Менинг эса хаёлимга негадир Раҳбар опа келди, ўша киши ҳақида анча пайтгача ўйлаб ётдим. Ака, кечирасиз-у, лекин нима қилай, у кишини ойи, деб аташга сира тилим бормайди. Хуллас, болалигим, онамиз вафоти, дадамнинг хушфеъл, дуркунгина аёл билан яшай бошлаган даврлар бирин-сирин кўз олдимдан ўтди. Ишонсангиз, бир пайт кўнглим бузилиб, йиғлагим келди…

Олим Отахон
ҚИСМАТ

    Олим Отахон 1951 йилда Тошкент шаҳрида туғилган. ТошДУнинг филология факултетини тамомлаган (1974). Дастлабки тўплами — «Болалик кабутарлари» (1981). Шундан сўнг ёзувчининг «Оқшом хаёллари» (1986), «Озод қушлар ҳақида қисса» (1988), «Адоқсиз кўчалар» (1990) каби насрий асарлари нашр этилган , Акутагава Рюноскэ, Ясунари Кавабата, Хорхе Луис Борхес, Фёдор Достоевcкий, Ҳулио Кортасар, Жек Лондон, Уильям Фолкнер каби жаҳон адабиётининг улуғ намоёндалари асарларини ўзбек тилига ўгирган.

1. Мастуранинг мактуби

Соғинчли салом!
Азиз ака, соғ-саломатмисиз, келинойим, жиянларим яхши юришибдими? Мендан сўрасангиз, Тошкентдан чиққач, Москвада иссиқ-совуққа чалинибман, шекилли, мана Дюкшестда — асосий ва мажбурий муолажа қолиб шамоллашга қарши дори-дармон ичиб касалхонада ётибман, бу ҳам етмагандай, қаттиқ толиқибман, юрсам, турсам, бошим айланади. Ҳамхоналарим тасалли берган бўлишади: ўтиб кетади, дея юпатишади. Айтмоқчи, мен билан бирга бир андижонлик аёл ҳам даволаняпти. Аввалига бош оғриғим қўзиб қолса-я, деб роса қўрққандим, йўқ, худога шукр, ундай бўлмади.

Бу ернинг табиати, одамлари бутунлай бошқа — бизникига ўхшамас экан, расм-русумлари бегона бўлгани учунгина эмас, бутунлай ўзгача тарзда турмуш кечиришгани учун ҳам ғайритабиий туюлади. Муомалалари ҳам бир ғалати! Бу муҳит, шароитда бир ой яшасангиз, юрагингиз тарс ёрилиб кетса керак?! Лекин жуда батартиб, саранжом, маданиятли. Билмадим, биз томонларга шунақа тартиб-интизом, маданият тўғри келармикан?!

Азиз ака, эсингиздами, иккинчи онамиз (ўгай дейишга тилим бормаяпти) шунақа тартибли, маданиятли эди. Кеча куёвингиз, Солиҳ акам мусофирхонага бормай, мени боқиб ўтирганларида ёғоч каравотни озгина мен томонга сурганларида, мен қай аҳволда ётибман, врач ёнида дори-дармонларини кўтариб кирган ҳамшира хоналардаги жиҳозларни ўрнидан қўзғатиш мумкин эмас, деб танбеҳ берса бўладими?! Куёвингиз бўғилиб кетди: тартиб-интизомингдан ўргилдим, шунгаям ота гўри қозихонами, деб тўнғиллаб қўйдилар-у…

Менинг эса хаёлимга негадир Раҳбар опа келди, ўша киши ҳақида анча пайтгача ўйлаб ётдим. Ака, кечирасиз-у, лекин нима қилай, у кишини ойи, деб аташга сира тилим бормайди. Хуллас, болалигим, онамиз вафоти, дадамнинг хушфеъл, дуркунгина аёл билан яшай бошлаган даврлар бирин-сирин кўз олдимдан ўтди. Ишонсангиз, бир пайт кўнглим бузилиб, йиғлагим келди. Юрагим сиқилди кейин, охири нима қиларимни билмай, сизга хат ёзишга тутиндим. Нега ундай бўлди, ўзим ҳам билмайман, аммо Раҳбар опа ҳақида ҳасратлашгим келаверди сиз билан…

Сайёрага ёзай, десам синглим бўлатуриб ҳам тушунмаслигига кўзим етади, чунки дадам иккинчи марта уйланганларида у жуда ёш эди. Раҳбар опанинг ўгайлиги унга билинмаган.

Ака, қаранг, дунёнинг ишлари қизиқ экан-да, шу хотин яхшими-ёмонми, бизни тарбия қилди, едирди-ичирди, совуқда совуқ, иссиқда иссиқ демади, минг қилганда ҳам шу аёлнинг қўлида улғайдик, шу аёлнинг хонадонида дунёни танидик; бошимизга муштламади, дилимизни оғритмади бошқа ўгай оналарга ўхшаб. Лекин шу чоққача нима учундир ҳамиша бир армон юрагимни кемириб келади, болалигим эсимга тушса, ўртаниб кетаман. Ака, айтинг-чи, шу чоққача бу хусусда бирон марта сизга шикоят қилганмидим?! Энди, бу бегона юрт, бегона одамлар орасида ўзимни тутолмадим, бу ёқда мазам бўлмай тургани учун юрагим икки ҳисса сиқилиб сизга ёзишга ўтирдим чоғи.

