Темурий ҳукмдорларнинг вафоти муносабати билан марсиялар битилган. Ана шундай марсиялардан бири Ҳофиз Хоразмий ижодига мансуб. Бу марсия туркий тилда ёзилганлиги билан эътиборга лойиқ…
ЎЗБЕК АДАБИЁТИДАГИ ИЛК МАРСИЯ
Жалолиддин Жўраев
Жалолиддин Жўраев 1970 йилда туғилган. Тошкент давлат Шарқшунослик институтининг филология факультети Эрон бўлимини тамомлаган. Кўплаб қўлёзмаларни нашрга тайёрлаган. Ҳозирда Шарафиддин Али Яздийнинг “Ҳулали мутарраз дар фани муаммо ва луғаз” асарининг матний-қиёсий тадқиқини амалга оширмоқда.
Амир Темур авлодлари орасида Иброҳим Султон ибн Шоҳрух ибн Темур Кўрагоний (1394-1435) ўзига хос мавқега эга бўлган. Манбалардаги қайдларга кўра, Соҳибқирон бошқа амирзодалар қатори Иброҳим Султоннинг тарбияси, илм олиши, адабиёт, санъат, ҳарб соҳаси, давлат ишларидан хабардор бўлиб вояга етиши учун алоҳида эътибор қаратган. Турли анжуманлар, ҳарбий ҳаракатлар, элчилар қабули ва давлат аҳамиятига эга маросимларда қатнаштирган. Кейинчалик отаси Шоҳрух ҳукмронлиги вақтида ҳам юқоридаги каби тадбирларда бевосита иштирок этганлигини Мирхонд[1], Фасиҳ Ҳавофий[2] ва Абдураззоқ Самарқандий[3]лар ёзиб қолдирган.
Давлатшоҳ Самарқандийнинг билдиришича, Шоҳрух Мирзо саройида кўплаб олим ва фозиллар йиғилган. Шунингдек, ҳарбий ҳаракатлар чоғида ҳам уларни ўзи билан бирга олиб юрган.
Амир Темур ва Шоҳрух сингари Иброҳим Султон ҳам адабиёт, санъат, мусиқани яхши билган ва бу соҳа вакилларининг иқтидорини қадрлаган. Ака-ука Мирзо Улуғбек, Иброҳим Султон ва Бойсунғур Мирзоларнинг адабиёт ва санъат асарлари ҳақидаги ёзишмалари ҳам мавжуд бўлиб бизгача етиб келган. Хусусан, Давлатшоҳ Самарқандий “Тазкираи шуаро” асарида амирзода биродари Бойсунғур Мирзодан мусиқа билимдони Хожа Юсуфни сўраб ёзган мактублари ҳақида сўз юритган. Яна Иброҳим Султон ва Мирзо Улуғбек тўғрисида бу каби латифа, ҳикояларлар кўп эканлигини ҳам қайд қилиб ўтган.
Амирзоданинг ўзи ҳам яхшигина шоирлик иқтидори эгаси бўлган ва асарлар битган[4].
Ёш ва шижоатли темурийзода салтанатнинг Форс вилоятида йигирма йилдан ортиқ ҳукмдорлик қилган. Мазкур даврда Шерозда “Мадрасаи дор ус-сафо”, “Дор ул-эйтомий” (етимхона) каби бинолар ва боғ барпо қилганлиги маълум[5]. Унинг кўрсатмаларига биноан темурийлар тарихини ўта тантанаворлик ва бадиий бўёқларга бой тарзда ёритган Шарафиддин Али Яздий “Зафарнома” асарини ёзиб тугатган.
Шунингдек, Иброҳим Султоннинг номи хаттотлик санъати соҳасида қолдирган асарлари боис сулс хатининг устозлари қаторида қадрланади. Бу соҳани у Форс вилоятига келган пайтларида Пир Муҳаммад Шерозийдан ўрганган[6]. Иброҳим Султон кўчирган бир нечта Қуръон нусхалари ҳозирда Эрон қўлёзма фондларида сақланади.
Иброҳим Султон ҳомийлигида туркий ва форс адабиётининг ажойиб намуналари яратилди ва нодир нусхалари кўчирилди. Унинг ҳукмдор ва ижодкор сифатида мунтазам адабий анжуманлар ўтказиб турганлиги ҳам маълум.
Қисқа умри давомида Форс вилоятининг ҳукмдори сифатидаги фаолияти илм-фан, адабиёт ва санъат соҳалари вакиллари томонидан юксак қадрланган[7]. Шу боис унинг бевақт вафоти қаттиқ қайғу билан, катта йўқотиш сифатида қабул қилинган. Ҳукмдорнинг вафоти муносабати билан марсиялар битилган. Ана шундай марсиялардан бири Ҳофиз Хоразмий ижодига мансуб. Бу марсия туркий тилда ёзилганлиги билан эътиборга лойиқ.
Ҳофиз Хоразмий девони қўлёзмаси 1975 йилда профессор Ҳамид Сулаймонов томонидан Ҳиндистоннинг Ҳайдаробод шаҳридаги Саларжанг музейи шарқ қўлёзмалари хазинасидан топилган. Девонда шоирнинг 9 та қасида, 2 таркиббанд (шундан биттаси марсия), 3 та таржиъбанд, 1 мухаммас, 1052 та ғазал, 2 та мустазод, 31 та қитъа, 12 та рубоийси жамланган.
Марсиянинг айрим матн хусусиятлари, шоирнинг ҳаёт йўли, девон тартиб берилган санаси, ўзбек мумтоз адабиёти тарихида энг қадимий марсия намунаси эканлиги хусусида Ҳамид Сулаймонов[8] ва Мўмин Сулаймонов[9] лар томонидан фикрлар билдирилган. Илмий изланишларда марсия юзасидан хулосалар билдирилган бўлса-да, ҳозирга қадар матн тўлиқ эълон қилинмаган. Марсия матнининг эълон қилиниши ўзбек адабиётида марсия жанри, унинг тарихий тақдири, бадиияти каби масалалар юзасидан олиб борилажак тадқиқотларда ўзига хос илмий аҳамиятга эга бўла олади.
