Адабиётнинг бош вазифаси – инсонни қалбан тозалаб, руҳан нурлантириш экан, шеърият ҳам мана шу эзгу ғоядан чекинолмайди. У гоҳ туйғу, гоҳ фикр, гоҳ онгости сезимларимизга таъсир ўтказиш орқали вазифасини бажараверади.
ИНСОН КЎНГЛИДАН
УЛУҒ ХИЛҚАТ БОРМИ?!
Шоир, «Ёшлик» журнали бош муҳаррири
Нодир Жонузоқ билан суҳбат
— Нодир ака, ижодингизда ишқ-муҳаббат, бахт, гўзаллик мотивлари етакчилик қилади. Сиз куйлайдиган, қаламга оладиган хилқат кўнгилдир. Шунинг учун ҳам сизни кўнгил шоири деб атагим келади. Бунга қарши эмасмисиз?
— Ҳечам қаршимасман. Қанийди, сиз айтгандай, чинакам кўнгил шоири, деган рутбага эриша олсам! Ахир, дунёда инсоннинг кўнглидан улуғ хилқат борми?! Бежиз ҳазрат Навоий:
Кимки бир кўнгли бузуғнинг хотирин шод айлагай,
Онча борким, Каъба вайрон бўлса, обод айлагай! —
деб ёзмаганлар. Кўнгил – Яратганнинг нури тажалли этадиган илоҳий маъво. Унинг бўйи ҳам, эни ҳам, туби ҳам чек-чегарасиз – ниҳояси йўқ. Айнан кўнгил сири туфайли инсон бошқа махлуқотдан устун мақомга эга бўлган. Фақат, бир шарт бор – ана шу кўнгилни ҳар хил ғуборлардан пок, тоза сақлаш лозим. Шундагина тоза туйғуларнинг тиниқ товланишини кўра оламиз. Шундагина ҳаётнинг чинакам сеҳридан баҳраманд бўламиз.
“Ижодингизда ишқ-муҳаббат, бахт, гўзаллик мотивлари етакчилик қилади» деган фикрингиз (агар чиндан шундай бўлса) мени хурсанд қилди. Шеърнинг вазифаси ҳақида кўп гап бор. «Шоир одамларнинг дардини ёзиши керак», дейишади. Ҳақ гап. «Шоир ҳақиқатни куйлаши, адолатни улуғлаши лозим», дейдилар. Қўшиламан. Бу фикрларни инкор этмаган ҳолда, ўзимча бир хулосага келганман: шоир ҳарқанча изтироб чекмасин, одамлар қалбига ёруғ туйғуларни олиб кириши керак – худди дарахт карбонат ангидридни ютиб, теваракка кислород тарқатгани каби…
— Шеърларингиз орасида қўшиқ бўлганлари ҳам бор. Масалан, “Опа-сингиллар”, “Туташ тақдирлар” каби кўп қисмли фильмларда янграйдиган айрим қўшиқларнинг матнлари муаллифисиз. Бу қўшиқлар аллақачон мухлислар қалбидан ўрин олган. Сизнингча, шеърнинг қўшиққа айланиши нечоғлик бахт?
— Аслида ҳар бир яхши шеърнинг ўзига хос ритми, мусиқаси бор. Ҳатто қофиясиз, эркин вазнда ёзилган шеърларнинг ҳам ички оҳанги бўлади. Баъзан шоир беихтиёр оҳанг йўриғига тушиб қолади – товушлар товланиши унга завқ беради. Ҳамма гап шеърнинг мусиқасини, оҳангини топишда. Назаримда, барча зўр, умрбоқий қўшиқлар шу тарзда яралган – улуғ санъаткорларимиз шеърлар, ғазаллар ботинидаги нозик таронани илғаб, қўшиққа, ашулага айлантирганлар. Афсуски, бугун яралаётган қўшиқлар ҳақида ҳамиша ҳам бундай деёлмаймиз. Сабаби аввал шеър ўқиб, кейин қўшиқ яратаётган санъаткорларимиз жуда оз. Аксарият хонандалар ажнабий оҳангларни ўзлаштириб, шунга мос сўзлар йиғиндисини ижро қилишади. Бу жараёнда уларга унча-мунча қофия тизишни ўрганиб олган дастёр қаламкашлар ёрдам беришади. Натижада қўшиқ матнларида сакталиклар, сўз ва оҳанг уйғунлигининг йўқлиги, маъно ва ижро зиддияти юзага келади.
Аслида шеър – у қўшиқ бўладими-йўқми, бундан қатъи назар – мустақил тарзда яшай олиши, озми-кўпми ўз мухлисларини топиши керак. Қўшиқдан ташқарида ғариб кўринган шеър – шеър эмас, шунчаки маъноли матн ҳисобланади. У гўё (ўхшатишим ноўрин бўлса, узр) фақат чиройли либослар-у обдон сурилган упа-элик билан киши эътиборини тортган «гўзал»га ўхшайди. Агар у оддий кийиниб, юз-кўзидаги рангин бўёқларини ювиб ташласа, назарга тушмайди. Асл шеър эса, ҳар қандай ҳолатда ҳам ўз жозибасини йўқотмайди. Мабодо у қўшиққа айланса, янада жозибалироқ бўлади, холос.
Сиз айтган сериаллардаги қўшиқларга келсак, тўғрисини айтай: мен уларни фильм ижодкорларининг илтимосига кўра ёзиб берганман. Бу қўшиқлар сериалнинг таъчирчанлиги, хушовоз хонанда Афзал Ҳусановнинг ижроси ва албатта сўз ва оҳангнинг мутаносиблиги туфайли тингловчилар эътиборини қозонди, деб ўйлайман. Лекин уларни мустақил шеър сифатида китобларимга киритмайман.
