapti”, deb. Biz yuqorida qalbga yo‘l haqida gaplashdik. Qayg‘u ham qalb eshiklarini ochadi. Lorkaning “Eng qayg‘uli shodlik” iborasi shunga ishora bo‘lsa kerak.
Ilhom ajoyib hodisa. Odamni balandlarga ko‘taradi. Mayda-chuydalardan ajratib oladi. Buni bobolarimiz hol deb atashgan. Lekin bu holni almoyi-jalmoyi estrada shovqin-suroniga likonglayotgan kimsaning ko‘pchigan “ilhom”i bilan solishtirib bo‘lmaydi.
– Ijodingizga qaraydigan bo‘lsak, chanqovuz, ko‘pkari, o‘tov kabi xalqona obrazlardan unumli foydalanasiz. Bu siz tug‘ilib o‘sgan joy, muhit bilan bog‘liq bo‘lsa kerak…
– Bundan uch yil muqaddam Janubiy Koreyada bo‘lib o‘tgan xalqaro adabiyot simpoziumida qatnashdim. Simpoziumda dunyoning 26 ta davlatidan borgan adiblarning hammasi “Men tug‘ilib o‘sgan qishloq” mavzusida ma’ruza qilishlari kerak edi. Dastlab bu mavzu menga juda mayda, tor ko‘ringan edi. Keyin bilsam, ijodkorning bori shu ekan. Men Bobotog‘ o‘ngirlarida, Surxondaryo sohillarida katta bo‘lganman. Bobotog‘, Oymomo desam, anjuman qatnashchilari “Tog‘ni bobo deyish, oyni momo deyish sizlarda qachon paydo bo‘lgan?” deyishdi va bu obrazli talqinlar adabiyotning ibtidosi ekanini aytishdi. Deylik, tog‘ni bobo timsolida ko‘rish yo daryoni ona timsolida, oyni momo timsolida ko‘rish murg‘ak yurakda she’riyatning ildiz otishi, Vatanni anglashning boshlanishi emasmi? Goho meni, kun bo‘yi kompyuterga osilib yotgan bolakay tog‘ni bobo, oyni momo, daryoni ona sifatida qabul qila olarmikin, degan o‘y qiynaydi.
Men tug‘ilib o‘sgan qishloqning atrofida 60 kilometrlik ko‘lamda qadimgi zurdushtiylik, buddizm, islom bilan bog‘liq yodgorliklar ko‘p. Keyinroq men bir narsani angladimki, bu tarixlar qaysidir ma’noda mening ruhimda yashab kelayapti ekan. Ajdod va avlod degani shunchaki gap emas, bu tushunchada qondan qonga o‘tib kelayotgan tafakkur va tuyg‘u mujassam. Biz aziz insonlarning davomimiz.
Shuning uchun men ming yillar oldin Bolaliktepada yo Kuyovqo‘rg‘onda kezganman desam, qaysidir ma’noda bu ham rost.
Xalq qo‘shiqlari, afsonalar, rivoyatlar, matallar, iboralar qanchalar qadrli. Chunki ularda bobolarimiz va momolarimizning ruhi va so‘zi bor. Shuning uchun oddiy ibora ham avliyo hassasining chetidan ungan kurtakday taassurot beradi.
– Ayrim she’rlaringiz ostidan baxshi bobolarning mastona ovozi kelayotganday tuyuladi. Ayniqsa, “Hoyyo-huyt, hoyyo huyt”, “Ahay-aha-hay, ahay-aha-hay…”, “Ho‘o‘o‘sh-ho‘o‘o‘sh… Ho‘o‘sh…”, “Sochala sochingiz, sochala”, “Cho‘jalari cho‘lda qolgan boy bola…” singari xalqona aytimlar, ohanglar asosidagi she’rlaringizda folklor ta’siri yaqqol seziladi…
– Xalq og‘zaki ijodining kuchi nimada? Har qanday g‘oya dastlab informatsiya shaklida aytilgan, lekin badiiy yo‘l bilan odamlarga singdirilgan. Biz ertaklar ichida yashaganmiz. Ertaklar, afsonalar, dostonlarda xalq o‘zining ezgu g‘oyalarini badiiy yo‘l bilan ifoda qilgan. Shunday qilinsa, singdirish qulay bo‘ladi, degan. Aslida dinlarda ham shu. Osmon kitoblari – Qur’on, Injil naqadar ulug‘ badiiyat bilan yo‘g‘rilgan. Xalq og‘zaki ijodida biror bir obraz yo detalning majburlab tiqishtirilganini ko‘rmaysiz. Hammasi samimiy va tabiiy. Men o‘zimni folklorimizning bilimdoni deb aytolmayman, men uning muxlisiman.