Марсия тўққиз банддан иборат, таркиббанд шаклида ёзилган. Унда муаллиф Иброҳим Султоннинг тарихий ва адабий манбаларда эътироф этилган барча фазилатларини ўқувчи кўз олдида гавдалантиришга ҳаракат қилган. Хусусан, саркарда сифатида эришган ғалабалари, жасорати, сахийлиги, адолат билан олиб борган сиёсати, илм-фан, санъат, адабиёт соҳаси вакилларини қадрлаганлиги эсга олинади. Ўз навбатида бу мотамдан барча қаттиқ қайғуда эканлиги айтилади ва ўша қайғуга ботганларга Иброҳим Султоннинг ўрнига ўғли Мирзо Абдулло қолганлигини билдиради. Марсия муаллифнинг Тангридан Иброҳим Султон руҳини шод қилишини ҳамда Мирзо Абдуллога узоқ умр беришни тилаб қилган дуоси билан якун топган.
Матбуотда илк бор эълон қилинаётган мазкур марсияни нашрга тайёрлашда профессор Ҳамид Сулаймонов Ҳиндистондан олиб келган ксеронусхага ва Ражаб Топарли томонидан Анқарада чоп этилган матнга таяндик[10].
Ҳофиз ХОРАЗМИЙ
МАРСИЯ
-1-
Бу вафосиз фоний оламда бақони издаманг,
Дарди жонға эмдидан сўнгра давони издаманг.
Барча ёру дўстдан бегона бўлмоқ бор эмиш,
Кўруб ушбу ҳолни сиз ошнони издаманг.
Кечаси оламни тийра қилди ҳижрон кечаси,
Бу қоронғу кечада нури зиёни издаманг.
Холи бўлмади кудуратдин чун ою кун юзи,
Бас, мунунгтак дунёда завқу сафони издаманг.
Сифлаву дунпарвар эрур ушбу даври рўзгор,
Сифлаву дун илкидин файзи атони издаманг.
Гулшани жаннат бикин чун боғ-боғи жон эрур,
Тарк этиб гулшанни, боғи дилкушони издаманг.
Гулистону бўстон булбуллари қилмас наво,
Гулистон кезманг, тақи баргу навони издаманг.
Тарк қилмоқ керак чун оқибат тожу лаво ,
Ҳақ йўлини издангиз, тожу лавони издаманг.
Форс мулкининг шоҳи, ул форси майдондин
Борди эрса, ондин ўзга подшони издаманг.
Фатҳу нусратлиғ ул Иброҳим Султон қондадур
Ким, фироқи захмидин чоли жигарлар қондадур?
-2-
Қуррат ул-айни шаҳаншаҳ Шоҳрух хоқон қани?
Малик ул-мулки Сулаймон, соҳиби фармон қани?
Беша янглиғ бор лашкар шоҳи оламға, вале
Ул тўқуш кўйинда шер, бешаи майдон қани?
Сони йўқ юлдуз менгиз шаҳзодаларнинг бори бор,
Нурбахш этган жаҳонға ул маҳи тобон қани?
Зулмат ичра тийра тупроқ янгли қолди оламе,
Ушбу зулматнинг ичинда чашмаи ҳайвон қани?
Халқи оламға бағишлағон сафою завқлар,
Офтоби мулку давлат, сояи Яздон қани?
Чатр ила айвонда бор эрди басе нуру сафо,
Эмди ул нуру сафолиғ чатар ила айвон қани?
Дарди ҳижрат ўртади мажмуъи олам жонини,
Эй ҳаким, айлағил бу дарди жонларға дармон, қани?
Бўстонға равнақе бергон ўшул сарви равон,
Бўлди ғойиб кўздин, эмди равнақи бўстон қани?
Гулистоннинг гуллари бориси қон ёш йиғлаюр,
Гулистоннинг зийнати, юзи гулхандон қани?
Бордию қолди гулистон бирла боғи ёдгор,
Сўхта жонларда бўлди дарду доғи ёдгор.
-3-
Тийра бўлдуқ тушгали ул моҳманзардин жудо,
Тиғ бирла олам олған меҳри анвардин жудо.
Фатҳу нусрат эмдидин сўнг кимга кўргузгай юзин
Чунки тушди ногаҳон шоҳи музаффардин жудо.
Бахту давлат кимга қўл қобғойу қуллиқ айлагай,
Тахт узра ул сазои тожи қайсардин жудо.
Ёйи сочингни туғу ерга чол ўзунгни, эй алам,
Чун тушубдурсан сипоҳсолори лашкардин жудо.
Туллоғон отлари кечимлар кесиб ким чиқидалар,
Бўлди ул дамда қиёмат рўзи маҳшардин жудо.
Борчаға эрур муҳаққақ, насх бўлди хатти сулс,
Қолди тавқеъинда райҳон хомагустардин жудо.
Қилма наққошу музаҳҳиб лавҳада дебочалар,
Бу ҳунарлар қадрини билган ҳунарвардин жудо.
Бўлди ғамхона ўш эмди борчаға байт ул-фараҳ,
Ул фараҳ сармояси руҳи мансурдин жудо.
Дарди ҳижрондин юраклар қон бўлуб, кўз йўлидин
Келди юз рангин қилурға ул диловардин жудо.
Эй мусулмонлар, бу дарди ҳижронга не чора бор,
Оҳи сўзон бирла йиғламоқдин ўзга зор-зор.