Шеърнинг қўшиққа айланиши нечоғлик бахт? Билмадим. Фақат яхши шеъринг яхши санъаткор орқали яхши тингловчи эътиборини қозонсагина қайсидир маънода бахт бўлиши мумкин…
— Ижодингизнинг илк паллаларида ёзилган “Нилуфар” достони ўша кезлар талабалар, ёшлар орасида машҳур бўлганди. Маълумки, токи ижодкор мухлис кўнглини забт этиш, уни мутаассир қилиш учун ўзи шу ҳолатга тушмаса, туйғуларни кўнглидан ўтказмаса, асар таъсирли чиқмайди. Чуқур изтироб, севги дарди билан йўғрилган бу ишқ қиссаси қандай туғилган ва унга нима сабаб бўлган?
— Менимча, саволингизга шу асарнинг ўзида тўлиқ жавоб бор. Ким қизиқса, достонни ўқиши мумкин…
— Шеър ёзишни ўргатиб бўлмайди. Аммо бадиий маҳорат, истеъдодни ўстириш учун ўқиб-ўрганиш, устоз сабоқларини олиш шарт. Сиз ҳам шоирлик рутбасига кўтарилгунча кўп машаққатларни тортгансиз, ўқиб-ўргангансиз, юзлаб китобларни мутолаа қилгансиз. Бинобарин, устозлар ўгитлари, маслаҳатларига таянгансиз. Ижодингизда алоҳида ўрин тутадиган “Устоз” шеърингизга тўхталмоқчиман. Ўз даврининг етук алломаси, адабиётшунос олим ва беназир инсон Нуриддин Шукуровдан кўп сабоқлар олгансиз, у киши билан бир неча йиллар давомида устоз-шогирд бўлгансиз. Адашмасам, мазкур шеър Нуриддин Шукуровга бағишланган…
— Ҳа, бу шеърим Ўзбекистонда хизмат кўрсатган фан арбоби, филология фанлари доктори, устоз Нуриддин Шукуровга бағишланган. У кишини Худо менга йўлиқтирган Хизрдай десам бўлади. Сабаби ҳаётимнинг бурилиш нуқтаси – мактабни битирар чоғим, туманимиз марказида бўлиб ўтган адабий анжуманда тақдир мени бу хосиятли инсонга рўбарў қилди. Фаол ўқувчи, ёш қаламкаш сифатида тадбирда иштирок этиб, Бобур мирзога бағишланган бир шеъримни ўқидим ва у кишининг назарига тушдим. Даврада бошқа донгдор, ҳурматли олимларимиз ҳам бор эди, лекин айнан домла тадбирдан сўнг мени қошига чақириб, ёзганларим, келажакка доир режаларим билан қизиқди ва шеър дафтаримни ўзи билан олиб кетиб, бир жуфт шеъримни «Зарафшон» газетасида, оқ йўл тилаб, эълон қилди. Бу менинг – мактабни битириб қаерга ҳужжат топширишга иккиланиб турган йигитнинг тақдирини ҳал қилди, десам ҳам бўлади. Юқори балл олиб ўқишга кирганим учун бўлса керак, талабалик қабулига бағишланган тадбирида менга сўз беришди. Минбарга чиқиб, ёшлик жўшқинлиги, тажрибасизлигим ва албатта ўзимни кўрсатиш ҳисси туфайли устоз Абдулла Ориповнинг достон ҳажмидаги «Ўзбекистон» шеърини тўлиқ ёддан ўқибман. Тингловчилар қандай қабул қилгани ёдимда йўқ, лекин пастда, йиғилиш иштирокчилари қаторида ўтирган домланинг ёнидаги кишига қараб, «Қойилмисиз?!» дегандай кўз қисиб қўйгани хотирамга муҳрланиб қолган. Яна, мени эргаштириб газета ва радио таҳририятларига олиб боргани ёдимда. Садоқатли шогирди, марҳум Илҳом Ҳасановнинг суратини кўрсатиб, шогирд шундай бўлиши керак, деганини ҳам бот-бот эслайман. Афсуски, мен у кишига бир шогирддай хизмат қилолмадим. 1993 йилда танишган бўлсак, бир йилдан сўнг, 1994 йилда домла қазо қилдилар. Самарқанд адабий муҳити ҳувиллаб қолди. Шогирдлар қалбини армон, ҳасрат ҳисси ўртади. Сиз эслаган шеърни устоз вафотидан бир йил ўтгач, оғриқли кайфиятда ёзганман. Ғафур Ғуломдай аллома меҳрини қозонган, Омон Матжондай улкан шоирларимизга устозлик қилган домла Нуриддин Шукуров исмига мос ҳолда ниҳоятда нурли олим эдилар. Бундай инсонларни Аллоҳ истеъдод эгаларини қўллаб-қувватлаш, хайрихоҳлик кўрсатиш, уларга маънавий ота бўлиш учун яратса керак, деб ўйлайман…
— Шогирд билмаган нарсаларини устозидан сўраб ўрганиши табиий ҳол. Устоз-чи? У ҳам шогирдидан бирор нимани ўрганадими?
— Ҳақиқий устоз ҳаммадан ва эл қатори шогирдидан ҳам ўрганади. Чунки шогирднинг билим ва тажрибаси камлиги – айни пайтда унинг устунлигидир! У устоздан фарқли ўлароқ тайёр, қолипланган қарашларга мурожаат қилмайди, саволларига жавоб ахтарар экан, бехосдан янги, оҳорли кашфиётларга дуч келиб қолади. Ва бу ёмбидай кашфиёт устоз-шогирднинг умумий бахтига айланади. Албатта, бу ерда чинакам устоз ва фаҳм-фаросатли, истеъдодли шогирд ҳақида гап кетяпти.
