Фикр алмашишга, ечим ахтаришга арзигулик масалалар эса оз эмас. Шулардан бири – миллий ёзувимиз масаласидир.

МИЛЛИЙ АЛИФБО :
ЁШЛАРНИ ОРТГА СУДРАМАЙЛИК!
Нодир Жонузоқ

Сўнгги бир йил ичида жамиятимизда қандай улкан ўзгаришлар, янгиланишлар бўлаётганига барчамиз бирдай гувоҳмиз: энг муҳими, юртдошларимиз жонланиб, ўзларини ўйлантираётган масалалар бўйича очиқ-ойдин фикр алмашяпти, ўз мулоҳазаларини ўртага ташлаб, жамоатчилик хулосаси шаклланишига ҳисса қўшяпти. Фикр алмашишга, ечим ахтаришга арзигулик масалалар эса оз эмас. Шулардан бири – миллий ёзувимиз масаласидир.

Гарчи мустақилликнинг илк йилларида, аниқ айтадиган бўлсак, 1993 йилнинг 2 сентябрь куни Олий Кенгашнинг ўн иккинчи чақириқ XIII сессиясида бу масала қонунан ҳал қилинган, яъни Ўзбекистонда лотин графикасига асосланган ўзбек алифбоси миллий ёзув сифатида расман белгиланган бўлса-да, ҳали-ҳануз бу қонун ижроси ҳаётимизда тўла-тўкис акс этмаяпти. Табиийки, “Нима учун?” деган савол туғилади. Бу саволнинг жавоби бир неча омилларга бориб тақалади. Шулардан бири – бугун амалда бўлган ўзбек лотин алифбосидаги айрим ноқисликлардир. Бу ноқисликлар ҳақида, мана, йигирма йилдан ошдики, турли давраларда гапириб келяпмиз. Охирги йилларда эса кўплаб мақолалар ҳам пайдо бўляпти. Уларда янги алифбомизни такомиллаштириш бўйича турли-туман таклифлар, мулоҳазалар ўртага ташланяпти. Зеро, бу вазифа Биринчи Президентимиз Ислом Каримовнинг 2016 йил 13 майдаги “Алишер Навоий номидаги Тошкент давлат ўзбек тили ва адабиёти университетини ташкил этиш тўғрисида”ги фармонида ҳам аниқ белгилаб берилган эди. Жумладан, фармонда университетнинг асосий вазифаларидан бири сифатида “ўзбек тилининг асл табиати ва хусусиятларини тўла акс эттирадиган мукаммал академик ва ўқув грамматикаларини яратиш, унинг товушлар тизими ва уларнинг ёзувда акс этиши, жорий имло қоидаларини такомиллаштириш бўйича илмий асосланган таклифлар тайёрлаш…” масаласи қайд этилган эди. Мазкур вазифани бажариш мақсадида Ўзбек тили ва адабиёти университети қошида таниқли мутахассислардан иборат ишчи гуруҳ тузилди. Ушбу гуруҳ ўтган вақт мобайнида лотин алифбосига асосланган ўзбек ёзуви ва имло қоидаларини такомиллаштириш бўйича иш олиб боряпти. Албатта, бу ишчи гуруҳ шу пайтгача қандай ишларни амалга оширганини сарҳисоб қилиш – алоҳида мақола мавзуси. Аммо, муҳими, миллий алифбомиздаги нуқсонларни бартараф этиш бўйича илмий асосда иш кетяпти. Ишчи гуруҳ ўзининг сўнгги хулосасини расман тақдим қилса, шубҳасиз, у кенг жамоатчилик томонидан обдон муҳокама этилиб, тилимиз учун энг қулай алифбога эга бўламиз, деган умиддамиз.

Аммо… сўнгги пайтларда янги алифбомиздаги айрим тузатса бўладиган жиҳатларни дастак қилиб, лотин алифбоси биз учун умуман яроқсиз, деган ўта асоссиз даъволарни эшитиб таажжубга тушяпмиз. Давлат тили даражасига кўтарилган туркий тилларнинг аксариятига жуда мос келаётган лотин ёзуви нега энди ўзбек тили учун мувофиқ эмас экан?! Агар айрим муаммолар бўлса, гап алифбодами ёки бизнинг ўзимиздами?

Таниқли адабиётшунос Зуҳриддин Исомиддиновни зукко, ҳақгўй олим сифатида биламиз. У кишини таниган катталар ҳам, ёшлар ҳам бирдай ҳурмат қилади. Жумладан, устоз олимимизга шахсан менинг ҳам ҳурматим баланд. Телевизор, радиодаги чиқишларини жон қулоғим билан тинглаб, мақолаю суҳбатларини қизиқиб ўқиб бораман. Аммо устознинг “Ёшлар” телеканалида эфирга узатилган, лотин ва кирилл алифболари таҳлилига бағишланган кўрсатувдаги фикр-мулоҳазаларини эшитиб, очиғи, ажабландим. У кишининг “Масалага сиёсий эмас, илмий жиҳатдан ёндашайлик. Агар илмий жиҳатдан қарайдиган бўлсак, биз учун энг мақбул ёзув – кирилл алифбоси” деган мазмундаги хулосасини эшитарканман, бу борада қандай илмий асослар бор экан, деб ўйга толдим. Телевидение ишидан унча-мунча хабарим бўлгани учун кўнглимдан “Бу, ахир, ток-шоу, унда албатта қарама-қарши фикрлар бўлиши шарт. Балки Зуҳриддин ака атайлаб тарафдори кам бўлган томоннинг қарашларини ҳимоя қилиб, кўрсатувнинг қизиқарли бўлишига ёрдам бергандир”, деган ўй ҳам ўтди. Бироқ ҳурматли олимимизнинг эл-юрт тақдирига дахлдор бўлган масала – миллий ёзув ҳақида гап кетаётган пайтда бундай йўл тутмаслигини ўйлаб, хаёлим чувалашди. Кейин эса, баҳс-мунозара олови пасайиб, кўнгиллар хотиржам тортгач, тўзғиган хаёлларимни йиғиштириб қўя қолдим. Аммо домланинг яқинда интернетда эълон қилинган “Лотин ёзуви: ечимдан кейинги муаммолар” номли мақоласини ўқиб, у киши илгари сурган илмий далиллар билан танишарканман, назаримда, улар омонат, заиф туюлди ва яна хаёлим паришон бўлди.

Зуҳриддин ака Исомиддинов мақоласининг кириш қисмида ўз миллий ёзувига эга бўлган ҳинд, хитой, араб, арман ва бошқа европалик халқларга толеъ кулиб боққанини айтиб, аламли ҳавасини баён қилади. Гарчи муаллиф на “алам”, на “ҳавас” сўзини ишлатган бўлса-да, атайлаб ташланган кўп нуқталарда бу ҳиссиёт яққол сезилиб туради. Ҳа, бу ҳис-туйғу қайси ўзбек зиёлисига нотаниш?! Биз каби қаттол империя таркибида яшаган бўлса-да, ўз ёзувини йўқотмаган гуржи, арман халқларига ҳавас қилишимиз, уларга нисбатан ҳам ҳудудий, ҳам аҳоли сони жиҳатидан бир неча баробар ошиқ бўлсак-да, нега ўз ёзувимиз йўқ ва борини ҳам нима учун асрай олмаганмиз, деб ичимизни тирнашимиз рост-ку. Мақолада таъкидланганидек, бир аср ичида миллий ёзувимизни тўрт марта янгилашимиз, ўзимизни аяб гапирадиган бўлсак, уятдан бошқа нарса эмас. Энг қизиғи, мақола муаллифи шу ҳақда гапириб туриб, миллий алифбомизни расман бешинчи марта ўзгартиришга – кирилл алифбосига қайтишга чақиради ва бу қарорни илмий асослашга ҳаракат қилади.

Гарчи алифбо танлашда энг муҳим фактор, домла айтганларидай, тарихий эмас, сиёсий эмас, моддий-молиявий эмас, техникавий эмас… ИЛМИЙ фактор эканини эътироф этсак-да, миллий алифбо масаласини ҳеч қачон ижтимоий-сиёсий ўзандан ташқарида кўриб бўлмаслигини ҳам тан олишимиз керак. Негаки, ҳар қандай алифбо муайян миллатнинг дунёқараши шаклланишида, борлиқ ва ўзлигини идрок этишида, жаҳон саҳнасига чиқишида тенгсиз аҳамиятга эга экан, яъни миллий ёзув халқнинг юзи ҳисобланаркан, у сиёсий-ижтимоий масала бўлмаслиги мумкин эмас. Бўлмаса, биз ҳавас қилиб турган жуда кўплаб хос алифболи халқлар бугун илмий асосларга таяниб, кўҳна ёзувларидан воз кечишлари ҳам мумкин эди. Уларни бундай қилмасликка ундаб турган куч, эҳтимол, тарихий, ижтимоий-сиёсий масъулият ҳисси бўлса ажаб эмас. Майли, шундай бўлса-да, эҳтиросларга берилмай, сиёсий ва бошқа омилларни рўкач қилмасдан, Зуҳриддин ака илгари сурган далилларни таҳлил қиламиз.

Биринчи фикр – кўп асрлик маданий меросимиз битилган араб ёзувининг бугунги кунда тилимиз табиатига тўғри келмаслиги ҳақидаги мулоҳазага эътирозимиз йўқ. Назаримизда, кенг жамоатчилик ҳам бу ёзувга қайтишни сира ўйлаётгани йўқ.