-4-
Оҳким, тушди йироқ ул жон бикин султонимиз,
Мулки маъно тахти узра Хисрави хоқонимиз.
Кўз яруқи, жон тилаги ул сафои жону дил
Борди эрса, бўлди мажарух ушбу хаста жонимиз.
Ўртагай эрди бу оҳ ўти фалакнинг шамъини,
Дам-бадам су сочмаса бу дийдаи гирёнимиз.
Сояи лутфу иноят кимдин ўсунғой киши,
Чунки ғойиб бўлди кўздин сояи Яздонимиз .
Сонсиз эҳсон қилғучи ул маъдани лутфу карам
Шоҳимиздин азрилибмиз қайда бўлғой сонимиз.
Хуш эди ул ҳолким, биз дарди сўзин сўзласак,
Лутф этиб айтур эди, биз дардлар дармонимиз.
Ўтға йақсоқ дафтару девонни, эмасдур ажаб,
Чун иёсиз қолди, абтар дафтару девонимиз.
Хори ҳасрат санчилиб кетмас кўнгулдин бир нафас,
То назардин бўлди ғойиб ул гули хандонимиз.
Дарди ҳижрони онингтак қилди бизларни заиф,
Оҳ чекмакка тақи йўқдур бу дам имконимиз.
Боримиз банда эдук, ўртада ўзи шоҳ эди,
Ҳоли хуш эрди, чу барча ҳолидин огоҳ эди.
-5-
Кечди эрса гулистони салтанатдин ул жавон,
Бўлди хористон бикин борча кўзинга бу жаҳон.
Ёз фаслида гулистон гуллари сўлмас эди,
Ушбу фасл ичра не ёндин бўлди бу гулга хазон.
Қўй бирла бўри онинг давринда қардош эрдилар,
Чун онинг адли эди саҳронишинларга шўбон.
Адли бирла халқи олам посини тутмоқ учун,
Сурат ила шоҳ эдию маъно бирла посбон.
Эмдидан сўнг халқ топғойму омонлиқ неъматин,
Адл ила Шерозни қилмиш эди дор ул-амон.
Ишлади дор ул-адолат бергали адл ила дод,
Чун эди мазлумлар ҳаққиға шоҳи меҳрибон.
Шодмон умиди дийдори билан эрдим вале,
Дарду ғам бўлди насибу бўлмадим ман шодмон.
Оҳи оташбор элиндин сийнанинг ичра жигар,
Ўтға туғон ул кабобедурки, бўлса хунчакон.
Келтурубдур ушбу шаҳзода фироқи, кўз кўра
Маҳди олийға қиёматнинг тонгидин юз нишон.
Тиғи ҳижрони била хаста жигарлар порадур,
Раҳм айлаб айтунгиз бу дардга не чорадур?
-6-
Кўчди эрса дунёдин ул моҳманзар, хушхисол,
Бор бўлсун офтоби мулку топмасун завол.
Хисрави соҳибқирон, султони аъзам – Шоҳрух
Ким, ўшонинг зоти эрур файзи файзи зулжалол.
Бахт бирла тахт узра бўлсун ул кишваристон,
Топди андин мулку миллат чун басе ҳусну жамол.
Ул шаҳаншоҳким эшикини ёстонмоқ била,
Кеча-кундуз моҳу хуршид айлади касби камол.
Остони иззатининг тупроқиға етмади,
Нечаким ел бики юкуруб елди жосуси хаёл.
Шаръ йўлида алифтак рострав бўлмоқина,
Дол қаддин қилмоқи эрур намоз этконда дол.
Ул дарахти салтанатға мева бор эрур эрди басе,
Йўқ эди мундоғ жавонким топса ҳадди эътидол .
Не ажаб, гар бори ғам бирла эгилса шоҳким,
Моҳи тобон бўлди бу мотам ғами бирла ҳилол.
Кесди олий сарвни тиғи ажал ногоҳ, вале,
Шукрким ким бордур мақомин сақлағон тоза ниҳол.
Эй яратғон, ялғузоқ бу ёш бутоқнинг давлатин,
Айлагил доим зиёда иззату ҳам ҳурматин.
-7-
Эй баҳодирлар, анинг инъоми омин ёд этинг,
Нур берган меҳрга моҳи тамомин ёд этинг.
Субҳи давлаттак онинг анвори юзин соғиниб,
Айшу ишрат бирла кечган субҳу шомин ёд этинг.
Каҳработак гарчи сарғарди юзунгиз ҳажридин,
Сиз мудом ул журъае ёқутфомин ёд этинг.
Коми жонни заҳри ҳижрон талх тутғон орада,
Шаккарин алфоз ила ширин каломин ёд этинг.
Гулистону чимгон аросинда гашт айласангиз,
Кабк ё товустак хуррам хиромин ёд этинг.
Рўзи қилғай ҳақ ўзингга равзаи дор ус-салом,
Хаставу мискинлара қилғон саломин ёд этинг.
Чун эрур шаҳзода Абдуллоҳ ўзидин ёдгор,
Топмасангиз ўзини, қойиммақомин ёд этинг.
Ашнуғи шаҳзодаву шаҳларни аторғон аро,
Одил Иброҳим Султоннинг номин ёд этинг.
Темангиз Искандар, Қайсар била Доро сўзин,
Бу яқинда кечган ул шаҳ эҳтишомин ёд этинг.
Кула урғон гунбади афлоку юлдузлар билан,
Лашкари хайлу ҳашам турлу хиёмин ёд этинг.
Сафи ҳижо ичра тиғи обдорини чокиб,
Жумла душманлардин олғон интиқомин ёд этинг.
Ёд этинг лутфу карамнинг кони ул шаҳзодани,
Подшоҳи олам эркан, борчадин озодани.