– She’riyatda, ayniqsa, Sharq she’riyatida Oy obraziga murojaat qilmagan shoir yo‘q bo‘lsa kerak. Sizning she’rlaringizda ham oy obraziga ko‘p duch kelamiz. Eng qizig‘i, siz Oyning o‘zi bilan cheklanmasdan, yangi iboralar ham yasaysiz. Masalan: Oyo‘chog‘, Oybulut, Oybotar, Oybodom va hakozo. Bu haqda o‘zingiz ham o‘ylab ko‘rganmisiz?
– Bundan ikki ming yil oldin ham odamlar Oyga qarab o‘yga tolganlar, Oyda o‘z qadrdoni timsolini ko‘rganlar. Bundan ikki ming yil keyin ham shunday bo‘ladi. Oy nafaqat Ona Yerimizning yo‘ldoshi, u insonning ham mangu yo‘ldoshidir. Oyga qarab o‘y surib o‘tirgan odamning ko‘nglida tuyg‘ulari uyg‘onadi, u boshqacha bo‘lib qoladi, muhimi, o‘ziga yaqinlashadi. Hatto bo‘ri ham oyga qarab uvlaydi. Nega shunday? Bunda bir sir bor. Quyoshga qaraganda bunday bo‘lmaydi-ku. Xurshid Davron bir gurungimizda aytgandi: “Odamzot ajdodlari oldin Oyda yashaganmikan, keyin bir sabab bilan Yerga ko‘chib kelganmikan, deb o‘ylab qolaman. Yo‘qsa, inson Oyni bunchalar yaxshi ko‘rmasdi”. Men ham bundan to‘rt yil burun gazetaga bu haqda shunday yozgandim” Qaysidir zamonlarda Oyni kimdir birinchi bo‘lib “Oymomo” deb aytgan. Ana shu odam haqiqiy shoir!”. Hamma gap shunda! Qanday yaxshi obraz bu! Shu obraz sabab odamlar Oyni tirik bir timsolda ko‘radigan bo‘lganlar va asrlar mobaynida unga sirlarini aytib kelganlar. Hatto tili chiqayotgan go‘daklar ko‘p so‘zlardan oldin “oymomo”ni aytadilar. Bu obrazning necha ming yillik yo‘lni yurib kelayotganini tasavvvur qilib ko‘ring. Qarangki, shunda ham u qarib qolmagan.
– Har bitta she’r, avvalo, shoirning o‘ziga, ichki “men”iga qaratilgan xitobi, deyish mumkin. Shu boismi, ismingiz qayd etilgan she’rlaringiz ham talaygina. “O‘, yana o‘shami… O‘sha… Eshqobil”; “Qushdan ildiz oldim, qanotni guldan – Eshqobil emasman endi men…”; “Qaytingiz, qarg‘algan gumroh ayollar – Eshqobil yerda yo‘q…”; “Bu kecha bag‘rida yolg‘iz qolishgan – Muhabbati bilan Eshqobil Shukur”; “Che Gevara qaytdi, Robin Gud qaytdi – Eshqobil qaytmadi hamon urushdan…” – bular she’rlaringizdan keltirilgan ayrim misollar. Shoir o‘zini, o‘z ismini yaxshi ko‘rgani uchungina she’rga kiritmaydi, albatta. To‘g‘rimi?
– Maktabni bitirib, universitetda o‘qib yurgan kezlarimizda Do‘rmonda bo‘lgan yosh ijodkorlar seminarida qatnashganman. O‘shanda 19 yoshda edim. Shunda ba’zi adabiyotshunoslar siz ismingizni o‘zgartirib, taxallus bilan yozsangiz bo‘lar ekan, ismingiz adabiy doiralarga mos emas, deyishgan. Lekin men ismimni o‘zgartirmadim. Ota-onam shu ismni ma’qul ko‘rishgan ekan, otadan o‘zib, enadan to‘zib nima qilaman, dedim. Siz keltirgan misralarga ismimni yaxshi ko‘rganimdan kiritgan emasman. O‘z-o‘zini taftish qilish, tahlil qilish jarayonlarida shunday bo‘lgan bo‘lsa kerak. Ijodkor o‘zi bilan o‘zi ko‘proq yolg‘iz qolishi kerak. U avvalo o‘zini o‘rganishi, o‘zini taftish qilib turishi shart. Rauf aka yozgan-ku: “O‘ychan kecha tun ichra tanho, Rauf Parfi qoldik ikkovlon…”
– Adabiyotshunoslarning maqolalarida, tahlillarida ko‘pincha sizning ismingiz Abduvali Qutbiddin, Aziz Said kabi shoirlarning ismi-sharifi bilan birga sanaladi. Bunga, chamamda, o‘zlaringiz ham ko‘nikib ketgan bo‘lsangiz kerak. Xo‘sh, bu uch shoir ijodidagi umumiylik nimalarda ko‘rinadi-yu, har birining o‘ziga xos qiyofasini qaysi jihatlar belgilaydi?