Иккинчи фикр – лотин ёзувининг тилимизга тўғри келмаслиги ҳақидаги мушоҳадага эса умуман қўшилиб бўлмайди. Домла лотин ёзувининг энг катта иллати сифатида муайян бир ҳарфнинг ҳар жойда ҳар хил товушни англатишини кўрсатади. Бу, ахир, ёзувнинг эмас, ҳар бир тилнинг талабидан келиб чиқади-ку! Тўғри, инглиз тилида “Tea” деб ёзилса, “Ти” деб ўқилади. Аммо, айтайлик, ер юзида 500 миллиондан ортиқ киши сўзлашадиган, роман тиллари ичида энг кўп тарқалган испан тилида ёзув билан талаффуз ўртасида деярли фарқ йўқ. Ҳар бир ҳарфи ўз ўрнида талаффуз этиладиган бошқа кўпгина лотин алифболи тиллар борлиги – оддий ҳақиқат. Зуҳриддин ака таъкидлаган O‘, G‘, Sh, Ch, ng ҳарфларига доир ноқулайликларни эса ҳаммамиз биламиз – Ишчи гуруҳ томонидан ечим ахтарилаётган асосий ҳарфлар ҳам шулар, аслида (шу ўринда ёшларимизнинг аксарияти алифбони ҳозирги ҳолатида ҳам жуда ўнғай ва маъқул деб ҳисоблашини айтиб ўтиш лозим). Бу ҳарфлар қулайлаштирилса, Чҳарфига асос бўлувчи C белгисига мос товуш юкланса, айрим товушларимиз алифбода акс этса, эътирозу шикоятларга ўрин қолмайди. Ана шунда, домла айтгани каби cho‘g‘ сўзини ёзиш учун клавиатурани олти марта эмас, уч марта боссак кифоя. Масалан: čŏğ, ĉõĝ, ćóġ, çöğ каби. Шунингдек, мақолада мисол келтирилган Qo‘qon, bog‘cha каби сўзлар ҳам ўз-ўзидан кўркам кўринишга келиб қолади. “Poytaxt” сўзини инглизлар “Пўйтекст” деб ўқишини ўйлаб, ташвиш чекмасак ҳам бўлади. Бугун қўлида замонавий смартфони бор сайёҳ интернетга кириб, ўзбек алифбоси ҳақида сўров берса, қайси ҳарфлар қандай товушларни ифодалаши ҳақида бир зумда маълумот олиши мумкин. Албатта, бу унга қизиқ бўлса. Қолаверса, бундай ҳолат бошқа тилларга ҳам бегона эмас. Масалан, соф рус тилида ва кирилл алифбосида ёзилган “Сахар” деган сўзни ҳам инглизлар ўзларича Сэксэп ёки Кэксэп деб ўқишлари, талаффуз қилишлари мумкин. Чунки бу сўздаги барча белгилар ҳар иккала алифбода ҳам бор. Аммо бу ҳол кирилл алифбосининг нуфузига асло таъсир қилаётгани йўқ. Албатта, умуман камчиликсиз, ўта мукаммал алифбо тузиш – мураккаб масала. Бироқ тилнинг энг асосий талабларига жавоб берадиган ёзувни яратиш мумкин ва бу борада лотин алифбоси она тилимиз учун бемалол жавоб беради деб ўйлаймиз. Хусусан, она тилимизга давлат тили мақоми берилганига 28 йил тўлиши арафасида – 2017 йилнинг 20 октябрь куни Ўзбекистон “Миллий тикланиш” демократик партияси Марказий Кенгаши, Республика Маънавият ва маърифат маркази ва Тошкент давлат ўзбек тили ва адабиёти университети ҳамкорлигида бўлиб ўтадиган “Ўзбек тилшунослигининг долзарб масалалари” (тил, алифбо ва имло) мавзусидаги республика илмий-назарий конференциясида бу муаммолар ечимида силжиш бўлади деб умид қиламиз.

Энди ҳурматли олимимизнинг ёзувларни қиёслаб, тузган жадвалига эътибор қаратамиз. Тўғри таъкидланганидек, лотин алифбосида ҳеч қандай қўшимча белгисиз, “тоза” 26 та ҳарф бор. Уларнинг ўзбек тили товушларини акс эттириш имконияти, жадвалдаги натижа тўғри бўлса, 72 фоиз экан. Кирилл ўзбек алифбосида 35 та ҳарф бор ва, у киши уқтирганидек, бу ҳарфларнинг олтитаси (Е, Ё, Ю, Я, Ц, Ь) она тилимиз учун кераксиз. “Қолган 29 ҳарф ўзбек товушларининг 81% и демак” дейди муаллиф. Шу ерда озгина хатолик кетмадимикан?! Ахир, алифболарни қиёслаётганда ҳеч қандай белгисиз, ўзак ҳарфлар ҳисоб-китоб қилиниши керак эмасмиди? Яъни, ҳақли равишда У, К, Г, Хҳарфларига қўшимча белги қўйиш орқали ясалган Ў, Қ, Ғ, Ҳ ҳарфларини ҳам сондан чиқаришимиз лозим эмасми? Ахир, илмий ёндашув шуни талаб этади-ку. Йўқса, лотин алифбосида ҳам қўшимча белгили ҳарфлар истаганча, ҳатто кирилл алифбосига нисбатан бир неча баробар кўп топилади. Бунга ишонч ҳосил қилиш учун турли алифболарнинг асосий ва қўшимча ҳарфлари, белгилари, ифода имкониятлари акс этган Юникод жадвалига бир қур назар ташлаш кифоя. Хуллас, юқоридаги тўрт ясама ҳарфни ҳам айирсак, ўзбек кириллицасида 25 та ўзак ҳарф қолади. Бу энди неча фоизни ташкил қилади, аниқлаш учун қўшимча ҳисоб-китоб қилишимизга тўғри келади.

Мақолада анча мукаммал дейилган қозоқ ва озарбойжон кирилл алифболарига қарайдиган бўлсак, туркий товушларни тўла ифодалашнинг имкони бўлмагани учун айрим ҳарфлар айнан лотин алифбосидан “қарз”га олинганини кўрамиз. Жумладан, j, i, h ҳарфлари кирилл ҳарфлари сафида, худди бегона уйга адашиб кириб қолган мусофирдай, хижолатомуз туришибди.

Энди ИЖТИМОИЙ жиҳатларга эътибор қаратамиз.

Биринчи жиҳат – 1940 йилдан буён кирилл алифбосида ниҳоятда кўп китоб чоп этилди, лотин ёзувида савод чиқарган авлод улардан баҳраманд бўлолмайди, деган фикр илгари сурилади мақолада. Ҳолбуки, мақола сўнгига бориб муаллиф ўз фикрига қарши боради. Яъни: “кирил ёзувига қайтиш маъқул топилса… лотин ёзувида савод чиқараётган болаларга нима деймиз? Улар қийналиб қолишмасмикан? Йўқ. Ҳозир ўрта мактабда лотин ёзувини ўрганаётган кўп фарзандларимиз кирилл ёзувида ҳам равон ўқиб, ёза олади, чунки иккинчи синфдан бошлаб рус тилини ўрганади, рус адабиётини ўқийди, қолаверса, деярли барча китоблар, газетаю журналлар шу ёзувда чиқиб турибди…”. Тўғри гап. Чорак аср мобайнида лотин ёзувида савод чиқарган авлод кирилл ёзувидаги китобларни ҳам ўқияпти. Агар ўша китоб чиндан зарур ва фойдали бўлса, бу бошқа алифбода ёзилган, ўқимайман, деб юз ўгираётгани йўқ. Тўғри, кирилл ёзуви ўзлари ўрганган лотин алифбоси қадар уларга қадрдон эмас, лекин маънавиятни, тафаккурни бойитиш йўлида озгина ноқулайчиликни писанд қилишаётгани йўқ. Гарчи ноўнғай бўлса ҳам айтай, ўзбек мактабида ўқиб, лотин ёзувида таълим олаётган ўз фарзандларим ҳам кўп бадиий ва илмий китобларни кирилл ёзувида ўқийди. Демак, лотин ёзувига тўлиқ ўтсак, кириллдаги меросдан бебаҳра қоламиз, деган ташвишга ўрин йўқ. Қолаверса, аввал кирилл алифбосида чоп этилган китобларнинг жуда кўпчилиги сўнгги йилларда янги алифбомизда қайта нашр этилди. Қувонарлиси, бу хазина борган сари бойиб боряпти. Хусусан, Президентимизнинг 2017 йил 13 сентябрда эълон қилинган китоб маҳсулотларини нашр этиш ва тарқатиш тизимини ривожлантиришга қаратилган қарорининг алоҳида бандида: “лотин ёзувига асосланган янги ўзбек алифбосидаги илмий-техник, адабий-бадиий ва энциклопедик адабиётларни янада кўпайтириш бўйича аниқ чора-тадбирлар ишлаб чиқиш” бўйича қатъий кўрсатма берилган.

Иккинчи жиҳат – кирилл ёзувида битирган дастлабки авлоднинг ёши саксонга бориб қолгани айтилиб, демак, бутун халқнинг саводи кирилл хатида чиққан, деб хулоса қилинади. Ия, унда, 30 ёшгача бўлган неча миллионлаб ёшлар БУТУН ХАЛҚ таркибига кирмас экан-да!? Муаллиф фикрини давом эттирар экан, лотин ёзуви иш юритишга тўлиқ жорий қилинса, кўп ёши улуғ профессор-устозлар пенсияга чиқади, бундан миллат қанча ютади-ю, қанча ютқазади, деб савол қўяди. Аввало, тўғрисини айтиш керак, лотин ёзуви мамлакатимизда эртагаёқ жорий этилишига ва кекса авлоднинг кўчада қолишига Зуҳриддин аканинг ўзлари ҳам ишонмаса керак. Негаки, айни пайтдаги ҳолатимиздан келиб чиқиб мушоҳада юритадиган бўлсак, аввало, янги миллий ёзувимиздаги айрим нуқсонларни ислоҳ қилиб, уни тасдиқлатиб олишимиз керак. Кейин эса аниқ режа асосида, босқичма-босқич, аммо кўп чўзмасдан ўтиш лойиҳаси – йўл харитасини ишлаб чиқишимиз лозим. Бу жараёнда ҳар қандай мутахассис, ёшидан қатъи назар, лотинчани ўзлаштириб олади, деб ўйлайман. Жидду жаҳд қилинса, тез ўқиш кўникмаси ҳам пайдо бўлади. Ахир, бугун замон билан ҳамнафас яшаётган, илғор дунёқарашли отахону онахонларимиз ҳам луғат титкилаб инглиз ва бошқа чет тилларни ўрганяпти. Бунинг олдида миллий алифбони ўзлаштириш нима бўпти!

Мабодо янги алифбомизга жуда тез ўтиб кетилган тақдирда ҳам ниҳоятда керакли, ўз ишининг устаси бўлган, ўрнини бошқа ҳеч ким босолмайдиган мутахассисларга истисно тарзида имтиёз – янги алифбони ўзлаштириш учун бир марталик муайян муҳлат бериш мумкин. Ахир, илмдаги энг мураккаб масалаларга ечим топиб, қилни қирқ ёраётган мутахассисларнинг 30 та ҳарфни ёд олмасликларига ишониб бўлмайди. Ҳолбуки, аслида бунга ҳеч ҳам ҳожат йўқ – бугун лотин ёзувини билмайдиган етук мутахассис тугул, оддий одамни ҳам топиб бўлмаса керак.

Шу ўринда бир мулоҳаза: биз азал-азалдан ўзини эмас, аввало, фарзандларини, келажак авлодни ўйлайдиган миллатмиз. Ўғил-қизлар манфаати турганда, ўзимизга қулайлик яратиш фикри хаёлимизга ҳам келмайди. Айрим Ғарб давлатларидан фарқимиз ҳам шунда: ўзим қийналсам – қийналай, болам қийналмасин, деймиз. Бугун айрим ёши катталарнинг лотин алифбосини ўқишга қийналаман, кирилл алифбосига ўтсак яхши бўларди, деган мулоҳазаларини эшитганимда, наҳотки улар ўғил-қизларию набираларининг қонуний, мантиқий хоҳиш-иродасини назар-писанд қилмаса, қон-қонимизга сингиб кетган минг йиллик фазилатимиз наҳотки шу ерда келганда оқсаса, деб ҳайрон қоламан. Аччиқ ҳақиқат шу: биз – қирқ ёшдан ўтган авлод ўзимизнинг шахсий манфаатимизни миллат манфаатидан, келажак авлод иқболидан устун қўйишга ҳаққимиз йўқ. Алифбо алмаштиравериш туфайли чеккан маънавий изтиробларимизни, оғриқларимизни болаларимизга раво кўрмаслигимиз керак. Лотин алифбосини ўқишга қийналамиз, дейишимиз эса болаларча (ёки кексаларча) инжиқлиқдан бошқа нарса эмас.

