Ўзбек миллати — истеъдодли миллат. Шундай экан, у ҳеч қачон кунига ярайдиган истеъдодсиз қолмайди. Истеъдодлар туғилаверади, лекин уларнинг чинакам истеъдод ёки даҳо санъаткор бўлиб етишмоқлари учун муҳит мувофиқлиги керак. Мисол учун Навоий ёки Пушкиннинг пайдо бўлиши даҳо ва тарихий зарурат уйғунлиги билан белгиланади. Бошқача айтганда, Навоий маданият ва адабиёт оламида амалга оширган буюк туркона ишлар тарих тақозо этган паллада юз берди. Пушкин, Шекспир, Қодирий, Чўлпонлар ҳақда ҳам шуни айтиш мумкин. Худди шундай, гарчи айримларининг ёшлари қирқу элликни қоралаб қолганига қарамай, бугунги кунда ҳам наср, ҳам назм бобида ярқ этиб кўзга ташланиб турган истеъдодлар бор.

ҲОЗИРГИ ЎЗБЕК АДАБИЁТИГА
БИР НАЗАР

Кейинги пайтларда ёзувчи ва шоирларга «Сиз нима деб ўйлайсиз: яхши асарлар оз ёзиляптими ё китобхонлар савияси пасайиб кетганми» қабилидаги саволлар тез-тез бериладиган бўлиб қолди.

Албатта, бу каби саволлар ўз-ўзидан пайдо бўлмайди. Нега ўқувчи ўзи яхши билган, асарлари боис ҳурмат этадиган ижодкорларни бир қараганда оддий, лекин қалтис саволга тутмоқда?

Нега Ўзбекистонда йилига минг-минглаб китоблар нашр этилаётган бир пайтда нозиктаъб китобхон ўз кўнгил эҳтиёжини қондира оладиган асар топа олмай, норози бўлмоқда?
Худди шу саволларга жавоб топармиканман, дея бир неча китобхонга мурожаат қилдим. Аксарияти олий маълумотли бўлган бу кишилардан ўзлари қайси ижодкорларнинг асарларини суйиб ўқишларини сўраганимда қўшиқ ёзувчи бир неча шоир билан кечинма-саргузашт асарлари потирлаб чиқиб ётган адибни тилга олишди. Фақат бир суҳбатдош Абдулла Қодирий, Чўлпонларнинг асарларини қайта-қайта ўқишини, кейинги йилда эса унга Эркин Аъзамнинг «Шовқин» китоби ёққанлигини кўзлари порлай-порлай айтди.

Бозор адабиёти тантанаси бошландими?

Худди шу аснода интернетда қашқадарёлик ижодкор Абдунаби Абдиевнинг «Мукофот учун ёзиладиган «асар»лар» мақоласини ўқиб қолдим. Унинг айрим фикрлари кейинги пайтларда зуд-зуд такрорланмоқда. Масалан, Абдунаби Абдиев «Илгарилари китоб чиқариш у ёқда турсин, шеър ёки ҳикоянгизни адабий-бадиий газета-журналлар саҳифасидан ўрин олиши учун ҳам минг битта чиғириқдан ўтардингиз. Ёзганларингиз Ёзувчилар уюшмаси махсус кенгашидан ўтсагина босиб чиқариларди», дейди.

Ҳозир бу муаллиф айтган «минг битта чиғириқ» йўқ. Абдунаби Абдиевнинг фикрича «Ҳозир эса китоб нашр этиш ҳам ўзига хос бизнесга айланди. Ёмғирдан кейинги бемаза қўзиқориндек сони кўпайган ноширу нашриётлар хизматингизга ҳозиру нозир. Фақат чўнтагингизда ақчангиз ёки саховатли ҳомийингиз бўлса бас. Истасангиз китобингизни бир кечадаёқ ёстиқдек қилиб чоп этиб, қўлингизга тутқазишади. Уни кимга сотиш — бу энди ўзингизнинг муаммонгиз!»

Бу муаллиф ижодкор деганда ёш китобхонлар аксар ҳолда мактабни битирар-битмас китоб чиқарган, «мен иккита, мен учта китоб чиқардим» дея оғзини тўлдириб гапиришдан ҳеч тортинмайдиган ёш шоираларни танийдиган бўлиб бораётганларидан ташвишланади.

Ушбу урфга айланиб бораётган ҳолат фақат у эмас, кўпгина катта ижодкорларни-да ташвишга солаётир. Истеъдодли ижодкор, Ўзбекистон Халқ шоири Хуршид Даврон ўз сайтида Абдунаби Абдиевнинг «Мукофот учун ёзиладиган «асар»лар» мақоласидаги мавзу мақола ёзилган пайтдаям, бугун ҳам ва келажакда ҳам долзарб бўлиб қолишини таъкидлайди.

Хуршид Даврон «Адабиётни ўсмир қизлар ижоди, уларнинг ҳаваскорона ёзилган шеъру ҳикоялари белгилай бошлагани мени анчадан буён қийнаб келади. Ёзувчилар уюшмаси ҳаваскорлар тўгарагига айлана бошландими, графомания асл адабиёт билан тенглаштирила бошландими, тамом — бу бозор адабиётининг тантана қила бошлаганидан далолат. Бу яна, худди шўролар тузуми пайтида бўлганидек, адабиёт сиёсат қуролига айланиб бораётганидан далолат. Адабиёт сиёсий курашнинг ойнаси бўлаётганидан эмас, адабиётни бошқариш сиёсат томонидан амалга оширилаётганидан далолат», дея куйинади.

Абдунаби Абдиев фикрича эса, фақат ёшлар эмас, балки катталар орасида ҳам тезроқ ва кўпроқ китоб чиқариш истаги кучайган.