— Шеърда ижтимоий руҳ бирламчи роль ўйнайди, шоир ўз замонасининг руҳи ва сувратини ўз шеърларида акс эттириши керак, деган гапларни эшитамиз. Бу фикрларга муносабатингиз…
— Аслида ҳар қандай шеър – ижтимоий ҳодиса. Энг лирик шеър ҳам, токи у замондошларимиз онг-шуурига таъсир ўтказяпти экан, демак, ижтимоий вазифасини ўтаяпти. Ҳар қандай жанр намунаси сингари шеърда ҳам муайян ғоя бўлади. Ғоясиз, фақат сўз ўйини асосига қурилган шеър бизни ҳарқанча ҳайратлантирмасин, сунъий гул каби чиройли ва жимжимадор, айни пайтда ифорсиз бўлади. Фақат, ғоя деганда, минбарларда ҳайқириб айтиладиган, баландпарвоз чақириқларни тушунмаслик керак. Адабиётнинг бош вазифаси – инсонни қалбан тозалаб, руҳан нурлантириш экан, шеърият ҳам мана шу эзгу ғоядан чекинолмайди. У гоҳ туйғу, гоҳ фикр, гоҳ онгости сезимларимизга таъсир ўтказиш орқали вазифасини бажараверади. Яхши шеър бизга завқ бериб, кўнглимизни юмшатади; онгимизда чуқур фалсафий мушоҳадалар уйғотади; ўқувчини руҳан юксалтиради. Алалоқибат, шеърхон ўзи яшаб турган давр ва жамиятга тийрак кўз, уйғоқ нигоҳ билан қарай бошлайди. Хуллас, шоир ўз замонасининг руҳи ва сувратини бадиий-эстетик қуроллар ёрдамида акс эттиради. У санъаткорона мўйқаламини қўйиб, дағал публицистикага суянган заҳоти шеър эмас, қофияланган мақола ёза бошлайди. Публицистик мақола эса, биласиз, у қанчалик долзарб мавзуга бағишланмасин, муаммо ҳал бўлгач, умри якун топади. Шу ўринда яна бир мулоҳаза: Ватан, эл-юрт тақдирида шундай ҳал қилувчи паллалар бўладики, шоир онгли равишда кучли ижтимоий руҳ билан суғорилган асарлар ёзиши мумкин. Шу тарзда у жамиятда рўй берган фавқулодда ҳодисага нисбатан ўз қарашларини, ҳиссиётларини ифодалайди ва замондошлари билан фаол, тезкор мулоқотга киришади. Лекин, шунда ҳам, бадиият қонунлари доирасида ёзишга интилади…
— Сизнингча, шоир қандай қилиб ўз овози ва услубига эга бўлади? У ўз “мен”ини қачон англаб етади?
— Саволингизнинг иккинчи қисми биринчисига жавоб бўлди. Яъни, шоир ўз «мен»ини англаб етган пайтда ўз овози ва услубига эга бўлади. Қачон, қандай қилиб англаб етади? Бу, энди, ҳар бир ижодкорда ҳар хил кечади. Бу унинг характери, тарбия топган муҳити, яшаётган даври ва бошқа кўплаб омилларга боғлиқ.
Назаримда, ўз овози ва услубини топишдаги илк босқич – таъсирланиш бўлса керак. Айтайлик, сиз турли-туман шеърларни ўқиб юрасиз-у, кунлардан бир куни бир шеър сизга одатдагидан бошқачароқ таъсир қилади. Қалбингиз, шуурингиз ёришиб кетгандай бўлади. Сўнг ўша шоирнинг бошқа шеърларини излайсиз, улар ҳам сизда ёрқин таассурот қолдиради. Бунда шеър эмас, шеърга сингган шоирнинг руҳи муҳим роль ўйнайди. Таъсирланишдан сўнг иккинчи босқич – тақлид бошланади. Сиз билиб-билмай ўзингиз суйган шоирга тақлид қила бошлайсиз. Уни яқиндан билсангиз ёки у ҳақда кўп ўқиган бўлсангиз, нафақат шеърда, балки гап-сўз, юриш-туришингизда ҳам ўша машҳур ижодкорга хос хусусиятлар акс этади. Бунинг қўрқинчли жойи йўқ. Сабаби қайсидир яхши ижодкорга ихлос қўйиш асносида сизнинг бадиий маҳоратингиз шаклланади, адабиёт қоидаларни ўзлаштирасиз, шахс ва жамият муносабати ҳақида муайян тасаввурга эга бўласиз. Ва ниҳоят, вақт келиб, саволингизда айтилганидек, одам ўзининг «мен»ини, ҳеч кимга ўхшамайдиган ўзлигини идрок қила бошлайди. Шу лаҳзадан бошлаб унинг ўзига хос овози, услуби бўй кўрсатади ва унга йўл кўрсатган, «пиру комиллик» қилган машҳур ижодкорга миннатдор нигоҳ ила қарайди. Ҳа, услуб – характер, деган гап бежиз айтилмаган. Ҳар бир инсон бетакрор, ўзига хос қилиб яратилган. Ҳамма гап — ана шу бетакрорликни, ўзига хосликни намоён қила олишда…
— Дид борасида баҳслашилмайди, деган тагдор ибора бор. Дейлик, сизнинг ўзингизга ёқмаган, кўнглингиз тўлмаган шеърлар мухлисларга маъқул бўлиши ва аксинча ўзингиз қадрлаган ашъор шеърият мухлисларига манзур келмаслиги мумкин. Бунинг сабаби нимада деб ўйлайсиз?
