Сиз шеър ёздингиз ва шеърингиздан оламнинг бир чеккасига нур тушди. Шу нур билан оламнинг бу кезгача ёришмаган бир чеккаси ёришди. Бу — юракнинг нури…Бу нур кириб бормаган, кириб боролмайдиган, кириб боришга қобил бўлмаган жой йўқ, нарса йўқ, ҳодиса йўқ. Бундай қудратга у юракнинг нури бўлгани учунгина эришган эмас, бу қудратни шуурдан ҳам олган, нур узра нур касб этган, яъни бу — шуур нури…

Иброҳим ҒАФУРОВ
ЁШ ҚАЛБНИНГ ТАЖРИБАЛАРИ
Иккинчи ва учинчи мақоладан иқтибослар

ИККИНЧИ МАҚОЛАДАН

Сиз шеър ёздингиз ва шеърингиздан оламнинг бир чеккасига нур тушди. Шу нур билан оламнинг бу кезгача ёришмаган бир чеккаси ёришди. Бу — юракнинг нури…

Бу нур кириб бормаган, кириб боролмайдиган, кириб боришга қобил бўлмаган жой йўқ, нарса йўқ, ҳодиса йўқ. Бундай қудратга у юракнинг нури бўлгани учунгина эришган эмас, бу қудратни шуурдан ҳам олган, нур узра нур касб этган, яъни бу — шуур нури…

Бу икки нур қўшилиб ёритган чоғларда қалблар гўзалликнинг олий муддаолари билан сарфароз бўлади. Борлиққа куй, куйларга борлиқ тўлади. Бу нурлар туташиб тушиб оламни муаттарлик, ажиб ранг-баранглик билан тўлдиради, яъни у олам ва одам қалбининг муаттарлигига айланади. Шеър шу маънода юракнинг жуда ҳам ўткир ва шифобахш, ҳаётбахш атри… «Олам атри…» деган ғалати сўзларни ёздиму, дарҳол хаёлимга оппоқ нурга бурканган наъматак тушиб кетди. Кўз ўнгимда «ваҳший қояларнинг ажиб ижоди» жонланди.

Шу наъматак устидан неча минг йилларнинг шамоллари эсиб ўтдилар экан? офтобнинг неча минг йиллик нурларини эмди экан унинг ажиб чийров поялари? неча бор-неча бор зилзилалар, тўфонлар, қалдироқларга дош бердилар экан унинг илдизлари? неча минг йиллар оша табиатга мадҳия айта ғунча ёздилар экан унинг навдалари? кимларнинг назари тушмади экан унга? кимларнинг қўллари етмади экан унга? Лекин у ҳамон қоя юксакликларида ниманидир кутиб очиларди, кимнидир кутиб очиларди. Аллақандай бузилмас, азал устивор олий қонуниятга бўйсунароқ у кимгадир илҳақ, интизор эди. Унга Ойбекнинг кўзлари тушди.

У Ойбекнинг шууридан нурга бурканди. Қоядаги тахтидан қоғоздаги абадий тахтига тушди. Инсон ҳиссиёти ва ижодкор шуурининг порлоқ оламига кирди, нурафшон бўлди — гўзал образга айланди.

Нафис чайқалади бир туп наъматак
Юксакда шамолнинг беланчагида.
Қуёшга кўтариб бир сават оқ гул,
Виқор-ла ўшшайган қоя лабида
Нафис чайқалади бир туп наъматак…

Шоирнинг юрагида наъматак уйғотган ҳиссиётлар шунчалар гўзалки, менинг назаримда наъматак — наъматак эмас, балки коинот бағрига чайқалиб турган кўк заминга ўхшайди. Ажаб эмас, коинот юксакларидан қаралса, курраи арз худди мана шундай гуллаб ётган оппоқ наъматакка ўхшаб кўринса. Йўқ, Ойбекнинг бу шеъри рамуз эмас. Бунда ҳамма нарса ойдин, ҳамма нарса «инжа нур ипи» билан тўқилган, реалистик кўриниш лириканинг шан ифодалари билан безанган. Ҳиссиётлардаги ажиб кўтаринкилик, нафислик ҳамма ҳолларда жуда конкрет, жуда муайян нарсалардан туғилган. Чиндан ҳам, бунда Ойбекнинг ўзи бошқа бир шеърида айтгандай «оҳангдор сузар жаҳон Абадиятга томон»…

…Лирик шеър билан сурат чизиш ўртасида жуда ҳам яқинлик бор. Рассом ўз юрагидаги безовта оламни, унинг ғояларини, руҳини, тинимсиз талашларини аниқ, муайян бўёқлар, аниқ, муайян чизгилар билан ифодалайди. Шоир ҳам ўз ҳиссиётлари, кечинмалари, фалсафаси, дунёқараши, дарди, алами, изтироб ва қувончларини муайян сўзлар, образлар, картиналар, деталларнинг ҳаққонийлиги ва нафосати билан англатади.

Шоир нарсалар олами ичида яшайди, нарсалардан таъсирланади. Нарсалар унинг ҳиссиётларини тўхтовсиз суратда қитиқлаб туради. Мен нарсалар деганда фақат маълум бир предмет, буюм ашёларни эмас, кенг маънода ҳаёт ҳодисаларини ҳам тушунаман. Чунки ҳодисалар ўз ифодасини нарсаларда топади, ҳодисалар нарсалардан куртак отади.

Шоирлик нарсалар моҳиятини, ҳодисалар мазмунини, инсон ҳаётининг маъносини, бугун кечиб бораётган куннинг абадий англашилмайдиган сирини, шу сирни англашга уринаётган руҳнинг зўравор исёнлари ва буюк, туганмас, фаустона изланишларини энг ёрқин бир нуқтадан туриб бадиий ифодаламоқдир. Идеалда шоирнинг тафаккури предметли бадиий кўтаринки тафаккурдир.

Шундай бўлмаган тақдирда, айтайлик, шеър ёзилади, лекин ундан ҳеч кимга ва ҳеч нарсага нур тушмайди: на гул, на девор, на ой, на одам ундан баҳравор бўлади.
Шеър йўқ…

Одам доимо нарсалар ичида яшайди, ҳар қадамда нарсалар билан тўқнашади, ўзи истаса-истамаса нарсаларнинг мазмуни, моҳияти, фалсафаси, табиатини англашга, тушуниб етишга мажбур бўлади. Шоир шуларнинг оддий ва оддий бўлмаган инсоний қайдлари қаторида касбига ва юрагининг қурилишига кўра нарсаларнинг поэзиясини ҳис қиладн, уни ифодалаб беришга, дунёнинг таркиботида унга ўрин топишга ҳаракат қилади. Шунда «тарқоқлик жам бўлади, турли-туманликдан гўзал уйғунлик яралади ва ҳаммаси кураш орқали дунёга келади» (Гераклит). Нарсаларни кўриб, уларнинг табиатини очиш орқали гўзаллик ҳосил бўлади.

Нарсаларга муносабат одамнинг муайян ҳолати билан белгиланади. Маълум бир шароитда нарсалар одамнинг ҳолатини бўрттириб кўрсатади. Шу ҳолат ичида инсонни бошқарган ҳиссиётлар нарсалар орқали равшан тусга киради, кўз ўнгимизда ёрқинлик касб этади. Ёрқинлик… бинобарин, талант доимо ёрқинлаштирувчи хоссага эгадир.

УЧИНЧИ МАҚОЛАДАН

Бу маданий оламнинг бир ажаб хусусияти бор. У ўзига ҳамма янги оқимларни, барча авангард изланишларни, катта оқимлардан тармоқлаб кетган шаҳобча моҳиятига эга бўлмиш оқимчалар ва йўналишларни, қарашларни қамраб олаверади. Лекин минг йиллардан бери шаклланавериб ғоятда баркамол бўлиб кетган саралаш ва тараққиётнинг ўлмас қонунлари доимо зарурни нозарурдан, тасодифни қонунийдан, ннсон табиатига ва руҳига мос нарсаларни уларга мос бўлмаган нарса ва ҳодисалардан сира адашмасдан ажратиб беради. Инсоннинг бугуни ёки келажаги учунгина эмас балки ўтмиши учун ҳам сув ва ҳаводай зарур бўлган қимматли тажрибаларни тараққиёт тарихининг беҳад бой ва беҳад рангин хазиналарига қўшиб бораверади.

Мана бугун шеър шакллари ўзгармоқда. Ҳозир фақат бармоқнинг тугал шаклларида ёзадиган шоирлар билан бирга бугун эркин шеърнинг жуда ҳам ранг-баранг шаклларини синаб кўраётган, тажрибадан ўтказаётган шоирлар қалам тебратмоқда. Шаклларнинг ранг-баранглиги замон талаби билан, маданий дунёнинг эҳтиёжлари билан юзага чиқмоқда ва тажрибалар зарурлигини тақозо қилмоқда. Муқимийнинг «Саёҳатнома»си ва ҳажвиёти, Завқийнинг «Аҳли раста» сингари тамомила янгича қараш ва янгича мундарижадаги асарлари, Фурқатнинг рус ва Европа маданиятини тарғиб қилиб яратган манзумаларидан эътиборан ўзбек адабиётида янги шаклларга, янги ифода воситаларига, янгича катта ижтимоий аҳамиятга зга бўлган мавзуларга туганмас бир қизиқиш бошланган эди. Янгича ижтимоий муносабатлар, маданий тараққиётнинг янги бир эҳтиёжлари янгича шаклларга жуда кучли бир талабни туғдирган эди. Шу талабни юқорида номлари зикр қилинган чинакам халқчил шоирлар биринчилардан бўлиб ҳис қилган, шу ҳақда ўйлаган ва биринчилардан бўлиб социал кашфиётчилик руҳини адабиётга ва айниқса, шеъриятга олиб кирган эдилар. Кашфиётчилик руҳининг кучи ва қуввати жиҳатидан кейинроқ уларга фақат Ҳамза яқин турди. Ҳамзанинг аср бошларида ғазалчиликдаги тақлидий изланишларини эсланг. Ҳамза каби универсал ижодий онг эгаси ғазалчиликдаги тажрибанинг ўзи билангина қаноат ҳосил қилиб қола билмасди. Ўз олдига жуда катта инсоний ва ижтимоий вазифаларни қўйган ижодкор одамга ранг-баранглик айниқса, ҳаммадан ҳам зарур эди. Ҳамза ўзининг педагогик интилишлари давомида аста халқ ижодига яқинлаша бошлади. У халқ даҳосига мансуб асарларнинг улуғвор кучи нимада эканлигини чуқур идрок этди ва даврнинг ғояларини беҳад таъсирчанлик билан ифодалангандагина санъаткор ўз мақсадига эришмоғи мумкин эканлигини англади. «Соғиниб» ва «Салом айтинг» сингари дардли қўшиқлар уни халқ ижоди хазиналарига янада яқинлаштирди. У воқеликнинг мазмуни шундай халқчил шаклларда жуда лўнда ва тез етиб борадиган қилиб ифодаланиши мумкинлигини нозик иқтидор билан сезди. Сал кейинроқ ўн еттинчи йил февраль революциясидан сўнг яратган «Шундоқ қолурму?» деган шеъри билан у адабиётимизда ҳам шакл, ҳам мундарижа, ҳам ифода усули жиҳатидан янги бир йўл очди. Мана шу шеър билан янги  ўзбек адабиётининг тарихи бошланади. Даврнинг ижтимоий онгини ифодалаб бериши жиҳатидан ва ўз ғоявий йўналишига кўра бу шеър янги давр ада- биётининг боши ва биринчи олтин ҳарфидир. Ҳамзанинг ўз ижодиётида ҳам янгича шеърларининг шукуҳи ва қудратли садолари худди ушбу шеърдан бошланади ва озиқланади.