Синглим бечора касалга чалиниб шунақа инжиқ бўлиб қолгандир-да, дейишингиз мумкин. Майли, ҳечқиси йўқ, ака, чунки дадамдан кейин сиз менга ота ўрнидасиз. Аслида бундай ўйлаб қарасам, отамиз ҳам, онамиз ҳам сизсиз, негаки, сира унутолмайман, қанақасига унутай, уйда бир гап бўлса, мен билан Сайёрани кийинтириб ўша заҳоти аммамникигами ё анови ўртоғингизникигами олиб кетардингиз. Қанақа гап бўларди, уйимиз тинч эди-ку, дейишингиз ҳам мумкин. Агар шундай дея ўйласангиз ёлғон бўлади, тўғри, уйимизда шовқин-сурон йўқ эди, рост, ортиқча овоз чиқмасди, доим саранжом-саришта қилиб қўярди Раҳбар опа, аммо ҳар куни ёки кунора дилхиралик бўлмасмиди, айтган билан, ўнлаб мисоллар келтирган билан кўрмаган одамни, шуни бошидан кечирмаган одамни ишонтириш қийин, эсингизда бўлса, мен ўнинчи синфга чиққунимча уйимиздаги иккита хонага оёқ босиб кирмаганман. Йўл қўймасди Раҳбар опа. У ерда нима бор эди, билмасдим, мана ҳозир, ўн беш йилдан ортиқ вақт ўтгандан сўнг биляпман, бири ётоқхона экан, иккинчисини Раҳбар опа фақат ўз уруғ-аймоғини кутиш учун меҳмонхона қилиб қўйган экан. Бир қараганда бунинг ҳеч қанақа ёмон томони йўқ, азбаройи меҳмон кутиш учун уйдаги хоналардан бирини алоҳида ажратиб шинам қилиб қўйса ёмонми? Аммо ҳамма гап шундаки, ўша уй бизнинг ўша муштипар, бир дунё армон билан оламдан ўтган онамизнинг маҳрига тушганди-ку, демак, ўша уй бизники эди, ака, мен мол-мулк талашиш учун айтаётганим йўқ, мен Раҳбар опанинг бунга сира-сира ҳақи йўқ эканини, бунга одамгарчилик деган нарсалар йўл қўймаслигини назарда тутаяпман. Қизиқ, мен бола эканман-да, қаердан билай, нуқул ўша хоналарга киргим келарди, эсингизда бўлса, қавм-қариндошлари бола-чақалари билан келишганда уларнинг қўлига тутқазишган турли-туман ўйинчоқларни кўриб кўзим ўйнарди, улар мен учун эришиб бўлмас бахтдек ўйинчоқларни ўйнаб-ўйнаб ташлаб кетишарди. Мен бўлсам, даб-дурустдан қўлимга олишга ботинолмай, қараб тураверардим. Кимники эди ўша ўйинчоқлар? Нега бизга беришмасди? Ахир шу уйга келган нарсаларнинг бир қисми бизга ҳам тегишли эмасмиди?! Ўйинчоқларни эса худди боғчалардагидек жавон тепасига тахлаб қўярди Раҳбар опа. Мен ҳозир ўгай бўлганимиз учун шундай қиларди, дейишга тилим бормайди. Тўғри, бизга ёмон гапирмасди, бизни уришмасди, лекин кўнглимизга қарамагандан кейин нима фойда қаттиқ гапирмагани-ю, уришмаганидан?

Мени кун ора азонлаб сутга чиқаришларини эсласам, яккаш онам бўлганларида шундай аёзда кўчага чиқариб қўярмидилар, дея ўртанаман. Эсингизда бўлса, маҳаллага сут машина келиб, кўчамизнинг оғзида тўхтарди. Қорда қор демай, ёмғирда ёмғир демай, Раҳбар опа қўлимга идиш тутқазарди-да, чиқариб юбораверарди. Баъзан кулгим қистайди, ака, ухлаб ётган болани уйғотишга қандай кўзи қийганикин? Бир марта бўлсин хаёлига келмаганмикин, ака, ўзим ғир этиб чиқиб кела қолай деган андиша?! Тасаввур қилинг, мен боргунимча одам кўпайиб кетарди. Навбат нималигини билмайдиган қизчаман — олдинга бориб турардим: сизга ёлғон, худога чин, нима учундир доим енгил-юпун кийиниб чиқарканман-а! Шунинг учунмиди, сутга чиққанлар бенавбат олиб беришарди доим. Ака, айбга қўшмайсиз-у, балки ўша совуқларда шамоллаб шу кўйларга тушгандирман. Ҳозир ичимдан ўтиб кетган пайтда Раҳбар опанинг ўзи чиқса бўлмасмиди сутга, дея фиғоним фалакка кўтарилади. Чиндан ҳам мен чиқишим шарт эдими? Эсласам ҳозир кўзимдан ёш тирқирайди, ҳар куни эркатой боласини аравачага солиб айлантириб юрардингиз, ўртоқларингизга ортиқ қўшилмай бола боқардингиз, ҳаммаси майли, кечқурун ўша аравачани ҳовлида ғилдирагигача ювиб-тозалаб қўярдингиз. У эса телевизор кўриб ё ўз боласига кўйлак тикиб ўтирарди. Тавба, уйимизда боғчанинг режими ўрнатилганини эсласам кулишимни ҳам, йиғлашимни ҳам билмайман. Пешингача қорним очса, бир бурда нонга зор юрардим баъзан. Тўғри, қорнимиз оч қолмасди, лекин бола дегани дам-бадам овқат ейишдан ўзини тия оладими? Шундан болалар қўшниникига чиққанда апил-тапил дастурхонга қўл узатаверади-да! Дадам бир куни Раҳбар опанинг гапларидан кейин бўлса керак, мени койигандилар:
— Қизим, қўшниларникига чиққанда ҳа деса, дастурхонга термилаверма, боласининг кўзи оч экан, дейишади.