У «Балки ёш ҳаваскорнинг (эртага ундан шоир чиқиш-чиқмасидан қатъи назар) китобини чоп эттириб бериш, ҳомийлик қилиш унга ижодий рағбат берар (шеърлари бошқатдан ёзиб берилмаса, албатта). Аммо адабий жамоатчиликка анча танилиб қолган ижод аҳли ўртасида ҳам китоб чиқариш мусобақаси авж олдирилаётганига нима дейсиз?» дер экан, ўз фикрини исботлаш учун мисол келтиришга киришади.

«Нуфузли нашриётда, олий навли қоғозга чоп этилган, қаттиқ, ялтироқ жилдли шеърий китобни варақлашга киришдим. Сийрат билан суврат ҳамиша ҳам бақамти келавермас экан, зўрма-зўраки қофиялар, вазнсиз вазн, беўхшов ўхшатишлар ҳафсаламни пир қилди, асабим бузилди», дея ёзади куйинчаклик билан муаллиф.

Руҳан бегоналик ва китобхоннинг оч қолиши

Истеъдодли адиб ва адабиётшунос Аҳмад Аъзамнинг фикрича савияси паст китоблар кўпаяётганини фақат ижодкор ва китобхонлардан қидириш унчалик тўғри эмас.

«Китобхон бор асарни ўқийди. Мустақиллик таъсирида давр ўзгариши, табиий равишда, китобхоннинг ҳам руҳий эҳтиёж, талаблари ўзгаришига олиб келди. Шу пайтгача бадиий юксак деб тарғиб этилган асарлар билан бу эҳтиёжларнинг ораси узоқлашиб қолди. Шўро даврида яратилган асарларда улар ҳоҳ юксак, ҳоҳ ўртача савияда бўлсин, ё мафкура босими остида ё у билан ҳисоблашган ҳолда яратилган бўлиб, энди у китобхонга руҳан бегона, кераксиз эди. Ва ҳатто баланд савияда ёзилганлари ҳам. Янги-янги асарлар дунёга келиши керак эди, лекин нашриёт ва китоб савдоси мутасаддилари бозор, бозор тамойили деб, фойдани ўйлаб, маънавий фойдани унутиб, адабиёт ривожининг туб илдизларидан бири – моддий таъминоти қирқилиб қолди. Ёзувчи – нашр – китобхон силсиласига путур етди».

Олдинлари 30-40 минг нусхада чоп этилган яхши китоблар тезда тарқалиб кетарди. Бир китобни бир маҳалла, бир қишлоқ ўқигандан унинг муқовасигача титилиб кетарди. Лекин нега энди ҳозирда нари борса 5-10 минг нусхада нашр этилаётган китобларнинг тарқалиши ҳам қийин кечмоқда? Лекин айни бир пайтда китобхонлар бадиийликка унчалик дахлдор бўлмаган китобларга ўч бўлиб қолишди?

Аҳмад Аъзамнинг фикрича бунинг сабаблари битта эмас, Ижодкор кузатишича:  «Китобнинг тиражи ўлгани боис ёзувчи қалам билан кун кўришнинг уддасидан чиқа олмади ва шу боис ҳақиқий адабиёт намуналари жуда кам яратилди, яратилгани ҳам китобхонга етиб бормади, китобхон оч қолди, очлигидан тўғри келган нарсалар билан озиқланишга ўтди. Талаб бор жойда шу талабни олди-қочдилар қондира бошлади. Юзада яққол кўриниб турадиган сабаблари шу деб ўйлайман. Лекин тафаккур нуқул чўкиб кетаверадиган жараён эмас, вақти-вақти билан саёзлашиб турса-да, барибир, яна ўзини тиклайди. Бадиий адабиёт уч-тўрт йилдан бери шундай яхши ўзгаришлар томон юз бурди. Бозор олди-қочди саргузаштларга тўйингани сайин бадиий юксак, жиддий асарларга талаб ортиб боряпти».

Аҳмад Аъзам тўғри қайд этганидек кейинги йилларда яратилган бир қатор насрий асарлар кечинма адабиёт каби кенг китобхонлар оммасига мўлжалланган бўлмаса-да, ўзининг ўқувчисини топди. Жумладан, чинакам бадиий адабиёт мухлислари юқорида айтилган Эркин Аъзамнинг «Шовқин» китобидан ташқари, Хуршид Дўстмуҳаммад, Назар Эшонқул, Исажон Султон, Улуғбек Ҳамдам каби адибларнинг асарларини ташналик билан ўқий бошлашди. Исажон Султон ва Улуғбек Ҳамдамнинг асарлари фақат Ўзбекистонда эмас, балки ундан ташқарида, Америка ва Оврупода ҳам ўқилмоқда, ўрганилмокда, мукофотларга сазовор бўлмоқда.

Истеъдодли адиб ва зукко адабиётшунос Улуғбек Ҳамдам фикрича ўзбек адабиётида мудом истеъдодлар бўлиб келган.

«Ўзбек миллати — истеъдодли миллат. Шундай экан, у ҳеч қачон кунига ярайдиган истеъдодсиз қолмайди. Истеъдодлар туғилаверади, лекин уларнинг чинакам истеъдод ёки даҳо санъаткор бўлиб етишмоқлари учун муҳит мувофиқлиги керак. Мисол учун Навоий ёки Пушкиннинг пайдо бўлиши даҳо ва тарихий зарурат уйғунлиги билан белгиланади. Бошқача айтганда, Навоий маданият ва адабиёт оламида амалга оширган буюк туркона ишлар тарих тақозо этган паллада юз берди. Пушкин, Шекспир, Қодирий, Чўлпонлар ҳақда ҳам шуни айтиш мумкин. Худди шундай, гарчи айримларининг ёшлари қирқу элликни қоралаб қолганига қарамай, бугунги кунда ҳам наср, ҳам назм бобида ярқ этиб кўзга ташланиб турган истеъдодлар бор. Айнан ана ўшалар чинакам адабиёт юкини даст кўтариб елкаларига олишлари мумкин: насрда Назар Эшонқул, Исажон Султон, Раҳимжон Раҳмат, Абдуқаюм Йўлдош каби, назмда Абдували Қутбиддин, Ҳалима Аҳмедова, Фахриёр, Зебо Мирзо, Хосият Рустамова, Гўзал Бегим, Меҳриноз Аббосова, адабиётшунослик илмида Дилмурод Қуронов, Баҳодир Карим, Узоқ Жўрақул, Саъдулло Қуронов сингари адиб, шоир ва олимлар ўзбек адабиёти ва адабиётшунослигида кўп ишларни амалга оширишди ва яна кўпига қодир, деб биламан. Уларнинг асарлари билан танишар эканман, ўзбек адабиётининг янги кўтарилиш тўлқинини кутаман эмас, ўз кўзларим билан аниқ-тиниқ кўраман ҳам».