Ҳамзадан сўнг замона янгилана бориши билан шеъриятнинг шакллари ҳам интенсив тарзда ўзгара бордн. Ўзбек адабиётига эркин шеър шакллари кириб келди. Эркин қофияли ва эркин вазнли, мантиқий урғуларга ва ички қофияларга, ички жарангдорликка асосланган шеърлар майдонга чиқди…

* * *

Ҳозир шеър шакллари ҳақидаги баҳслар ҳеч кимни ажаблантирмайди. Бундай баҳслар доимо бўлган ва бундан кейин ҳам бўлаверади. Лекин фалон шакл эскирди, керакмас, фалон шакл давримизга мос келади, керак, деган тарздаги қатъий муҳокамалар ва ҳукмлар доимо ажаблантиради.

Аруз эскирди деб, қанча одамлар гапирди. Қанча занглаган қиличлар синди аруз ҳақидаги баҳсларда. Арузда ёзиб бўлмайди, у бугунги куннинг долзарб масалаларини кўтариб чиқолмайди, деб жар солганлар ҳам йўқ эмасди. Лекин арузда нима айб? Шакл ахир, борйўғи фикр ифодаловчи бир восита-ку! Аруз шакллари жуда мукаммал, жуда мураккаб ва оҳанг товланишларига жуда ҳам бой. У минг йиллар мобайнида араб, форс, турк, ўзбек, озар, тожик, ҳинд, урдугўй шоирлар томонидан сайқалланавериб, ўз нозик қонуниятларини устивор қилолган шакл. Ундан юз ўгириш минг йиллик маданиятдан юз ўгириш билан тенг бўлиши мумкин.

Аруз сўз яратиш маданиятининг шакли. Унинг ўтмиши қанчалар улуғ бўлса, унинг келажаги ҳам шунчалар умидлидир. Шаклларни даҳолар тирилтирадилар ва уларга янгидан фараҳ бағишлайдилар.

Гап фақат аруз ҳақидагина бораётгани йўқ. Ва гап фақат аруздагина эмас. Арузни шоирлар қувонч билнн қабул қилганлар ва ўз дардлари ва қувончлари акс этган унинг гўзал намуналарини наслларга мерос қилиб қолдирганлар. Ижодкор бир шахс сифатида кимгадир у ёқмаслиги мумкин. Кимдир унда ёзишни истамаслиги табиий. Лекин бу билан аруз адабий ҳодиса сифатида йўқ бўлиб кетмайди. Балки барча улуғ ҳодисалар каби ҳар янги келган насл унга ўз муносабатини билдиради ва унда ўз кучларини синаб кўради. Шеър шакллари ҳақида гапирганда, умуман адабий шакллар тўғрисида баҳс юритганда, доимо қадимги ҳикматни ёдда тутган яхшига ўхшайди: чақалоқни тос билан бирга қўшиб улоқтириб юбормаслик керак. Шакллар бизга боболардан қимматли мерос: уларни авайламоқ, қадрламоқ, аҳамиятини теран идрок қилмоқ зарур. Зотан, шамол бир айланиб келган чоғида инсон болаларида яна ғазал завқи уйғонади, янги хушнаво булбуллар боболардан қолган шу эски найни қўлга оладилар.

Шакллар ҳақида гапиряпмиз. Ривоятни олинг. Кўҳна ривоятлар бунчалар тирилади, бадиий асарларнинг бағрига бунчалар сингади, уларнинг ички имкониятларини кенгайтиради, руҳини жонлантиради деб ким ўйлаган эди эллигинчи йилларда. Бугун эса Чингиз Айтматов, Темир Пўлат, Грант Матевосян каби замонавий прозанинг знг илғор намояндаларидан тортиб, Болтиқбўйининг энг ёш адибларию ўзбек шоирлари Эркин Воҳидов, Абдулла Орипов, Омон Матжонгача ривоятдан асарнинг фалсафий, ҳаётий, тарихий моҳиятини чуқурлаштириш учун кенг суратда фойдаланадиган бўлиб қолдилар.

Ривоят инсон боласи тилга киргандан бери бор. Қўшиқ билан бирга туғилган. Ривоят пайдо бўлгандан бери у турлана-турлана ўзидан афсона, зртак, ҳикоят, латифа сингари фарзандларни яратди. Сўнг ундан қисса туғилди, ҳикоя туғилди, роман туғилди. Эндиликда ушбу жуда ҳаракатчан проза шакллари яна ўз онасини — ривоятни кенг бағрига олмоҳда. Ундан файз, фалсафа, фусун ахтармоқда. Топмоқда.

Инсониятнинг эиг улуғ даҳолари ривоятларга буюк ва ҳеч қачон сўнмаган бир муҳаббат билан қараганлар. Хусусан, Навоий ва Низомий, Достоевский ва Толстой, Румий ва Саъдий, Гёте ва Пушкин асарларини ўқиганда, улуғ адиблар қадим ёдномалар, маноқиблар, ўлмас ёдгорликларда келтирилган афсоналар, ривоятлар, уларнинг қаҳрамонлари, фалсафий ақидаларидан қанчалар усталик ва эҳтиёткорлик билан фойдаланганлари ҳар қадамда сезилади. Мана шу туфайли бу каби адибларнинг асарларида жуда узоқ ўтмиш билан ўзлари яшаган давр воқелиги тарихий жиҳатдан туташиб кетади. Тарихий бадиий онг деган улуғ бир тушунча пайдо бўлади. Улуғ шарқ шоирлари ва адибларининг ижодини кўздан кечиринг. Улар ривоятлардан қанчалар нозик бир дид ва нозик бир ақл билан ҳикматлар ахтарадилар. Биз интеллектуаллик деган тушунчани кейинги пайтларда жуда кўп учратадиган ва ишлатадиган бўлиб қолдик. Тушунча эндигина пайдо бўлди. Ёш, навқирон тушунча. Лекин назаримда ҳодисанинг ўзи тушунчадан минг йиллар илгари пайдо бўлганга ўхшаб туюлади. Масалан, Геродотнинг тарихий-бадиий асарлари, Гомернинг достонлари, Цицероннинг донишга тўлиқ рисолалари, Вергилий, Навоий ва Жомий достонлари, Саъдийнинг ўлмас асарлари интеллектуал шеър ва прозанинг ёрқин намуналари, интеллектуалликнинг гўзал ёдномаларидир. Асли ўзи шундай ҳам. Зотан, бу асарларда биз инсоният тарихининг қатламлари, бадиий онгининг тарихий қатламлари инъикос этганлигини кўрамиз. Уларда ҳаёт ва тарих қатламлари бадиий жиҳатдан жуда юксак меъёр туйғуси билан акс эттирилганлигидан ақлимиз лол қолади ва беихтиёр: ана, интеллектуаллик деймиз!

Ривоятлар — инсон ўтмишининг инсонга абадул абад йўлдош гуллари. Уларда ҳозир тасаввур қудрати билан ҳам етиб бориб бўлмайдиган жуда узоқ замонларнинг сирли излари сақланади. Биз шу излардан ибрат оламиз. Ўтмишга қайтиб иш кўрамиз.

Бугун ҳайратомуз улуғвор намуналарига эга бўлган замонавий проза ривоятлардан ўсиб чиққан бўлса, ҳозир бизга янгилик бўлиб кўринадиган сочма шеърлар, мансур шеърлар, эркин ҳижоли ва эркин қофияли, эркин ҳижоли ва қофиясиз, муқим ҳижоли ва қофиясиз (оқ шеър) шеърлар ҳам тарихан олиб қараганда жуда узоқ замонларга бориб тақалади.

Инсоният ақли ва тафаккур қобилиятининг гултожи бўлган қадимги ёдномаларга — «Авесто», «Панчатантра», «Дҳаммапада», Экклесиаст китоби, Инжил сингари битикларга, Кецалькоатль китобига эътибор билан қарасак, уларнинг ҳаммаси шеър билан проза ўртасидаги аллақандай олтин бир ўрталикда яратилганлигиии кўрамиз. Назаримда буларда шундай бир шакл ўрталиги топилганки, унинг ифодалари билан ҳатто музика ҳам етиб боролмайдиган ҳиссиёт тубларига, фикр нозикликларига етилгандай бўлиб кўринади. Қанчалар содда бу парчалар! Ва қанчалар мураккаб нарсалар хусусида баҳс юритади бу парчалар!

  «2. Беҳуда, беҳуда,—деди Воиз,— беҳуда беҳуда: ҳаммаси беҳуда.
3. Одамга унинг меҳнатидан не наф, бу офтоб таги машаққатлардан?
4. Насл келур, насл кетур, Замин қолур то абад.
5. Қуёш чиқур, қуёш ботур, ўз қароргоҳи томон шошилур, сўнг яна бўлур пойдор.
6. Жануб сари югурар ва шимол сари айланар, айланар, айланар, югурар шамол. Ва яна ўз йўлига айланиб қайтар шамол.
7. Дарёлар югурар денгизларга,— тўлиб-тошмас  денгизлар,— дарёлар ўз югурган манзилларига яна югураверарлар»*.