-8-
Бандалардин чун жудо тушди эса ул подшоҳ,
Дуди оҳ ила фалакнинг хаймасин айланг сиёҳ.
Қайда бўлғай ҳоли ул шаҳзодаи олижаноб
Ким, чекарди рўйу ройидин хижолат меҳру моҳ.
Асру шарманда бўлур эрди бу хиргоҳи фалак,
Тўй айлаб тикса эрди гоҳ-гоҳи боргоҳ.
Қони ул султони хушрафтору ширинкор теб,
Қони ёш ичра мардумдин қилур ҳар дам шиноҳ .
Шаҳзода ҳасрату дарди фироқидин бу кун,
Пир бўлмай, бас, алиф қадлиғ жавон бўлди дутоҳ.
Арқо гар синса бори ғамдин, эмди не ажаб,
Чун кўзумизга кўрунмас бўлди ул пўшту паноҳ.
Йўқ турур лашкар бошорғон бош бу дам, не фойда,
Гарчи бордур юз туман, минг лашкуру хайлу сипоҳ.
Размгоҳу базмгоҳ онинг билан гулзор эди,
Эмди хористон бўлубтур размгоҳу базмгоҳ.
Билмадук эрди анинг тапғунда бўлуб қадрини,
Узри тақсирот учун эмди бўлолим хоки роҳ.
Кимдин эмди умсунолим сояи раҳматни биз,
Хасталардин чун йироқ тушди ўшул зилли илоҳ.
Доимо тушгай ўзининг узри раҳмат сояси,
Анбиёву авлиёнинг бўлғай ул ҳамсояси.
-9-
Ё илоҳо, лутфи хосингни ўзингга ёр қил,
Жаннати фирдавс ичинда ўрнини гулзор қил.
Гулистону жўйбор ичра чун ўгронгон эди,
Манзилин жаннати адн – таҳтиҳ ал-анҳор қил.
Оташи ҳижрон била тутмай ўшони ташналаб,
Ҳавзи кавсардин шаробу соқийсин аброр қил.
Яхшиларни яхши кўруб асри хуш асрор эди,
Сан они яхши асроб, маҳрами асрор қил.
Баҳри ваҳдат ичраки гавҳарларингдин, эй карим,
Руҳи покиға ўзининг дам-бадам ийсор қил.
Хаставу мисканлара ғамхор эрди доимо,
Эмди онларнинг дуосин мунису ғамхор қил.
Равзаи ризвон қилиб доим ўшонинг қабрини,
Ҳур ул-айнни лутф этиб, ўзигға ёри ғор қил.
Не тариқа мундаким сарвар , тақи солар эди,
Юз ўшанча анда ўзин сарвару солор қил.
Ёш бутоқинға ўшанинг ёшлар сонича ёш,
Рўзи айлаб давлату иззатда бархурдор қил.
Мустажоб айлаб Ҳофизнинг дуосин, эй карим,
Раҳматингдан бер улуш, сансан чу раҳмону раҳим.
ИЗОҲЛАР
[1] Мирхонд. Равзат ус-сафо. ўзРФА Алишер Навоий номидаги Давлат адабиёт музейи қўлёзмалар фонди. 2-рақамли босма китоб.
[2] Фасиҳ Аҳмад ибн Джалал ад-дин ал-Ҳавофи. Муджмали Фасиҳи. — Т.: Фан, 1980. — С. 149.
[3] Абдураззоқ Самарқандий. Матлаъи саъдайн ва мажмаи баҳрайн. — Т.: Фан, 1969. — 466-б.
[4] Қаранг: Маҳди Баёний. Мажмуъаи муншаот // Роҳнамои китоб. Шумораи 4. 1340 ҳ/ш.
[5] Қози Аҳмад Қумий. Гулистони ҳунар. Ба кўшаши Аҳмад Саҳилий Хунсорий. Теҳрон. 1352 ҳ/ш. 30-саҳ; Яна шу муаллиф: Хулосаҳои литаворих. Ба кўшаши Эҳсон Ашрофий. Теҳрон, 1363 ҳ/ш.; Мир Сайид Шариф Роқим. ЎзР ФА Абу Райҳон Беруний номидаги Шарқшунослик институти фонди. 2731/I рақамли қўлёзма. 38б-39а-варақлар.
[6] Қаранг: Қози Аҳмад Қумий. Гулистони ҳунар. Ба кўшаши Аҳмад Саҳилий Хонсорий. Теҳрон. 1352 ҳ/ш. 30 саҳ.
[7] Мир Сайид Шариф Роқим. Тарихи Роқимий. ЎзР ФА Абу Райҳон Беруний номидаги Шарқшунослик институти фонди. 2731/ I рақамли қўлёзма. 38б-39а-варақлар.
[8] Сулаймонов Ҳ. Ҳофиз Хоразмий / Ҳофиз Хоразмий. Девон. I китоб. — Т.: Ўзбекистон КП Марказий комитетининг нашриёти, 1981. — Б. 3-15
[9] Сулаймонов М.Б. ҳофиз Хоразмий ва ўзбек лирик шеъриятининг ривожи: Филол. Фанлари номзоди … дис. – Тошкент, 1996. – 160 б.
[10] Horezmli Hafiz’in Divani. Inceleme-Metn-Tipkibasim. Prof. Dr. Recep Toparli. Ankara, 1998. –c. 121-129; Ҳофиз Хоразмий. Девон. Ҳиндистоннинг Ҳайдаробод шаҳридаги Салоржанг музейи хазинасидаги 4298 рақмли қўлёзма. Марсия девоннинг 27а-30б-варақларида жойлашган.