Ҳа, бутун халқимизнинг катта қисмини айнан ёшлар ташкил қилади. Лотин ёзуви асосидаги ўзбек алифбоси 1993 йилдан буён амалда эканини инобатга олсак, бугунги кунда бу алифбода таълим олган авлоднинг олд қатори 30 ни уриб қўйди. Шундай, адашаётганимиз йўқ, Янги алифбо жорий этилгандан буён ўтган йилларга ўшанда биринчи синфга борган болаларнинг ёшини қўшинг – 30 дан кам чиқмайди. Ўттиздан ошаётган инсонга энди ёш боладай қараб бўлмайди. У бу ёшда оила қурган, касб эгаллаган, ҳаётда ўз ўрнини топган ва келажагини ҳам ўзи белгилайдиган даражада бўлади. Юртимиз аҳолисининг 30 ёшгача бўлган қисми неча миллион кишини ташкил этади – аниқ рақам келтиролмасак-да, ҳарҳолда, тарозининг палласини босса керак, деб ўйлаймиз. Қолаверса, уларнинг ғайрат-шижоатга тўлиб, шу юртнинг эгаси менман, дея олға интилиши посангига қўшимча залвор юклайди ва уларга хайрихоҳ бўлишимизни тақозо қилади.

Учинчи жиҳат – “текис асфальт йўлда ўқдай учиб бораётган машина тўхтаса-ю, дала томон бурилиб, шудгордан янги йўл очиб юра бошласа, бояги шиддатдан ном-нишон қоладими?” Жуда ўринли ўхшатиш! Лекин буни фақат катта авлодга эмас, кўпроқ ёш авлодга нисбатан ишлатсак, тўғрироқ бўларди. Негаки, бугун ёш авлод айнан шу ташбеҳда келтирилганидек, текис, равон асфальт йўлда шитоб билан кетаётган учқур машинага ўхшайди. Улар мустақил давлатда туғилиб, янги алифбода таълим олиб, улкан орзу-ниятлар билан жамиятимизга кириб келишмоқда. Улар миллий ёзувимизни бизга ўхшаб ЛОТИН ЁЗУВИ демайди – фахр билан ЎЗБЕК ЁЗУВИ дейди! Сизу биз кириллча матнда қандай эркин сузсак, улар лотин ёзувида ана шундай мириқиб, яйраб, қулоч отиб сузади. Агар, худо кўрсатмасин, кирилл ёзувига қайтиладиган бўлса, Зуҳриддин ака таъкидлаганидай, уларнинг ёрқин келажакни кўзлаб шиддат билан кетаётган машиналари бехосдан дала томон бурилиб, шудгорзорга ботиб қолиши аниқ! Сабаби, бир неча ой олдин лотин-кирилл можароси интернетда, матбуоту телевидениеда авж олган лаҳзаларда кўплаб ёшларнинг кўнглини чуқур хавотир чулғаб олганини, наҳотки бизни ўз ёзувимиздан айиришса, деб чор тарафдан мадад излаб қолганларини кўрдик. Энг ёмони, улар олдиларига қўйган катта мақсаду лойиҳалардан ҳам чалғиб, жонсарак бўлиб қолишди. Яхшиямки, кўплаб жонкуяр зиёлилар ўртага тушиб, миллий алифбони, унинг тимсолида келажакни ҳимоя қилиб, ёшларга далда беришди. Айниқса, Ўзбекистон халқ таълими вазири Улуғбек Иноятов ва Ўзбекистон Олий Мажлиси сенати аъзоси, халқ шоири Иқбол Мирзо ўз чиқишларида кириллга қайтилмаслигини, фақат миллий алифбомиздаги айрим жиҳатларни такомиллаштиришга эҳтиёж борлигини айтишгач, ёшларимиз, кенг жамоатчилик енгил нафас олиб, хотиржам тортди. Ҳа, бугун ёшларга давлатимиз томонидан улкан эътибор берилаётган бир паллада уларнинг шаштини заррача ҳам пасайтирмаслигимиз керак.

Тўртинчи жиҳат – бугун идораларда ўзбекча эмас, русча иш юритилаётганига лотин ёзуви айбдор сифатида кўрсатилган. Бечора миллий ёзув! Шунча маломатлар устига энди шу айб ҳам унинг чекига тушяпти. Худди кирилл ёзувига қайтилса, бирдан ҳамма идора ўзбекча иш юритиб кетадигандай. Қайтанга, бу бемалол русча иш юритишга йўл очмайдими?! Ҳозир-ку, лотин ёзуви туфайли жуда кўп расмий бланкалар, идора пештоқидаги лавҳалар ва бошқа ёзувлар ўзбек тилида ёзиляпти. Лотин ёзувидан воз кечилса, ўшалар ҳам русчага айланмаслигига ким кафолат беради?! Ҳозир миллий ёзувнинг ёш авлод қиёфасида миллионлаб тарафдорлари бор, улар улғайиб, кучайган сари, шак-шабҳасиз, миллий алифбо ва тилни қатъий ҳимоя қилишга ўтади.

“Аввал она тилимизнинг мақомини ўрнига қўйиб, номига эмас, чин давлат тили қилиб олайлик, у ёғига худо пошшо”. Бу фикр худди остона ҳатламасдан туриб, тўрга ўтиб олайлик, дегандай гап-ку. Ахир, она тилимизнинг мақомини ўрнига қўйиш учун, аввало, миллий алифбомизни тўла-тўкис жорий қилишимиз керак эмасми?!

Бешинчи жиҳат – Ўзбекистонда лотин алифбосига ўтилса, бу ёзувга кўчиши белгиланмаган бошқа тиллар ёзуви қандай бўлади, деган мулоҳаза. Ҳаммамиз яхши биламиз: Ўзбекистонда лотин ёзуви фақат ўзбек тили учун жорий қилиняпти. Русча ёки бошқа ёзувдаги сўзларни ҳеч ким лотин алифбоси асосидаги ўзбек ёзувида ёзишга мажбур қилаётгани йўқ. Ҳар бир тил ўз ёзуви орқали ўрганилади, ёзилади. Бу қонунан кафолатланган. Агар кимдир имиж ёки реклама тариқасида лотинча ёзишни хоҳласа – нима ҳам дердик. Аммо шу ерда бир мулоҳаза: кўча-кўйдаги ёзувларнинг тўғрилигини, мантиққа мослигини текширадиган, назорат қиладиган, тавсия берадиган кенгашми, марказми бўлиши шарт. Токи унинг тавсияси, ҳукми қонуний, юридик кучга эга бўлсин! Ана шунда, мақолада ўринли таъкидланганидек, “U tryox druzey”га ўхшаш, ҳатто бундан-да тумтароқ битикларга дуч келмаймиз.

Олтинчи жиҳат – лотин ёзувига ўтишга шунча вақт берилди, аммо ўқув даргоҳларидан бошқа ҳеч қаерда бу ёзувда иш кўрилаётгани йўқ, шу боис янги ўзбек алифбосига ростакам ўтиладиган бўлса, реал саводхонлик 15-20 фоизга тушиб қолади, деган хавотир. Аввало, саводхонлик даражаси бўйича хулоса чиқаришимиздан олдин, 7 ёшдан 30 ёшгача бўлган ёшларимиз аҳолининг неча фоизини ташкил қилади, деган саволга аниқ жавоб топишимиз керак. Қолаверса, 30 ёшдан то пенсия ёшигача бўлган ҳамюртларимизни ҳам лотин ёзувини билмайди, дейиш жуда катта хато. Масалан, бизнинг авлоддошлар, яъни қирқ ёш атрофидаги кишилар ҳам лотин ёзувида бемалол ўқиб, ёза оламиз. Бундай гапни яна эллик ёш атрофидагилар, ҳатто Зуҳриддин аканинг тенгдошлари орасида ҳам тасдиқловчилар кўп. Ҳамма гап ихлосда: агар чиндан ҳам тўла-тўкис лотин ёзувига ўтишни истасак, эринчоқлигу ҳафсаласизлик қилмасак, ёшимиздан қатъи назар, қисқа муддатда қўлларимиз, кўзларимиз янги алифбомизга кўникади. Чунки бугун иш юритиш жараёнида тўла фойдаланмаётган бўлсак-да, янги алифбомиз ҳаётимизга тобора чуқурроқ кириб боряпти. Бугун ишга кираётган йигит-қизларнинг аризани ўзбек лотин алифбосида ёзиши табиий ҳолга айланяпти. Ва яқинда таниқли шоиримизни сўнгги йўлга кузатиш жараёнида беихтиёр қабристондаги битиктошларга эътибор қилдим: улардаги ёзувларнинг кўпчилиги янги алифбомизда битилган экан…

Еттинчи жиҳат – лотин ёзувига тўла ўтсак, юртимизга чегарадош давлатларда яшаб келаётган тўрт миллионга яқин ўзбеклар не қилади, ахир, улар етти ёт бегона эмас, жон жигарларимиз-ку, деган қондошларча ташвиш билан айтилган фикр. Аввало, бу жонкуярликни фақат олқишлашимиз керак. Биз чиндан ҳам нафақат Ўзбекистондаги, балки бутун ер юзидаги ўзбекларнинг маънавияти ҳақида қайғуришимиз лозим. Чунки, шоир ёзганидек: Ўзбек кўп бутун ер юзида, аммо // Оламда бошқа ҳеч Ўзбекистон йўқ! Лекин бу жараёнда нигоҳимиз чегара ҳатлаб тўхтаб қолмаслиги, бутун ер юзини қамраб олиши шарт. Гарчи муаллиф “МДҲ доирасидаги кўп мамлакатларда ўзбеклар кириллчада ўқитиляпти ва ундан воз кечиш хаёлларига ҳам келмаяпти”, деса-да, Озарбойжон ва Туркманистон лотин ёзувига аллақачон тўлиқ ва расман ўтиб кетгани барчага маълум. Энг катта қўшнимиз Қозоғистон ҳам 2017 йилнинг охиригача қозоқ лотин ёзувини расман ишлаб чиқиб, 2025 йилдан эътиборан узил-кесил янги алифбога ўтишини эълон қилди. Айни пайтда қозоғистонлик расмийлар, зиёлилар, кенг жамоатчилик вакиллари мутахассислар томонидан тақдим этилган янги алифбо лойиҳасини қизғин муҳокама қиляптилар. Ҳозирча кирилл алифбосида қолаётган Қирғизистондаги сиёсатчилару зиёлилар орасида ҳам, бошқа туркий халқлар изидан биз ҳам лотин алифбосига ўтишимиз керак, деган чақириқлар борган сари кучлироқ эшитилмоқда. Тўғри, улар ҳозирча иқтисодий шароит туфайли лотин алифбосига ўтишимиз қийин кечади, лекин 2030 йилга бориб ўтсак бўлади, деган фикрларни айтишмоқда. Ҳатто, мустақил давлат бўлмаса-да, Татаристон Республикасида ҳам татар тилининг бугуни ва келажагини ўйлаб, лотин ёзувига ўтиш бўйича сўнгги йилларда кўп саъй-ҳаракатлар бўлди ва гарчи бунга тўла эришилмаган бўлса ҳам, 2012 йилнинг охиридан эътиборан фуқароларга расмий мурожаатларини лотин алифбоси асосидаги татар ёзувида ёзиш ҳуқуқи берилди.