Мен бу сирли парчанинг жуда чуқур фалсафасини таҳлил этиб, уни совуқ муҳокамаларга айлантирмоқчи эмасман. Бу парчаларни қабул қилиш учун одам нақадар зоҳирда ва ботинда пок бўлмоғи керак. Улар уч минг йилдан бери оғизлардан тушмайди. Шамол ер юзини қандай айланиб юрса, бу сўзларнинг тоти ҳам уч минг йилдан бери Инсон қалбларини кезиб юради ва яна юраверади! Лекин ахир, бу сочма-ку!— деб хитоб қилиши мумкин содда ўқувчи. Ростдан ҳам сочма! Лекин парча на биз билган прозага ўхшайди ва на биз билган шеърга ўхшайди. У биз билган шеър билан прозанинг ўртасида тургандек туюлади. Уитмен, Нозим Ҳикмат сочмаларини эслайди дарров китобхон.

Бу мансур шеър. Араблар бунга гўзал ном топганлар мансур шеър деб. Унинг оҳанги сирли. Худди қонуниятларга бўйсунмайдиганга ўхшайди. Лекин музика сўзлар ичида айланиб юргандек, нималардир даврий суратда такрорланаётгандек ва шу даврийлик онгнинг қаватларида шитоб билан кириб ўрнашаётгандек. Сўзларнинг жойлашуви жуда ғалати, жуда содда. От — феъл! От — феъл! Фикр — тасвир. Ҳақиқат тасвир. Шамол, Дарё, Қуёш деган сўзлар ҳаракатнинг бошида ва охирида. Абадий тинимсизликка ифода қилади.

Ҳозирги эркин қофияли, эркин ҳижолн шеърларни эсланг. Уларда Сўзнинг ўрни биринчи даражали аҳамият касб этади. Ҳар бир сўз гўё тахтга олиб чиқиб қўйилгандек, ҳар томондан кўринади, ҳар томондан ажралади ва ҳар томондан муносабатга киришади. Эркин шеър ёзувчи шоирлар ритмнинг сирли ҳаволарини, ғалати «молишларини» топмоқчи бўладилар. Лекин бу интилишлар одам
қонида жуда қадимлардан борлиги яна қуйидаги парчада ҳам кўриниб туради:

3
«У мени ҳақорат қилди, у мени урди, у мени енгди, у мени талади».
Шундай ўй билан юрган аламдан халос бўлмайди.
4
«У мени ҳақорат қилди, у мени урди, у мени енгди, у мени талади».
Шундай ўй билан юрмаган аламдан халос бўлади.
5
Зотан, бу оламда ҳеч қачон аламни алам билан йўқотиб бўлмайди, лекин уни сақланмаса, йўқолади. Азал ҳикмат шу»**.

Бу парчанинг ҳам тарихи жуда узун. Уч минг йилларга боради. Уни улуғ Гаутама Буддага нисбат берадилар. Кейинроқ алломалар бу ғалати парчаларни қўшбандлар деб атаганлар. Улар қутлуғ илмнинг мевалари. Мен бандларнинг айланиб туришига эътиборингизни тортмоқчиман. Бунда кечанинг кундуз билан, ойнинг қуёш билан, мовийликнинг қорамтирлик билан алмашиниб туришига ўхшаган алланима бор. Ҳозирги сочмалардаги ва мансур шеърлардаги такрорийлик ва такрорнинг даврийлиги шу парчаларга бориб тақалади. Такрорийлик олижаноб оҳангларни туғдиради ва сўзларнинг мияда ва қалб саҳифаларида нақшланиб қолиши учун хизмат қилади. Таъсирчанликка эришишнинг энг қисқа ва энг доҳиёна йўли.

«Мен ҳукм айтмоқ ва ҳал қилмоқ учун келганим йўқ.
Мен қўшиқ айтмоқ учун келганман.
Сен ҳам мен билан бирга қўшиқ айт».

Бу йигирманчи асрнинг Нерудаси. Парча унинг «Ўрмончи уйғонсин» поэмасидан олинди. Мен атай «Дҳаммапада» қўшбандидан сўнг Неруда парчасига ўтяпман. Менга ритмларда, сўзларни жойлаштиришда ўхшашлик, анъанавийлик бордек туюлади. Уч минг йилнинг у чеккаси ва бу чеккаси. Энди бошқачароқ бир парчани тинглайлик:

«Ҳаракати суст нарсани қўлда тутиб турмоқ осон. Ҳали тугал қотмаган нарсани йўлга солмоқ — осон. Нозикни синдирмоқ — осон. Ушоқни сочиб ташламоқ — осон. Ҳеч нарса йўқ ерда ҳаракат бошламоқ керак. Исён кўтарилмай туриб тартиб ўрнатмоқ керак. Қучоққа сиғмас дарахт ингичка ниҳолдан катта бўлади. Тўққиз қават минора бир уюм тупроқдан кўтарилади. Минг чақирим йўл оёқнинг тагидан бошланади.
Ҳаракат қилган — ютқизади, бор — йўқотади. Шунинг-чун доно ҳаракат қилмайди — ютқизмайди, топмайди — йўқотмайди. Одамлар иш бошлаб кўп маҳал охирида барбодга учрайдилар. Эҳтиёт билан иш бошлаганлар барбод бўлмайдилар. Шунинг-чун доно осуда, ноёб нарсаларни қадрламайди, нодонлардан ўрганади ва яна бошқалар ўтган йўллардан ўтиб боради…***»

Бу «Йўллар ва Яхшиликлар китоби»дан парча. Эрамиздан илгариги олтинчи аср. Донишманд чол Лао-цзи ҳикматлари. Сўзларнинг осуда ва сокин жаранги. Юксак ишонч туйғуси. Оҳангда мўйсафид мутафаккир инсониятнинг гўё минг йиллаб йиққан ҳикматларини топгану шуларни сўнг секин тўкаётгандай, кумуш хазинанинг жаранги. Лекин биз бунда ҳам сўзлар такрорига, уларнинг энг таъсирчан урғу нуқталарига олиб чиқилганига дуч келамиз. Қоронги хонага кириб чироқни ёқамиз. Кўзимиз дарров чироққа тушади. Қамашади. Сўнг бошқа нарсаларни кўра бошлаймиз. Бу парчаларга биринчи марта дуч келганда ҳам шундай бир таассурот туғилади. Бояги парчада «осон» деган сўз — чироқ. У маълум бир даврадаги сўзларнинг чеҳрасини ёритиб туради.

Қадим донишмандлар сўзлар учун шундай чироқ нуқталарини қидирганлар ва топганлар. Улар ялтиратмай туриб порлоқлик яратганлар.

Бизнинг эркин шеър ёзувчи ёш шоирларимиз кўпинча аксинча, порлоқлик ўрнига ялтироқлик яратиб қўядилар. Энг маънисиз нарсаларгина ялтироқлик ичига кириб яширинишини сезмайдилар.

Нима учун биз қадим шоирларнинг ёдгорликларида ялтироқликни учратмаймиз. Балки ялтироқ нарсалар замонларнинг синовига бардош бермай тўзиб кетгандир? Лекин ундай бўлмаса керак. Ялтироқлик нисбатан яқинроқ замонларнинг мевасидир. У қасидачилик пайдо бўлиши билан, шеър шоҳларнинг саройларига кириб бориши билан боғлиқ бўлган бир ҳодиса бўлса ажабмас. Зотан қадимги шоирлар баландпарвозликни яхшилик аломати деб билмаганлар. Лекин айниқса, сочмада, мансур шеърларда ва эркин вазнда ёзганда ялтироқликка кўп йўл очилгандай бўлиб кўринади. Маълум бир қонуниятлар қўлни боғламагандан сўнг истаганча сухандонлик қилиш мумкин деб қаровчилар йўқ эмас, албатта. Лекин бадииятнинг умумий устивор қонуниятлари мансур шеър учун ҳам, эркин шеър учун ҳам баравар тааллуқлидир ва улардан ҳеч қачон кўз юмиб бўлмайди. Эркин шеър фикрлар шеъри. Бунда ёрқин фикрлар ва ёрқин муҳокамалар биринчи ўринга чиқади. Фикрнинг кутилмаган ҳайратомуз ўзгаришлари эркин шеърни ҳам, мансур шеърни ҳам ўзига хос қурилишга асослашни тақозо этади. Фикрнинг шиддатли ҳаракати ялтироқликка ўрин қолдирмайди.

«Борган сари оз
Борган сари оз қоляпти ўрмонлар:
Қирқмоқдалар уларни,
Қирмоқдалар уларни,
Сараламоқдалар уларни,
Ишлатмоқдалар,
Қоғоз қилмоқдалар уларни,
Уларни миллиард-миллиард
газета саҳифаларига айлантирмоқдалар
ва ҳар куни одамларга
ўрмонлар тобора камайиб боряпти,
деб жар солмоқдалар.
Хавфдан огоҳ қилмоқдалар».

Яна йигирманчи асрнинг эркин шеърига қайтдик. Бу талантли француз шоири Жак Превернинг «Борган сари оз» дегаи шеъри. Мен уни тўлиқ келтирдим. Сатрлар назаримда титраб турибди. Титраб гўё мадад сўраётгандай. Бир чеккадан қирилиб кетяпти деб жар солиш ва хавфдан огоҳ қилиш, иккинчи чеккадан эса шунга қарамасдан яна қирқишда давом этиш — йигирманчи асрнинг энг фожиали муаммоларидан бири. Шуни Превер айюҳаннос солмай, биронта ҳам ялтироқ сўз ишлатмай англатяпти. Иш билан сўз орасидаги узилишнинг фожиасини ҳаққоний кўрсатяпти. Эътиборни жалб қиляпти. Превернинг чақириғи билан Лао-цзининг ҳикмати бир-бирига уланиб боряпти. Маданиятлар ўз чақириқларига эгалар ва ўз чақириқларига ўз йўллари билан борадилар ва қарабсизки, ўртада умумий чизиқлар ҳам топилиб қолади. Мен шу ўн қатор шеърда ўрмонлар наърасини тинглайман. Ва айтмай туриб айтиш қанчалар зўр бир маҳорат ва фаросат талаб қилишини ҳис этаман. Ўн қатор шеър ва замон дарди, жароҳатлари. О, қанчалар ўхшайди бу шеър йигирманчи асрга!