Ўшанда “дада, ўз уйимда мазза қилиб нон еёлмасам нима қилай?” дейишга ақлим етмас экан-да! Дадам боёқиш беозор, ишдан бошқасини билмайдиган одам эдилар. Бунақа оталар озми? Бир куни қайсарлигим тутдими, аразладимми, кечқурун овқат емай, чиқиб кетдим. Аллапайтгача уйга кирмай йўлакда, зах зинада ўтирдим. Ич-ичимдан совуқ ўтиб кетди, бир пайт дадамнинг шикаста овозда: боринг, чақириб келинг, совуқда бир дардга чалиниб қолади, деганлари чалинди. Раҳбар опа “агар ҳозир шундай қилсам, бола “кўнглимга қарашаркан”, деб ҳуда-беҳудага аразлайдиган бўлиб қолади”, деди. Қаранг, бола тарбияси учун қандай олижаноб мулоҳаза!..
Аммо мен-чи, зах, қоронғи йўлакда ўтирган қизчанинг соғлиги-чи?!

Онасиз етим шум етим, дейишарди, буни энди-энди тушуниб етдим. Ўз онам бўлганда мен бундай дардга чалиниб, шаҳарма-шаҳар дардимга шифо ахтариб кезмаган, шу чоққача ҳеч бўлмаганда иккитани туғиб ўтирган бўлардим, ака?!

Минг тасалли берсин, кўнглимга қарасин, Луқмони ҳакимни топиб келсин, куйсин, сиқтасин, энди кеч. Ҳалиям бахтимга сиз бор экансиз, ака, бўлмаса юрагимни кимга ёрардим. Ким дардимга қулоқ соларди. Мана, ҳозир ҳам сизга хат ёзаяпман-у, енгил тортаяпман, ҳатто бунга сари юрагимда умид уйғонаяпти: дард берган шифосини ҳам берар, дея ўйлай бошлаяпман. Кошки эл қатори фарзанд ўстирсам, дея ният қилаяпман…

Ака, кутилмаганда бундай хат ёзганимга хафа бўлманг. Синглингиз бир кўнглини бўшатди-да!
Хайр, соғ бўлинг!
Синглингиз Мастура

2. Сайёранинг хати

Салом, ака! Ҳормай-толмай ишлаб юрибсизми? Кеннойим, жиянларим яхшими? Мендан сўрасангиз, ишларим жойида, соғлигим яхши, ўйнаб-кулиб юрибман. Куёвингиз соғ-саломат — Қўшма штатларга бир ойлик командировкага ҳозирлик кўряптилар…

Ака, тинчликми? Кейинги пайтда ҳар хил кўнгилсиз гаплар эшитяпман. Мастура опам тузукмилар? Анчадан бери хабарлашмайман. Самарқанддан келиб опамнинг Болтиқбўйидаги аллақайси шаҳар касалхонасига кетганларини ойимдан эшитдим. Ойим ҳам Мастура опам билан бирга даволанган узоқ қариндошларидан эшитган эканлар, ўтган ҳафта бизникига келганларида шуни айтдилар. Муолажанинг фойдаси бўлибдими? Ҳозир ўзингизга маълум, сентябрда ўқитувчиларнинг қўли қўлига тегмайди, вақт топиб опамникига боролмаяпман, ўзлари ҳам бундай биттаю битта синглим, ахир, дея хабар олмайдилар. Майли, ҳечқиси йўқ.

Ака, ойим келганларида жуда хафа бўлиб гапирдилар.

Тўғрисини айтсам, уларнинг гапларини эшитиб, менинг ҳам юрагим зангор бўлиб кетди. Охири сизга хат ёзишга қарор қилдим. Сиздан илтимос, ака, бир вақт топиб келсангиз. Мастура опамни ҳам чақирамиз, ака-сингиллар биргаликда гаплашиб олсак, чунки бечора ойимларнинг еганлари ичларига тушмаяпти, уларни ҳам тушуниш керак, ахир, шунча йил боқиб катта қилсам, бирини эгасига топширсам, бошқасини уйлантирсам, энди қўлидан иш келадиган бўлганда эшитган раҳматим шу бўлдими, деб кўз ёш қилдилар. Нима гап? Мастура опам эсини еб қўйганми? Ахир ўгай бўлса ҳам онаси-ку! Таниган-танимаган кишига дардим бор деб айтаверадими одам деган. Ўлай агар, ўша пайтда ёнимда бўлганларида қаттиқ уришардим, бу қанақаси, кап-катта одам! Мен ҳам ўша уйда ўсганманми ахир ёки қўшниникида катта бўлганманми? Уйимиздаги ҳаёт менинг кўз ўнгимда ўтдими? Дадамга теккандан сўнг бирон марта бизни хафа қилганларини билмайман. Қачон қарамай, ҳозир шунча гап-сўздан кейин ҳам қизим, туққанимдан аъло деб эслари кетади. Наҳотки шунча кўнгилсизликлар бўлиб ўтган бўлса-ю, дадам ҳам, мен ҳам билмаган, сезмаган бўлсак. Бунақамас-да энди, ака! Аввало бир гап ўтган бўлса ҳам шунча йилдан кейин эслаш, бировга гапириш, онанинг кўнглини оғритиш яхшими? Кимнинг болалигида нималар бўлмаган! Ўз боласи бўла туриб кўчага ҳайдаб қўяди-ку одамлар, кези келганда қарғаб ўлим тилайди-ку одамлар. Мени сутга чиқарарди, менга иш буюрарди эмиш!.. Ака, кечирасиз-у, шуям гапми?