— Яна ўзингиз жавоб беряпсиз: сабаби – дидда. Яна бошқа сабаби – шеърхоннинг айнан ўша лаҳзадаги кайфияти, яшаб турган ҳолатида. Ҳаётда шундай вазиятлар бўладики, инсон бир оғиз таскин-тасаллига, ёрқин фикрга эҳтиёж туяди. Қайсидир шеър, бадиий даражасидан қатъи назар, одамга суянчиқ, йўлкўрсаткич вазифасини ўташи мумкин. Ўша пайтда бу шеър ўша ўқувчига дунёдаги энг мумтоз асарлардан ҳам кўра қимматлироқ туюлади. Ва бу ҳолатда у билан баҳслашиш – кераксиз, бефойда иш. Назаримда, ҳар бир шеър ўз руҳи, даражасига мувофиқ тарзда савияси ва кайфияти тўғри келадиган ўқувчиларини топади…
— Бирорта шеърингиздан воз кечганмисиз? Қораламалигича қолган, ҳали эълон қилинмаган шеърларингиз борми?
— Жуда кўп шеъримдан воз кечганман. Талабалик чоғимда ёзиб, кўнглим тўлмасдан, қораламаларни ғижимлаб чиқинди челакка отворардим. Ўткир деган дўстим, шеърларимнинг мухлиси, ўша қораламаларнинг ғижимини ёзиб, «ундай қилманг-е, жўра!» деб бирма-бир йиғиб юрарди. Ўтган йили қишлоқдан бир-иккита дафтаримни бериб юборишибди. Ёшликда ёзилган шеърлар, деярли эълон қилинмаган. Сабаби – кўпчилиги, боя айтганимдек, шаклланиш жараёнида ёзилган, кўнглим тўлмаган, «ғўра» битиклар. Кейин ҳам кўп шеърлардан воз кечдим. Баъзан у ер-бу ердан бирор қўлёзма чиқиб қолади, шундай пайтлар, буни қачон ёзган эканман, деб ҳайрон қолиб ўқийман. «Унча ёмон эмас экан-ку…» — деган хаёлга борган пайтларим ҳам бўлган. Умуман олганда, шоир ёзишни ва албатта ўчиришни, керак бўлса, хом шеърларидан воз кечишни билиши шарт. Бўлмаса, бу ишни унинг ўрнига ўқувчи қилади…
— Бугунги кунда қайси китобларни ўқияпсиз? Сизни сўнгги бор мутаассир этган асар хусусида фикрлашсак…
— Ҳазрат Алишер Навоийнинг «Насойимул муҳаббат» асари табдилини, Меша Селимовичнинг «Дарвиш ва ўлим» романини ўқияпман. Шунингдек, «Ёшлик» журнали бош муҳаррири сифатида кўпроқ ҳали китоб ҳолига келмаган янги қўлёзмаларни ўқишимга тўғри келяпти. Уларнинг ичида мени ҳайратлантирганлари кўп. Шулардан бири журналимизнинг 10, 11-сонларида эълон қилаётганимиз – таниқли ёзувчи Исажон Султоннинг «Генетик» номли романи. Асар ўзимиз болаликда гувоҳ бўлиб ўсганимиз оддий ҳолатлар, манзаралар тасвири билан бошланади. Биринчи галда ёзувчининг синчков нигоҳи мени ҳайратга солди: у ҳаммамиз кўрган, гувоҳ бўлган, аммо эътиборимиздан четда қолган деталларга бирма-бир диққатимизни қаратади ва ана шу оддий ҳолатлар, жиҳатларни жамлаб, алалоқибат, ниҳоятда улкан, умуммиллий, умуминсоний хулосалар ясайди. «Инсон бу дунёга маъно билан, мазмун билан тўйиниш учун келган» деган хулоса шулардан бири. «Фан тилида “Олтмиш тўрт генли калит” деб номланадиган у ҳалқанинг сир-синоати нимада?» — бу романда жавоб изланган саноқсиз саволлардан биттаси. Муҳими, бу мулоҳазаю жумбоқлар шунчаки кечинмалар асосида эмас, илмий далиллар, фактлар ёрдамида тадқиқ қилинган. «Генетик» — нафақат бадиий, айни пайтда интеллектуал аҳамиятга эга роман. Мен бу асарни барча китобхонларга, энг аввало, ёшларимизга ўқишни тавсия қилган бўлардим.
— Ижодкорнинг бахти нимада?
— Ижодкорнинг бахти – завқ билан, шавқ билан ёза олишида. У ҳам эл қатори тинч-тотув юртда яшашни, оила аъзолари, яқинлари соғ-саломат бўлишини, рўзғоридан қут-барака аримаслигини истайди, албатта. Бироқ, унга дунё бойлиги туҳфа қилинса-ю, ёзиш қобилияти тортиб олинса, ўзини ниҳоятда бахтсиз, кўнгли кемтик ҳис қилади. Ва яна, ёзганларинг кимгадир маъқул бўлса, шеърингни кимдир ёд олса, китобингни ҳеч кимга бергиси келмасдан асраб-авайласа, бу – ижодкор учун икки карра бахт. Қанийди, шундай бахтга мушарраф бўлсак…
— Мухлисларга тилакларингиз…
— Соғ бўлишсин. Кўнгиллари ҳамиша орзу, умид, ишончга тўла бўлсин. Ҳаётлари мазмунли кечсин. Ва… шеър ўқишга рағбатлари йўқолмасин…
Умид Али суҳбатлашди.
INSON KO‘NGLIDAN
ULUG‘ XILQAT BORMI?!
Shoir, “Yoshlik” jurnali bosh muharriri
Nodir Jonuzoq bilan suhbat
— Nodir aka, ijodingizda ishq-muhabbat, baxt, go‘zallik motivlari yetakchilik qiladi. Siz kuylaydigan, qalamga oladigan xilqat ko‘ngildir. Shuning uchun ham sizni ko‘ngil shoiri deb atagim keladi. Bunga qarshi emasmisiz?