Бертольт Брехт:

Эшитдимки, энди сен биз билан ишлашни истамас эмишсан.
Сен чарчаб қолибсан, қимирлашга мадоринг йўқ эмиш.
Ҳолдан тойибсан. Ўқишга ҳам қурбинг қолмабди.
Сен адойи тамом бўлибсан.
Лекин сен курашдан тўхтасанг, ҳалок бўласан.
Чарчаган курашчилар жангда мағлуб бўладилар.

Бу ҳам эркин шеър. Гуманист шоир шеърда қудратли фикрнинг фавқулодда ўткирлигига қаратади. Курашчилар ҳолдан тойсалар, ютқизадилар. Ҳолдан тойиб қоладиганлар курашчн бўлолмайдилар. Шоир ўзининг асосий  тезисини борган сари кучлироқ таъкидлаб, таъкид билан такрорлаб бораётганлигини кўрамиз. Шунда ҳолдан тойиш курашчига жуда ярашмайдиган бир нарса эканлиги англашилади. Бунда ҳам биз айтмай туриб айтиш санъатига дуч келамиз. Бунда ҳам катта ва жуда муҳим ҳаётий, инсоний бир фикр илгари сурилаётганлигини уқамиз. Шоирнинг хулосаси сўнгги ўқ каби жаранглайди, нишонга тегади. Фикр кутилмаган тарзда бурилди. Демак, чарчашга курашчиларнинг ҳақлари йўқ. Чарчаган курашчилар ҳалок бўладилар. Превер шеъридаги кутилмаганлик бу ерда ҳам зоҳир.

Нозим Ҳикмат:

— Карам каби ёна, ёна,
Кул бўлсам, бўла қолай!
Мен ёнмасам,
Сен ёимасанг,
Биз ёнмасак,
Қандай қилиб қоронғиликлар ёруғликка чиқар!

Шеър «қўшин-қўшин бўлиб қўрғошин эрит — қани» чақириқ билан тугайди. Нозим Ҳикмат сўзларни уларнинг туриши мумкин бўлган энг зарбдор ўринга қўяди. Такрор билан ўз фикрини янада кучайтиради.

Уолт Уитмен:

«Фикр
Ишонч, тобелик, садоқат ҳақида:
Мен бир чеккада турибман,
мени ғоятда ҳайратга солади:
Ки минг-минглаб одамлар
мана шундай одамларга, ишончи қолмаган одамларга эргашадилар».

Бунда сўзларнинг ҳар бири гўё мустақил бир кайфиятда турганга ўхшайди. Лекин улар мантиқнинг чамбарчас ипи билан боғланганлар. Шеърнинг чироқ сўзи — одам… одамлар! Асосий ғоя шу сўз билан боғланган. Умуман, Уитменнинг шеърида ишонтириш қуввати ва мусиқий салоҳияти жуда кучлидир. У нимани такрорлашни ва қайси сўзни зарбдор ўринга олиб чиқишини яхши билади. Уитмен шеъри қадим ёдномалар руҳи, космологик руҳ билан теран боғлангандир. Шу жиҳати билан ҳам унинг шеъри эркин шеърнинг авж нуқталарига кўтарилган. Уитмен йўлларини бугунги Европа шеърининг оҳангларида кузатиш жуда мароқли.

Бугун ҳиссиётларни ифодалашдан кўра ҳам фикрларни ифодалашга кўпроқ мойил бўлгаи Европа ва жаҳон шоирларига эркин шеър жуда қўл келган. Улар эркин шеърни эркин имкониятлар деб тушунадилар. Улар замин ва замон қаршисига шу эркин шеър дарвозаларидан кириб бормоқдалар.

* * *

Ўзбек шеъриятида эркин шеър, мансур шеър маданияти ҳали жуда қатламланиб кетмаган. Жуда ёрқин ва эҳтиросли тажрибалар бор. Айниқса, Ғафур Ғуломнинг ўттизинчи йилларда яратган «Турксиб йўлларида», «Яловбардорликка», «Сельмашнинг бир дегрез шоири» сингари асарлари, Шайхзоданинг эллигинчи йилларда яратган бир қатор шеърлари, Рамз Бобожоннинг сочма достонлари эркин қофиялик, эркин ҳижолик шеърнинг ўзига хос тажриба мактабини ташкил қилади. Лекин йирик шоирларимизда эркин вазнга интилиш у қадар характерли бир ҳодисага айланиб кетмади. Эркин шеърнинг катта тўлқини ҳосил бўлмади. Ғафур Ғулом ва Шайхзода тажрибалари билан бу тўлқин пасайгандай бўлди ва сўнг анчагача чўғ алангаланмай ётди. Бунинг сабаблари битта эмас, албатта. Халқнинг ижод томирларида тарихан эркин шеър анъаналари йўқ эди, дейишлари мумкин. Рост, йўқ эди. Шунинг учун эркин шеър халққа сингиб кетмади ва сингиб кетаётгани йўқ, дейишлари мумкин. Рост. Эркин шеър шоирлардан жуда баланд фикрлаш маданиятини талаб қилади, бунга эса бирдан эришиб бўлмайди дейишлари мумкин. Рост, бирдан эришиб бўлмайди. Нега бўлмаса, Ғафур Ғулом, Ойбек, Шайхзода, Миртемир сингари шоирлар кейинчалик эркин шеърга қарамай қўйдилар? Саволни бу тарзда қўйиш ҳам мумкин. Лекин бу унчалар тўғри бўлмаса керак. Зотан, шоирлар мен эркин вазнда ёзишим керак ёки арузда ғазал ижод этишим керак ёки рубоий ёзмасам бўлмайди энди, деган бачканароқ бир мақсад билан асар яратмайдилар, албатта. Шоирнинг қизиққан мавзулари, шоирни тўлқинга солган ҳаётий муаммолар ўзи ўз шакли билан шоир қалбининг қопқасини қоқади. Навоийнинг «Кеча келгумдир дебон…» ини эркин вазнга, Пушкиннинг «Мен сизни севардим» шеърини мансур шеър шаклига солиб чиқиш мумкин. Лекин бу шеърлар шоирлар қалбидан асли ўзи шу бир гўзал оҳанг билан туғилган, шу оҳанг билан даҳо берган самара даражасига кўтарилган. Шу шакл улар учун бирдан-бир шакл. Бошқачаси бошқа асар бўлади. Бошқа одамнинг асари бўлади…

Шакл бирламчи масала эмас. Лекин шеърият шакллар ранг-баранглигига интилгани маъқул. Шу маънода етмишинчи йилларнинг баъзи ижодкор ёшлари эркин шеърга интилаётганларини, тажрибалар қилаётганларини қутлаш керак. Тажрибалар адабиётни бойитади, унинг тасвир қобилиятини кескин суратда оширади. Умуман ранг-баранглик ичидан гўзал имкониятларнинг сараланиб чиқиш эҳтимоли кўпроқ деб ўйлайман.

Бугунги эркин шеър тажрибалари Рауф Парфи, Миразиз Аъзам, Муҳаммадали Қўшмоқов, Сулаймон Раҳмон, Тилак Жўра, Муҳаммад Солиҳ сингари ижодкорларнинг номи билан боғлиқ…

Бу шоирларнинг шеърларига қараганда улар шаклда кўпроқ Нозимга ва Нерудага эргашадилар. Нерудадан фикрнинг қуюқлигини, фикрнинг оқим каби ҳаракат қилишини ўзлаштирадилар. Нозимдан эса шаклларнинг график тасвирини, сўзни баланд даражали эҳтирос нуқтасига олиб чиқишни ўрганадилар. Уларга айниқса, Нозимнинг олов селли эҳтироси, жасорати, шеърида гап қурилишнинг сеҳрли бир кайфияти жуда ёқади.

Рауфнинг шеъри бу жиҳатдан жуда ажралиб туради. Унинг эркин шеърларида фикр ҳам, ранг ҳам, эҳтирос ҳам жуда қуюқ. Маданий савия жуда баланд. Рауф Парфининг «Ватан ҳақида Бернд Иеншга мактубим», «Пабло Неруда ўлимига», «Виктор Харанинг сўнгги қўшиғи» сингари шеърлари сиёсий лириканинг гўзал намуналаридир. Рауф кўпроқ сиёсий ва фалсафий мавзудаги шеърларини эркин вазнда ёзади. Ва бармоқда ишлатмаган тасвирлаш йўлларини қўллайди. Унинг эркин шеърлари жуда кескин, жангчининг ярасидан ҳозиргина отилиб чиқаётган қон каби тутаб, кўзни қамаштириб туради. У ҳалок бўлган йигирма миллион одам ҳақида, уларнинг тақдири ҳақида куйиниб алам билан ёзади:

Гўё мен зулматнинг ичида кетаётирман,
Қўлларимда ёғду сочмайдиган қора машъала,
Гўё Байрон айтган сингари.
Қор ёғмоқда. Тахаюл ёғар.

Унинг карвон-карвон булутларин қўлларим-ла ушлаб кўраман.
Улар йигирма миллионли шаҳид номидан сўзлар.
Бу — буюк миллат эди.
Ву — Буюк Давлат эди.
Дунёнинг севикли Ватани эди…
Йўқ  энди. Йўқ энди. Йўқ энди.

Рауфнинг ушбу шеърида йигирма миллион шаҳид тилга кириб, урушларни қўзғовчиларга қарата лаънат айтаётганга ўхшайди. Шоир йигирма миллион умрнинг қадрини буюк бир жафокашлик ҳиссиёти билан ифодалаб беради. Рауфнинг таланти, қарашлари эркин шеър билан жуда чиқишади. У бармоқнинг торини қанчалар нозик ҳиссиёт билан чертса, эркин шеърнинг органини ҳам шунчалар нафосат билан чала олади.

Эркин шеър бадиий тафаккурнинг энг гўзал ва энг ҳаракатчан, қобил шаклларидан биридир. У дабдабабозлик, баландпарвозлик, ҳуда-беҳудага сўз ясашлар, муҳокамани атай мураккаблаштиришлар, гап қурилишларида исталганча экспериментлар ўтказишларга асло йўл қўймайди. Буларнинг бари чинакам бадииятдан, чинакам мазмундорлик учун курашдан ғоятда йироқ ҳодисалар. Уларни эркин шеърни қусури сифатида изоҳлаш тўғри эмас. Эркин шеър фикр парвозларини, сўздан ўта тежамни, нозик иқтидорни, юксак мусиқий интуицияни, жуда бой маданий-адабий савияни талаб қилади. Шулар мазжуд экан, эркин шеър ҳамма устивор ва минг йиллар давомида сайқалланган шакллар каби гўзал ва доимо бадиий хизматга тайёрдир.