– Biz birga katta bo‘lganmiz. Yoshligimiz birga o‘tgan. Talabalar shaharchasida hayqirib she’r o‘qib yurgan kezlarimizni hozir ham sog‘inib eslayman. She’rdan boshqa gurungimiz ham, tashvishimiz ham yo‘q edi. Bu uch shoir ijodidagi umumiylik haqida gapirsam, biz bitta avlod vakillarimiz. Bizni ozodlik g‘oyalari birlashtirgan. O‘tgan asrning 80-yillarida Mirzo Kenjabek bizga bag‘ishlab “Avlod” degan she’r yozgan edi. “Shukr, siz keldingiz, g‘am yo‘q kamimdan”, deb boshlanadigan bu she’rda shunday satrlar bor:
Boqsam,
So‘zingizda ruh o‘yinlari,
Iymon rang ko‘rguzar yangilik bilan.
O‘lim-la dovlashar qalb quyunlari,
Ajal o‘ynashadi mangulik bilan.
Kurash bizdan bo‘lsa,
Umid – xudoydan!
Kunchiqar yurtini ko‘ringiz ozod,
Ey, salaf ovozi yetmagan joydan
Vatan turkusini boshlagan avlod!
O‘ziga xos jihatlar haqida gapiradigan bo‘lsam, Abduvali haqiqiy ma’nodagi original shoir, u tasavvuf she’riyati bilan zamonaviy she’riyatni sintez qilib, she’riyatimizga yangi yo‘nalish olib kirdi. Tasavvuf uning qonida bor. Aziz she’rlarida o‘ziga xos obrazlar, g‘aroyib metaforalar to‘lqini bilan kirib keldi. Uning she’rlari o‘quvchidan jiddiy intellektual tayyorgarlikni talab etadi. Men xalq og‘zaki ijodini tayanch tutdim.
– She’riyat tarixida simvolizim, futurizm, imajinizm, akmaizim va hakozo …izmlar o‘zaro “taxt” talashgani bizga ma’lum. Bugun, mana, modernizm, postmodernizm haqida gap bo‘lyapti. Umuman, bunaqa “…izm”larga moyil va befarq bo‘lgan ijodkorlar hamma davrda bo‘lgan. Siz o‘z ijodingizga chetdan qararkansiz, yozganlaringiz ko‘proq qaysi “…izm”ga xos deb o‘ylaysiz?
– Men bu “izm”lar haqida o‘ylab ham ko‘rmaganman. Men uchun muhimi – “Insonizm” degan oqim. Adabiyot inson tuyg‘ularini o‘rganadi va ularni tasvirlaydi. Bir narsa aniq, insonning tuyg‘ulari bilan hazillashib bo‘lmaydi, chunki ular odamni xudo bilan bog‘laydi. “Chin yurakdan” degan iborani “rost tuyg‘ular bilan” desa ham bo‘ladi. To‘g‘ri, yuqorida siz sanab o‘tgan “izm”larga taalluqli bo‘lgan zo‘r shoirlar bor. Lekin men “izm”larni emas, shoir va she’rni ko‘rishni istayman. Tagor aytgan: “Men shunday mo‘’jizamanki, har kuni bu mo‘’jizaga qarab hayratlanaman”. Mana bu boshqa gap! Adabiyot bu mo‘’jizaning mohiyatini anglashga xizmat qilib keladi.
– She’r, undagi obraz ko‘p qirrali olmosga o‘xshaydi. Har bir tovlanishida u yangi jilosini namoyon qiladi. Bitta she’rni o‘nta odam o‘n xil tushunishining sababi ham shunda. Shunday bo‘lsa ham, ba’zi misralarni o‘qirkanmiz, muallifning izohini eshitgimiz keladi. Masalan, sizning “Qadimgi bitiktoshlarga yozuvlar” turkumingizdagi to‘rtinchi she’r “Bitiktoshlar homilasi” deb ataladi va unda “Og‘iroyoq toshlarning homilasi – shoirlar…” degan misra bor. Balki, bu misrani tushuntirib bering, deyishimiz noo‘rindir, lekin shunday bo‘lsa ham, izoh bersangiz mamnun bo‘lardik…
– She’rni tushuntirish qiyin. Shuning uchun ham, she’rni tushuntirish uni o‘ldirish bilan barobar, degan gap bor. She’r his etiladi. She’r fikrdan ham avval tuyg‘u bilan anglanadi. Uning eng muhim siri ham shunda. Deylik, hozir bir atirgulga qarab turibsiz, uni qanday tushuntirish mumkin. Atirgulning go‘zalligi his etiladi. “Og‘iroyoq toshlarning homilasi – shoirlar” misrasiga kelsak, shoirlar qaysidir ma’noda mingyilliklar farzandi, ular o‘z ruhlarida mingyilliklar ruhini va ovozini jamlaydilar.