Манба: “Шарқ юлдузи” журнали, 2015 йил, 6-сон
Temuriy hukmdorlarning vafoti munosabati bilan marsiyalar bitilgan. Ana shunday marsiyalardan biri Hofiz Xorazmiy ijodiga mansub. Bu marsiya turkiy tilda yozilganligi bilan e’tiborga loyiq…
O‘ZBЕK ADABIYOTIDAGI ILK MARSIYA
Jaloliddin Jo‘rayev
Jaloliddin Jo‘rayev 1970 yilda tug‘ilgan. Toshkent davlat Sharqshunoslik institutining filologiya fakulteti Eron bo‘limini tamomlagan. Ko‘plab qo‘lyozmalarni nashrga tayyorlagan. Hozirda Sharafiddin Ali Yazdiyning “Hulali mutarraz dar fani muammo va lug‘az” asarining matniy-qiyosiy tadqiqini amalga oshirmoqda.
Amir Temur avlodlari orasida Ibrohim Sulton ibn Shohrux ibn Temur Ko‘ragoniy (1394-1435) o‘ziga xos mavqega ega bo‘lgan. Manbalardagi qaydlarga ko‘ra, Sohibqiron boshqa amirzodalar qatori Ibrohim Sultonning tarbiyasi, ilm olishi, adabiyot, san’at, harb sohasi, davlat ishlaridan xabardor bo‘lib voyaga yetishi uchun alohida e’tibor qaratgan. Turli anjumanlar, harbiy harakatlar, elchilar qabuli va davlat ahamiyatiga ega marosimlarda qatnashtirgan. Keyinchalik otasi Shohrux hukmronligi vaqtida ham yuqoridagi kabi tadbirlarda bevosita ishtirok etganligini Mirxond[1], Fasih Havofiy[2] va Abdurazzoq Samarqandiy[3]lar yozib qoldirgan.
Davlatshoh Samarqandiyning bildirishicha, Shohrux Mirzo saroyida ko‘plab olim va fozillar yig‘ilgan. Shuningdek, harbiy harakatlar chog‘ida ham ularni o‘zi bilan birga olib yurgan.
Amir Temur va Shohrux singari Ibrohim Sulton ham adabiyot, san’at, musiqani yaxshi bilgan va bu soha vakillarining iqtidorini qadrlagan. Aka-uka Mirzo Ulug‘bek, Ibrohim Sulton va Boysung‘ur Mirzolarning adabiyot va san’at asarlari haqidagi yozishmalari ham mavjud bo‘lib bizgacha yetib kelgan. Xususan, Davlatshoh Samarqandiy “Tazkirai shuaro” asarida amirzoda birodari Boysung‘ur Mirzodan musiqa bilimdoni Xoja Yusufni so‘rab yozgan maktublari haqida so‘z yuritgan. Yana Ibrohim Sulton va Mirzo Ulug‘bek to‘g‘risida bu kabi latifa, hikoyalarlar ko‘p ekanligini ham qayd qilib o‘tgan.
Amirzodaning o‘zi ham yaxshigina shoirlik iqtidori egasi bo‘lgan va asarlar bitgan[4].
Yosh va shijoatli temuriyzoda saltanatning Fors viloyatida yigirma yildan ortiq hukmdorlik qilgan. Mazkur davrda Sherozda “Madrasai dor us-safo”, “Dor ul-eytomiy” (yetimxona) kabi binolar va bog‘ barpo qilganligi ma’lum[5]. Uning ko‘rsatmalariga binoan temuriylar tarixini o‘ta tantanavorlik va badiiy bo‘yoqlarga boy tarzda yoritgan Sharafiddin Ali Yazdiy “Zafarnoma” asarini yozib tugatgan.
Shuningdek, Ibrohim Sultonning nomi xattotlik san’ati sohasida qoldirgan asarlari bois suls xatining ustozlari qatorida qadrlanadi. Bu sohani u Fors viloyatiga kelgan paytlarida Pir Muhammad Sheroziydan o‘rgangan[6]. Ibrohim Sulton ko‘chirgan bir nechta Qur’on nusxalari hozirda Eron qo‘lyozma fondlarida saqlanadi.
Ibrohim Sulton homiyligida turkiy va fors adabiyotining ajoyib namunalari yaratildi va nodir nusxalari ko‘chirildi. Uning hukmdor va ijodkor sifatida muntazam adabiy anjumanlar o‘tkazib turganligi ham ma’lum.
Qisqa umri davomida Fors viloyatining hukmdori sifatidagi faoliyati ilm-fan, adabiyot va san’at sohalari vakillari tomonidan yuksak qadrlangan[7]. Shu bois uning bevaqt vafoti qattiq qayg‘u bilan, katta yo‘qotish sifatida qabul qilingan. Hukmdorning vafoti munosabati bilan marsiyalar bitilgan. Ana shunday marsiyalardan biri Hofiz Xorazmiy ijodiga mansub. Bu marsiya turkiy tilda yozilganligi bilan e’tiborga loyiq.
Hofiz Xorazmiy devoni qo‘lyozmasi 1975 yilda professor Hamid Sulaymonov tomonidan Hindistonning Haydarobod shahridagi Salarjang muzeyi sharq qo‘lyozmalari xazinasidan topilgan. Devonda shoirning 9 ta qasida, 2 tarkibband (shundan bittasi marsiya), 3 ta tarji’band, 1 muxammas, 1052 ta g‘azal, 2 ta mustazod, 31 ta qit’a, 12 ta ruboiysi jamlangan.
Marsiyaning ayrim matn xususiyatlari, shoirning hayot yo‘li, devon tartib berilgan sanasi, o‘zbek mumtoz adabiyoti tarixida eng qadimiy marsiya namunasi ekanligi xususida Hamid Sulaymonov[8] va Mo‘min Sulaymonov[9] lar tomonidan fikrlar bildirilgan. Ilmiy izlanishlarda marsiya yuzasidan xulosalar bildirilgan bo‘lsa-da, hozirga qadar matn to‘liq e’lon qilinmagan. Marsiya matnining e’lon qilinishi o‘zbek adabiyotida marsiya janri, uning tarixiy taqdiri, badiiyati kabi masalalar yuzasidan olib borilajak tadqiqotlarda o‘ziga xos ilmiy ahamiyatga ega bo‘la oladi.