Боболар яратган меросга лойиқ бўлайлик!

ИЗОҲЛАР

* Экклесиаст китоби. Биринчи боб, БВЛ, Поэзия и проза древнего Востока. Издательство «Художественная литература», Москва— 1973. (автор таржимаси).
** Дҳаммапэда, Москва, 1951, Қўшбандлар боби. (автор таржимаси)
***  БВЛ, Поэзия и проза древнего Востока, Москва, 1973. (автор таржимаси).

Ibrohim G’AFUROV
YOSH QALBNING TAJRIBALARI
Ikkinchi va uchinchi maqoladan iqtiboslar

IKKINCHI MAQOLADAN

Siz she’r yozdingiz va she’ringizdan olamning bir chekkasiga nur tushdi. Shu nur bilan olamning bu kezgacha yorishmagan bir chekkasi yorishdi. Bu — yurakning nuri…

Bu nur kirib bormagan, kirib borolmaydigan, kirib borishga qobil bo’lmagan joy yo’q, narsa yo’q, hodisa yo’q. Bunday qudratga u yurakning nuri bo’lgani uchungina erishgan emas, bu qudratni shuurdan ham olgan, nur uzra nur kasb etgan, ya’ni bu — shuur nuri…

Bu ikki nur qo’shilib yoritgan chog’larda qalblar go’zallikning oliy muddaolari bilan sarfaroz bo’ladi. Borliqqa kuy, kuylarga borliq to’ladi. Bu nurlar tutashib tushib olamni muattarlik, ajib rang-baranglik bilan to’ldiradi, ya’ni u olam va odam qalbining muattarligiga aylanadi. She’r shu ma’noda yurakning juda ham o’tkir va shifobaxsh, hayotbaxsh atri… «Olam atri…» degan g’alati so’zlarni yozdimu, darhol xayolimga oppoq nurga burkangan na’matak tushib ketdi. Ko’z o’ngimda «vahshiy qoyalarning ajib ijodi» jonlandi.

Shu na’matak ustidan necha ming yillarning shamollari esib o’tdilar ekan? oftobning necha ming yillik nurlarini emdi ekan uning ajib chiyrov poyalari? necha bor-necha bor zilzilalar, to’fonlar, qaldiroqlarga dosh berdilar ekan uning ildizlari? necha ming yillar osha tabiatga madhiya ayta g’uncha yozdilar ekan uning navdalari? kimlarning nazari tushmadi ekan unga? kimlarning qo’llari yetmadi ekan unga? Lekin u hamon qoya yuksakliklarida nimanidir kutib ochilardi, kimnidir kutib ochilardi. Allaqanday buzilmas, azal ustivor oliy qonuniyatga bo’ysunaroq u kimgadir ilhaq, intizor edi. Unga Oybekning ko’zlari tushdi.

U Oybekning shuuridan nurga burkandi. Qoyadagi taxtidan qog’ozdagi abadiy taxtiga tushdi. Inson hissiyoti va ijodkor shuurining porloq olamiga kirdi, nurafshon bo’ldi — go’zal obrazga aylandi.

Nafis chayqaladi bir tup na’matak
Yuksakda shamolning belanchagida.
Quyoshga ko’tarib bir savat oq gul,
Viqor-la o’shshaygan qoya labida
Nafis chayqaladi bir tup na’matak…

Shoirning yuragida na’matak uyg’otgan hissiyotlar shunchalar go’zalki, mening nazarimda na’matak — na’matak emas, balki koinot bag’riga chayqalib turgan ko’k zaminga o’xshaydi. Ajab emas, koinot yuksaklaridan qaralsa, kurrai arz xuddi mana shunday gullab yotgan oppoq na’matakka o’xshab ko’rinsa. Yo’q, Oybekning bu she’ri ramuz emas. Bunda hamma narsa oydin, hamma narsa «inja nur ipi» bilan to’qilgan, realistik ko’rinish lirikaning shan ifodalari bilan bezangan. Hissiyotlardagi ajib ko’tarinkilik, nafislik hamma hollarda juda konkret, juda muayyan narsalardan tug’ilgan. Chindan ham, bunda Oybekning o’zi boshqa bir she’rida aytganday «ohangdor suzar jahon Abadiyatga tomon»…

…Lirik she’r bilan surat chizish o’rtasida juda ham yaqinlik bor. Rassom o’z yuragidagi bezovta olamni, uning g’oyalarini, ruhini, tinimsiz talashlarini aniq, muayyan bo’yoqlar, aniq, muayyan chizgilar bilan ifodalaydi. Shoir ham o’z hissiyotlari, kechinmalari, falsafasi, dunyoqarashi, dardi, alami, iztirob va quvonchlarini muayyan so’zlar, obrazlar, kartinalar, detallarning haqqoniyligi va nafosati bilan anglatadi.

Shoir narsalar olami ichida yashaydi, narsalardan ta’sirlanadi. Narsalar uning hissiyotlarini to’xtovsiz suratda qitiqlab turadi. Men narsalar deganda faqat ma’lum bir predmet, buyum ashyolarni emas, keng ma’noda hayot hodisalarini ham tushunaman. Chunki hodisalar o’z ifodasini narsalarda topadi, hodisalar narsalardan kurtak otadi.

Shoirlik narsalar mohiyatini, hodisalar mazmunini, inson hayotining ma’nosini, bugun kechib borayotgan kunning abadiy anglashilmaydigan sirini, shu sirni anglashga urinayotgan ruhning zo’ravor isyonlari va buyuk, tuganmas, faustona izlanishlarini eng yorqin bir nuqtadan turib badiiy ifodalamoqdir. Idealda shoirning tafakkuri predmetli badiiy ko’tarinki tafakkurdir.

Shunday bo’lmagan taqdirda, aytaylik, she’r yoziladi, lekin undan hech kimga va hech narsaga nur tushmaydi: na gul, na devor, na oy, na odam undan bahravor bo’ladi.
She’r yo’q…

Odam doimo narsalar ichida yashaydi, har qadamda narsalar bilan to’qnashadi, o’zi istasa-istamasa narsalarning mazmuni, mohiyati, falsafasi, tabiatini anglashga, tushunib yetishga majbur bo’ladi. Shoir shularning oddiy va oddiy bo’lmagan insoniy qaydlari qatorida kasbiga va yuragining qurilishiga ko’ra narsalarning poeziyasini his qiladn, uni ifodalab berishga, dunyoning tarkibotida unga o’rin topishga harakat qiladi. Shunda «tarqoqlik jam bo’ladi, turli-tumanlikdan go’zal uyg’unlik yaraladi va hammasi kurash orqali dunyoga keladi» (Geraklit). Narsalarni ko’rib, ularning tabiatini ochish orqali go’zallik hosil bo’ladi.

Narsalarga munosabat odamning muayyan holati bilan belgilanadi. Ma’lum bir sharoitda narsalar odamning holatini bo’rttirib ko’rsatadi. Shu holat ichida insonni boshqargan hissiyotlar narsalar orqali ravshan tusga kiradi, ko’z o’ngimizda yorqinlik kasb etadi. Yorqinlik… binobarin, talant doimo yorqinlashtiruvchi xossaga egadir.

UCHINCHI MAQOLADAN

Bu madaniy olamning bir ajab xususiyati bor. U o’ziga hamma yangi oqimlarni, barcha avangard izlanishlarni, katta oqimlardan tarmoqlab ketgan shahobcha mohiyatiga ega bo’lmish oqimchalar va yo’nalishlarni, qarashlarni qamrab olaveradi. Lekin ming yillardan beri shakllanaverib g’oyatda barkamol bo’lib ketgan saralash va taraqqiyotning o’lmas qonunlari doimo zarurni nozarurdan, tasodifni qonuniydan, nnson tabiatiga va ruhiga mos narsalarni ularga mos bo’lmagan narsa va hodisalardan sira adashmasdan ajratib beradi. Insonning buguni yoki kelajagi uchungina emas balki o’tmishi uchun ham suv va havoday zarur bo’lgan qimmatli tajribalarni taraqqiyot tarixining behad boy va behad rangin xazinalariga qo’shib boraveradi.

Mana bugun she’r shakllari o’zgarmoqda. Hozir faqat barmoqning tugal shakllarida yozadigan shoirlar bilan birga bugun erkin she’rning juda ham rang-barang shakllarini sinab ko’rayotgan, tajribadan o’tkazayotgan shoirlar qalam tebratmoqda. Shakllarning rang-barangligi zamon talabi bilan, madaniy dunyoning ehtiyojlari bilan yuzaga chiqmoqda va tajribalar zarurligini taqozo qilmoqda. Muqimiyning «Sayohatnoma»si va hajviyoti, Zavqiyning «Ahli rasta» singari tamomila yangicha qarash va yangicha mundarijadagi asarlari, Furqatning rus va Yevropa madaniyatini targ’ib qilib yaratgan manzumalaridan e’tiboran o’zbek adabiyotida yangi shakllarga, yangi ifoda vositalariga, yangicha katta ijtimoiy ahamiyatga zga bo’lgan mavzularga tuganmas bir qiziqish boshlangan edi. Yangicha ijtimoiy munosabatlar, madaniy taraqqiyotning yangi bir ehtiyojlari yangicha shakllarga juda kuchli bir talabni tug’dirgan edi. Shu talabni yuqorida nomlari zikr qilingan chinakam xalqchil shoirlar birinchilardan bo’lib his qilgan, shu haqda o’ylagan va birinchilardan bo’lib sotsial kashfiyotchilik ruhini adabiyotga va ayniqsa, she’riyatga olib kirgan edilar. Kashfiyotchilik ruhining kuchi va quvvati jihatidan keyinroq ularga faqat Hamza yaqin turdi. Hamzaning asr boshlarida g’azalchilikdagi taqlidiy izlanishlarini eslang. Hamza kabi universal ijodiy ong egasi g’azalchilikdagi tajribaning o’zi bilangina qanoat hosil qilib qola bilmasdi. O’z oldiga juda katta insoniy va ijtimoiy vazifalarni qo’ygan ijodkor odamga rang-baranglik ayniqsa, hammadan ham zarur edi. Hamza o’zining pedagogik intilishlari davomida asta xalq ijodiga yaqinlasha boshladi. U xalq dahosiga mansub asarlarning ulug’vor kuchi nimada ekanligini chuqur idrok etdi va davrning g’oyalarini behad ta’sirchanlik bilan ifodalangandagina san’atkor o’z maqsadiga erishmog’i mumkin ekanligini angladi. «Sog’inib» va «Salom ayting» singari dardli qo’shiqlar uni xalq ijodi xazinalariga yanada yaqinlashtirdi. U voqelikning mazmuni shunday xalqchil shakllarda juda lo’nda va tez yetib boradigan qilib ifodalanishi mumkinligini nozik iqtidor bilan sezdi. Sal keyinroq o’n yettinchi yil fevral` revolyutsiyasidan so’ng yaratgan «Shundoq qolurmu?» degan she’ri bilan u adabiyotimizda ham shakl, ham mundarija, ham ifoda usuli jihatidan yangi bir yo’l ochdi. Mana shu she’r bilan yangi o’zbek adabiyotining tarixi boshlanadi. Davrning ijtimoiy ongini ifodalab berishi jihatidan va o’z g’oyaviy yo’nalishiga ko’ra bu she’r yangi davr ada- biyotining boshi va birinchi oltin harfidir. Hamzaning o’z ijodiyotida ham yangicha she’rlarining shukuhi va qudratli sadolari xuddi ushbu she’rdan boshlanadi va oziqlanadi.