She’rda obraz juda muhim. To‘g‘ri aytdingiz, obraz ko‘p qirrali olmosga o‘xshaydi. Har kim har xil qirrasini ko‘radi. Gyotening mashhur gapi bor: Ayolni birinchi marta gulga o‘xshatgan shoir haqiqiy shoirdir, ikkinchi marta gulga o‘xshatgani esa oddiy mahmadanadir.
– “She’riyatda ijtimoiylik” degan masalada turli qarashlar bor. Ayrimlar: “She’r – ko‘ngil ishi, unga ijtimoy masalalarni yuklash noto‘g‘ri”, desa, boshqa birovlar: “Shoir o‘z davrining farzandi, shunday ekan, uning ijodida ijtimoiy masalalar albatta badiiy talqin etilishi shart”, deyishadi. Bu haqda siz nima deysiz?
– Azalda Xudo bilan Shayton o‘rtasida inson qalbi uchun qanday kurash ketgan bo‘lsa, hozirda inson qalbi uchun mafkuralar o‘rtasida undan ham qattiqroq urushlar ketayapti. Bir paytlar yangragan “Sharqni egalla” (“Vladivostok”), “Dunyoni egalla” (“Vladimir”) kabi chaqiriqlar endi “Insonni egalla” shaklida paydo bo‘ldi. Buning uchun dunyodagi ahli fitnalar nimalar qilishmayapti. To‘g‘ri, she’r “ko‘ngil ishi”, lekin shoir har qanday ijtimoiy hodisaga ko‘ngil bilan yondashadi, ko‘nglining ishi deb qaraydi. Menimcha, ko‘ngil ham ruhoniy, ham ijtimoiy hodisa. Insonga qarshi, vijdonga qarshi har qanday fitnaga shoir ko‘nglining javobi muqarrar bo‘lishi kerak.
Har bir odamning ichida xudoning vakili bor. Ana shu vakil odamni xavf-xatarlardan, fitnalardan ogoh etadi, saqlaydi ham. Haqiqiy adabiyot bizni ana shu vakil sari yaqinlashtiradi, u bilan suhbat va muloqotga o‘rgatadi. Gap shundaki, har birimiz xudodan nimani xohlayotganimizni aytib, har kuni unga yuz martalab tavallo qilamiz, lekin Uning bizdan nimani xohlayotgani haqida o‘ylab ko‘rmaymiz. Odam uchun eng zavqli mashg‘ulot o‘z qalbini tozalab borishdir. Shuning uchun ham, “So‘nggi pushaymon – o‘zingga dushman” degan iborani nisbiy ma’noda tushunish kerak. Masalaning ikkinchi jihati ham bor: pushaymonlik hissi qalbni davolaydi. Pushaymonlik – vijdondan belgidir.
– So‘nggi yillarda sizning ona tilimiz sandig‘idan olingan betakror iboralar, so‘zlarning ildizini aniqlash, asl va ko‘chma ma’nolarini qiyoslash borasida qilayotgan ishlaringizdan voqifmiz. Bu katta izlanishni talab etadigan, zahmatli ish. Izlanishlaringiz samarasi adabiy jamoatchilikka ma’lum. Lekin bizni boshqa narsa qiziqtiradi: til sohasidagi bu izlanishlar shoir Eshqobil Shukurga nima berdi?
– Yillarni yashab o‘tganing sayin bir narsaga amin bo‘lar ekansan. Ona Tilingning qanchalar aziz va muqaddas ekanini anglab borar ekansan. Umr bo‘yi u sen bilan birga, fikrlaringda, tuyg‘ularingda, mehru muhabbatingda, xullas, seni odam sifatida tutib turgan hamma ustunlarga tayanch ekanini ilg‘ar ekansan. Qo‘lingdan kelsa, shu aziz ona uchun nimadir qilishing kerak.
Olamni hijjalab o‘rgatgan sensan,
Dillarga tuyg‘ular olib kirgan Sen.
Butun bir millatning manglayin silab,
Mangu Ona kabi kulib turgan Sen.
Osmonlar, olamlar, toshlar, giyohlar…
Neki bor azal va abad yo‘lida.
Neki bor so‘ylagan menga, muqarrar,
Sirlarini faqat o‘zbek tilida…
Nodir Jonuzoq suhbatlashdi
Manba: “Yoshlik” jurnali veb-sahifasi