— Hecham qarshimasman. Qaniydi, siz aytganday, chinakam ko‘ngil shoiri, degan rutbaga erisha olsam! Axir, dunyoda insonning ko‘nglidan ulug‘ xilqat bormi?! Bejiz hazrat Navoiy:
Kimki bir ko‘ngli buzug‘ning xotirin shod aylagay,
Oncha borkim, Ka’ba vayron bo‘lsa, obod aylagay! —
deb yozmaganlar. Ko‘ngil – Yaratganning nuri tajalli etadigan ilohiy ma’vo. Uning bo‘yi ham, eni ham, tubi ham chek-chegarasiz – nihoyasi yo‘q. Aynan ko‘ngil siri tufayli inson boshqa maxluqotdan ustun maqomga ega bo‘lgan. Faqat, bir shart bor – ana shu ko‘ngilni har xil g‘uborlardan pok, toza saqlash lozim. Shundagina toza tuyg‘ularning tiniq tovlanishini ko‘ra olamiz. Shundagina hayotning chinakam sehridan bahramand bo‘lamiz.
“Ijodingizda ishq-muhabbat, baxt, go‘zallik motivlari yetakchilik qiladi» degan fikringiz (agar chindan shunday bo‘lsa) meni xursand qildi. She’rning vazifasi haqida ko‘p gap bor. «Shoir odamlarning dardini yozishi kerak», deyishadi. Haq gap. «Shoir haqiqatni kuylashi, adolatni ulug‘lashi lozim», deydilar. Qo‘shilaman. Bu fikrlarni inkor etmagan holda, o‘zimcha bir xulosaga kelganman: shoir harqancha iztirob chekmasin, odamlar qalbiga yorug‘ tuyg‘ularni olib kirishi kerak – xuddi daraxt karbonat angidridni yutib, tevarakka kislorod tarqatgani kabi…
— She’rlaringiz orasida qo‘shiq bo‘lganlari ham bor. Masalan, “Opa-singillar”, “Tutash taqdirlar” kabi ko‘p qismli filmlarda yangraydigan ayrim qo‘shiqlarning matnlari muallifisiz. Bu qo‘shiqlar allaqachon muxlislar qalbidan o‘rin olgan. Sizningcha, she’rning qo‘shiqqa aylanishi nechog‘lik baxt?
— Aslida har bir yaxshi she’rning o‘ziga xos ritmi, musiqasi bor. Hatto qofiyasiz, erkin vaznda yozilgan she’rlarning ham ichki ohangi bo‘ladi. Ba’zan shoir beixtiyor ohang yo‘rig‘iga tushib qoladi – tovushlar tovlanishi unga zavq beradi. Hamma gap she’rning musiqasini, ohangini topishda. Nazarimda, barcha zo‘r, umrboqiy qo‘shiqlar shu tarzda yaralgan – ulug‘ san’atkorlarimiz she’rlar, g‘azallar botinidagi nozik taronani ilg‘ab, qo‘shiqqa, ashulaga aylantirganlar. Afsuski, bugun yaralayotgan qo‘shiqlar haqida hamisha ham bunday deyolmaymiz. Sababi avval she’r o‘qib, keyin qo‘shiq yaratayotgan san’atkorlarimiz juda oz. Aksariyat xonandalar ajnabiy ohanglarni o‘zlashtirib, shunga mos so‘zlar yig‘indisini ijro qilishadi. Bu jarayonda ularga uncha-muncha qofiya tizishni o‘rganib olgan dastyor qalamkashlar yordam berishadi. Natijada qo‘shiq matnlarida saktaliklar, so‘z va ohang uyg‘unligining yo‘qligi, ma’no va ijro ziddiyati yuzaga keladi.
Aslida she’r – u qo‘shiq bo‘ladimi-yo‘qmi, bundan qat’i nazar – mustaqil tarzda yashay olishi, ozmi-ko‘pmi o‘z muxlislarini topishi kerak. Qo‘shiqdan tashqarida g‘arib ko‘ringan she’r – she’r emas, shunchaki ma’noli matn hisoblanadi. U go‘yo (o‘xshatishim noo‘rin bo‘lsa, uzr) faqat chiroyli liboslar-u obdon surilgan upa-elik bilan kishi e’tiborini tortgan «go‘zal»ga o‘xshaydi. Agar u oddiy kiyinib, yuz-ko‘zidagi rangin bo‘yoqlarini yuvib tashlasa, nazarga tushmaydi. Asl she’r esa, har qanday holatda ham o‘z jozibasini yo‘qotmaydi. Mabodo u qo‘shiqqa aylansa, yanada jozibaliroq bo‘ladi, xolos.
Siz aytgan seriallardagi qo‘shiqlarga kelsak, to‘g‘risini aytay: men ularni film ijodkorlarining iltimosiga ko‘ra yozib berganman. Bu qo‘shiqlar serialning ta’chirchanligi, xushovoz xonanda Afzal Husanovning ijrosi va albatta so‘z va ohangning mutanosibligi tufayli tinglovchilar e’tiborini qozondi, deb o‘ylayman. Lekin ularni mustaqil she’r sifatida kitoblarimga kiritmayman.