Hamzadan so’ng zamona yangilana borishi bilan she’riyatning shakllari ham intensiv tarzda o’zgara bordn. O’zbek adabiyotiga erkin she’r shakllari kirib keldi. Erkin qofiyali va erkin vaznli, mantiqiy urg’ularga va ichki qofiyalarga, ichki jarangdorlikka asoslangan she’rlar maydonga chiqdi…

* * *

Hozir she’r shakllari haqidagi bahslar hech kimni ajablantirmaydi. Bunday bahslar doimo bo’lgan va bundan keyin ham bo’laveradi. Lekin falon shakl eskirdi, kerakmas, falon shakl davrimizga mos keladi, kerak, degan tarzdagi qat’iy muhokamalar va hukmlar doimo ajablantiradi.

Aruz eskirdi deb, qancha odamlar gapirdi. Qancha zanglagan qilichlar sindi aruz haqidagi bahslarda. Aruzda yozib bo’lmaydi, u bugungi kunning dolzarb masalalarini ko’tarib chiqolmaydi, deb jar solganlar ham yo’q emasdi. Lekin aruzda nima ayb? Shakl axir, boryo’g’i fikr ifodalovchi bir vosita-ku! Aruz shakllari juda mukammal, juda murakkab va ohang tovlanishlariga juda ham boy. U ming yillar mobaynida arab, fors, turk, o’zbek, ozar, tojik, hind, urdugo’y shoirlar tomonidan sayqallanaverib, o’z nozik qonuniyatlarini ustivor qilolgan shakl. Undan yuz o’girish ming yillik madaniyatdan yuz o’girish bilan teng bo’lishi mumkin.

Aruz so’z yaratish madaniyatining shakli. Uning o’tmishi qanchalar ulug’ bo’lsa, uning kelajagi ham shunchalar umidlidir. Shakllarni daholar tiriltiradilar va ularga yangidan farah bag’ishlaydilar.

Gap faqat aruz haqidagina borayotgani yo’q. Va gap faqat aruzdagina emas. Aruzni shoirlar quvonch bilnn qabul qilganlar va o’z dardlari va quvonchlari aks etgan uning go’zal namunalarini nasllarga meros qilib qoldirganlar. Ijodkor bir shaxs sifatida kimgadir u yoqmasligi mumkin. Kimdir unda yozishni istamasligi tabiiy. Lekin bu bilan aruz adabiy hodisa sifatida yo’q bo’lib ketmaydi. Balki barcha ulug’ hodisalar kabi har yangi kelgan nasl unga o’z munosabatini bildiradi va unda o’z kuchlarini sinab ko’radi. She’r shakllari haqida gapirganda, umuman adabiy shakllar to’g’risida bahs yuritganda, doimo qadimgi hikmatni yodda tutgan yaxshiga o’xshaydi: chaqaloqni tos bilan birga qo’shib uloqtirib yubormaslik kerak. Shakllar bizga bobolardan qimmatli meros: ularni avaylamoq, qadrlamoq, ahamiyatini teran idrok qilmoq zarur. Zotan, shamol bir aylanib kelgan chog’ida inson bolalarida yana g’azal zavqi uyg’onadi, yangi xushnavo bulbullar bobolardan qolgan shu eski nayni qo’lga oladilar.

Shakllar haqida gapiryapmiz. Rivoyatni oling. Ko’hna rivoyatlar bunchalar tiriladi, badiiy asarlarning bag’riga bunchalar singadi, ularning ichki imkoniyatlarini kengaytiradi, ruhini jonlantiradi deb kim o’ylagan edi elliginchi yillarda. Bugun esa Chingiz Aytmatov, Temir Po’lat, Grant Matevosyan kabi zamonaviy prozaning zng ilg’or namoyandalaridan tortib, Boltiqbo’yining eng yosh adiblariyu o’zbek shoirlari Erkin Vohidov, Abdulla Oripov, Omon Matjongacha rivoyatdan asarning falsafiy, hayotiy, tarixiy mohiyatini chuqurlashtirish uchun keng suratda foydalanadigan bo’lib qoldilar.

Rivoyat inson bolasi tilga kirgandan beri bor. Qo’shiq bilan birga tug’ilgan. Rivoyat paydo bo’lgandan beri u turlana-turlana o’zidan afsona, zrtak, hikoyat, latifa singari farzandlarni yaratdi. So’ng undan qissa tug’ildi, hikoya tug’ildi, roman tug’ildi. Endilikda ushbu juda harakatchan proza shakllari yana o’z onasini — rivoyatni keng bag’riga olmohda. Undan fayz, falsafa, fusun axtarmoqda. Topmoqda.

Insoniyatning eig ulug’ daholari rivoyatlarga buyuk va hech qachon so’nmagan bir muhabbat bilan qaraganlar. Xususan, Navoiy va Nizomiy, Dostoevskiy va Tolstoy, Rumiy va Sa’diy, Gyote va Pushkin asarlarini o’qiganda, ulug’ adiblar qadim yodnomalar, manoqiblar, o’lmas yodgorliklarda keltirilgan afsonalar, rivoyatlar, ularning qahramonlari, falsafiy aqidalaridan qanchalar ustalik va ehtiyotkorlik bilan foydalanganlari har qadamda seziladi. Mana shu tufayli bu kabi adiblarning asarlarida juda uzoq o’tmish bilan o’zlari yashagan davr voqeligi tarixiy jihatdan tutashib ketadi. Tarixiy badiiy ong degan ulug’ bir tushuncha paydo bo’ladi. Ulug’ sharq shoirlari va adiblarining ijodini ko’zdan kechiring. Ular rivoyatlardan qanchalar nozik bir did va nozik bir aql bilan hikmatlar axtaradilar. Biz intellektuallik degan tushunchani keyingi paytlarda juda ko’p uchratadigan va ishlatadigan bo’lib qoldik. Tushuncha endigina paydo bo’ldi. Yosh, navqiron tushuncha. Lekin nazarimda hodisaning o’zi tushunchadan ming yillar ilgari paydo bo’lganga o’xshab tuyuladi. Masalan, Gerodotning tarixiy-badiiy asarlari, Gomerning dostonlari, Sitseronning donishga to’liq risolalari, Vergiliy, Navoiy va Jomiy dostonlari, Sa’diyning o’lmas asarlari intellektual she’r va prozaning yorqin namunalari, intellektuallikning go’zal yodnomalaridir. Asli o’zi shunday ham. Zotan, bu asarlarda biz insoniyat
tarixining qatlamlari, badiiy ongining tarixiy qatlamlari in’ikos etganligini ko’ramiz. Ularda hayot va tarix qatlamlari badiiy jihatdan juda yuksak me’yor tuyg’usi bilan aks ettirilganligidan aqlimiz lol qoladi va beixtiyor: ana, intellektuallik deymiz!

Rivoyatlar — inson o’tmishining insonga abadul abad yo’ldosh gullari. Ularda hozir tasavvur qudrati bilan ham yetib borib bo’lmaydigan juda uzoq zamonlarning sirli izlari saqlanadi. Biz shu izlardan ibrat olamiz. O’tmishga qaytib ish ko’ramiz.

Bugun hayratomuz ulug’vor namunalariga ega bo’lgan zamonaviy proza rivoyatlardan o’sib chiqqan bo’lsa, hozir bizga yangilik bo’lib ko’rinadigan sochma she’rlar, mansur she’rlar, erkin hijoli va erkin qofiyali, erkin hijoli va qofiyasiz, muqim hijoli va qofiyasiz (oq she’r) she’rlar ham tarixan olib qaraganda juda uzoq zamonlarga borib taqaladi.

Insoniyat aqli va tafakkur qobiliyatining gultoji bo’lgan qadimgi yodnomalarga — «Avesto», «Panchatantra», «Dhammapada», Ekklesiast kitobi, Injil singari bitiklarga, Ketsalkoatl kitobiga e’tibor bilan qarasak, ularning hammasi she’r bilan proza o’rtasidagi allaqanday oltin bir o’rtalikda yaratilganligiii ko’ramiz. Nazarimda bularda shunday bir shakl o’rtaligi topilganki, uning ifodalari bilan hatto muzika ham yetib borolmaydigan hissiyot tublariga, fikr nozikliklariga yetilganday bo’lib ko’rinadi. Qanchalar sodda bu parchalar! Va qanchalar murakkab narsalar xususida bahs yuritadi bu parchalar!

«2. Behuda, behuda,—dedi Voiz,— behuda behuda: hammasi behuda.
3. Odamga uning mehnatidan ne naf, bu oftob tagi mashaqqatlardan?
4. Nasl kelur, nasl ketur, Zamin qolur to abad.
5. Quyosh chiqur, quyosh botur, o’z qarorgohi tomon shoshilur, so’ng yana bo’lur poydor.
6. Janub sari yugurar va shimol sari aylanar, aylanar, aylanar, yugurar shamol. Va yana o’z yo’liga aylanib qaytar shamol.
7. Daryolar yugurar dengizlarga,— to’lib-toshmas dengizlar,— daryolar o’z yugurgan manzillariga yana yuguraverarlar»*.