Бечора ойим эзилиб кетибдилар. У кишини ҳам тушуниш керак-да, ака! Ахир, улар ҳам уч боланинг отасига турмушга чиқаман, деб орзу қилмагандир? Келин бўлиб келинлик нималигини билмаган, бола туғмай, бола боққан аёлни сиз тушунмасангиз узрли, ҳам энди эркак киши билмаслиги мумкин, деб қўя қолардим. Аёл бўла туриб, бошида эри бўла туриб, опам шундай гапларни гапирганига қандай чидай?! Тирноққа зор бўлишимга ўгай онам сабаб, дегани қуруқ туҳмат эмасми — дардни худо беради, ака. Шифосини ҳам берса ажаб эмас. Ҳозирги дардига йигирма йил бурунги гапларни қўзғаб, бировни — она бўлиб бошини силаган одамни гапирган опамга уят. Ҳалиям бўлса, шунча гина-кудуратдан кейин ҳам ойим бегонаники бегоналик қиларкан, демаяптилар. Уйимизни шунчалик обод қилиб, бизларни вояга етказган, дадамдан сўнг бизларни боққан, гард юқтирмай ўстирган ойим дунёга келиб нима кўрдилар? Бировнинг учта боласини ўз боласи қаторида катта қилиб, шуми эвазига эшитган миннатдорчиликлари? Ундан кўра, Азиз ака, Мастура опамга бу аёлнинг иззатини қилиб, ҳурматини жойига қўйиб юришимиз лозимлигини тушунтириш керак.
Шу билан қисқача хатим тугади. Уйдагиларга салом деб қўйинг.
Синглингиз Сайёра

3. Ўгай онанинг мактуби

Азизжон, саломатмисиз, яхши ўтирибсизми, невараларим катта бўлишяптими? Келинпошша ўйнаб-кулиб юрибдиларми? Илойим омон бўлишсин, ёмон кўздан асрасин.
Азизжон, сизга хат ёзаётганимнинг боиси, эҳтимол биларсиз, эҳтимол Сайёрахон мактуб йўллаган бўлса, ҳаммасидан хабарингиз бордир, шунинг учун мени тўғри тушунинг, сизга арзҳол қилмоқчи эмасман, ниятим жилла қуриса, кўнглимни бўшатиш билан шу чоққача нимаики қилган, ўйлаган бўлсам, ниятим сизларга — Мастурахонга, Сайёрахонга малол келмасмикан, уларнинг кўнглига бошқа гап келмасмикан, деган андишада оналик қилиш бўлган — шундан ўзга муддаойим бўлмаганини етказиб қўйиш.

Азизжон, сиз тушунадиган йигитсиз, эсингизда бўлса, мен сизларникига келин бўлиб эмас, она бўлиб кириб келганман, раҳматли дадангиз менга уйланишидан олдин шундай шарт қўйгандилар, мен у кишининг ўша шартларини ҳалигача унутганим йўқ. Ҳолбуки, менинг ҳам ўзимга яраша орзуларим бор эди. Мен ҳам ёш келинман, ўйнаб-кулишни истардим. Аммо орзу бошқа экан, пешонангга ёзилгани бошқа экан. Мен нолимайман, нолисам икки дунёим куйиб кетса кетсин. Лекин энди ҳар хил гаплар, ноўрин таъна-маломатлар одамни эзиб ташлар экан. Азизжон, мен сизларникига кириб келганимда бор орзу-ҳавасимни остонада қолдириб ичкарига қадам босганимда сиз ўн уч яшар бола эдингиз, менга ука ўрнида эдингиз. Аммо мен сизга она бўлишга, онангиз ўрнини босишга нафақат ният қилган, балки хоҳлаган ва ҳаракат қилгандим. Мастурахон саккиз ёшли қизча эдилар, Сайёрахоннинг уч ярим яшарлик пайтлари эди — шуларнинг кўнгли тирноқча ўксимасин, ўгайлигим билинмасин, деб ҳар нарсага тайёр эдим. У дунёю бу дунё ҳаммангиздан розиман, аммо Мастурахоннинг кўнглида шундай маломатлар бор экан, эшитиб дунё кўзимга қоронғи бўлди: мен нима ёмонлик қилибманки, шунга сазовор бўлсам, қайси гуноҳларим учун ўгай деб ном олсам. Сизларни деб кўнгил қўйган ишимдан воз кечганим ўгайлигимми, мактабдан қайтганингизда иссиқ овқат тайёрлаб ўтирганларим ўгайлигимдан, бошингизни силаганим, тўғри тарбия беришга ҳаракат қилганларим, бирингизни ўғлим, бирингизни қизим деб бағримга босганларим, бетоб чоғингизда тепангизда парвона бўлганларим ўгайликданми? Эҳтимол, онанинг ўрнини дунёда ҳеч ким босолмас, лекин мен ўгай дегулик даражада иш қилмаганман.

Қоронғи уйда кичкина чироқ ёнса, ҳамма шу чироққа муҳтож бўлади. Шу чироқ қандай эканлигидан қатъи назар хонани ёритади. Аммо наҳотки кези келганда шу чироқ беқадр бўлиб қолса?!

Азизжон, сиз ўқимишли одамсиз, мен нима демоқчи бўлаётганимни, кўнглимни нималар тирнаётганини жуда яхши тушунасиз. Сиздан илтимос, беш кунлик дунё — ўтади-кетади. Она-болалигимизга путур етмасин. Киндик қонингиз тўкилган уй ўз қадрини йўқотмасин, дейман. Келинг, болам, Мастурахон билан Сайёрахонни, Саломатхонларни йиғиб келинглар. Бу уй ҳеч қачон меники бўлган эмас. Бу уй сизларники. Қолаверса, бу уйда укаларингиз Адҳамжон билан Раҳматжонларнинг ҳам сизлардан кейингина ҳақлари бор. Гина-кудурни унутайлик. Қолган ҳаётимиз эса пешонамизга ёзилганича бўлар.
Раҳбар опа.