She’rning qo‘shiqqa aylanishi nechog‘lik baxt? Bilmadim. Faqat yaxshi she’ring yaxshi san’atkor orqali yaxshi tinglovchi e’tiborini qozonsagina qaysidir ma’noda baxt bo‘lishi mumkin…
— Ijodingizning ilk pallalarida yozilgan “Nilufar” dostoni o‘sha kezlar talabalar, yoshlar orasida mashhur bo‘lgandi. Ma’lumki, toki ijodkor muxlis ko‘nglini zabt etish, uni mutaassir qilish uchun o‘zi shu holatga tushmasa, tuyg‘ularni ko‘nglidan o‘tkazmasa, asar ta’sirli chiqmaydi. Chuqur iztirob, sevgi dardi bilan yo‘g‘rilgan bu ishq qissasi qanday tug‘ilgan va unga nima sabab bo‘lgan?
— Menimcha, savolingizga shu asarning o‘zida to‘liq javob bor. Kim qiziqsa, dostonni o‘qishi mumkin…
— She’r yozishni o‘rgatib bo‘lmaydi. Ammo badiiy mahorat, iste’dodni o‘stirish uchun o‘qib-o‘rganish, ustoz saboqlarini olish shart. Siz ham shoirlik rutbasiga ko‘tarilguncha ko‘p mashaqqatlarni tortgansiz, o‘qib-o‘rgangansiz, yuzlab kitoblarni mutolaa qilgansiz. Binobarin, ustozlar o‘gitlari, maslahatlariga tayangansiz. Ijodingizda alohida o‘rin tutadigan “Ustoz” she’ringizga to‘xtalmoqchiman. O‘z davrining yetuk allomasi, adabiyotshunos olim va benazir inson Nuriddin Shukurovdan ko‘p saboqlar olgansiz, u kishi bilan bir necha yillar davomida ustoz-shogird bo‘lgansiz. Adashmasam, mazkur she’r Nuriddin Shukurovga bag‘ishlangan…
— Ha, bu she’rim O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan fan arbobi, filologiya fanlari doktori, ustoz Nuriddin Shukurovga bag‘ishlangan. U kishini Xudo menga yo‘liqtirgan Xizrday desam bo‘ladi. Sababi hayotimning burilish nuqtasi – maktabni bitirar chog‘im, tumanimiz markazida bo‘lib o‘tgan adabiy anjumanda taqdir meni bu xosiyatli insonga ro‘baro‘ qildi. Faol o‘quvchi, yosh qalamkash sifatida tadbirda ishtirok etib, Bobur mirzoga bag‘ishlangan bir she’rimni o‘qidim va u kishining nazariga tushdim. Davrada boshqa dongdor, hurmatli olimlarimiz ham bor edi, lekin aynan domla tadbirdan so‘ng meni qoshiga chaqirib, yozganlarim, kelajakka doir rejalarim bilan qiziqdi va she’r daftarimni o‘zi bilan olib ketib, bir juft she’rimni «Zarafshon» gazetasida, oq yo‘l tilab, e’lon qildi. Bu mening – maktabni bitirib qayerga hujjat topshirishga ikkilanib turgan yigitning taqdirini hal qildi, desam ham bo‘ladi. Yuqori ball olib o‘qishga kirganim uchun bo‘lsa kerak, talabalik qabuliga bag‘ishlangan tadbirida menga so‘z berishdi. Minbarga chiqib, yoshlik jo‘shqinligi, tajribasizligim va albatta o‘zimni ko‘rsatish hissi tufayli ustoz Abdulla Oripovning doston hajmidagi «O‘zbekiston» she’rini to‘liq yoddan o‘qibman. Tinglovchilar qanday qabul qilgani yodimda yo‘q, lekin pastda, yig‘ilish ishtirokchilari qatorida o‘tirgan domlaning yonidagi kishiga qarab, «Qoyilmisiz?!» deganday ko‘z qisib qo‘ygani xotiramga muhrlanib qolgan. Yana, meni ergashtirib gazeta va radio tahririyatlariga olib borgani yodimda. Sadoqatli shogirdi, marhum Ilhom Hasanovning suratini ko‘rsatib, shogird shunday bo‘lishi kerak, deganini ham bot-bot eslayman. Afsuski, men u kishiga bir shogirdday xizmat qilolmadim. 1993 yilda tanishgan bo‘lsak, bir yildan so‘ng, 1994 yilda domla qazo qildilar. Samarqand adabiy muhiti huvillab qoldi. Shogirdlar qalbini armon, hasrat hissi o‘rtadi. Siz eslagan she’rni ustoz vafotidan bir yil o‘tgach, og‘riqli kayfiyatda yozganman. G‘afur G‘ulomday alloma mehrini qozongan, Omon Matjonday ulkan shoirlarimizga ustozlik qilgan domla Nuriddin Shukurov ismiga mos holda nihoyatda nurli olim edilar. Bunday insonlarni Alloh iste’dod egalarini qo‘llab-quvvatlash, xayrixohlik ko‘rsatish, ularga ma’naviy ota bo‘lish uchun yaratsa kerak, deb o‘ylayman…
— Shogird bilmagan narsalarini ustozidan so‘rab o‘rganishi tabiiy hol. Ustoz-chi? U ham shogirdidan biror nimani o‘rganadimi?
— Haqiqiy ustoz hammadan va el qatori shogirdidan ham o‘rganadi. Chunki shogirdning bilim va tajribasi kamligi – ayni paytda uning ustunligidir! U ustozdan farqli o‘laroq tayyor, qoliplangan qarashlarga murojaat qilmaydi, savollariga javob axtarar ekan, bexosdan yangi, ohorli kashfiyotlarga duch kelib qoladi. Va bu yombiday kashfiyot ustoz-shogirdning umumiy baxtiga aylanadi. Albatta, bu yerda chinakam ustoz va fahm-farosatli, iste’dodli shogird haqida gap ketyapti.