Men bu sirli parchaning juda chuqur falsafasini tahlil etib, uni sovuq muhokamalarga aylantirmoqchi emasman. Bu parchalarni qabul qilish uchun odam naqadar zohirda va botinda pok bo’lmog’i kerak. Ular uch ming yildan beri og’izlardan tushmaydi. Shamol yer yuzini qanday aylanib yursa, bu so’zlarning toti ham uch ming yildan beri Inson qalblarini kezib yuradi va yana yuraveradi! Lekin axir, bu sochma-ku!— deb xitob qilishi mumkin sodda o’quvchi. Rostdan ham sochma! Lekin parcha na biz bilgan prozaga o’xshaydi va na biz bilgan she’rga o’xshaydi. U biz bilgan she’r bilan prozaning o’rtasida turgandek tuyuladi. Uitmen, Nozim Hikmat sochmalarini eslaydi darrov kitobxon.

Bu mansur she’r. Arablar bunga go’zal nom topganlar mansur she’r deb. Uning ohangi sirli. Xuddi qonuniyatlarga bo’ysunmaydiganga o’xshaydi. Lekin muzika so’zlar ichida aylanib yurgandek,
nimalardir davriy suratda takrorlanayotgandek va shu davriylik ongning qavatlarida shitob bilan kirib o’rnashayotgandek. So’zlarning joylashuvi juda g’alati, juda sodda. Ot — fe’l! Ot — fe’l! Fikr — tasvir. Haqiqat tasvir. Shamol, Daryo, Quyosh degan so’zlar harakatning boshida va oxirida. Abadiy tinimsizlikka ifoda qiladi.

Hozirgi erkin qofiyali, erkin hijoln she’rlarni eslang. Ularda So’zning o’rni birinchi darajali ahamiyat kasb etadi. Har bir so’z go’yo taxtga olib chiqib qo’yilgandek, har tomondan ko’rinadi, har tomondan ajraladi va har tomondan munosabatga kirishadi. Erkin she’r yozuvchi shoirlar ritmning sirli havolarini, g’alati «molishlarini» topmoqchi bo’ladilar. Lekin bu intilishlar odam
qonida juda qadimlardan borligi yana quyidagi parchada ham ko’rinib turadi:

3
«U meni haqorat qildi, u meni urdi, u meni yengdi, u meni taladi».
Shunday o’y bilan yurgan alamdan xalos bo’lmaydi.
4
«U meni haqorat qildi, u meni urdi, u meni yengdi, u meni taladi».
Shunday o’y bilan yurmagan alamdan xalos bo’ladi.
5
Zotan, bu olamda hech qachon alamni alam bilan yo’qotib bo’lmaydi, lekin uni saqlanmasa, yo’qoladi. Azal hikmat shu»**.

Bu parchaning ham tarixi juda uzun. Uch ming yillarga boradi. Uni ulug’ Gautama Buddaga nisbat beradilar. Keyinroq allomalar bu g’alati parchalarni qo’shbandlar deb ataganlar. Ular qutlug’ ilmning mevalari. Men bandlarning aylanib turishiga e’tiboringizni tortmoqchiman. Bunda kechaning kunduz bilan, oyning quyosh bilan, moviylikning qoramtirlik bilan almashinib turishiga o’xshagan allanima bor. Hozirgi sochmalardagi va mansur she’rlardagi takroriylik va takrorning davriyligi shu parchalarga borib taqaladi. Takroriylik olijanob ohanglarni tug’diradi va so’zlarning miyada va qalb sahifalarida naqshlanib qolishi uchun xizmat qiladi. Ta’sirchanlikka erishishning eng qisqa va eng dohiyona yo’li.

«Men hukm aytmoq va hal qilmoq uchun kelganim yo’q.
Men qo’shiq aytmoq uchun kelganman.
Sen ham men bilan birga qo’shiq ayt».

Bu yigirmanchi asrning Nerudasi. Parcha uning «O’rmonchi uyg’onsin» poemasidan olindi. Men atay «Dhammapada» qo’shbandidan so’ng Neruda parchasiga o’tyapman. Menga ritmlarda, so’zlarni joylashtirishda o’xshashlik, an’anaviylik bordek tuyuladi. Uch ming yilning u chekkasi va bu chekkasi. Endi boshqacharoq bir parchani tinglaylik:

«Harakati sust narsani qo’lda tutib turmoq oson. Hali tugal qotmagan narsani yo’lga solmoq — oson. Nozikni sindirmoq — oson. Ushoqni sochib tashlamoq — oson. Hech narsa yo’q yerda harakat boshlamoq kerak. Isyon ko’tarilmay turib tartib o’rnatmoq kerak. Quchoqqa sig’mas daraxt ingichka niholdan katta bo’ladi. To’qqiz qavat minora bir uyum tuproqdan ko’tariladi. Ming chaqirim yo’l oyoqning tagidan boshlanadi.
Harakat qilgan — yutqizadi, bor — yo’qotadi. Shuning-chun dono harakat qilmaydi — yutqizmaydi, topmaydi — yo’qotmaydi. Odamlar ish boshlab ko’p mahal oxirida barbodga uchraydilar. Ehtiyot bilan ish boshlaganlar barbod bo’lmaydilar. Shuning-chun dono osuda, noyob narsalarni qadrlamaydi, nodonlardan o’rganadi va yana boshqalar o’tgan yo’llardan o’tib boradi…***»

Bu «Yo’llar va Yaxshiliklar kitobi»dan parcha. Eramizdan ilgarigi oltinchi asr. Donishmand chol Lao-szi hikmatlari. So’zlarning osuda va sokin jarangi. Yuksak ishonch tuyg’usi. Ohangda mo’ysafid mutafakkir insoniyatning go’yo ming yillab yiqqan hikmatlarini topganu shularni so’ng sekin to’kayotganday, kumush xazinaning jarangi. Lekin biz bunda ham so’zlar takroriga, ularning eng ta’sirchan urg’u nuqtalariga olib chiqilganiga duch kelamiz. Qorongi xonaga kirib chiroqni yoqamiz. Ko’zimiz darrov chiroqqa tushadi. Qamashadi. So’ng boshqa narsalarni ko’ra boshlaymiz. Bu parchalarga birinchi marta duch kelganda ham shunday bir taassurot tug’iladi. Boyagi parchada «oson» degan so’z — chiroq. U ma’lum bir davradagi so’zlarning chehrasini yoritib turadi.

Qadim donishmandlar so’zlar uchun shunday chiroq nuqtalarini qidirganlar va topganlar. Ular yaltiratmay turib porloqlik yaratganlar.

Bizning erkin she’r yozuvchi yosh shoirlarimiz ko’pincha aksincha, porloqlik o’rniga yaltiroqlik yaratib qo’yadilar. Eng ma’nisiz narsalargina yaltiroqlik ichiga kirib yashirinishini sezmaydilar.

Nima uchun biz qadim shoirlarning yodgorliklarida yaltiroqlikni uchratmaymiz. Balki yaltiroq narsalar zamonlarning sinoviga bardosh bermay to’zib ketgandir? Lekin unday bo’lmasa kerak. Yaltiroqlik nisbatan yaqinroq zamonlarning mevasidir. U qasidachilik paydo bo’lishi bilan, she’r shohlarning saroylariga kirib borishi bilan bog’liq bo’lgan bir hodisa bo’lsa ajabmas. Zotan qadimgi shoirlar balandparvozlikni yaxshilik alomati deb bilmaganlar. Lekin ayniqsa, sochmada, mansur she’rlarda va erkin vaznda yozganda yaltiroqlikka ko’p yo’l ochilganday bo’lib ko’rinadi. Ma’lum bir qonuniyatlar qo’lni bog’lamagandan so’ng istagancha suxandonlik qilish mumkin deb qarovchilar yo’q emas, albatta. Lekin badiiyatning umumiy ustivor qonuniyatlari mansur she’r uchun ham, erkin she’r uchun ham baravar taalluqlidir va ulardan hech qachon ko’z yumib bo’lmaydi. Erkin she’r fikrlar she’ri. Bunda yorqin fikrlar va yorqin muhokamalar birinchi o’ringa chiqadi. Fikrning kutilmagan hayratomuz o’zgarishlari erkin she’rni ham, mansur she’rni ham o’ziga xos qurilishga asoslashni taqozo etadi. Fikrning shiddatli harakati yaltiroqlikka o’rin qoldirmaydi.

«Borgan sari oz
Borgan sari oz qolyapti o’rmonlar:
Qirqmoqdalar ularni,
Qirmoqdalar ularni,
Saralamoqdalar ularni,
Ishlatmoqdalar,
Qog’oz qilmoqdalar ularni,
Ularni milliard-milliard
gazeta sahifalariga aylantirmoqdalar
va har kuni odamlarga
o’rmonlar tobora kamayib boryapti,
deb jar solmoqdalar.
Xavfdan ogoh qilmoqdalar».

Yana yigirmanchi asrning erkin she’riga qaytdik. Bu talantli frantsuz shoiri Jak Preverning «Borgan sari oz» degai she’ri. Men uni to’liq keltirdim. Satrlar nazarimda titrab turibdi. Titrab go’yo madad so’rayotganday. Bir chekkadan qirilib ketyapti deb jar solish va xavfdan ogoh qilish, ikkinchi chekkadan esa shunga qaramasdan yana qirqishda davom etish — yigirmanchi asrning eng fojiali muammolaridan biri. Shuni Prever ayyuhannos solmay, bironta ham yaltiroq so’z ishlatmay anglatyapti. Ish bilan so’z orasidagi uzilishning fojiasini haqqoniy ko’rsatyapti. E’tiborni jalb qilyapti. Preverning chaqirig’i bilan Lao-szining hikmati bir-biriga ulanib boryapti. Madaniyatlar o’z chaqiriqlariga egalar va o’z chaqiriqlariga o’z yo’llari bilan boradilar va qarabsizki, o’rtada umumiy chiziqlar ham topilib qoladi. Men shu o’n qator she’rda o’rmonlar na’rasini tinglayman. Va aytmay turib aytish qanchalar zo’r bir mahorat va farosat talab qilishini his etaman. O’n qator she’r va zamon dardi, jarohatlari. O, qanchalar o’xshaydi bu she’r yigirmanchi asrga!

Bertolt Brext:

Eshitdimki, endi sen biz bilan ishlashni istamas emishsan.
Sen charchab qolibsan, qimirlashga madoring yo’q emish.
Holdan toyibsan. O’qishga ham qurbing qolmabdi.
Sen adoyi tamom bo’libsan.
Lekin sen kurashdan to’xtasang, halok bo’lasan.
Charchagan kurashchilar jangda mag’lub bo’ladilar.