Ўзбек матбуотида ва интернетда чиқаётган ўзбек адабиёти борасидаги мақолалар, суҳбатлар билан танишган пайтимда Улуғбек Ҳамдамнинг фикрига қўшиладиганлар оз эмаслигини кўрдим.

Абдунаби Абдиев ҳам айрим сермаҳсул ижодкорлар кўпаяётганлигидан хавотирланиб, уларни «Сариқ матбуот адиблари» деб аташидан қатъи назар, ҳақиқий китобхоннинг ҳақиқий бадиий асарни излашини таъкидлайди:

«Бир қаламкаш дўстим айтиб қолди:

— Ҳафталик кўнгилочар газеталардан бирига қиссаларимни жўнатган эдим. Таҳририятдагилардан «Асарларингиз ниҳоятда жиддий экан, уларни газетхонларимиз ҳазм этолмайди» деган жавобни олдим…

Қизиқ, руҳий драматизмга бой асарларни ўзбек китобхони ҳазм этолмаяптими ёки кўнгилочар газета «талаблари»ми? Бундай газеталарнинг вазифаси одамларга олди-қочдилардан иборат саёз бир нарсаларни «асар» деб тақдим этишдангина иборатми? Ўрни келганда бир ҳақиқатни алоҳида таъкидлаш лозим, китобхондан маълум даражадаги руҳий тайёргарликни талаб этадиган, фалсафий мушоҳадаларга бой асар муаллифнинг машаққатли меҳнати, ботиний эмринишлари эвазига дунёга келади. Бундай ёзувчилар ижодида сермаҳсуллик бўлмайди. Оз, лекин созгина! Бугун эса ўтирса роман, турса қисса, юрса ҳикоя ёзадиган «сермаҳсул адиб»лар пайдо бўляпти. Бир кўнгилочар (русча айтганда «булварная») газета ходимининг бармоқ билан санарли муддатда ўндан ортиқ қораламани саргузашт-детектив роман деб китоб ҳолида чиқарганини кўрдим. Бунга энди нима дейсиз!»

Улуғбек Ҳамдам наср ва назмда бирдай самарали қалам тебратиши билан бирга бадиий ижод намуналарини синчиклаб ўрганиб, илмий таҳлил қилиб бермоқда. Яқинда унинг “Янги ўзбек шеърияти” деган китоби босмадан чиқди ва адабий доирада катта қизиқиш уйғотди.

Улуғбек Ҳамдамнинг фикрича замонавий ўзбек шеърияти (бу ўринда 1960 йиллардан то ҳозирги кунгача назарда тутилмоқда) дунёнинг исталган юксак шеърияти билан беллаша олади.

Лекин ўзбек насридан адабиётшуноснинг кўнгли тўлмайди.

«Наср ҳақида бу гапни айтолмайман. Чунки ўзбек наcри Қодирий ва Чўлпондан жуда катта потенциал билан бошланиши ҳамоно бир хилликка юз тутди. Албатта,“Сароб”, “Қутлуғ қон”, “Улуғбек хазинаси” каби қатор яхши романлар ёзилди. Бироқ уларнинг бари ўша юқоридаги иккита гигант ёзувчи яратган насрий йўллар анъанаси доирасида эди. Шунинг учун ҳам насрда яхши асарларнинг сони оз. Ниҳоят, 80-йиллардан эътиборан ўзбек насри чинакам янгиланишлар палласига кирди. Ва истиқлол даврида у ўзлигини тўла намоён этишга киришди. Бугун ўзбек насрида том маънода бурилиш ҳодисаси кечаяпти. Назмда бу 60 ва 70-йиллар авлоди шеъриятида юз берган эди».

Адабиётшуноснинг бу фикрини қувватлар эканман, айни саксонинчи йиллар маҳсули бўлган Мурод Муҳаммад Дўстнинг «Лолазор» романини, Эркин Аъзам, Тоғай Мурод, Олим Отахон, Хуршид Дўстмуҳаммад, Нурулла Отахон, Хайриддин Султонов, Собир Ўнар, Абулқосим Мамарасулов, Шодиқул Ҳамроев каби ижодкорларнинг қисса ва ҳикояларини эслайман. Бу муаллифларнинг асарлари босиладиган «Шарқ юлдузи», «Ёшлик», «Ёш куч» мажаллалари, «Ўзбекистон адабиёти ва санъати» ҳафталиги гарчи ўша пайтлар юз минг ва ундан анча кўп нусхада чиқса-да, талаш бўлиб кетарди.

Адабий танқидчига билим ва тафаккур етарлими?

Адабий доираларда “Нега айрим ҳолларда чинакам асарлар четда қолиб, бемаза қовун уруғига ўхшаш потирлаб чиқаётган китоблар мақталади?” деган савол тез-тез такрорланадиган бўлиб қолди.

Улуғбек Ҳамдамнинг айтишича бунинг жавоби саволнинг ўзиданда аччиқроқдир. «Чунки бундай ҳол афсуски, ҳозирда бутун дунё санъату адабиётида бўлганидек, ўзбек адабиёти ва илмида ҳам мавжуд. Демак, битта гапни алоҳида урғу билан айтиш лозимга ўхшайди: бугун жиддий, оқни оқ, қорани қора деб айтишга билим, тафаккур кучи ва жасорати етадиган адабий танқид ҳар қачонгиданда зарурроқ экан. Унинг тушунтирувчи, қарашларимизни тиниқлаштирувчи, адабий-маънавий ўзагимизга озуқа бергувчи, унга янги руҳ ҳадя этгувчи кучига жамиятда катта эҳтиёж пайдо бўлганига ортиқ шубҳа йўқ».