Marsiya to‘qqiz banddan iborat, tarkibband shaklida yozilgan. Unda muallif Ibrohim Sultonning tarixiy va adabiy manbalarda e’tirof etilgan barcha fazilatlarini o‘quvchi ko‘z oldida gavdalantirishga harakat qilgan. Xususan, sarkarda sifatida erishgan g‘alabalari, jasorati, saxiyligi, adolat bilan olib borgan siyosati, ilm-fan, san’at, adabiyot sohasi vakillarini qadrlaganligi esga olinadi. O‘z navbatida bu motamdan barcha qattiq qayg‘uda ekanligi aytiladi va o‘sha qayg‘uga botganlarga Ibrohim Sultonning o‘rniga o‘g‘li Mirzo Abdullo qolganligini bildiradi. Marsiya muallifning Tangridan Ibrohim Sulton ruhini shod qilishini hamda Mirzo Abdulloga uzoq umr berishni tilab qilgan duosi bilan yakun topgan.
Matbuotda ilk bor e’lon qilinayotgan mazkur marsiyani nashrga tayyorlashda professor Hamid Sulaymonov Hindistondan olib kelgan kseronusxaga va Rajab Toparli tomonidan Anqarada chop etilgan matnga tayandik[10].
Hofiz XORAZMIY
MARSIYA
-1-
Bu vafosiz foniy olamda baqoni izdamang,
Dardi jong‘a emdidan so‘ngra davoni izdamang.
Barcha yoru do‘stdan begona bo‘lmoq bor emish,
Ko‘rub ushbu holni siz oshnoni izdamang.
Kechasi olamni tiyra qildi hijron kechasi,
Bu qorong‘u kechada nuri ziyoni izdamang.
Xoli bo‘lmadi kuduratdin chun oyu kun yuzi,
Bas, munungtak dunyoda zavqu safoni izdamang.
Siflavu dunparvar erur ushbu davri ro‘zgor,
Siflavu dun ilkidin fayzi atoni izdamang.
Gulshani jannat bikin chun bog‘-bog‘i jon erur,
Tark etib gulshanni, bog‘i dilkushoni izdamang.
Gulistonu bo‘ston bulbullari qilmas navo,
Guliston kezmang, taqi bargu navoni izdamang.
Tark qilmoq kerak chun oqibat toju lavo ,
Haq yo‘lini izdangiz, toju lavoni izdamang.
Fors mulkining shohi, ul forsi maydondin
Bordi ersa, ondin o‘zga podshoni izdamang.
Fathu nusratlig‘ ul Ibrohim Sulton qondadur
Kim, firoqi zaxmidin choli jigarlar qondadur?
-2-
Qurrat ul-ayni shahanshah Shohrux xoqon qani?
Malik ul-mulki Sulaymon, sohibi farmon qani?
Besha yanglig‘ bor lashkar shohi olamg‘a, vale
Ul to‘qush ko‘yinda sher, beshai maydon qani?
Soni yo‘q yulduz mengiz shahzodalarning bori bor,
Nurbaxsh etgan jahong‘a ul mahi tobon qani?
Zulmat ichra tiyra tuproq yangli qoldi olame,
Ushbu zulmatning ichinda chashmai hayvon qani?
Xalqi olamg‘a bag‘ishlag‘on safoyu zavqlar,
Oftobi mulku davlat, soyai Yazdon qani?
Chatr ila ayvonda bor erdi base nuru safo,
Emdi ul nuru safolig‘ chatar ila ayvon qani?
Dardi hijrat o‘rtadi majmu’i olam jonini,
Ey hakim, aylag‘il bu dardi jonlarg‘a darmon, qani?
Bo‘stong‘a ravnaqe bergon o‘shul sarvi ravon,
Bo‘ldi g‘oyib ko‘zdin, emdi ravnaqi bo‘ston qani?
Gulistonning gullari borisi qon yosh yig‘layur,
Gulistonning ziynati, yuzi gulxandon qani?
Bordiyu qoldi guliston birla bog‘i yodgor,
So‘xta jonlarda bo‘ldi dardu dog‘i yodgor.
-3-
Tiyra bo‘lduq tushgali ul mohmanzardin judo,
Tig‘ birla olam olg‘an mehri anvardin judo.
Fathu nusrat emdidin so‘ng kimga ko‘rguzgay yuzin
Chunki tushdi nogahon shohi muzaffardin judo.
Baxtu davlat kimga qo‘l qobg‘oyu qulliq aylagay,
Taxt uzra ul sazoi toji qaysardin judo.
Yoyi sochingni tug‘u yerga chol o‘zungni, ey alam,
Chun tushubdursan sipohsolori lashkardin judo.
Tullog‘on otlari kechimlar kesib kim chiqidalar,
Bo‘ldi ul damda qiyomat ro‘zi mahshardin judo.
Borchag‘a erur muhaqqaq, nasx bo‘ldi xatti suls,
Qoldi tavqe’inda rayhon xomagustardin judo.
Qilma naqqoshu muzahhib lavhada debochalar,
Bu hunarlar qadrini bilgan hunarvardin judo.
Bo‘ldi g‘amxona o‘sh emdi borchag‘a bayt ul-farah,
Ul farah sarmoyasi ruhi mansurdin judo.
Dardi hijrondin yuraklar qon bo‘lub, ko‘z yo‘lidin
Keldi yuz rangin qilurg‘a ul dilovardin judo.