Bu ham erkin she’r. Gumanist shoir she’rda qudratli fikrning favqulodda o’tkirligiga qaratadi. Kurashchilar holdan toysalar, yutqizadilar. Holdan toyib qoladiganlar kurashchn bo’lolmaydilar. Shoir o’zining asosiy tezisini borgan sari kuchliroq ta’kidlab, ta’kid bilan takrorlab borayotganligini ko’ramiz. Shunda holdan toyish kurashchiga juda yarashmaydigan bir narsa ekanligi anglashiladi. Bunda ham biz aytmay turib aytish san’atiga duch kelamiz. Bunda ham katta va juda muhim hayotiy, insoniy bir fikr ilgari surilayotganligini uqamiz. Shoirning xulosasi so’nggi o’q kabi jaranglaydi, nishonga tegadi. Fikr kutilmagan tarzda burildi. Demak, charchashga kurashchilarning haqlari yo’q. Charchagan kurashchilar halok bo’ladilar. Prever she’ridagi kutilmaganlik bu yerda ham zohir.

Nozim Hikmat:

— Karam kabi yona, yona,
Kul bo’lsam, bo’la qolay!
Men yonmasam,
Sen yoimasang,
Biz yonmasak,
Qanday qilib qorong’iliklar yorug’likka chiqar!

She’r «qo’shin-qo’shin bo’lib qo’rg’oshin erit — qani» chaqiriq bilan tugaydi. Nozim Hikmat so’zlarni ularning turishi mumkin bo’lgan eng zarbdor o’ringa qo’yadi. Takror bilan o’z fikrini yanada kuchaytiradi.

Uolt Uitmen:

«Fikr
Ishonch, tobelik, sadoqat haqida:
Men bir chekkada turibman,
meni g’oyatda hayratga soladi:
Ki ming-minglab odamlar
mana shunday odamlarga, ishonchi qolmagan odamlarga ergashadilar».

Bunda so’zlarning har biri go’yo mustaqil bir kayfiyatda turganga o’xshaydi. Lekin ular mantiqning chambarchas ipi bilan bog’langanlar. She’rning chiroq so’zi — odam… odamlar! Asosiy g’oya shu so’z bilan bog’langan. Umuman, Uitmenning she’rida ishontirish quvvati va musiqiy salohiyati juda kuchlidir. U nimani takrorlashni va qaysi so’zni zarbdor o’ringa olib chiqishini yaxshi biladi. Uitmen she’ri qadim yodnomalar ruhi, kosmologik ruh bilan teran bog’langandir. Shu jihati bilan ham uning she’ri erkin she’rning avj nuqtalariga ko’tarilgan. Uitmen yo’llarini bugungi Yevropa she’rining ohanglarida kuzatish juda maroqli.

Bugun hissiyotlarni ifodalashdan ko’ra ham fikrlarni ifodalashga ko’proq moyil bo’lgai Yevropa va jahon shoirlariga erkin she’r juda qo’l kelgan. Ular erkin she’rni erkin imkoniyatlar deb tushunadilar. Ular zamin va zamon qarshisiga shu erkin she’r darvozalaridan kirib bormoqdalar.

* * *

O’zbek she’riyatida erkin she’r, mansur she’r madaniyati hali juda qatlamlanib ketmagan. Juda yorqin va ehtirosli tajribalar bor. Ayniqsa, G’afur G’ulomning o’ttizinchi yillarda yaratgan
«Turksib yo’llarida», «Yalovbardorlikka», «Sel`mashning bir degrez shoiri» singari asarlari, Shayxzodaning elliginchi yillarda yaratgan bir qator she’rlari, Ramz Bobojonning sochma dostonlari erkin qofiyalik, erkin hijolik she’rning o’ziga xos tajriba maktabini tashkil qiladi. Lekin yirik shoirlarimizda erkin vaznga intilish u qadar xarakterli bir hodisaga aylanib ketmadi. Erkin she’rning katta to’lqini hosil bo’lmadi. G’afur G’ulom va Shayxzoda tajribalari bilan bu to’lqin pasayganday bo’ldi va so’ng anchagacha cho’g’ alangalanmay yotdi. Buning sabablari bitta emas, albatta. Xalqning ijod tomirlarida tarixan erkin she’r an’analari yo’q edi, deyishlari mumkin. Rost, yo’q edi. Shuning uchun erkin she’r xalqqa singib ketmadi va singib ketayotgani yo’q, deyishlari mumkin. Rost. Erkin she’r shoirlardan juda baland fikrlash madaniyatini talab qiladi, bunga esa birdan erishib bo’lmaydi deyishlari mumkin. Rost, birdan erishib bo’lmaydi. Nega bo’lmasa, G’afur G’ulom, Oybek, Shayxzoda, Mirtemir singari shoirlar keyinchalik erkin she’rga qaramay qo’ydilar? Savolni bu tarzda qo’yish ham mumkin. Lekin bu unchalar to’g’ri bo’lmasa kerak. Zotan, shoirlar men erkin vaznda yozishim kerak yoki aruzda g’azal ijod etishim kerak yoki ruboiy yozmasam bo’lmaydi endi, degan bachkanaroq bir maqsad bilan asar yaratmaydilar, albatta. Shoirning qiziqqan mavzulari, shoirni to’lqinga solgan hayotiy muammolar o’zi o’z shakli bilan shoir qalbining qopqasini qoqadi. Navoiyning «Kecha kelgumdir debon…» ini erkin vaznga, Pushkinning «Men sizni sevardim» she’rini mansur she’r shakliga solib chiqish mumkin. Lekin bu she’rlar shoirlar qalbidan asli o’zi shu bir go’zal ohang bilan tug’ilgan, shu ohang bilan daho bergan samara darajasiga ko’tarilgan. Shu shakl ular uchun birdan-bir shakl. Boshqachasi boshqa asar bo’ladi. Boshqa odamning asari bo’ladi…

Shakl birlamchi masala emas. Lekin she’riyat shakllar rang-barangligiga intilgani ma’qul. Shu ma’noda yetmishinchi yillarning ba’zi ijodkor yoshlari erkin she’rga intilayotganlarini, tajribalar qilayotganlarini qutlash kerak. Tajribalar adabiyotni boyitadi, uning tasvir qobiliyatini keskin suratda oshiradi. Umuman rang-baranglik ichidan go’zal imkoniyatlarning saralanib chiqish ehtimoli ko’proq deb o’ylayman.

Bugungi erkin she’r tajribalari Rauf Parfi, Miraziz A’zam, Muhammadali Qo’shmoqov, Sulaymon Rahmon, Tilak Jo’ra, Muhammad Solih singari ijodkorlarning nomi bilan bog’liq…

Bu shoirlarning she’rlariga qaraganda ular shaklda ko’proq Nozimga va Nerudaga ergashadilar. Nerudadan fikrning quyuqligini, fikrning oqim kabi harakat qilishini o’zlashtiradilar. Nozimdan esa shakllarning grafik tasvirini, so’zni baland darajali ehtiros nuqtasiga olib chiqishni o’rganadilar. Ularga ayniqsa, Nozimning olov selli ehtirosi, jasorati, she’rida gap qurilishning sehrli bir kayfiyati juda yoqadi.

Raufning she’ri bu jihatdan juda ajralib turadi. Uning erkin she’rlarida fikr ham, rang ham, ehtiros ham juda quyuq. Madaniy saviya juda baland. Rauf Parfining «Vatan haqida Bernd Ienshga maktubim», «Pablo Neruda o’limiga», «Viktor Xaraning so’nggi qo’shig’i» singari she’rlari siyosiy lirikaning go’zal namunalaridir. Rauf ko’proq siyosiy va falsafiy mavzudagi she’rlarini erkin vaznda yozadi. Va barmoqda ishlatmagan tasvirlash yo’llarini qo’llaydi. Uning erkin she’rlari juda keskin, jangchining yarasidan hozirgina otilib chiqayotgan qon kabi tutab, ko’zni qamashtirib turadi. U halok bo’lgan yigirma million odam haqida, ularning taqdiri haqida kuyinib alam bilan yozadi:

Go’yo men zulmatning ichida ketayotirman,
Qo’llarimda yog’du sochmaydigan qora mash’ala,
Go’yo Bayron aytgan singari.
Qor yog’moqda. Taxayul yog’ar.

Uning karvon-karvon bulutlarin qo’llarim-la ushlab ko’raman.
Ular yigirma millionli shahid nomidan so’zlar.
Bu — buyuk millat edi.
Vu — Buyuk Davlat edi.
Dunyoning sevikli Vatani edi…
Yo’q endi. Yo’q endi. Yo’q endi.

Raufning ushbu she’rida yigirma million shahid tilga kirib, urushlarni qo’zg’ovchilarga qarata la’nat aytayotganga o’xshaydi. Shoir yigirma million umrning qadrini buyuk bir jafokashlik hissiyoti bilan ifodalab beradi. Raufning talanti, qarashlari erkin she’r bilan juda chiqishadi. U barmoqning torini qanchalar nozik hissiyot bilan chertsa, erkin she’rning organini ham shunchalar nafosat bilan chala oladi.

Erkin she’r badiiy tafakkurning eng go’zal va eng harakatchan, qobil shakllaridan biridir. U dabdababozlik, balandparvozlik, huda-behudaga so’z yasashlar, muhokamani atay murakkablashtirishlar, gap qurilishlarida istalgancha eksperimentlar o’tkazishlarga aslo yo’l qo’ymaydi. Bularning bari chinakam badiiyatdan, chinakam mazmundorlik uchun kurashdan g’oyatda yiroq hodisalar. Ularni erkin she’rni qusuri sifatida izohlash to’g’ri emas. Erkin she’r fikr parvozlarini, so’zdan o’ta tejamni, nozik iqtidorni, yuksak musiqiy intuitsiyani, juda boy madaniy-adabiy saviyani talab qiladi. Shular mazjud ekan, erkin she’r hamma ustivor va ming yillar davomida sayqallangan shakllar kabi go’zal va doimo badiiy xizmatga tayyordir.

Bobolar yaratgan merosga loyiq bo’laylik!

IZOHLAR

* Ekklesiast kitobi. Birinchi bob, BVL, Poeziya i proza drevnego Vostoka. Izdatel`stvo «Xudojestvennaya literatura», Moskva— 1973. (avtor tarjimasi).
** Dhammapeda, Moskva, 1951, Qo’shbandlar bobi. (avtor tarjimasi)
*** BVL, Poeziya i proza drevnego Vostoka, Moskva, 1973. (avtor tarjimasi).