Албатта, Зуҳриддин аканинг Қирғизистон, умуман, яқин чегара ортидаги миллатдошларимизга қайғуришини тўғри тушунсак бўлади, лекин биз лотин алифбосига тўла ўтиб кетсак, улар биздан ажралиб қолади, деган фикр тўғримас, назаримизда. Чунки қўшни мамлакатларда яшаётган миллатдошларимиз ҳам, бошқа миллат вакиллари ҳам бугун лотин ёзувининг асосини ташкил этувчи 26 та ҳарфни яхши танийди. Қўшимча тўрт-бешта ҳарфни ўзлаштириш астойдил хоҳлаган кишига ҳеч қандай муаммо туғдирмайди. Ва яна бир нарса аниқ: агар биз лотин ёзувига ўтишни пайсалга солмасдан, аниқ режа асосида жараённи тезроқ якунласак, қўшни мамлакатларда яшаётган миллатдошларимиз ҳам ора йўлда сарсон бўлмасдан, ягона ўзбек ёзуви атрофида бирлашади. Қолаверса, хориждаги ўзбеклар деганда, фақат ён атрофимиздаги қондошларимизни эмас, араб дунёси ва Европа, АҚШда яшаётган миллатдошларимизни ҳам унутмаслигимиз керак. Ён-атрофимиздаги ўзбекларнинг аксарияти ҳам лотин, ҳам кирилл ёзувини билади, аммо олис мамлакатларда яшовчи миллатдошларимизнинг кўпчилиги кирилл ёзувини билмайди – лотин ёзуви уларни Ватанга боғлаб турган ҳаётбахш ришта ҳисобланади. Хорижда яшовчи миллатдошларимизнинг кириллга қайтмасликни сўраб, давлатимиз раҳбарига ёзган мактубини ўқиган киши бунга яна бир карра ишонч ҳосил қилади. Қолаверса, Президентимиз Шавкат Мирзиёев яқинда АҚШга қилган сафари мобайнида ўша ерда яшаётган ўзбеклар билан учрашаркан, олис қитъаларда ҳам қондошларимиз кўплигини ва улар билан мустаҳкам халқа қуришда лотин алифбоси қанчалик катта имкониятга эга эканини янада чуқурроқ ҳис қилдик.

Яна бир жиҳат – алифболарнинг техник-дастурий қулайлиги, замонавий ахборот-коммуникация мосламаларига мутаносиблиги. Бу ҳақда жуда кўп мулоҳазалар баён қилингани ва бу борада қайси алифбо устун экани барчага маълум бўлгани боис ортиқча изоҳ бериб ўтирмаймиз.

Навбатдаги жиҳат – масаланинг иқтисодий томони. Мен ҳам Зуҳриддин ака каби молиячи эмасман. Шу боис чорак аср мобайнида мамлакатни лотин ёзувига ўтказиш жараёнида қанча маблағ сарфланганини ва агар кириллга қайтилса, ҳавога учган шунча маблағни нима деб оқлаш мумкинлигини билмайман. Ва яна болаларимиз лотин ёзувида ўқиётган китоблару дастурларни, ўқув даргоҳларидаги кўргазмали қуролларни, идораю кўчалардаги турли баннерларни ва бошқа кўплаб маълумотларни кириллчага ўтказиш қанча маблағ талаб қилади – айтолмайман. Ҳарҳолда, билганим шуки, олдинга юриш учун қанча маблағ сарф қилинса ҳам, ўзини оқлайди, ортга юриш учун харжланган ҳар қандай чақа увол ҳисобланади.

Ва яна бир хато хулоса – лотин ёзувимизда қўшалоқ ҳарфлар мавжуд бўлгани боис кирилл ёзувидаги ўн саҳифалик матн ўн бир саҳифага айланади, бу эса ҳар ўн тонна қоғоз сарфига яна бир тонна қўшилади, деган фикр. Тажриба учун истаган киши бир хил матнни, бир хил шрифт ва катталикда ҳар икки имлода ёзиб кўрсин: ҳатто ҳозирги қўшоқ ҳарфларга эга алифбомизда ёзилган матн ҳам кирилл алифбосида ёзилган “эгизаг”ига нисбатан бир мунча кам жой эгаллайди. Жумладан, ушбу фикр баён этилаётган абзац кирилл алифбосида саккиз ярим қатор бўлса, жорий ўзбек лотин алифбосида саккиз мисра ҳам чиқмайди. Мабодо қўш белгили ҳарфларни ислоҳ қиладиган бўлсак, матн янада ихчамлашади ва қоғоз харажати жиддий камаяди.

Тажриба учун Ворд дастурида, А4 форматда, 1,0 интервалда, 14 пт ҳажмда, Times New Roman шрифтида ёзилган кирилл алифбосидаги 77 саҳифалик матн худди шу ўлчовлар асосида ўзбек-лотин алифбосига ўгирилганда 72 саҳифани эгаллади. Беш бет қоғоз тежалиши маълум бўлди.

Ва ниҳоят, мақолада ҳуқуқий жиҳатга эътибор қаратилиб, лотин ёзувига ўтиш умумхалқ референдумида кўриб чиқилмаган, дейилади. Тўғри. Лекин Олий Кенгаш депутатлари халқ вакиллари эмасми? Тилшунос олимлар, зиёлилар, мутахассислар томонидан ишлаб чиқилган алифбони халқ берган ваколат доирасида кўриб чиқиб, тасдиқлашлари қонуний жараён ҳисобланмайдими? Қолаверса, бу ҳужжатга халқ томонидан сайланган Президент имзо чеккан! Бугун биздан чорак аср кейин лотин алифбосига ўтаётган қардош Қозоғистонда ҳам референдум ўтказилаётгани йўқ. Аммо бу ҳол уларни ноқонуний йўл тутяпти, дейишимизга асос бўлолмайди.

Энг муҳим масала шундаки, бугун мамлакатимизда улкан янгиланиш жараёни кетяпти. Олдимизда ниҳоятда улкан вазифалар, марралар турибди. Бундай паллада бутун халқимизнинг – ёшу қарининг бирлиги, жипслиги ҳар қачонгидан ҳам муҳимроқ. Шу боис миллатни қарама-қарши қутбларга бўладиган ҳар қандай ташаббуслардан эҳтиёт бўлишимиз даркор. Хусусан, кирилл алифбосига қайтиш ҳақида гапни қўзғаш – ёш авлод қалбида саросима, ғулғула уйғотиб, уларни катта авлодга зид позиция эгаллашга мажбур қилади. Бу эса бизнинг тарих олдидаги, келажак олдидаги энг катта хатомиз бўлади. Зуҳриддин ака мақоласи хулосасида “Албатта, фарзандларимиз олдида узрхоҳмиз. Аммо ўғил-қизларимиз бунинг учун биздан гиналаб юрмаслар”, дея ҳазрат Навоийнинг:

Отадан келса хато, билма хато,
Савоб бил дағи хато қилса ато, –

деган мисраларини қалқон сифатида келтиради. Тўғри, фарзандларимиз бизнинг – оталарининг хатосини ҳам савоб билиб бошига кўтариши мумкин, аммо биз оқил ота бўлсак, уларни атайлаб нотўғри йўлга бошламаслигимиз, ўнғайсиз ҳолатга туширмаслигимиз керак. Шу ўринда улуғ ёзувчимиз Абдулла Қодирийнинг “Ўтган кунлар” романидаги ёшу қари ёддан биладиган лавҳа эсга тушади. Фарзанди тақдирини унинг раъйига қарамасдан ҳал қилиб қўйган Юсуфбек ҳожи ўғлига юзланади:

“ – Ўғлим, ҳали сан эшитдингми-йўқми, ҳайтовур, биз санинг устингдан бир иш қилиб қўйдиқ…

Отабек, маълумки, уларнинг “қилиб қўйган ёки қилмоқчи бўлған ишларини” албатта билар эди. Шундоқ ҳам бўлса билмаганга солинди:

– Ақллик кишиларнинг ўғуллари устидан қилған ишлари албатта номаъқул бўлмас, – деди. Ҳожи ўғлининг бу жавобидан ерга қаради ва нима деб давом қилишни билмай қолди”.

Ҳа, бугун фарзандларимиз бизни тушунади, деб, амалдаги ёзувни кирилл ёзувига ўгартиришни орзу қилаётган оталарга ёшларнинг жавоби аниқ. Бу жавобни эшитиб, Юсуфбек ҳожи каби мулзам тортиб, бошимизни эгишдан бошқа чорамиз қолмайди. Чунки улар зоҳиран тақдирга тан берсалар-да, кўнгилларида ҳеч қачон қароримизни қабул қилишмайди. Эҳтимол, шўро давридаги хатоларимизни тушуниб, бизни маломат қилмасликлари мумкин, аммо озод давлатда яшаб туриб, ўз ғоямизга эга бўлатуриб йигирма беш йил давомида амал қилган миллий алифбомиздан ўз ихтиёримиз билан воз кечишимизни ҳеч қачон тушунмайди, ҳазм қила олмайди. Шу боис бу гина фарзандлар кўксида илдиз отиб, пинҳоний норозиликка айланади. Ва келажак авлод олдидаги масъулиятни англаб, кўп эмас, орадан ўн беш, йигирма йил ўтиб, улар ҳал қилувчи кучга айлангач, ўтган кунлардаги хатони тўғрилаш мақсадида дунё аҳли олдида хижолат терига ботганларича олтинчи марта алифбони ўзгартиришга, ўзларига қадрдон бўлиб қолган, кўз очиб кўрган, онгу шуурига, қалбига маърифат зиёсини олиб кирган ва инсониятнинг асосий қисмига тушунарли бўлган алифбога қайтишга жазм қилишади. Ана шунда, Зуҳриддин ака Исомиддинов айтганларидек, биз алифбосини энг кўп ўзгартирган халқ сифатида чиндан ҳам Гиннеснинг рекордлар китобига кирсак, ажабмас. Назаримда, бундай рекорд бизга ҳечам керакмас.