Olim Otaxon
QISMAT

    Olim Otaxon 1951 yilda Toshkent shahrida tug’ilgan. ToshDUning filologiya fakultetini tamomlagan (1974). Dastlabki to’plami — «Bolalik kabutarlari» (1981). Shundan so’ng yozuvchining «Oqshom xayollari» (1986), «Ozod qushlar haqida qissa» (1988), «Adoqsiz ko’chalar» (1990) kabi nasriy asarlari nashr etilgan , Akutagava Ryunoske, Yasunari Kavabata, Xorxe Luis Borxes, Fyodor Dostoevckiy, Hulio Kortasar, Jek London, Uilyam Folkner kabi jahon adabiyotining ulug’ namoyondalari asarlarini o’zbek tiliga o’girgan.

1. Masturaning maktubi

Sog’inchli salom!
Aziz aka, sog’-salomatmisiz, kelinoyim, jiyanlarim yaxshi yurishibdimi? Mendan so’rasangiz, Toshkentdan chiqqach, Moskvada issiq-sovuqqa chalinibman, shekilli, mana Dyukshestda — asosiy va majburiy muolaja qolib shamollashga qarshi dori-darmon ichib kasalxonada yotibman, bu ham yetmaganday, qattiq toliqibman, yursam, tursam, boshim aylanadi. Hamxonalarim tasalli bergan bo’lishadi: o’tib ketadi, deya yupatishadi. Aytmoqchi, men bilan birga bir andijonlik ayol ham davolanyapti. Avvaliga bosh og’rig’im qo’zib qolsa-ya, deb rosa qo’rqqandim, yo’q, xudoga shukr, unday bo’lmadi.

Bu yerning tabiati, odamlari butunlay boshqa — biznikiga o’xshamas ekan, rasm-rusumlari begona bo’lgani uchungina emas, butunlay o’zgacha tarzda turmush kechirishgani uchun ham g’ayritabiiy tuyuladi. Muomalalari ham bir g’alati! Bu muhit, sharoitda bir oy yashasangiz, yuragingiz tars yorilib ketsa kerak?! Lekin juda batartib, saranjom, madaniyatli. Bilmadim, biz tomonlarga shunaqa tartib-intizom, madaniyat to’g’ri kelarmikan?!

Aziz aka, esingizdami, ikkinchi onamiz (o’gay deyishga tilim bormayapti) shunaqa tartibli, madaniyatli edi. Kecha kuyovingiz, Solih akam musofirxonaga bormay, meni boqib o’tirganlarida yog’och karavotni ozgina men tomonga surganlarida, men qay ahvolda yotibman, vrach yonida dori-darmonlarini ko’tarib kirgan hamshira xonalardagi jihozlarni o’rnidan qo’zg’atish mumkin emas, deb tanbeh bersa bo’ladimi?! Kuyovingiz bo’g’ilib ketdi: tartib-intizomingdan o’rgildim, shungayam ota go’ri qozixonami, deb to’ng’illab qo’ydilar-u…

Mening esa xayolimga negadir Rahbar opa keldi, o’sha kishi haqida ancha paytgacha o’ylab yotdim. Aka, kechirasiz-u, lekin nima qilay, u kishini oyi, deb atashga sira tilim bormaydi. Xullas, bolaligim, onamiz vafoti, dadamning xushfe’l, durkungina ayol bilan yashay boshlagan davrlar birin-sirin ko’z oldimdan o’tdi. Ishonsangiz, bir payt ko’nglim buzilib, yig’lagim keldi. Yuragim siqildi keyin, oxiri nima qilarimni bilmay, sizga xat yozishga tutindim. Nega unday bo’ldi, o’zim ham bilmayman, ammo Rahbar opa haqida hasratlashgim kelaverdi siz bilan…

Sayyoraga yozay, desam singlim bo’laturib ham tushunmasligiga ko’zim yetadi, chunki dadam ikkinchi marta uylanganlarida u juda yosh edi. Rahbar opaning o’gayligi unga bilinmagan.

Aka, qarang, dunyoning ishlari qiziq ekan-da, shu xotin yaxshimi-yomonmi, bizni tarbiya qildi, yedirdi-ichirdi, sovuqda sovuq, issiqda issiq demadi, ming qilganda ham shu ayolning qo’lida ulg’aydik, shu ayolning xonadonida dunyoni tanidik; boshimizga mushtlamadi, dilimizni og’ritmadi boshqa o’gay onalarga o’xshab. Lekin shu choqqacha nima uchundir hamisha bir armon yuragimni kemirib keladi, bolaligim esimga tushsa, o’rtanib ketaman. Aka, ayting-chi, shu choqqacha bu xususda biron marta sizga shikoyat qilganmidim?! Endi, bu begona yurt, begona odamlar orasida o’zimni tutolmadim, bu yoqda mazam bo’lmay turgani uchun yuragim ikki hissa siqilib sizga yozishga o’tirdim chog’i.