Улуғбек Ҳамдам адабий танқиддаги холислик мезони бузилса, таҳлил этилаётган асарга ҳеч қачон тўғри баҳо бериб бўлмаслиги исботланганини айтади.

«Шу маънода бадиий асар қайси мезонлардан туриб баҳоланаяпти: унинг сифати, янгилиги, илмийлигидан ташқари танқидчининг ХОЛИСЛИК даражаси қай аҳволда каби ҳақли саволлар туғилади. Чунки, кўпинча, бадиий асарлар баҳоланган танқидий мақола, илмий тадқиқот ва ёки тақризни ўқиб, ўзингга ўзинг савол бериб қоласан киши: қайси бири паст, қайси бири ўртаю қайсиси баланд асар ва нима учун?.. Аксарият ҳолларда ҳаммаси бирдек дурдона ўлароқ тақдим этилади. (Ва ёки кўр-кўрона “уриб” ташланади). Назаримда бу ўринда танқидчиларимиз ўқувчилик муҳаббати (ёки нафрати) изҳоридан олим-мутахассис муносабатини билдириш даражасига ўсиб боролмаяпти. Яъни у ўзининг у ёки бу асарга ёки унинг муаллифига бўлган симпатия (ёки антипатия)сини олимнинг қараши деб ўйлаяпти».

Адиб ва адабиётшунос савияси етарли бўлмаган мунаққиддан теран таҳлил кутиш мумкин эмас, дейди:

«Таниш-билишчилик, маҳаллийчилик деган иллатлар ҳам бадиий асарни тўғри ва ҳалол баҳолаш йўлида тўсиқ бўлмаслиги керак. Баланд савиядаги асар ўз вақтида ҳаққоний баҳосини олиши жуда-жуда зарур. Янада муҳими, баланд асарни муносиб таҳлил қилиш учун танқидчининг ўзи баланд савияга эга бўлиши шарт… Юқоридаги нуқсонлар бартараф этилгандагина танқидчилик ўз вазифасини бажаришга киришади.»

Хуршид Даврон «бозор адабиёти»нинг зарарлари ҳақида сўзлар экан, адабиётшунослар, мунаққидлар адабиёт майдонини ўзиники қилиб олишга уринишлар олдини олиши мумкинлигини таъкидлайди.

«Албатта, «бозор адабиёти» тантанасига бефарқ қараб турмаслик керак. Адиблар, энг аввало, адабиётшунослар ва «Қизил китоб»га киритилишига бир баҳя қолган мунаққидлар фақат беш-ўн истеъдодли ёзувчи китобларини таҳлилу мадҳ этиш билангина шуғулланмай (ҳатто асл адабиётни тарғиб қилиш ҳам савиясизликка нисбатан кураш бўлган тақдирдаям), адабиётда пайдо бўлаётган ҳар қандай қашшоқ асарга холис баҳо беришлари, уларнинг адабиётга, китобхонликка кўрсатаётган зарари ҳақида ҳаққоний фикру мулоҳазаларини айтишлари шарт», дея ёзади Хуршид Даврон ўз сайтида.

Аҳмад Аъзам бу фикрларни қўллаб-қувватлайди:

«Ҳақиқатан ҳам адабиётшунослар сусткашлик қилдилар ва қилаётирлар ҳам. Бу ҳам айланиб келиб, моддий сабабларга тақалади. Бадиий адабиётнинг сара намуналари сотилмаса, газета-журналлар кўча матбуотига айланса, адабий танқидчи ёки адабиётшуноснинг асарлари қаерда босилади, қанча тарқалади, уларни қанча одам ўқийди ва муаллиф ойлаб ўтириб ёзган мақоласига қанча қалам ҳақи олади? Атиги уч нашр бор адабиётшунослик мақолалари босиладиган: “Ўзбекистон адабиёти ва санъати” газетаси, “Ёшлик” ва “Шарқ Юлдузи” журналлари, бунга истисно қилиб “Жаҳон адабиёти” журналини қўшиш мумкин. Кўча матбуотида ҳам онда-сонда суҳбат, баҳс мунозаралар босилиб туради, лекин уларнинг савияси ўзига яраша ва бу улар учун табиий ҳам».

Аҳмад Аъзам кейинги йилларда чинакам бадиий асарлар кетма-кет яратила бошлангани адабий танқидга ҳам таъсирсиз қолмаслигидан мамнун.
«Лекин бутун айбни бозор тамойилларию нашриётларнинг фойда ортидан қувишига қўйиш инсофдан эмас, ҳаракат ҳам қилиш лозим. Жиддий адабиётнинг жонланиши билан, масалан, адабий танқидда ҳам шундай тирилиш бошланяпти,» дейди Аҳмад Аъзам.

Айни бир пайтда таҳлилчилар ўзбек адабиётида янги-янги номлар пайдо бўлаётганини айтишади. Кўпдан кўп чиқади, дейишади. Балки ўша янги номлар орасида ҳам майли, бармоқ билан санарли бўлсин, йигирма-йигирма беш ёшли истеъдодли ижодкорлар бордир…

Манба: www.bbc.co.uk/uzbek

O‘zbek millati — iste’dodli millat. Shunday ekan, u hech qachon kuniga yaraydigan iste’dodsiz qolmaydi. Iste’dodlar tug‘ilaveradi, lekin ularning chinakam iste’dod yoki daho san’atkor bo‘lib yetishmoqlari uchun muhit  muvofiqligi kerak. Misol uchun Navoiy yoki Pushkinning paydo bo‘lishi daho va  tarixiy zarurat uyg‘unligi bilan belgilanadi. Boshqacha aytganda, Navoiy  madaniyat va adabiyot olamida amalga oshirgan buyuk turkona ishlar tarix  taqozo etgan pallada yuz berdi. Pushkin, Shekspir, Qodiriy, Cho‘lponlar haqda  ham shuni aytish mumkin. Xuddi shunday, garchi ayrimlarining yoshlari qirqu  ellikni qoralab qolganiga qaramay, bugungi kunda ham nasr, ham nazm bobida yarq etib ko‘zga tashlanib turgan iste’dodlar bor.