Зуҳриддин аканинг мақоласи сўнгида кирилл ёзувида ҳам такомиллаштирилиши лозим бўлган ўринлар, ортиқча ҳарфлар, ўзбек товушларини акс эттиришдаги камчиликлар борлиги айтилган. Аммо, қизиғи, бу ҳол “кўп ҳам мушкул иш эмас” деб баҳоланган. Бизнингча, ана шу кўп ҳам мушкул бўлмаган ишга кетадиган куч-қувватимизни амалдаги янги алифбомизни такомиллаштиришга сарфлаганимиз мақсадга мувофиқ, деб ўйлаймиз…

MILLIY ALIFBO:
YOSHLARNI ORTGA SUDRAMAYLIK
Nodir JONUZOQ

So’nggi bir yil ichida jamiyatimizda qanday ulkan o’zgarishlar, yangilanishlar bo’layotganiga barchamiz birday guvohmiz: eng muhimi, yurtdoshlarimiz jonlanib, o’zlarini o’ylantirayotgan masalalar bo’yicha ochiq-oydin fikr almashyapti, o’z mulohazalarini o’rtaga tashlab, jamoatchilik xulosasi shakllanishiga hissa qo’shyapti. Fikr almashishga, yechim axtarishga arzigulik masalalar esa oz emas. Shulardan biri — milliy yozuvimiz masalasidir.

Garchi mustaqillikning ilk yillarida, aniq aytadigan bo’lsak, 1993 yilning 2 sentabr kuni Oliy Kengashning o’n ikkinchi chaqiriq XIII sessiyasida bu masala qonunan hal qilingan, ya`ni O’zbekistonda lotin grafikasiga asoslangan o’zbek alifbosi milliy yozuv sifatida rasman belgilangan bo’lsa-da, hali-hanuz bu qonun ijrosi hayotimizda to’la-to’kis aks etmayapti. Tabiiyki, «Nima uchun?» degan savol tug’iladi. Bu savolning javobi bir necha omillarga borib taqaladi. Shulardan biri — bugun amalda bo’lgan o’zbek lotin alifbosidagi ayrim noqisliklardir. Bu noqisliklar haqida, mana, yigirma yildan oshdiki, turli davralarda gapirib kelyapmiz. Oxirgi yillarda esa ko’plab maqolalar ham paydo bo’lyapti. Ularda yangi alifbomizni takomillashtirish bo’yicha turli-tuman takliflar, mulohazalar o’rtaga tashlanyapti. Zero, bu vazifa Birinchi Prezidentimiz Islom Karimovning 2016 yil 13 maydagi «Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat o’zbek tili va adabiyoti universitetini tashkil etish to’g’risida»gi farmonida ham aniq belgilab berilgan edi. Jumladan, farmonda universitetning asosiy vazifalaridan biri sifatida «o’zbek tilining asl tabiati va xususiyatlarini to’la aks ettiradigan mukammal akademik va o’quv grammatikalarini yaratish, uning tovushlar tizimi va ularning yozuvda aks etishi, joriy imlo qoidalarini takomillashtirish bo’yicha ilmiy asoslangan takliflar tayyorlash…» masalasi qayd etilgan edi. Mazkur vazifani bajarish maqsadida O’zbek tili va adabiyoti universiteti qoshida taniqli mutaxassislardan iborat ishchi guruh tuzildi. Ushbu guruh o’tgan vaqt mobaynida lotin alifbosiga asoslangan o’zbek yozuvi va imlo qoidalarini takomillashtirish bo’yicha ish olib boryapti. Albatta, bu ishchi guruh shu paytgacha qanday ishlarni amalga oshirganini sarhisob qilish — alohida maqola mavzusi. Ammo, muhimi, milliy alifbomizdagi nuqsonlarni bartaraf etish bo’yicha ilmiy asosda ish ketyapti. Ishchi guruh o’zining so’nggi xulosasini rasman taqdim qilsa, shubhasiz, u keng jamoatchilik tomonidan obdon muhokama etilib, tilimiz uchun eng qulay alifboga ega bo’lamiz, degan umiddamiz.

Ammo… so’nggi paytlarda yangi alifbomizdagi ayrim tuzatsa bo’ladigan jihatlarni dastak qilib, lotin alifbosi biz uchun umuman yaroqsiz, degan o’ta asossiz da`volarni eshitib taajjubga tushyapmiz. Davlat tili darajasiga ko’tarilgan turkiy tillarning aksariyatiga juda mos kelayotgan lotin yozuvi nega endi o’zbek tili uchun muvofiq emas ekan?! Agar ayrim muammolar bo’lsa, gap alifbodami yoki bizning o’zimizdami?

Taniqli adabiyotshunos Zuhriddin Isomiddinovni zukko, haqgo’y olim sifatida bilamiz. U kishini tanigan kattalar ham, yoshlar ham birday hurmat qiladi. Jumladan, ustoz olimimizga shaxsan mening ham hurmatim baland. Televizor, radiodagi chiqishlarini jon qulog’im bilan tinglab, maqolayu suhbatlarini qiziqib o’qib boraman. Ammo ustozning «Yoshlar» telekanalida efirga uzatilgan, lotin va kirill alifbolari tahliliga bag’ishlangan ko’rsatuvdagi fikr-mulohazalarini eshitib, ochig’i, ajablandim. U kishining «Masalaga siyosiy emas, ilmiy jihatdan yondashaylik. Agar ilmiy jihatdan qaraydigan bo’lsak, biz uchun eng maqbul yozuv — kirill alifbosi» degan mazmundagi xulosasini eshitarkanman, bu borada qanday ilmiy asoslar bor ekan, deb o’yga toldim. Televideniye ishidan uncha-muncha xabarim bo’lgani uchun ko’nglimdan «Bu, axir, tok-shou, unda albatta qarama-qarshi fikrlar bo’lishi shart. Balki Zuhriddin aka ataylab tarafdori kam bo’lgan tomonning qarashlarini himoya qilib, ko’rsatuvning qiziqarli bo’lishiga yordam bergandir», degan o’y ham o’tdi. Biroq hurmatli olimimizning el-yurt taqdiriga daxldor bo’lgan masala — milliy yozuv haqida gap ketayotgan paytda bunday yo’l tutmasligini o’ylab, xayolim chuvalashdi. Keyin esa, bahs-munozara olovi pasayib, ko’ngillar xotirjam tortgach, to’zg’igan xayollarimni yig’ishtirib qo’ya qoldim. Ammo domlaning yaqinda internetda e`lon qilingan «Lotin yozuvi: yechimdan keyingi muammolar» nomli maqolasini o’qib, u kishi ilgari surgan ilmiy dalillar bilan tanisharkanman, nazarimda, ular omonat, zaif tuyuldi va yana xayolim parishon bo’ldi.

Zuhriddin aka Isomiddinov maqolasining kirish qismida o’z milliy yozuviga ega bo’lgan hind, xitoy, arab, arman va boshqa yevropalik xalqlarga tole` kulib boqqanini aytib, alamli havasini bayon qiladi. Garchi muallif na «alam», na «havas» so’zini ishlatgan bo’lsa-da, ataylab tashlangan ko’p nuqtalarda bu hissiyot yaqqol sezilib turadi. Ha, bu his-tuyg’u qaysi o’zbek ziyolisiga notanish?! Biz kabi qattol imperiya tarkibida yashagan bo’lsa-da, o’z yozuvini yo’qotmagan gurji, arman xalqlariga havas qilishimiz, ularga nisbatan ham hududiy, ham aholi soni jihatidan bir necha barobar oshiq bo’lsak-da, nega o’z yozuvimiz yo’q va borini ham nima uchun asray olmaganmiz, deb ichimizni tirnashimiz rost-ku. Maqolada ta`kidlanganidek, bir asr ichida milliy yozuvimizni to’rt marta yangilashimiz, o’zimizni ayab gapiradigan bo’lsak, uyatdan boshqa narsa emas. Eng qizig’i, maqola muallifi shu haqda gapirib turib, milliy alifbomizni rasman beshinchi marta o’zgartirishga — kirill alifbosiga qaytishga chaqiradi va bu qarorni ilmiy asoslashga harakat qiladi.

Garchi alifbo tanlashda eng muhim faktor, domla aytganlariday, tarixiy emas, siyosiy emas, moddiy-moliyaviy emas, texnikaviy emas… ILMIY faktor ekanini e`tirof etsak-da, milliy alifbo masalasini hech qachon ijtimoiy-siyosiy o’zandan tashqarida ko’rib bo’lmasligini ham tan olishimiz kerak. Negaki, har qanday alifbo muayyan millatning dunyoqarashi shakllanishida, borliq va o’zligini idrok etishida, jahon sahnasiga chiqishida tengsiz ahamiyatga ega ekan, ya`ni milliy yozuv xalqning yuzi hisoblanarkan, u siyosiy-ijtimoiy masala bo’lmasligi mumkin emas. Bo’lmasa, biz havas qilib turgan juda ko’plab xos alifboli xalqlar bugun ilmiy asoslarga tayanib, ko’hna yozuvlaridan voz kechishlari ham mumkin edi. Ularni bunday qilmaslikka undab turgan kuch, ehtimol, tarixiy, ijtimoiy-siyosiy mas`uliyat hissi bo’lsa ajab emas. Mayli, shunday bo’lsa-da, ehtiroslarga berilmay, siyosiy va boshqa omillarni ro’kach qilmasdan, Zuhriddin aka ilgari surgan dalillarni tahlil qilamiz.

Birinchi fikr — ko’p asrlik madaniy merosimiz bitilgan arab yozuvining bugungi kunda tilimiz tabiatiga to’g’ri kelmasligi haqidagi mulohazaga e`tirozimiz yo’q. Nazarimizda, keng jamoatchilik ham bu yozuvga qaytishni sira o’ylayotgani yo’q.