Ey musulmonlar, bu dardi hijronga ne chora bor,
Ohi so‘zon birla yig‘lamoqdin o‘zga zor-zor.
-4-
Ohkim, tushdi yiroq ul jon bikin sultonimiz,
Mulki ma’no taxti uzra Xisravi xoqonimiz.
Ko‘z yaruqi, jon tilagi ul safoi jonu dil
Bordi ersa, bo‘ldi majarux ushbu xasta jonimiz.
O‘rtagay erdi bu oh o‘ti falakning sham’ini,
Dam-badam su sochmasa bu diydai giryonimiz.
Soyai lutfu inoyat kimdin o‘sung‘oy kishi,
Chunki g‘oyib bo‘ldi ko‘zdin soyai Yazdonimiz .
Sonsiz ehson qilg‘uchi ul ma’dani lutfu karam
Shohimizdin azrilibmiz qayda bo‘lg‘oy sonimiz.
Xush edi ul holkim, biz dardi so‘zin so‘zlasak,
Lutf etib aytur edi, biz dardlar darmonimiz.
O‘tg‘a yaqsoq daftaru devonni, emasdur ajab,
Chun iyosiz qoldi, abtar daftaru devonimiz.
Xori hasrat sanchilib ketmas ko‘nguldin bir nafas,
To nazardin bo‘ldi g‘oyib ul guli xandonimiz.
Dardi hijroni oningtak qildi bizlarni zaif,
Oh chekmakka taqi yo‘qdur bu dam imkonimiz.
Borimiz banda eduk, o‘rtada o‘zi shoh edi,
Holi xush erdi, chu barcha holidin ogoh edi.
-5-
Kechdi ersa gulistoni saltanatdin ul javon,
Bo‘ldi xoriston bikin borcha ko‘zinga bu jahon.
Yoz faslida guliston gullari so‘lmas edi,
Ushbu fasl ichra ne yondin bo‘ldi bu gulga xazon.
Qo‘y birla bo‘ri oning davrinda qardosh erdilar,
Chun oning adli edi sahronishinlarga sho‘bon.
Adli birla xalqi olam posini tutmoq uchun,
Surat ila shoh ediyu ma’no birla posbon.
Emdidan so‘ng xalq topg‘oymu omonliq ne’matin,
Adl ila Sherozni qilmish edi dor ul-amon.
Ishladi dor ul-adolat bergali adl ila dod,
Chun edi mazlumlar haqqig‘a shohi mehribon.
Shodmon umidi diydori bilan erdim vale,
Dardu g‘am bo‘ldi nasibu bo‘lmadim man shodmon.
Ohi otashbor elindin siynaning ichra jigar,
O‘tg‘a tug‘on ul kabobedurki, bo‘lsa xunchakon.
Kelturubdur ushbu shahzoda firoqi, ko‘z ko‘ra
Mahdi oliyg‘a qiyomatning tongidin yuz nishon.
Tig‘i hijroni bila xasta jigarlar poradur,
Rahm aylab aytungiz bu dardga ne choradur?
-6-
Ko‘chdi ersa dunyodin ul mohmanzar, xushxisol,
Bor bo‘lsun oftobi mulku topmasun zavol.
Xisravi sohibqiron, sultoni a’zam – Shohrux
Kim, o‘shoning zoti erur fayzi fayzi zuljalol.
Baxt birla taxt uzra bo‘lsun ul kishvariston,
Topdi andin mulku millat chun base husnu jamol.
Ul shahanshohkim eshikini yostonmoq bila,
Kecha-kunduz mohu xurshid ayladi kasbi kamol.
Ostoni izzatining tuproqig‘a yetmadi,
Nechakim yel biki yukurub yeldi josusi xayol.
Shar’ yo‘lida aliftak rostrav bo‘lmoqina,
Dol qaddin qilmoqi erur namoz etkonda dol.
Ul daraxti saltanatg‘a meva bor erur erdi base,
Yo‘q edi mundog‘ javonkim topsa haddi e’tidol .
Ne ajab, gar bori g‘am birla egilsa shohkim,
Mohi tobon bo‘ldi bu motam g‘ami birla hilol.
Kesdi oliy sarvni tig‘i ajal nogoh, vale,
Shukrkim kim bordur maqomin saqlag‘on toza nihol.
Ey yaratg‘on, yalg‘uzoq bu yosh butoqning davlatin,
Aylagil doim ziyoda izzatu ham hurmatin.
-7-
Ey bahodirlar, aning in’omi omin yod eting,
Nur bergan mehrga mohi tamomin yod eting.
Subhi davlattak oning anvori yuzin sog‘inib,
Ayshu ishrat birla kechgan subhu shomin yod eting.
Kahrabotak garchi sarg‘ardi yuzungiz hajridin,
Siz mudom ul jur’aye yoqutfomin yod eting.
Komi jonni zahri hijron talx tutg‘on orada,
Shakkarin alfoz ila shirin kalomin yod eting.
Gulistonu chimgon arosinda gasht aylasangiz,
Kabk yo tovustak xurram xiromin yod eting.
Ro‘zi qilg‘ay haq o‘zingga ravzai dor us-salom,
Xastavu miskinlara qilg‘on salomin yod eting.
Chun erur shahzoda Abdulloh o‘zidin yodgor,
Topmasangiz o‘zini, qoyimmaqomin yod eting.
Ashnug‘i shahzodavu shahlarni atorg‘on aro,
Odil Ibrohim Sultonning nomin yod eting.
Temangiz Iskandar, Qaysar bila Doro so‘zin,
Bu yaqinda kechgan ul shah ehtishomin yod eting.
Kula urg‘on gunbadi afloku yulduzlar bilan,
Lashkari xaylu hasham turlu xiyomin yod eting.