HOZIRGI O‘ZBЕK ADABIYOTIGA
BIR NAZAR

Keyingi paytlarda yozuvchi va shoirlarga «Siz nima deb o‘ylaysiz: yaxshi asarlar oz yozilyaptimi yo kitobxonlar saviyasi pasayib ketganmi» qabilidagi savollar tez-tez beriladigan bo‘lib qoldi.

Albatta, bu kabi savollar o‘z-o‘zidan paydo bo‘lmaydi. Nega o‘quvchi o‘zi yaxshi bilgan, asarlari bois hurmat etadigan ijodkorlarni bir qaraganda oddiy, lekin qaltis savolga tutmoqda?

Nega O‘zbekistonda yiliga ming-minglab kitoblar nashr etilayotgan bir paytda nozikta’b kitobxon o‘z ko‘ngil ehtiyojini qondira oladigan asar topa olmay, norozi bo‘lmoqda?
Xuddi shu savollarga javob toparmikanman, deya bir necha kitobxonga murojaat qildim. Aksariyati oliy ma’lumotli bo‘lgan bu kishilardan o‘zlari qaysi ijodkorlarning asarlarini suyib o‘qishlarini so‘raganimda qo‘shiq yozuvchi bir necha shoir bilan kechinma-sarguzasht asarlari potirlab chiqib yotgan adibni tilga olishdi. Faqat bir suhbatdosh Abdulla Qodiriy, Cho‘lponlarning asarlarini qayta-qayta o‘qishini, keyingi yilda esa unga Erkin A’zamning “Shovqin” kitobi yoqqanligini ko‘zlari porlay-porlay aytdi.

Bozor adabiyoti tantanasi boshlandimi?

Xuddi shu asnoda internetda qashqadaryolik ijodkor Abdunabi Abdiyevning “Mukofot uchun yoziladigan ”asar“lar” maqolasini o‘qib qoldim. Uning ayrim fikrlari keyingi paytlarda zud-zud takrorlanmoqda. Masalan, Abdunabi Abdiyev “Ilgarilari kitob chiqarish u yoqda tursin, she’r yoki hikoyangizni adabiy-badiiy gazeta-jurnallar sahifasidan o‘rin olishi uchun ham ming bitta chig‘iriqdan o‘tardingiz. Yozganlaringiz Yozuvchilar uyushmasi maxsus kengashidan o‘tsagina bosib chiqarilardi”, deydi.

Hozir bu muallif aytgan “ming bitta chig‘iriq” yo‘q. Abdunabi Abdiyevning fikricha “Hozir esa kitob nashr etish ham o‘ziga xos biznesga aylandi. Yomg‘irdan keyingi bemaza qo‘ziqorindek soni ko‘paygan noshiru nashriyotlar xizmatingizga hoziru nozir. Faqat cho‘ntagingizda aqchangiz yoki saxovatli homiyingiz bo‘lsa bas. Istasangiz kitobingizni bir kechadayoq yostiqdek qilib chop etib, qo‘lingizga tutqazishadi. Uni kimga sotish — bu endi o‘zingizning muammongiz!”

Bu muallif ijodkor deganda yosh kitobxonlar aksar holda maktabni bitirar-bitmas kitob chiqargan, “men ikkita, men uchta kitob chiqardim” deya og‘zini to‘ldirib gapirishdan hech tortinmaydigan yosh shoiralarni taniydigan bo‘lib borayotganlaridan tashvishlanadi.

Ushbu urfga aylanib borayotgan holat faqat u emas, ko‘pgina katta ijodkorlarni-da tashvishga solayotir. Iste’dodli ijodkor, O‘zbekiston Xalq shoiri Xurshid Davron o‘z saytida Abdunabi Abdiyevning “Mukofot uchun yoziladigan ”asar“lar” maqolasidagi mavzu maqola yozilgan paytdayam, bugun ham va kelajakda ham dolzarb bo‘lib qolishini ta’kidlaydi.

Xurshid Davron “Adabiyotni o‘smir qizlar ijodi, ularning havaskorona yozilgan she’ru hikoyalari belgilay boshlagani meni anchadan buyon qiynab keladi. Yozuvchilar uyushmasi havaskorlar to‘garagiga aylana boshlandimi, grafomaniya asl adabiyot bilan tenglashtirila boshlandimi, tamom — bu bozor adabiyotining tantana qila boshlaganidan dalolat. Bu yana, xuddi sho‘rolar tuzumi paytida bo‘lganidek, adabiyot siyosat quroliga aylanib borayotganidan dalolat. Adabiyot siyosiy kurashning oynasi bo‘layotganidan emas, adabiyotni boshqarish siyosat tomonidan amalga oshirilayotganidan dalolat”, deya kuyinadi.

Abdunabi Abdiyev fikricha esa, faqat yoshlar emas, balki kattalar orasida ham tezroq va ko‘proq kitob chiqarish istagi kuchaygan.

U “Balki yosh havaskorning (ertaga undan shoir chiqish-chiqmasidan qat’i nazar) kitobini chop ettirib berish, homiylik qilish unga ijodiy rag‘bat berar (she’rlari boshqatdan yozib berilmasa, albatta). Ammo adabiy jamoatchilikka ancha tanilib qolgan ijod ahli o‘rtasida ham kitob chiqarish musobaqasi avj oldirilayotganiga nima deysiz?” der ekan, o‘z fikrini isbotlash uchun misol keltirishga kirishadi.