— She’rda ijtimoiy ruh birlamchi rol o‘ynaydi, shoir o‘z zamonasining ruhi va suvratini o‘z she’rlarida aks ettirishi kerak, degan gaplarni eshitamiz. Bu fikrlarga munosabatingiz…
— Aslida har qanday she’r – ijtimoiy hodisa. Eng lirik she’r ham, toki u zamondoshlarimiz ong-shuuriga ta’sir o‘tkazyapti ekan, demak, ijtimoiy vazifasini o‘tayapti. Har qanday janr namunasi singari she’rda ham muayyan g‘oya bo‘ladi. G‘oyasiz, faqat so‘z o‘yini asosiga qurilgan she’r bizni harqancha hayratlantirmasin, sun’iy gul kabi chiroyli va jimjimador, ayni paytda iforsiz bo‘ladi. Faqat, g‘oya deganda, minbarlarda hayqirib aytiladigan, balandparvoz chaqiriqlarni tushunmaslik kerak. Adabiyotning bosh vazifasi – insonni qalban tozalab, ruhan nurlantirish ekan, she’riyat ham mana shu ezgu g‘oyadan chekinolmaydi. U goh tuyg‘u, goh fikr, goh ongosti sezimlarimizga ta’sir o‘tkazish orqali vazifasini bajaraveradi. Yaxshi she’r bizga zavq berib, ko‘nglimizni yumshatadi; ongimizda chuqur falsafiy mushohadalar uyg‘otadi; o‘quvchini ruhan yuksaltiradi. Alaloqibat, she’rxon o‘zi yashab turgan davr va jamiyatga tiyrak ko‘z, uyg‘oq nigoh bilan qaray boshlaydi. Xullas, shoir o‘z zamonasining ruhi va suvratini badiiy-estetik qurollar yordamida aks ettiradi. U san’atkorona mo‘yqalamini qo‘yib, dag‘al publitsistikaga suyangan zahoti she’r emas, qofiyalangan maqola yoza boshlaydi. Publitsistik maqola esa, bilasiz, u qanchalik dolzarb mavzuga bag‘ishlanmasin, muammo hal bo‘lgach, umri yakun topadi. Shu o‘rinda yana bir mulohaza: Vatan, el-yurt taqdirida shunday hal qiluvchi pallalar bo‘ladiki, shoir ongli ravishda kuchli ijtimoiy ruh bilan sug‘orilgan asarlar yozishi mumkin. Shu tarzda u jamiyatda ro‘y bergan favqulodda hodisaga nisbatan o‘z qarashlarini, hissiyotlarini ifodalaydi va zamondoshlari bilan faol, tezkor muloqotga kirishadi. Lekin, shunda ham, badiiyat qonunlari doirasida yozishga intiladi…
— Sizningcha, shoir qanday qilib o‘z ovozi va uslubiga ega bo‘ladi? U o‘z “men”ini qachon anglab yetadi?
— Savolingizning ikkinchi qismi birinchisiga javob bo‘ldi. Ya’ni, shoir o‘z «men»ini anglab yetgan paytda o‘z ovozi va uslubiga ega bo‘ladi. Qachon, qanday qilib anglab yetadi? Bu, endi, har bir ijodkorda har xil kechadi. Bu uning xarakteri, tarbiya topgan muhiti, yashayotgan davri va boshqa ko‘plab omillarga bog‘liq.
Nazarimda, o‘z ovozi va uslubini topishdagi ilk bosqich – ta’sirlanish bo‘lsa kerak. Aytaylik, siz turli-tuman she’rlarni o‘qib yurasiz-u, kunlardan bir kuni bir she’r sizga odatdagidan boshqacharoq ta’sir qiladi. Qalbingiz, shuuringiz yorishib ketganday bo‘ladi. So‘ng o‘sha shoirning boshqa she’rlarini izlaysiz, ular ham sizda yorqin taassurot qoldiradi. Bunda she’r emas, she’rga singgan shoirning ruhi muhim rol o‘ynaydi. Ta’sirlanishdan so‘ng ikkinchi bosqich – taqlid boshlanadi. Siz bilib-bilmay o‘zingiz suygan shoirga taqlid qila boshlaysiz. Uni yaqindan bilsangiz yoki u haqda ko‘p o‘qigan bo‘lsangiz, nafaqat she’rda, balki gap-so‘z, yurish-turishingizda ham o‘sha mashhur ijodkorga xos xususiyatlar aks etadi. Buning qo‘rqinchli joyi yo‘q. Sababi qaysidir yaxshi ijodkorga ixlos qo‘yish asnosida sizning badiiy mahoratingiz shakllanadi, adabiyot qoidalarni o‘zlashtirasiz, shaxs va jamiyat munosabati haqida muayyan tasavvurga ega bo‘lasiz. Va nihoyat, vaqt kelib, savolingizda aytilganidek, odam o‘zining «men»ini, hech kimga o‘xshamaydigan o‘zligini idrok qila boshlaydi. Shu lahzadan boshlab uning o‘ziga xos ovozi, uslubi bo‘y ko‘rsatadi va unga yo‘l ko‘rsatgan, «piru komillik» qilgan mashhur ijodkorga minnatdor nigoh ila qaraydi. Ha, uslub – xarakter, degan gap bejiz aytilmagan. Har bir inson betakror, o‘ziga xos qilib yaratilgan. Hamma gap — ana shu betakrorlikni, o‘ziga xoslikni namoyon qila olishda…
— Did borasida bahslashilmaydi, degan tagdor ibora bor. Deylik, sizning o‘zingizga yoqmagan, ko‘nglingiz to‘lmagan she’rlar muxlislarga ma’qul bo‘lishi va aksincha o‘zingiz qadrlagan ash’or she’riyat muxlislariga manzur kelmasligi mumkin. Buning sababi nimada deb o‘ylaysiz?