Safi hijo ichra tig‘i obdorini chokib,
Jumla dushmanlardin olg‘on intiqomin yod eting.
Yod eting lutfu karamning koni ul shahzodani,
Podshohi olam erkan, borchadin ozodani.
-8-
Bandalardin chun judo tushdi esa ul podshoh,
Dudi oh ila falakning xaymasin aylang siyoh.
Qayda bo‘lg‘ay holi ul shahzodai olijanob
Kim, chekardi ro‘yu royidin xijolat mehru moh.
Asru sharmanda bo‘lur erdi bu xirgohi falak,
To‘y aylab tiksa erdi goh-gohi borgoh.
Qoni ul sultoni xushraftoru shirinkor teb,
Qoni yosh ichra mardumdin qilur har dam shinoh .
Shahzoda hasratu dardi firoqidin bu kun,
Pir bo‘lmay, bas, alif qadlig‘ javon bo‘ldi dutoh.
Arqo gar sinsa bori g‘amdin, emdi ne ajab,
Chun ko‘zumizga ko‘runmas bo‘ldi ul po‘shtu panoh.
Yo‘q turur lashkar boshorg‘on bosh bu dam, ne foyda,
Garchi bordur yuz tuman, ming lashkuru xaylu sipoh.
Razmgohu bazmgoh oning bilan gulzor edi,
Emdi xoriston bo‘lubtur razmgohu bazmgoh.
Bilmaduk erdi aning tapg‘unda bo‘lub qadrini,
Uzri taqsirot uchun emdi bo‘lolim xoki roh.
Kimdin emdi umsunolim soyai rahmatni biz,
Xastalardin chun yiroq tushdi o‘shul zilli iloh.
Doimo tushgay o‘zining uzri rahmat soyasi,
Anbiyovu avliyoning bo‘lg‘ay ul hamsoyasi.
-9-
Yo iloho, lutfi xosingni o‘zingga yor qil,
Jannati firdavs ichinda o‘rnini gulzor qil.
Gulistonu jo‘ybor ichra chun o‘grongon edi,
Manzilin jannati adn – tahtih al-anhor qil.
Otashi hijron bila tutmay o‘shoni tashnalab,
Havzi kavsardin sharobu soqiysin abror qil.
Yaxshilarni yaxshi ko‘rub asri xush asror edi,
San oni yaxshi asrob, mahrami asror qil.
Bahri vahdat ichraki gavharlaringdin, ey karim,
Ruhi pokig‘a o‘zining dam-badam iysor qil.
Xastavu miskanlara g‘amxor erdi doimo,
Emdi onlarning duosin munisu g‘amxor qil.
Ravzai rizvon qilib doim o‘shoning qabrini,
Hur ul-aynni lutf etib, o‘zigg‘a yori g‘or qil.
Ne tariqa mundakim sarvar , taqi solar edi,
Yuz o‘shancha anda o‘zin sarvaru solor qil.
Yosh butoqing‘a o‘shaning yoshlar sonicha yosh,
Ro‘zi aylab davlatu izzatda barxurdor qil.
Mustajob aylab Hofizning duosin, ey karim,
Rahmatingdan ber ulush, sansan chu rahmonu rahim.
IZOHLAR
[1] Mirxond. Ravzat us-safo. o‘zRFA Alisher Navoiy nomidagi Davlat adabiyot muzeyi qo‘lyozmalar fondi. 2-raqamli bosma kitob.
[2] Fasih Ahmad ibn Djalal ad-din al-Havofi. Mudjmali Fasihi. — T.: Fan, 1980. — S. 149.
[3] Abdurazzoq Samarqandiy. Matla’i sa’dayn va majmai bahrayn. — T.: Fan, 1969. — 466-b.
[4] Qarang: Mahdi Bayoniy. Majmu’ai munshaot // Rohnamoi kitob. Shumorai 4. 1340 h/sh.
[5] Qozi Ahmad Qumiy. Gulistoni hunar. Ba ko‘shashi Ahmad Sahiliy Xunsoriy. Tehron. 1352 h/sh. 30-sah; Yana shu muallif: Xulosahoi litavorix. Ba ko‘shashi Ehson Ashrofiy. Tehron, 1363 h/sh.; Mir Sayid Sharif Roqim. O‘zR FA Abu Rayhon Beruniy nomidagi Sharqshunoslik instituti fondi. 2731/I raqamli qo‘lyozma. 38b-39a-varaqlar.
[6] Qarang: Qozi Ahmad Qumiy. Gulistoni hunar. Ba ko‘shashi Ahmad Sahiliy Xonsoriy. Tehron. 1352 h/sh. 30 sah.
[7] Mir Sayid Sharif Roqim. Tarixi Roqimiy. O‘zR FA Abu Rayhon Beruniy nomidagi Sharqshunoslik instituti fondi. 2731/ I raqamli qo‘lyozma. 38b-39a-varaqlar.
[8] Sulaymonov H. Hofiz Xorazmiy / Hofiz Xorazmiy. Devon. I kitob. — T.: O‘zbekiston KP Markaziy komitetining nashriyoti, 1981. — B. 3-15
[9] Sulaymonov M.B. hofiz Xorazmiy va o‘zbek lirik she’riyatining rivoji: Filol. Fanlari nomzodi … dis. – Toshkent, 1996. – 160 b.
[10] Horezmli Hafiz’in Divani. Inceleme-Metn-Tipkibasim. Prof. Dr. Recep Toparli. Ankara, 1998. –c. 121-129; Hofiz Xorazmiy. Devon. Hindistonning Haydarobod shahridagi Salorjang muzeyi xazinasidagi 4298 raqmli qo‘lyozma. Marsiya devonning 27a-30b-varaqlarida joylashgan.
Manba: “Sharq yulduzi” jurnali, 2015 yil, 6-son