Ikkinchi fikr — lotin yozuvining tilimizga to’g’ri kelmasligi haqidagi mushohadaga esa umuman qo’shilib bo’lmaydi. Domla lotin yozuvining eng katta illati sifatida muayyan bir harfning har joyda har xil tovushni anglatishini ko’rsatadi. Bu, axir, yozuvning emas, har bir tilning talabidan kelib chiqadi-ku! To’g’ri, ingliz tilida «Tea» deb yozilsa, «Ti» deb o’qiladi. Ammo, aytaylik, yer yuzida 500 milliondan ortiq kishi so’zlashadigan, roman tillari ichida eng ko’p tarqalgan ispan tilida yozuv bilan talaffuz o’rtasida deyarli farq yo’q. Har bir harfi o’z o’rnida talaffuz etiladigan boshqa ko’pgina lotin alifboli tillar borligi — oddiy haqiqat. Zuhriddin aka ta`kidlagan O‘, G‘, Sh, Ch, ng harflariga doir noqulayliklarni esa hammamiz bilamiz — Ishchi guruh tomonidan yechim axtarilayotgan asosiy harflar ham shular, aslida (shu o’rinda yoshlarimizning aksariyati alifboni hozirgi holatida ham juda o’ng’ay va ma`qul deb hisoblashini aytib o’tish lozim). Bu harflar qulaylashtirilsa, Ch harfiga asos bo’luvchi C belgisiga mos tovush yuklansa, ayrim tovushlarimiz alifboda aks etsa, e`tirozu shikoyatlarga o’rin qolmaydi. Ana shunda, domla aytgani kabi cho’g’ so’zini yozish uchun klaviaturani olti marta emas, uch marta bossak kifoya. Masalan: čǒǧ, ĉõĝ, ćóǵ, çöğ kabi. Shuningdek, maqolada misol keltirilgan Qo‘qon, bog‘cha kabi so’zlar ham o’z-o’zidan ko’rkam ko’rinishga kelib qoladi. «Poytaxt» so’zini inglizlar «Po’ytekst» deb o’qishini o’ylab, tashvish chekmasak ham bo’ladi. Bugun qo’lida zamonaviy smartfoni bor sayyoh internetga kirib, o’zbek alifbosi haqida so’rov bersa, qaysi harflar qanday tovushlarni ifodalashi haqida bir zumda ma`lumot olishi mumkin. Albatta, bu unga qiziq bo’lsa. Qolaversa, bunday holat boshqa tillarga ham begona emas. Masalan, sof rus tilida va kirill alifbosida yozilgan «Saxar» degan so’zni ham inglizlar o’zlaricha Seksep yoki Keksep deb o’qishlari, talaffuz qilishlari mumkin. Chunki bu so’zdagi barcha belgilar har ikkala alifboda ham bor. Ammo bu hol kirill alifbosining nufuziga aslo ta`sir qilayotgani yo’q. Albatta, umuman kamchiliksiz, o’ta mukammal alifbo tuzish — murakkab masala. Biroq tilning eng asosiy talablariga javob beradigan yozuvni yaratish mumkin va bu borada lotin alifbosi ona tilimiz uchun bemalol javob beradi deb o’ylaymiz. Xususan, ona tilimizga davlat tili maqomi berilganiga 28 yil to’lishi arafasida — 2017 yilning 20 oktabr kuni O’zbekiston «Milliy tiklanish» demokratik partiyasi Markaziy Kengashi, Respublika Ma`naviyat va ma`rifat markazi va Toshkent davlat o’zbek tili va adabiyoti universiteti hamkorligida bo’lib o’tadigan «O’zbek tilshunosligining dolzarb masalalari» (til, alifbo va imlo) mavzusidagi respublika ilmiy-nazariy konferensiyasida bu muammolar yechimida siljish bo’ladi deb umid qilamiz.

Endi hurmatli olimimizning yozuvlarni qiyoslab, tuzgan jadvaliga e`tibor qaratamiz. To’g’ri ta`kidlanganidek, lotin alifbosida hech qanday qo’shimcha belgisiz, «toza» 26 ta harf bor. Ularning o’zbek tili tovushlarini aks ettirish imkoniyati, jadvaldagi natija to’g’ri bo’lsa, 72 foiz ekan. Kirill o’zbek alifbosida 35 ta harf bor va, u kishi uqtirganidek, bu harflarning oltitasi (Ye, Yo, Yu, Ya, Ts, ) ona tilimiz uchun keraksiz. «Qolgan 29 harf o’zbek tovushlarining 81% i demak» deydi muallif. Shu yerda ozgina xatolik ketmadimikan?! Axir, alifbolarni qiyoslayotganda hech qanday belgisiz, o’zak harflar hisob-kitob qilinishi kerak emasmidi? Ya`ni, haqli ravishda U, K, G, X harflariga qo’shimcha belgi qo’yish orqali yasalgan O’, Q, G’, H harflarini ham sondan chiqarishimiz lozim emasmi? Axir, ilmiy yondashuv shuni talab etadi-ku. Yo’qsa, lotin alifbosida ham qo’shimcha belgili harflar istagancha, hatto kirill alifbosiga nisbatan bir necha barobar ko’p topiladi. Bunga ishonch hosil qilish uchun turli alifbolarning asosiy va qo’shimcha harflari, belgilari, ifoda imkoniyatlari aks etgan Yunikod jadvaliga bir qur nazar tashlash kifoya. Xullas, yuqoridagi to’rt yasama harfni ham ayirsak, o’zbek kirillitsasida 25 ta o’zak harf qoladi. Bu endi necha foizni tashkil qiladi, aniqlash uchun qo’shimcha hisob-kitob qilishimizga to’g’ri keladi.

Maqolada ancha mukammal deyilgan qozoq va ozarboyjon kirill alifbolariga qaraydigan bo’lsak, turkiy tovushlarni to’la ifodalashning imkoni bo’lmagani uchun ayrim harflar aynan lotin alifbosidan «qarz»ga olinganini ko’ramiz. Jumladan, j, i, h harflari kirill harflari safida, xuddi begona uyga adashib kirib qolgan musofirday, xijolatomuz turishibdi.

Endi IJTIMOIY jihatlarga e`tibor qaratamiz.

Birinchi jihat — 1940 yildan buyon kirill alifbosida nihoyatda ko’p kitob chop etildi, lotin yozuvida savod chiqargan avlod ulardan bahramand bo’lolmaydi, degan fikr ilgari suriladi maqolada. Holbuki, maqola so’ngiga borib muallif o’z fikriga qarshi boradi. Ya`ni: «kiril yozuviga qaytish ma`qul topilsa… lotin yozuvida savod chiqarayotgan bolalarga nima deymiz? Ular qiynalib qolishmasmikan? Yo’q. Hozir o’rta maktabda lotin yozuvini o’rganayotgan ko’p farzandlarimiz kirill yozuvida ham ravon o’qib, yoza oladi, chunki ikkinchi sinfdan boshlab rus tilini o’rganadi, rus adabiyotini o’qiydi, qolaversa, deyarli barcha kitoblar, gazetayu jurnallar shu yozuvda chiqib turibdi…» To’g’ri gap. Chorak asr mobaynida lotin yozuvida savod chiqargan avlod kirill yozuvidagi kitoblarni ham o’qiyapti. Agar o’sha kitob chindan zarur va foydali bo’lsa, bu boshqa alifboda yozilgan, o’qimayman, deb yuz o’girayotgani yo’q. To’g’ri, kirill yozuvi o’zlari o’rgangan lotin alifbosi qadar ularga qadrdon emas, lekin ma`naviyatni, tafakkurni boyitish yo’lida ozgina noqulaychilikni pisand qilishayotgani yo’q. Garchi noo’ng’ay bo’lsa ham aytay, o’zbek maktabida o’qib, lotin yozuvida ta`lim olayotgan o’z farzandlarim ham ko’p badiiy va ilmiy kitoblarni kirill yozuvida o’qiydi. Demak, lotin yozuviga to’liq o’tsak, kirilldagi merosdan bebahra qolamiz, degan tashvishga o’rin yo’q. Qolaversa, avval kirill alifbosida chop etilgan kitoblarning juda ko’pchiligi so’nggi yillarda yangi alifbomizda qayta nashr etildi. Quvonarlisi, bu xazina borgan sari boyib boryapti. Xususan, Prezidentimizning 2017 yil 13 sentabrda e`lon qilingan kitob mahsulotlarini nashr etish va tarqatish tizimini rivojlantirishga qaratilgan qarorining alohida bandida: «lotin yozuviga asoslangan yangi o’zbek alifbosidagi ilmiy-texnik, adabiy-badiiy va ensiklopedik adabiyotlarni yanada ko’paytirish bo’yicha aniq chora-tadbirlar ishlab chiqish» bo’yicha qat`iy ko’rsatma berilgan.

Ikkinchi jihat — kirill yozuvida bitirgan dastlabki avlodning yoshi saksonga borib qolgani aytilib, demak, butun xalqning savodi kirill xatida chiqqan, deb xulosa qilinadi. Iya, unda, 30 yoshgacha bo’lgan necha millionlab yoshlar BUTUN XALQ tarkibiga kirmas ekan-da!? Muallif fikrini davom ettirar ekan, lotin yozuvi ish yuritishga to’liq joriy qilinsa, ko’p yoshi ulug’ professor-ustozlar pensiyaga chiqadi, bundan millat qancha yutadi-yu, qancha yutqazadi, deb savol qo’yadi. Avvalo, to’g’risini aytish kerak, lotin yozuvi mamlakatimizda ertagayoq joriy etilishiga va keksa avlodning ko’chada qolishiga Zuhriddin akaning o’zlari ham ishonmasa kerak. Negaki, ayni paytdagi holatimizdan kelib chiqib mushohada yuritadigan bo’lsak, avvalo, yangi milliy yozuvimizdagi ayrim nuqsonlarni isloh qilib, uni tasdiqlatib olishimiz kerak. Keyin esa aniq reja asosida, bosqichma-bosqich, ammo ko’p cho’zmasdan o’tish loyihasi — yo’l xaritasini ishlab chiqishimiz lozim. Bu jarayonda har qanday mutaxassis, yoshidan qat`i nazar, lotinchani o’zlashtirib oladi, deb o’ylayman. Jiddu jahd qilinsa, tez o’qish ko’nikmasi ham paydo bo’ladi. Axir, bugun zamon bilan hamnafas yashayotgan, ilg’or dunyoqarashli otaxonu onaxonlarimiz ham lug’at titkilab ingliz va boshqa chet tillarni o’rganyapti. Buning oldida milliy alifboni o’zlashtirish nima bo’pti!

Mabodo yangi alifbomizga juda tez o’tib ketilgan taqdirda ham nihoyatda kerakli, o’z ishining ustasi bo’lgan, o’rnini boshqa hech kim bosolmaydigan mutaxassislarga istisno tarzida imtiyoz — yangi alifboni o’zlashtirish uchun bir martalik muayyan muhlat berish mumkin. Axir, ilmdagi eng murakkab masalalarga yechim topib, qilni qirq yorayotgan mutaxassislarning 30 ta harfni yod olmasliklariga ishonib bo’lmaydi. Holbuki, aslida bunga hech ham hojat yo’q — bugun lotin yozuvini bilmaydigan yetuk mutaxassis tugul, oddiy odamni ham topib bo’lmasa kerak.

Shu o’rinda bir mulohaza: biz azal-azaldan o’zini emas, avvalo, farzandlarini, kelajak avlodni o’ylaydigan millatmiz. O’g’il-qizlar manfaati turganda, o’zimizga qulaylik yaratish fikri xayolimizga ham kelmaydi. Ayrim G’arb davlatlaridan farqimiz ham shunda: o’zim qiynalsam — qiynalay, bolam qiynalmasin, deymiz. Bugun ayrim yoshi kattalarning lotin alifbosini o’qishga qiynalaman, kirill alifbosiga o’tsak yaxshi bo’lardi, degan mulohazalarini eshitganimda, nahotki ular o’g’il-qizlariyu nabiralarining qonuniy, mantiqiy xohish-irodasini nazar-pisand qilmasa, qon-qonimizga singib ketgan ming yillik fazilatimiz nahotki shu yerda kelganda oqsasa, deb hayron qolaman. Achchiq haqiqat shu: biz — qirq yoshdan o’tgan avlod o’zimizning shaxsiy manfaatimizni millat manfaatidan, kelajak avlod iqbolidan ustun qo’yishga haqqimiz yo’q. Alifbo almashtiraverish tufayli chekkan ma`naviy iztiroblarimizni, og’riqlarimizni bolalarimizga ravo ko’rmasligimiz kerak. Lotin alifbosini o’qishga qiynalamiz, deyishimiz esa bolalarcha (yoki keksalarcha) injiqliqdan boshqa narsa emas.