Singlim bechora kasalga chalinib shunaqa injiq bo’lib qolgandir-da, deyishingiz mumkin. Mayli, hechqisi yo’q, aka, chunki dadamdan keyin siz menga ota o’rnidasiz. Aslida bunday o’ylab qarasam, otamiz ham, onamiz ham sizsiz, negaki, sira unutolmayman, qanaqasiga unutay, uyda bir gap bo’lsa, men bilan Sayyorani kiyintirib o’sha zahoti ammamnikigami yo anovi o’rtog’ingiznikigami olib ketardingiz. Qanaqa gap bo’lardi, uyimiz tinch edi-ku, deyishingiz ham mumkin. Agar shunday deya o’ylasangiz yolg’on bo’ladi, to’g’ri, uyimizda shovqin-suron yo’q edi, rost, ortiqcha ovoz chiqmasdi, doim saranjom-sarishta qilib qo’yardi Rahbar opa, ammo har kuni yoki kunora dilxiralik bo’lmasmidi, aytgan bilan, o’nlab misollar keltirgan bilan ko’rmagan odamni, shuni boshidan kechirmagan odamni ishontirish qiyin, esingizda bo’lsa, men o’ninchi sinfga chiqqunimcha uyimizdagi ikkita xonaga oyoq bosib kirmaganman. Yo’l qo’ymasdi Rahbar opa. U yerda nima bor edi, bilmasdim, mana hozir, o’n besh yildan ortiq vaqt o’tgandan so’ng bilyapman, biri yotoqxona ekan, ikkinchisini Rahbar opa faqat o’z urug’-aymog’ini kutish uchun mehmonxona qilib qo’ygan ekan. Bir qaraganda buning hech qanaqa yomon tomoni yo’q, azbaroyi mehmon kutish uchun uydagi xonalardan birini alohida ajratib shinam qilib qo’ysa yomonmi? Ammo hamma gap shundaki, o’sha uy bizning o’sha mushtipar, bir dunyo armon bilan olamdan o’tgan onamizning mahriga tushgandi-ku, demak, o’sha uy bizniki edi, aka, men mol-mulk talashish uchun aytayotganim yo’q, men Rahbar opaning bunga sira-sira haqi yo’q ekanini, bunga odamgarchilik degan narsalar yo’l qo’ymasligini nazarda tutayapman. Qiziq, men bola ekanman-da, qaerdan bilay, nuqul o’sha xonalarga kirgim kelardi, esingizda bo’lsa, qavm-qarindoshlari bola-chaqalari bilan kelishganda ularning qo’liga tutqazishgan turli-tuman o’yinchoqlarni ko’rib ko’zim o’ynardi, ular men uchun erishib bo’lmas baxtdek o’yinchoqlarni o’ynab-o’ynab tashlab ketishardi. Men bo’lsam, dab-durustdan qo’limga olishga botinolmay, qarab turaverardim. Kimniki edi o’sha o’yinchoqlar? Nega bizga berishmasdi? Axir shu uyga kelgan narsalarning bir qismi bizga ham tegishli emasmidi?! O’yinchoqlarni esa xuddi bog’chalardagidek javon tepasiga taxlab qo’yardi Rahbar opa. Men hozir o’gay bo’lganimiz uchun shunday qilardi, deyishga tilim bormaydi. To’g’ri, bizga yomon gapirmasdi, bizni urishmasdi, lekin ko’nglimizga qaramagandan keyin nima foyda qattiq gapirmagani-yu, urishmaganidan?

Meni kun ora azonlab sutga chiqarishlarini eslasam, yakkash onam bo’lganlarida shunday ayozda ko’chaga chiqarib qo’yarmidilar, deya o’rtanaman. Esingizda bo’lsa, mahallaga sut mashina kelib,
ko’chamizning og’zida to’xtardi. Qorda qor demay, yomg’irda yomg’ir demay, Rahbar opa qo’limga idish tutqazardi-da, chiqarib yuboraverardi. Ba’zan kulgim qistaydi, aka, uxlab yotgan bolani uyg’otishga qanday ko’zi qiyganikin? Bir marta bo’lsin xayoliga kelmaganmikin, aka, o’zim g’ir etib chiqib kela qolay degan andisha?! Tasavvur qiling, men borgunimcha odam ko’payib ketardi. Navbat nimaligini bilmaydigan qizchaman — oldinga borib turardim: sizga yolg’on, xudoga chin, nima uchundir doim yengil-yupun kiyinib chiqarkanman-a! Shuning uchunmidi, sutga chiqqanlar benavbat olib berishardi doim. Aka, aybga qo’shmaysiz-u, balki o’sha sovuqlarda shamollab shu ko’ylarga tushgandirman. Hozir ichimdan o’tib ketgan paytda Rahbar opaning o’zi chiqsa bo’lmasmidi sutga, deya fig’onim falakka ko’tariladi. Chindan ham men chiqishim shart edimi? Eslasam hozir ko’zimdan yosh tirqiraydi, har kuni erkatoy bolasini aravachaga solib aylantirib yurardingiz, o’rtoqlaringizga ortiq qo’shilmay bola boqardingiz, hammasi mayli, kechqurun o’sha aravachani hovlida g’ildiragigacha yuvib-tozalab qo’yardingiz. U esa televizor ko’rib yo o’z bolasiga ko’ylak tikib o’tirardi. Tavba, uyimizda bog’chaning rejimi o’rnatilganini eslasam kulishimni ham, yig’lashimni ham bilmayman. Peshingacha qornim ochsa, bir burda nonga zor yurardim ba’zan. To’g’ri, qornimiz och qolmasdi, lekin bola degani dam-badam ovqat yeyishdan o’zini tiya oladimi? Shundan bolalar qo’shninikiga chiqqanda apil-tapil dasturxonga qo’l uzataveradi-da! Dadam bir kuni Rahbar opaning gaplaridan keyin bo’lsa kerak, meni koyigandilar:
— Qizim, qo’shnilarnikiga chiqqanda ha desa, dasturxonga termilaverma, bolasining ko’zi och ekan, deyishadi.