“Nufuzli nashriyotda, oliy navli qog‘ozga chop etilgan, qattiq, yaltiroq jildli she’riy kitobni varaqlashga kirishdim. Siyrat bilan suvrat hamisha ham baqamti kelavermas ekan, zo‘rma-zo‘raki qofiyalar, vaznsiz vazn, beo‘xshov o‘xshatishlar hafsalamni pir qildi, asabim buzildi”, deya yozadi kuyinchaklik bilan muallif.

Ruhan begonalik va kitobxonning och qolishi

Iste’dodli adib va adabiyotshunos Ahmad A’zamning fikricha saviyasi past kitoblar ko‘payayotganini faqat ijodkor va kitobxonlardan qidirish unchalik to‘g‘ri emas.

“Kitobxon bor asarni o‘qiydi. Mustaqillik ta’sirida davr o‘zgarishi, tabiiy ravishda, kitobxonning ham ruhiy ehtiyoj, talablari o‘zgarishiga olib keldi. Shu paytgacha badiiy yuksak deb targ‘ib etilgan asarlar bilan bu ehtiyojlarning orasi uzoqlashib qoldi. Sho‘ro davrida yaratilgan asarlarda ular hoh yuksak, hoh o‘rtacha saviyada bo‘lsin, yo mafkura bosimi ostida yo u bilan hisoblashgan holda yaratilgan bo‘lib, endi u kitobxonga ruhan begona, keraksiz edi. Va hatto baland saviyada yozilganlari ham. Yangi-yangi asarlar dunyoga kelishi kerak edi, lekin nashriyot va kitob savdosi mutasaddilari bozor, bozor tamoyili deb, foydani o‘ylab, ma’naviy foydani unutib, adabiyot rivojining tub ildizlaridan biri – moddiy ta’minoti qirqilib qoldi. Yozuvchi – nashr – kitobxon silsilasiga putur yetdi”.

Oldinlari 30-40 ming nusxada chop etilgan yaxshi kitoblar tezda tarqalib ketardi. Bir kitobni bir mahalla, bir qishloq o‘qigandan uning muqovasigacha titilib ketardi. Lekin nega endi hozirda nari borsa 5-10 ming nusxada nashr etilayotgan kitoblarning tarqalishi ham qiyin kechmoqda? Lekin ayni bir paytda kitobxonlar badiiylikka unchalik daxldor bo‘lmagan kitoblarga o‘ch bo‘lib qolishdi?

Ahmad A’zamning fikricha buning sabablari bitta emas, Ijodkor kuzatishicha: “Kitobning tiraji o‘lgani bois yozuvchi qalam bilan kun ko‘rishning uddasidan chiqa olmadi va shu bois haqiqiy adabiyot namunalari juda kam yaratildi, yaratilgani ham kitobxonga yetib bormadi, kitobxon och qoldi, ochligidan to‘g‘ri kelgan narsalar bilan oziqlanishga o‘tdi. Talab bor joyda shu talabni oldi-qochdilar qondira boshladi. Yuzada yaqqol ko‘rinib turadigan sabablari shu deb o‘ylayman. Lekin tafakkur nuqul cho‘kib ketaveradigan jarayon emas, vaqti-vaqti bilan sayozlashib tursa-da, baribir, yana o‘zini tiklaydi. Badiiy adabiyot uch-to‘rt yildan beri shunday yaxshi o‘zgarishlar tomon yuz burdi. Bozor oldi-qochdi sarguzashtlarga to‘yingani sayin badiiy yuksak, jiddiy asarlarga talab ortib boryapti”.

Ahmad A’zam to‘g‘ri qayd etganidek keyingi yillarda yaratilgan bir qator nasriy asarlar kechinma adabiyot kabi keng kitobxonlar ommasiga mo‘ljallangan bo‘lmasa-da, o‘zining o‘quvchisini topdi. Jumladan, chinakam badiiy adabiyot muxlislari yuqorida aytilgan Erkin A’zamning “Shovqin” kitobidan tashqari, Xurshid Do‘stmuhammad, Nazar Eshonqul, Isajon Sulton, Ulug‘bek Hamdam kabi adiblarning asarlarini tashnalik bilan o‘qiy boshlashdi. Isajon Sulton va Ulug‘bek Hamdamning asarlari faqat O‘zbekistonda emas, balki undan tashqarida, Amerika va Ovrupoda ham o‘qilmoqda, o‘rganilmokda, mukofotlarga sazovor bo‘lmoqda.

Iste’dodli adib va zukko adabiyotshunos Ulug‘bek Hamdam fikricha o‘zbek adabiyotida mudom iste’dodlar bo‘lib kelgan.

“O‘zbek millati — iste’dodli millat. Shunday ekan, u hech qachon kuniga yaraydigan iste’dodsiz qolmaydi. Iste’dodlar tug‘ilaveradi, lekin ularning chinakam iste’dod yoki daho san’atkor bo‘lib yetishmoqlari uchun muhit muvofiqligi kerak. Misol uchun Navoiy yoki Pushkinning paydo bo‘lishi daho va tarixiy zarurat uyg‘unligi bilan belgilanadi. Boshqacha aytganda, Navoiy madaniyat va adabiyot olamida amalga oshirgan buyuk turkona ishlar tarix taqozo etgan pallada yuz berdi. Pushkin, Shekspir, Qodiriy, Cho‘lponlar haqda ham shuni aytish mumkin. Xuddi shunday, garchi ayrimlarining yoshlari qirqu ellikni qoralab qolganiga qaramay, bugungi kunda ham nasr, ham nazm bobida yarq etib ko‘zga tashlanib turgan iste’dodlar bor. Aynan ana o‘shalar chinakam adabiyot yukini dast ko‘tarib yelkalariga olishlari mumkin: nasrda Nazar Eshonqul, Isajon Sulton, Rahimjon Rahmat, Abduqayum Yo‘ldosh kabi, nazmda Abduvali Qutbiddin, Halima Ahmedova, Faxriyor, Zebo Mirzo, Xosiyat Rustamova, Go‘zal Begim, Mehrinoz Abbosova, adabiyotshunoslik ilmida Dilmurod Quronov, Bahodir Karim, Uzoq Jo‘raqul, Sa’dullo Quronov singari adib, shoir va olimlar o‘zbek adabiyoti va adabiyotshunosligida ko‘p ishlarni amalga oshirishdi va yana ko‘piga qodir, deb bilaman. Ularning asarlari bilan tanishar ekanman, o‘zbek adabiyotining yangi ko‘tarilish to‘lqinini kutaman emas, o‘z ko‘zlarim bilan aniq-tiniq ko‘raman ham”.