Ha, butun xalqimizning katta qismini aynan yoshlar tashkil qiladi. Lotin yozuvi asosidagi o’zbek alifbosi 1993 yildan buyon amalda ekanini inobatga olsak, bugungi kunda bu alifboda ta`lim olgan avlodning old qatori 30 ni urib qo’ydi. Shunday, adashayotganimiz yo’q, Yangi alifbo joriy etilgandan buyon o’tgan yillarga o’shanda birinchi sinfga borgan bolalarning yoshini qo’shing — 30 dan kam chiqmaydi. O’ttizdan oshayotgan insonga endi yosh boladay qarab bo’lmaydi. U bu yoshda oila qurgan, kasb egallagan, hayotda o’z o’rnini topgan va kelajagini ham o’zi belgilaydigan darajada bo’ladi. Yurtimiz aholisining 30 yoshgacha bo’lgan qismi necha million kishini tashkil etadi — aniq raqam keltirolmasak-da, harholda, tarozining pallasini bossa kerak, deb o’ylaymiz. Qolaversa, ularning g’ayrat-shijoatga to’lib, shu yurtning egasi menman, deya olg’a intilishi posangiga qo’shimcha zalvor yuklaydi va ularga xayrixoh bo’lishimizni taqozo qiladi.

Uchinchi jihat — «tekis asfalt yo’lda o’qday uchib borayotgan mashina to’xtasa-yu, dala tomon burilib, shudgordan yangi yo’l ochib yura boshlasa, boyagi shiddatdan nom-nishon qoladimi?» Juda o’rinli o’xshatish! Lekin buni faqat katta avlodga emas, ko’proq yosh avlodga nisbatan ishlatsak, to’g’riroq bo’lardi. Negaki, bugun yosh avlod aynan shu tashbehda keltirilganidek, tekis, ravon asfalt yo’lda shitob bilan ketayotgan uchqur mashinaga o’xshaydi. Ular mustaqil davlatda tug’ilib, yangi alifboda ta`lim olib, ulkan orzu-niyatlar bilan jamiyatimizga kirib kelishmoqda. Ular milliy yozuvimizni bizga o’xshab LOTIN YoZUVI demaydi — faxr bilan O’ZBeK YoZUVI deydi! Sizu biz kirillcha matnda qanday erkin suzsak, ular lotin yozuvida ana shunday miriqib, yayrab, quloch otib suzadi. Agar, xudo ko’rsatmasin, kirill yozuviga qaytiladigan bo’lsa, Zuhriddin aka ta`kidlaganiday, ularning yorqin kelajakni ko’zlab shiddat bilan ketayotgan mashinalari bexosdan dala tomon burilib, shudgorzorga botib qolishi aniq! Sababi, bir necha oy oldin lotin-kirill mojarosi internetda, matbuotu televideniyeda avj olgan lahzalarda ko’plab yoshlarning ko’nglini chuqur xavotir chulg’ab olganini, nahotki bizni o’z yozuvimizdan ayirishsa, deb chor tarafdan madad izlab qolganlarini ko’rdik. Eng yomoni, ular oldilariga qo’ygan katta maqsadu loyihalardan ham chalg’ib, jonsarak bo’lib qolishdi. Yaxshiyamki, ko’plab jonkuyar ziyolilar o’rtaga tushib, milliy alifboni, uning timsolida kelajakni himoya qilib, yoshlarga dalda berishdi. Ayniqsa, O’zbekiston xalq ta`limi vaziri Ulug’bek Inoyatov va O’zbekiston Oliy Majlisi senati a`zosi, xalq shoiri Iqbol Mirzo o’z chiqishlarida kirillga qaytilmasligini, faqat milliy alifbomizdagi ayrim jihatlarni takomillashtirishga ehtiyoj borligini aytishgach, yoshlarimiz, keng jamoatchilik yengil nafas olib, xotirjam tortdi. Ha, bugun yoshlarga davlatimiz tomonidan ulkan e`tibor berilayotgan bir pallada ularning shashtini zarracha ham pasaytirmasligimiz kerak.

To’rtinchi jihat — bugun idoralarda o’zbekcha emas, ruscha ish yuritilayotganiga lotin yozuvi aybdor sifatida ko’rsatilgan. Bechora milliy yozuv! Shuncha malomatlar ustiga endi shu ayb ham uning chekiga tushyapti. Xuddi kirill yozuviga qaytilsa, birdan hamma idora o’zbekcha ish yuritib ketadiganday. Qaytanga, bu bemalol ruscha ish yuritishga yo’l ochmaydimi?! Hozir-ku, lotin yozuvi tufayli juda ko’p rasmiy blankalar, idora peshtoqidagi lavhalar va boshqa yozuvlar o’zbek tilida yozilyapti. Lotin yozuvidan voz kechilsa, o’shalar ham ruschaga aylanmasligiga kim kafolat beradi?! Hozir milliy yozuvning yosh avlod qiyofasida millionlab tarafdorlari bor, ular ulg’ayib, kuchaygan sari, shak-shabhasiz, milliy alifbo va tilni qat`iy himoya qilishga o’tadi.

«Avval ona tilimizning maqomini o’rniga qo’yib, nomiga emas, chin davlat tili qilib olaylik, u yog’iga xudo poshsho». Bu fikr xuddi ostona hatlamasdan turib, to’rga o’tib olaylik, deganday gap-ku. Axir, ona tilimizning maqomini o’rniga qo’yish uchun, avvalo, milliy alifbomizni to’la-to’kis joriy qilishimiz kerak emasmi?!

Beshinchi jihat — O’zbekistonda lotin alifbosiga o’tilsa, bu yozuvga ko’chishi belgilanmagan boshqa tillar yozuvi qanday bo’ladi, degan mulohaza. Hammamiz yaxshi bilamiz: O’zbekistonda lotin yozuvi faqat o’zbek tili uchun joriy qilinyapti. Ruscha yoki boshqa yozuvdagi so’zlarni hech kim lotin alifbosi asosidagi o’zbek yozuvida yozishga majbur qilayotgani yo’q. Har bir til o’z yozuvi orqali o’rganiladi, yoziladi. Bu qonunan kafolatlangan. Agar kimdir imij yoki reklama tariqasida lotincha yozishni xohlasa — nima ham derdik. Ammo shu yerda bir mulohaza: ko’cha-ko’ydagi yozuvlarning to’g’riligini, mantiqqa mosligini tekshiradigan, nazorat qiladigan, tavsiya beradigan kengashmi, markazmi bo’lishi shart. Toki uning tavsiyasi, hukmi qonuniy, yuridik kuchga ega bo’lsin! Ana shunda, maqolada o’rinli ta`kidlanganidek, «U tryox druzey»ga o’xshash, hatto bundan-da tumtaroq bitiklarga duch kelmaymiz.

Oltinchi jihat — lotin yozuviga o’tishga shuncha vaqt berildi, ammo o’quv dargohlaridan boshqa hech qayerda bu yozuvda ish ko’rilayotgani yo’q, shu bois yangi o’zbek alifbosiga rostakam o’tiladigan bo’lsa, real savodxonlik 15-20 foizga tushib qoladi, degan xavotir. Avvalo, savodxonlik darajasi bo’yicha xulosa chiqarishimizdan oldin, 7 yoshdan 30 yoshgacha bo’lgan yoshlarimiz aholining necha foizini tashkil qiladi, degan savolga aniq javob topishimiz kerak. Qolaversa, 30 yoshdan to pensiya yoshigacha bo’lgan hamyurtlarimizni ham lotin yozuvini bilmaydi, deyish juda katta xato. Masalan, bizning avloddoshlar, ya`ni qirq yosh atrofidagi kishilar ham lotin yozuvida bemalol o’qib, yoza olamiz. Bunday gapni yana ellik yosh atrofidagilar, hatto Zuhriddin akaning tengdoshlari orasida ham tasdiqlovchilar ko’p. Hamma gap ixlosda: agar chindan ham to’la-to’kis lotin yozuviga o’tishni istasak, erinchoqligu hafsalasizlik qilmasak, yoshimizdan qat`i nazar, qisqa muddatda qo’llarimiz, ko’zlarimiz yangi alifbomizga ko’nikadi. Chunki bugun ish yuritish jarayonida to’la foydalanmayotgan bo’lsak-da, yangi alifbomiz hayotimizga tobora chuqurroq kirib boryapti. Bugun ishga kirayotgan yigit-qizlarning arizani o’zbek lotin alifbosida yozishi tabiiy holga aylanyapti. Va yaqinda taniqli shoirimizni so’nggi yo’lga kuzatish jarayonida beixtiyor qabristondagi bitiktoshlarga e`tibor qildim: ulardagi yozuvlarning ko’pchiligi yangi alifbomizda bitilgan ekan…

Yettinchi jihat — lotin yozuviga to’la o’tsak, yurtimizga chegaradosh davlatlarda yashab kelayotgan to’rt millionga yaqin o’zbeklar ne qiladi, axir, ular yetti yot begona emas, jon jigarlarimiz-ku, degan qondoshlarcha tashvish bilan aytilgan fikr. Avvalo, bu jonkuyarlikni faqat olqishlashimiz kerak. Biz chindan ham nafaqat O’zbekistondagi, balki butun yer yuzidagi o’zbeklarning ma`naviyati haqida qayg’urishimiz lozim. Chunki, shoir yozganidek: O’zbek ko’p butun yer yuzida, ammo // Olamda boshqa hech O’zbekiston yo’q! Lekin bu jarayonda nigohimiz chegara hatlab to’xtab qolmasligi, butun yer yuzini qamrab olishi shart. Garchi muallif «MDH doirasidagi ko’p mamlakatlarda o’zbeklar kirillchada o’qitilyapti va undan voz kechish xayollariga ham kelmayapti», desa-da, Ozarboyjon va Turkmaniston lotin yozuviga allaqachon to’liq va rasman o’tib ketgani barchaga ma`lum. Eng katta qo’shnimiz Qozog’iston ham 2017 yilning oxirigacha qozoq lotin yozuvini rasman ishlab chiqib, 2025 yildan e`tiboran uzil-kesil yangi alifboga o’tishini e`lon qildi. Ayni paytda qozog’istonlik rasmiylar, ziyolilar, keng jamoatchilik vakillari mutaxassislar tomonidan taqdim etilgan yangi alifbo loyihasini qizg’in muhokama qilyaptilar. Hozircha kirill alifbosida qolayotgan Qirg’izistondagi siyosatchilaru ziyolilar orasida ham, boshqa turkiy xalqlar izidan biz ham lotin alifbosiga o’tishimiz kerak, degan chaqiriqlar borgan sari kuchliroq eshitilmoqda. To’g’ri, ular hozircha iqtisodiy sharoit tufayli lotin alifbosiga o’tishimiz qiyin kechadi, lekin 2030 yilga borib o’tsak bo’ladi, degan fikrlarni aytishmoqda. Hatto, mustaqil davlat bo’lmasa-da, Tatariston Respublikasida ham tatar tilining buguni va kelajagini o’ylab, lotin yozuviga o’tish bo’yicha so’nggi yillarda ko’p sa`y-harakatlar bo’ldi va garchi bunga to’la erishilmagan bo’lsa ham, 2012 yilning oxiridan e`tiboran fuqarolarga rasmiy murojaatlarini lotin alifbosi asosidagi tatar yozuvida yozish huquqi berildi.