O’shanda “dada, o’z uyimda mazza qilib non yeyolmasam nima qilay?” deyishga aqlim yetmas ekan-da! Dadam boyoqish beozor, ishdan boshqasini bilmaydigan odam edilar. Bunaqa otalar ozmi? Bir kuni qaysarligim tutdimi, arazladimmi, kechqurun ovqat yemay, chiqib ketdim. Allapaytgacha uyga kirmay yo’lakda, zax zinada o’tirdim. Ich-ichimdan sovuq o’tib ketdi, bir payt dadamning shikasta ovozda: boring, chaqirib keling, sovuqda bir dardga chalinib qoladi, deganlari chalindi. Rahbar opa “agar hozir shunday qilsam, bola “ko’nglimga qarasharkan”, deb huda-behudaga arazlaydigan bo’lib qoladi”, dedi. Qarang, bola tarbiyasi uchun qanday olijanob mulohaza!..

Ammo men-chi, zax, qorong’i yo’lakda o’tirgan qizchaning sog’ligi-chi?!

Onasiz yetim shum yetim, deyishardi, buni endi-endi tushunib yetdim. O’z onam bo’lganda men bunday dardga chalinib, shaharma-shahar dardimga shifo axtarib kezmagan, shu choqqacha hech bo’lmaganda ikkitani tug’ib o’tirgan bo’lardim, aka?!

Ming tasalli bersin, ko’nglimga qarasin, Luqmoni hakimni topib kelsin, kuysin, siqtasin, endi kech. Haliyam baxtimga siz bor ekansiz, aka, bo’lmasa yuragimni kimga yorardim. Kim dardimga quloq solardi. Mana, hozir ham sizga xat yozayapman-u, yengil tortayapman, hatto bunga sari yuragimda umid uyg’onayapti: dard bergan shifosini ham berar, deya o’ylay boshlayapman. Koshki el qatori farzand o’stirsam, deya niyat qilayapman…

Aka, kutilmaganda bunday xat yozganimga xafa bo’lmang. Singlingiz bir ko’nglini bo’shatdi-da!
Xayr, sog’ bo’ling!
Singlingiz Mastura

2. Sayyoraning xati

Salom, aka! Hormay-tolmay ishlab yuribsizmi? Kennoyim, jiyanlarim yaxshimi? Mendan so’rasangiz, ishlarim joyida, sog’ligim yaxshi, o’ynab-kulib yuribman. Kuyovingiz sog’-salomat — Qo’shma
shtatlarga bir oylik komandirovkaga hozirlik ko’ryaptilar…

Aka, tinchlikmi? Keyingi paytda har xil ko’ngilsiz gaplar eshityapman. Mastura opam tuzukmilar? Anchadan beri xabarlashmayman. Samarqanddan kelib opamning Boltiqbo’yidagi allaqaysi shahar kasalxonasiga ketganlarini oyimdan eshitdim. Oyim ham Mastura opam bilan birga davolangan uzoq qarindoshlaridan eshitgan ekanlar, o’tgan hafta biznikiga kelganlarida shuni aytdilar. Muolajaning foydasi bo’libdimi? Hozir o’zingizga ma’lum, sentyabrda o’qituvchilarning qo’li qo’liga tegmaydi, vaqt topib opamnikiga borolmayapman, o’zlari ham bunday bittayu bitta singlim, axir, deya xabar olmaydilar. Mayli, hechqisi yo’q.
Aka, oyim kelganlarida juda xafa bo’lib gapirdilar.

To’g’risini aytsam, ularning gaplarini eshitib, mening ham yuragim zangor bo’lib ketdi. Oxiri sizga xat yozishga qaror qildim. Sizdan iltimos, aka, bir vaqt topib kelsangiz. Mastura opamni ham chaqiramiz, aka-singillar birgalikda gaplashib olsak, chunki bechora oyimlarning yeganlari ichlariga tushmayapti, ularni ham tushunish kerak, axir, shuncha yil boqib katta qilsam, birini egasiga topshirsam, boshqasini uylantirsam, endi qo’lidan ish keladigan bo’lganda eshitgan rahmatim shu bo’ldimi, deb ko’z yosh qildilar. Nima gap? Mastura opam esini yeb qo’yganmi? Axir o’gay bo’lsa ham onasi-ku! Tanigan-tanimagan kishiga dardim bor deb aytaveradimi odam degan. O’lay agar, o’sha paytda yonimda bo’lganlarida qattiq urishardim, bu qanaqasi, kap-katta odam! Men ham o’sha uyda o’sganmanmi axir yoki qo’shninikida katta bo’lganmanmi? Uyimizdagi hayot mening ko’z o’ngimda o’tdimi? Dadamga tekkandan so’ng biron marta bizni xafa qilganlarini bilmayman. Qachon qaramay, hozir shuncha gap-so’zdan keyin ham qizim, tuqqanimdan a’lo deb eslari ketadi. Nahotki shuncha ko’ngilsizliklar bo’lib o’tgan bo’lsa-yu, dadam ham, men ham bilmagan, sezmagan bo’lsak. Bunaqamas-da endi, aka! Avvalo bir gap o’tgan bo’lsa ham shuncha yildan keyin eslash, birovga gapirish, onaning ko’nglini og’ritish yaxshimi? Kimning bolaligida nimalar bo’lmagan! O’z bolasi bo’la turib ko’chaga haydab qo’yadi-ku odamlar, kezi kelganda qarg’ab o’lim tilaydi-ku odamlar. Meni sutga chiqarardi, menga ish buyurardi emish!.. Aka, kechirasiz-u, shuyam gapmi?