O‘zbek matbuotida va internetda chiqayotgan o‘zbek adabiyoti borasidagi maqolalar, suhbatlar bilan tanishgan paytimda Ulug‘bek Hamdamning fikriga qo‘shiladiganlar oz emasligini ko‘rdim.

Abdunabi Abdiyev ham ayrim sermahsul ijodkorlar ko‘payayotganligidan xavotirlanib, ularni “Sariq matbuot adiblari” deb atashidan qat’i nazar, haqiqiy kitobxonning haqiqiy badiiy asarni izlashini ta’kidlaydi:

«Bir qalamkash do‘stim aytib qoldi:

— Haftalik ko‘ngilochar gazetalardan biriga qissalarimni jo‘natgan edim. Tahririyatdagilardan “Asarlaringiz nihoyatda jiddiy ekan, ularni gazetxonlarimiz hazm etolmaydi” degan javobni oldim…

Qiziq, ruhiy dramatizmga boy asarlarni o‘zbek kitobxoni hazm etolmayaptimi yoki ko‘ngilochar gazeta “talablari”mi? Bunday gazetalarning vazifasi odamlarga oldi-qochdilardan iborat sayoz bir narsalarni “asar” deb taqdim etishdangina iboratmi? O‘rni kelganda bir haqiqatni alohida ta’kidlash lozim, kitobxondan ma’lum darajadagi ruhiy tayyorgarlikni talab etadigan, falsafiy mushohadalarga boy asar muallifning mashaqqatli mehnati, botiniy emrinishlari evaziga dunyoga keladi. Bunday yozuvchilar ijodida sermahsullik bo‘lmaydi. Oz, lekin sozgina! Bugun esa o‘tirsa roman, tursa qissa, yursa hikoya yozadigan “sermahsul adib”lar paydo bo‘lyapti. Bir ko‘ngilochar (ruscha aytganda “bulvarnaya”) gazeta xodimining barmoq bilan sanarli muddatda o‘ndan ortiq qoralamani sarguzasht-detektiv roman deb kitob holida chiqarganini ko‘rdim. Bunga endi nima deysiz!»

Ulug‘bek Hamdam nasr va nazmda birday samarali qalam tebratishi bilan birga badiiy ijod namunalarini sinchiklab o‘rganib, ilmiy tahlil qilib bermoqda. Yaqinda uning “Yangi o‘zbek she’riyati” degan kitobi bosmadan chiqdi va adabiy doirada katta qiziqish uyg‘otdi.

Ulug‘bek Hamdamning fikricha zamonaviy o‘zbek she’riyati (bu o‘rinda 1960 yillardan to hozirgi kungacha nazarda tutilmoqda) dunyoning istalgan yuksak she’riyati bilan bellasha oladi.

Lekin o‘zbek nasridan adabiyotshunosning ko‘ngli to‘lmaydi.

“Nasr haqida bu gapni aytolmayman. Chunki o‘zbek nacri Qodiriy va Cho‘lpondan juda katta potensial bilan boshlanishi hamono bir xillikka yuz tutdi. Albatta,“Sarob”, “Qutlug‘ qon”, “Ulug‘bek xazinasi” kabi qator yaxshi romanlar yozildi. Biroq ularning bari o‘sha yuqoridagi ikkita gigant yozuvchi yaratgan nasriy yo‘llar an’anasi doirasida edi. Shuning uchun ham nasrda yaxshi asarlarning soni oz. Nihoyat, 80-yillardan e’tiboran o‘zbek nasri chinakam yangilanishlar pallasiga kirdi. Va istiqlol davrida u o‘zligini to‘la namoyon etishga kirishdi. Bugun o‘zbek nasrida tom ma’noda burilish hodisasi kechayapti. Nazmda bu 60 va 70-yillar avlodi she’riyatida yuz bergan edi”.

Adabiyotshunosning bu fikrini quvvatlar ekanman, ayni saksoninchi yillar mahsuli bo‘lgan Murod Muhammad Do‘stning “Lolazor” romanini, Erkin A’zam, Tog‘ay Murod, Olim Otaxon, Xurshid Do‘stmuhammad, Nurulla Otaxon, Xayriddin Sultonov, Sobir O‘nar, Abulqosim Mamarasulov, Shodiqul Hamroyev kabi ijodkorlarning qissa va hikoyalarini eslayman. Bu mualliflarning asarlari bosiladigan “Sharq yulduzi”, “Yoshlik”, “Yosh kuch” majallalari, “O‘zbekiston adabiyoti va san’ati” haftaligi garchi o‘sha paytlar yuz ming va undan ancha ko‘p nusxada chiqsa-da, talash bo‘lib ketardi.

Adabiy tanqidchiga bilim va tafakkur yetarlimi?

Adabiy doiralarda “Nega ayrim hollarda chinakam asarlar chetda qolib, bemaza qovun urug‘iga o‘xshash potirlab chiqayotgan kitoblar maqtaladi?” degan savol tez-tez takrorlanadigan bo‘lib qoldi.