Albatta, Zuhriddin akaning Qirg’iziston, umuman, yaqin chegara ortidagi millatdoshlarimizga qayg’urishini to’g’ri tushunsak bo’ladi, lekin biz lotin alifbosiga to’la o’tib ketsak, ular bizdan ajralib qoladi, degan fikr to’g’rimas, nazarimizda. Chunki qo’shni mamlakatlarda yashayotgan millatdoshlarimiz ham, boshqa millat vakillari ham bugun lotin yozuvining asosini tashkil etuvchi 26 ta harfni yaxshi taniydi. Qo’shimcha to’rt-beshta harfni o’zlashtirish astoydil xohlagan kishiga hech qanday muammo tug’dirmaydi. Va yana bir narsa aniq: agar biz lotin yozuviga o’tishni paysalga solmasdan, aniq reja asosida jarayonni tezroq yakunlasak, qo’shni mamlakatlarda yashayotgan millatdoshlarimiz ham ora yo’lda sarson bo’lmasdan, yagona o’zbek yozuvi atrofida birlashadi. Qolaversa, xorijdagi o’zbeklar deganda, faqat yon atrofimizdagi qondoshlarimizni emas, arab dunyosi va Yevropa, AQShda yashayotgan millatdoshlarimizni ham unutmasligimiz kerak. Yon-atrofimizdagi o’zbeklarning aksariyati ham lotin, ham kirill yozuvini biladi, ammo olis mamlakatlarda yashovchi millatdoshlarimizning ko’pchiligi kirill yozuvini bilmaydi — lotin yozuvi ularni Vatanga bog’lab turgan hayotbaxsh rishta hisoblanadi. Xorijda yashovchi millatdoshlarimizning kirillga qaytmaslikni so’rab, davlatimiz rahbariga yozgan maktubini o’qigan kishi bunga yana bir karra ishonch hosil qiladi. Qolaversa, Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev yaqinda AQShga qilgan safari mobaynida o’sha yerda yashayotgan o’zbeklar bilan uchrasharkan, olis qit`alarda ham qondoshlarimiz ko’pligini va ular bilan mustahkam xalqa qurishda lotin alifbosi qanchalik katta imkoniyatga ega ekanini yanada chuqurroq his qildik.

Yana bir jihat — alifbolarning texnik-dasturiy qulayligi, zamonaviy axborot-kommunikatsiya moslamalariga mutanosibligi. Bu haqda juda ko’p mulohazalar bayon qilingani va bu borada qaysi alifbo ustun ekani barchaga ma`lum bo’lgani bois ortiqcha izoh berib o’tirmaymiz.

Navbatdagi jihat — masalaning iqtisodiy tomoni. Men ham Zuhriddin aka kabi moliyachi emasman. Shu bois chorak asr mobaynida mamlakatni lotin yozuviga o’tkazish jarayonida qancha mablag’ sarflanganini va agar kirillga qaytilsa, havoga uchgan shuncha mablag’ni nima deb oqlash mumkinligini bilmayman. Va yana bolalarimiz lotin yozuvida o’qiyotgan kitoblaru dasturlarni, o’quv dargohlaridagi ko’rgazmali qurollarni, idorayu ko’chalardagi turli bannerlarni va boshqa ko’plab ma`lumotlarni kirillchaga o’tkazish qancha mablag’ talab qiladi — aytolmayman. Harholda, bilganim shuki, oldinga yurish uchun qancha mablag’ sarf qilinsa ham, o’zini oqlaydi, ortga yurish uchun xarjlangan har qanday chaqa uvol hisoblanadi.

Va yana bir xato xulosa — lotin yozuvimizda qo’shaloq harflar mavjud bo’lgani bois kirill yozuvidagi o’n sahifalik matn o’n bir sahifaga aylanadi, bu esa har o’n tonna qog’oz sarfiga yana bir tonna qo’shiladi, degan fikr. Tajriba uchun istagan kishi bir xil matnni, bir xil shrift va kattalikda har ikki imloda yozib ko’rsin: hatto hozirgi qo’shoq harflarga ega alifbomizda yozilgan matn ham kirill alifbosida yozilgan «egizak»iga nisbatan bir muncha kam joy egallaydi. Jumladan, ushbu fikr bayon etilayotgan abzats kirill alifbosida sakkiz yarim qator bo’lsa, joriy o’zbek lotin alifbosida sakkiz misra ham chiqmaydi. Mabodo qo’sh belgili harflarni isloh qiladigan bo’lsak, matn yanada ixchamlashadi va qog’oz xarajati jiddiy kamayadi.

Tajriba uchun Word dasturida, A4 formatda, 1,0 intervalda, 14 pt kattalikdagi Times New Roman shriftida yozilgan kirill alifbosidagi 77 sahifalik matn xuddi shu o’lchovlar asosida o’zbek-lotin alifbosiga o’girilganda 72 sahifani egalladi. Besh bet qog’oz tejalishi ma`lum bo’ldi.

Va nihoyat, maqolada huquqiy jihatga e`tibor qaratilib, lotin yozuviga o’tish umumxalq referendumida ko’rib chiqilmagan, deyiladi. To’g’ri. Lekin Oliy Kengash deputatlari xalq vakillari emasmi? Tilshunos olimlar, ziyolilar, mutaxassislar tomonidan ishlab chiqilgan alifboni xalq bergan vakolat doirasida ko’rib chiqib, tasdiqlashlari qonuniy jarayon hisoblanmaydimi? Qolaversa, bu hujjatga xalq tomonidan saylangan Prezident imzo chekkan! Bugun bizdan chorak asr keyin lotin alifbosiga o’tayotgan qardosh Qozog’istonda ham referendum o’tkazilayotgani yo’q. Ammo bu hol ularni noqonuniy yo’l tutyapti, deyishimizga asos bo’lolmaydi.

Eng muhim masala shundaki, bugun mamlakatimizda ulkan yangilanish jarayoni ketyapti. Oldimizda nihoyatda ulkan vazifalar, marralar turibdi. Bunday pallada butun xalqimizning – yoshu qarining birligi, jipsligi har qachongidan ham muhimroq. Shu bois millatni qarama-qarshi qutblarga bo’ladigan har qanday tashabbuslardan ehtiyot bo’lishimiz darkor. Xususan, kirill alifbosiga qaytish haqida gapni qo’zg’ash – yosh avlod qalbida sarosima, g’ulg’ula uyg’otib, ularni katta avlodga zid pozitsiya egallashga majbur qiladi. Bu esa bizning tarix oldidagi, kelajak oldidagi eng katta xatomiz bo’ladi. Zuhriddin aka maqolasi xulosasida «Albatta, farzandlarimiz oldida uzrxohmiz. Ammo o’g’il-qizlarimiz buning uchun bizdan ginalab yurmaslar», deya hazrat Navoiyning:

Otadan kelsa xato, bilma xato,

Savob bil dag’i xato qilsa ato, –

degan misralarini qalqon sifatida keltiradi. To’g’ri, farzandlarimiz bizning – otalarining xatosini ham savob bilib boshiga ko’tarishi mumkin, ammo biz oqil ota bo’lsak, ularni ataylab noto’g’ri yo’lga boshlamasligimiz, o’ng’aysiz holatga tushirmasligimiz kerak. Shu o’rinda ulug’ yozuvchimiz Abdulla Qodiriyning «O’tgan kunlar» romanidagi yoshu qari yoddan biladigan lavha esga tushadi. Farzandi taqdirini uning ra`yiga qaramasdan hal qilib qo’ygan Yusufbek hoji o’g’liga yuzlanadi:

« – O’g’lim, hali san eshitdingmi-yo’qmi, haytovur, biz saning ustingdan bir ish qilib qo’ydiq…

Otabek, ma`lumki, ularning «qilib qo’ygan yoki qilmoqchi bo’lg’an ishlarini» albatta bilar edi. Shundoq ham bo’lsa bilmaganga solindi:

– Aqllik kishilarning o’g’ullari ustidan qilg’an ishlari albatta noma`qul bo’lmas, – dedi. Hoji o’g’lining bu javobidan yerga qaradi va nima deb davom qilishni bilmay qoldi».

Ha, bugun farzandlarimiz bizni tushunadi, deb, amaldagi yozuvni kirill yozuviga o’gartirishni orzu qilayotgan otalarga yoshlarning javobi aniq. Bu javobni eshitib, Yusufbek hoji kabi mulzam tortib, boshimizni egishdan boshqa choramiz qolmaydi. Chunki ular zohiran taqdirga tan bersalar-da, ko’ngillarida hech qachon qarorimizni qabul qilishmaydi. Ehtimol, sho’ro davridagi xatolarimizni tushunib, bizni malomat qilmasliklari mumkin, ammo ozod davlatda yashab turib, o’z g’oyamizga ega bo’laturib yigirma besh yil davomida amal qilgan milliy alifbomizdan o’z ixtiyorimiz bilan voz kechishimizni hech qachon tushunmaydi, hazm qila olmaydi. Shu bois bu gina farzandlar ko’ksida ildiz otib, pinhoniy norozilikka aylanadi. Va kelajak avlod oldidagi mas`uliyatni anglab, ko’p emas, oradan o’n besh, yigirma yil o’tib, ular hal qiluvchi kuchga aylangach, o’tgan kunlardagi xatoni to’g’rilash maqsadida dunyo ahli oldida xijolat teriga botganlaricha oltinchi marta alifboni o’zgartirishga, o’zlariga qadrdon bo’lib qolgan, ko’z ochib ko’rgan, ongu shuuriga, qalbiga ma`rifat ziyosini olib kirgan va insoniyatning asosiy qismiga tushunarli bo’lgan alifboga qaytishga jazm qilishadi. Ana shunda, Zuhriddin aka Isomiddinov aytganlaridek, biz alifbosini eng ko’p o’zgartirgan xalq sifatida chindan ham Ginnesning rekordlar kitobiga kirsak, ajabmas. Nazarimda, bunday rekord bizga hecham kerakmas.

Zuhriddin akaning maqolasi so’ngida kirill yozuvida ham takomillashtirilishi lozim bo’lgan o’rinlar, ortiqcha harflar, o’zbek tovushlarini aks ettirishdagi kamchiliklar borligi aytilgan. Ammo, qizig’i, bu hol «ko’p ham mushkul ish emas» deb baholangan. Bizningcha, ana shu ko’p ham mushkul bo’lmagan ishga ketadigan kuch-quvvatimizni amaldagi yangi alifbomizni takomillashtirishga sarflaganimiz maqsadga muvofiq, deb o’ylaymiz…