Bechora oyim ezilib ketibdilar. U kishini ham tushunish kerak-da, aka! Axir, ular ham uch bolaning otasiga turmushga chiqaman, deb orzu qilmagandir? Kelin bo’lib kelinlik nimaligini bilmagan, bola tug’may, bola boqqan ayolni siz tushunmasangiz uzrli, ham endi erkak kishi bilmasligi mumkin, deb qo’ya qolardim. Ayol bo’la turib, boshida eri bo’la turib, opam shunday gaplarni gapirganiga qanday chiday?! Tirnoqqa zor bo’lishimga o’gay onam sabab, degani quruq tuhmat emasmi — dardni xudo beradi, aka. Shifosini ham bersa ajab emas. Hozirgi dardiga yigirma yil burungi gaplarni qo’zg’ab, birovni — ona bo’lib boshini silagan odamni gapirgan opamga uyat. Haliyam bo’lsa, shuncha gina-kuduratdan keyin ham oyim begonaniki begonalik qilarkan, demayaptilar. Uyimizni shunchalik obod qilib, bizlarni voyaga yetkazgan, dadamdan so’ng bizlarni boqqan, gard yuqtirmay o’stirgan oyim dunyoga kelib nima ko’rdilar? Birovning uchta bolasini o’z bolasi qatorida katta qilib, shumi evaziga eshitgan minnatdorchiliklari? Undan ko’ra, Aziz aka, Mastura opamga bu ayolning izzatini qilib, hurmatini joyiga qo’yib yurishimiz lozimligini tushuntirish kerak.
Shu bilan qisqacha xatim tugadi. Uydagilarga salom deb qo’ying.
Singlingiz Sayyora

3. O’gay onaning maktubi

Azizjon, salomatmisiz, yaxshi o’tiribsizmi, nevaralarim katta bo’lishyaptimi? Kelinposhsha o’ynab-kulib yuribdilarmi? Iloyim omon bo’lishsin, yomon ko’zdan asrasin.
Azizjon, sizga xat yozayotganimning boisi, ehtimol bilarsiz, ehtimol Sayyoraxon maktub yo’llagan bo’lsa, hammasidan xabaringiz bordir, shuning uchun meni to’g’ri tushuning, sizga arzhol qilmoqchi emasman, niyatim jilla qurisa, ko’nglimni bo’shatish bilan shu choqqacha nimaiki qilgan, o’ylagan bo’lsam, niyatim sizlarga — Masturaxonga, Sayyoraxonga malol kelmasmikan, ularning ko’ngliga boshqa gap kelmasmikan, degan andishada onalik qilish bo’lgan — shundan o’zga muddaoyim bo’lmaganini yetkazib qo’yish.

Azizjon, siz tushunadigan yigitsiz, esingizda bo’lsa, men sizlarnikiga kelin bo’lib emas, ona bo’lib kirib kelganman, rahmatli dadangiz menga uylanishidan oldin shunday shart qo’ygandilar, men u kishining o’sha shartlarini haligacha unutganim yo’q. Holbuki, mening ham o’zimga yarasha orzularim bor edi. Men ham yosh kelinman, o’ynab-kulishni istardim. Ammo orzu boshqa ekan, peshonangga yozilgani boshqa ekan. Men nolimayman, nolisam ikki dunyoim kuyib ketsa ketsin. Lekin endi har xil gaplar, noo’rin ta’na-malomatlar odamni ezib tashlar ekan. Azizjon, men sizlarnikiga kirib kelganimda bor orzu-havasimni ostonada qoldirib ichkariga qadam bosganimda siz o’n uch yashar bola edingiz, menga uka o’rnida edingiz. Ammo men sizga ona bo’lishga, onangiz o’rnini bosishga nafaqat niyat qilgan, balki xohlagan va harakat qilgandim. Masturaxon sakkiz yoshli qizcha edilar, Sayyoraxonning uch yarim yasharlik paytlari edi — shularning ko’ngli tirnoqcha o’ksimasin, o’gayligim bilinmasin, deb har narsaga tayyor edim. U dunyoyu bu dunyo hammangizdan roziman, ammo Masturaxonning ko’nglida shunday malomatlar bor ekan, eshitib dunyo ko’zimga qorong’i bo’ldi: men nima yomonlik qilibmanki, shunga sazovor bo’lsam, qaysi gunohlarim uchun o’gay deb nom olsam. Sizlarni deb ko’ngil qo’ygan ishimdan voz kechganim o’gayligimmi, maktabdan qaytganingizda issiq ovqat tayyorlab o’tirganlarim o’gayligimdan, boshingizni silaganim, to’g’ri tarbiya berishga harakat qilganlarim, biringizni o’g’lim, biringizni qizim deb bag’rimga bosganlarim, betob chog’ingizda tepangizda parvona bo’lganlarim o’gaylikdanmi? Ehtimol, onaning o’rnini dunyoda hech kim bosolmas, lekin men o’gay degulik darajada ish qilmaganman.

Qorong’i uyda kichkina chiroq yonsa, hamma shu chiroqqa muhtoj bo’ladi. Shu chiroq qanday ekanligidan qat’i nazar xonani yoritadi. Ammo nahotki kezi kelganda shu chiroq beqadr bo’lib qolsa?!

Azizjon, siz o’qimishli odamsiz, men nima demoqchi bo’layotganimni, ko’nglimni nimalar tirnayotganini juda yaxshi tushunasiz. Sizdan iltimos, besh kunlik dunyo — o’tadi-ketadi. Ona-bolaligimizga putur yetmasin. Kindik qoningiz to’kilgan uy o’z qadrini yo’qotmasin, deyman. Keling, bolam, Masturaxon bilan Sayyoraxonni, Salomatxonlarni yig’ib kelinglar. Bu uy hech qachon meniki bo’lgan emas. Bu uy sizlarniki. Qolaversa, bu uyda ukalaringiz Adhamjon bilan Rahmatjonlarning ham sizlardan keyingina haqlari bor. Gina-kudurni unutaylik. Qolgan hayotimiz esa peshonamizga yozilganicha bo’lar.
Rahbar opa.