— Yana o‘zingiz javob beryapsiz: sababi – didda. Yana boshqa sababi – she’rxonning aynan o‘sha lahzadagi kayfiyati, yashab turgan holatida. Hayotda shunday vaziyatlar bo‘ladiki, inson bir og‘iz taskin-tasalliga, yorqin fikrga ehtiyoj tuyadi. Qaysidir she’r, badiiy darajasidan qat’i nazar, odamga suyanchiq, yo‘lko‘rsatkich vazifasini o‘tashi mumkin. O‘sha paytda bu she’r o‘sha o‘quvchiga dunyodagi eng mumtoz asarlardan ham ko‘ra qimmatliroq tuyuladi. Va bu holatda u bilan bahslashish – keraksiz, befoyda ish. Nazarimda, har bir she’r o‘z ruhi, darajasiga muvofiq tarzda saviyasi va kayfiyati to‘g‘ri keladigan o‘quvchilarini topadi…
— Birorta she’ringizdan voz kechganmisiz? Qoralamaligicha qolgan, hali e’lon qilinmagan she’rlaringiz bormi?
— Juda ko‘p she’rimdan voz kechganman. Talabalik chog‘imda yozib, ko‘nglim to‘lmasdan, qoralamalarni g‘ijimlab chiqindi chelakka otvorardim. O‘tkir degan do‘stim, she’rlarimning muxlisi, o‘sha qoralamalarning g‘ijimini yozib, «unday qilmang-ye, jo‘ra!» deb birma-bir yig‘ib yurardi. O‘tgan yili qishloqdan bir-ikkita daftarimni berib yuborishibdi. Yoshlikda yozilgan she’rlar, deyarli e’lon qilinmagan. Sababi – ko‘pchiligi, boya aytganimdek, shakllanish jarayonida yozilgan, ko‘nglim to‘lmagan, «g‘o‘ra» bitiklar. Keyin ham ko‘p she’rlardan voz kechdim. Ba’zan u yer-bu yerdan biror qo‘lyozma chiqib qoladi, shunday paytlar, buni qachon yozgan ekanman, deb hayron qolib o‘qiyman. «Uncha yomon emas ekan-ku…» — degan xayolga borgan paytlarim ham bo‘lgan. Umuman olganda, shoir yozishni va albatta o‘chirishni, kerak bo‘lsa, xom she’rlaridan voz kechishni bilishi shart. Bo‘lmasa, bu ishni uning o‘rniga o‘quvchi qiladi…
— Bugungi kunda qaysi kitoblarni o‘qiyapsiz? Sizni so‘nggi bor mutaassir etgan asar xususida fikrlashsak…
— Hazrat Alisher Navoiyning «Nasoyimul muhabbat» asari tabdilini, Mesha Selimovichning «Darvish va o‘lim» romanini o‘qiyapman. Shuningdek, «Yoshlik» jurnali bosh muharriri sifatida ko‘proq hali kitob holiga kelmagan yangi qo‘lyozmalarni o‘qishimga to‘g‘ri kelyapti. Ularning ichida meni hayratlantirganlari ko‘p. Shulardan biri jurnalimizning 10, 11-sonlarida e’lon qilayotganimiz – taniqli yozuvchi Isajon Sultonning «Genetik» nomli romani. Asar o‘zimiz bolalikda guvoh bo‘lib o‘sganimiz oddiy holatlar, manzaralar tasviri bilan boshlanadi. Birinchi galda yozuvchining sinchkov nigohi meni hayratga soldi: u hammamiz ko‘rgan, guvoh bo‘lgan, ammo e’tiborimizdan chetda qolgan detallarga birma-bir diqqatimizni qaratadi va ana shu oddiy holatlar, jihatlarni jamlab, alaloqibat, nihoyatda ulkan, umummilliy, umuminsoniy xulosalar yasaydi. «Inson bu dunyoga ma’no bilan, mazmun bilan to‘yinish uchun kelgan» degan xulosa shulardan biri. «Fan tilida “Oltmish to‘rt genli kalit” deb nomlanadigan u halqaning sir-sinoati nimada?» — bu romanda javob izlangan sanoqsiz savollardan bittasi. Muhimi, bu mulohazayu jumboqlar shunchaki kechinmalar asosida emas, ilmiy dalillar, faktlar yordamida tadqiq qilingan. «Genetik» — nafaqat badiiy, ayni paytda intellektual ahamiyatga ega roman. Men bu asarni barcha kitobxonlarga, eng avvalo, yoshlarimizga o‘qishni tavsiya qilgan bo‘lardim.
— Ijodkorning baxti nimada?
— Ijodkorning baxti – zavq bilan, shavq bilan yoza olishida. U ham el qatori tinch-totuv yurtda yashashni, oila a’zolari, yaqinlari sog‘-salomat bo‘lishini, ro‘zg‘oridan qut-baraka arimasligini istaydi, albatta. Biroq, unga dunyo boyligi tuhfa qilinsa-yu, yozish qobiliyati tortib olinsa, o‘zini nihoyatda baxtsiz, ko‘ngli kemtik his qiladi. Va yana, yozganlaring kimgadir ma’qul bo‘lsa, she’ringni kimdir yod olsa, kitobingni hech kimga bergisi kelmasdan asrab-avaylasa, bu – ijodkor uchun ikki karra baxt. Qaniydi, shunday baxtga musharraf bo‘lsak…
— Muxlislarga tilaklaringiz…
— Sog‘ bo‘lishsin. Ko‘ngillari hamisha orzu, umid, ishonchga to‘la bo‘lsin. Hayotlari mazmunli kechsin. Va… she’r o‘qishga rag‘batlari yo‘qolmasin…
Umid Ali suhbatlashdi.