Ulug‘bek Hamdamning aytishicha buning javobi savolning o‘zidanda achchiqroqdir. “Chunki bunday hol afsuski, hozirda butun dunyo san’atu adabiyotida bo‘lganidek, o‘zbek adabiyoti va ilmida ham mavjud. Demak, bitta gapni alohida urg‘u bilan aytish lozimga o‘xshaydi: bugun jiddiy, oqni oq, qorani qora deb aytishga bilim, tafakkur kuchi va jasorati yetadigan adabiy tanqid har qachongidanda zarurroq ekan. Uning tushuntiruvchi, qarashlarimizni tiniqlashtiruvchi, adabiy-ma’naviy o‘zagimizga ozuqa berguvchi, unga yangi ruh hadya etguvchi kuchiga jamiyatda katta ehtiyoj paydo bo‘lganiga ortiq shubha yo‘q”.

Ulug‘bek Hamdam adabiy tanqiddagi xolislik mezoni buzilsa, tahlil etilayotgan asarga hech qachon to‘g‘ri baho berib bo‘lmasligi isbotlanganini aytadi.

“Shu ma’noda badiiy asar qaysi mezonlardan turib baholanayapti: uning sifati, yangiligi, ilmiyligidan tashqari tanqidchining XOLISLIK darajasi qay ahvolda kabi haqli savollar tug‘iladi. Chunki, ko‘pincha, badiiy asarlar baholangan tanqidiy maqola, ilmiy tadqiqot va yoki taqrizni o‘qib, o‘zingga o‘zing savol berib qolasan kishi: qaysi biri past, qaysi biri o‘rtayu qaysisi baland asar va nima uchun?.. Aksariyat hollarda hammasi birdek durdona o‘laroq taqdim etiladi. (Va yoki ko‘r-ko‘rona “urib” tashlanadi). Nazarimda bu o‘rinda tanqidchilarimiz o‘quvchilik muhabbati (yoki nafrati) izhoridan olim-mutaxassis munosabatini bildirish darajasiga o‘sib borolmayapti. Ya’ni u o‘zining u yoki bu asarga yoki uning muallifiga bo‘lgan simpatiya (yoki antipatiya)sini olimning qarashi deb o‘ylayapti”.

Adib va adabiyotshunos saviyasi yetarli bo‘lmagan munaqqiddan teran tahlil kutish mumkin emas, deydi:

«Tanish-bilishchilik, mahalliychilik degan illatlar ham badiiy asarni to‘g‘ri va halol baholash yo‘lida to‘siq bo‘lmasligi kerak. Baland saviyadagi asar o‘z vaqtida haqqoniy bahosini olishi juda-juda zarur. Yanada muhimi, baland asarni munosib tahlil qilish uchun tanqidchining o‘zi baland saviyaga ega bo‘lishi shart… Yuqoridagi nuqsonlar bartaraf etilgandagina tanqidchilik o‘z vazifasini bajarishga kirishadi.»

Xurshid Davron “bozor adabiyoti”ning zararlari haqida so‘zlar ekan, adabiyotshunoslar, munaqqidlar adabiyot maydonini o‘ziniki qilib olishga urinishlar oldini olishi mumkinligini ta’kidlaydi.

“Albatta, ”bozor adabiyoti“ tantanasiga befarq qarab turmaslik kerak. Adiblar, eng avvalo, adabiyotshunoslar va ”Qizil kitob“ga kiritilishiga bir bahya qolgan munaqqidlar faqat besh-o‘n iste’dodli yozuvchi kitoblarini tahlilu madh etish bilangina shug‘ullanmay (hatto asl adabiyotni targ‘ib qilish ham saviyasizlikka nisbatan kurash bo‘lgan taqdirdayam), adabiyotda paydo bo‘layotgan har qanday qashshoq asarga xolis baho berishlari, ularning adabiyotga, kitobxonlikka ko‘rsatayotgan zarari haqida haqqoniy fikru mulohazalarini aytishlari shart”, deya yozadi Xurshid Davron o‘z saytida.

Ahmad A’zam bu fikrlarni qo‘llab-quvvatlaydi:

“Haqiqatan ham adabiyotshunoslar sustkashlik qildilar va qilayotirlar ham. Bu ham aylanib kelib, moddiy sabablarga taqaladi. Badiiy adabiyotning sara namunalari sotilmasa, gazeta-jurnallar ko‘cha matbuotiga aylansa, adabiy tanqidchi yoki adabiyotshunosning asarlari qayerda bosiladi, qancha tarqaladi, ularni qancha odam o‘qiydi va muallif oylab o‘tirib yozgan maqolasiga qancha qalam haqi oladi? Atigi uch nashr bor adabiyotshunoslik maqolalari bosiladigan: “O‘zbekiston adabiyoti va san’ati” gazetasi, “Yoshlik” va “Sharq Yulduzi” jurnallari, bunga istisno qilib “Jahon adabiyoti” jurnalini qo‘shish mumkin. Ko‘cha matbuotida ham onda-sonda suhbat, bahs munozaralar bosilib turadi, lekin ularning saviyasi o‘ziga yarasha va bu ular uchun tabiiy ham”.

Ahmad A’zam keyingi yillarda chinakam badiiy asarlar ketma-ket yaratila boshlangani adabiy tanqidga ham ta’sirsiz qolmasligidan mamnun.
“Lekin butun aybni bozor tamoyillariyu nashriyotlarning foyda ortidan quvishiga qo‘yish insofdan emas, harakat ham qilish lozim. Jiddiy adabiyotning jonlanishi bilan, masalan, adabiy tanqidda ham shunday tirilish boshlanyapti,” deydi Ahmad A’zam.

Ayni bir paytda tahlilchilar o‘zbek adabiyotida yangi-yangi nomlar paydo bo‘layotganini aytishadi. Ko‘pdan ko‘p chiqadi, deyishadi. Balki o‘sha yangi nomlar orasida ham mayli, barmoq bilan sanarli bo‘lsin, yigirma-yigirma besh yoshli iste’dodli ijodkorlar bordir…

Manba: www.bbc.co.uk/uzbek