Бугуннинг насрида учта қувватли тамойил яққол кўзга ташланиб турибди ва, айтиш мумкинки, ҳар учала тамойилнинг ҳам ўз истеъдодлари, ўз усталари бор. Биринчиси, миллий руҳни, халқ руҳини миллий усулларда янада ранг-баранглаштириб тақдим этиш, иккинчиси – халқ шуурида узоқ йиллар яшаб келаётган ўлмас тимсолларни олам аҳлига намоён қилиш ва учинчиси – бутун дунё адабий тафаккурида рўй бераётган, аммо бизнинг адабиётимиз учун янги ҳисобланган шаклларни олиб кириб, ўз руҳимиз билан тўлдиришдан иборат. Менимча,ҳар учала тамойилнинг ҳам ўз ўрни, ўз ўқувчиси бор.

Исажон Султон
ҲАЗРАТИ МАЖОЗ

Исажон Султон (Султонов) 1967 йил 6 апрелда Фарғона вилояти, Риштон туманининг Авазбой қишлоғида туғилган. ТошДУнинг журналистика факултетини тамомлаган (1990). «Муножот» (1990), «Ойдинбулоқ» (1995) каби китоблари нашр этилган. Сўнгги йилларда унинг «Боқий дарбадар» романи ва бир қатор янги ҳикоялари китобхонлар ва адабиётшунослар томонидан катта қизиқиш билан кутиб олинди. Ёзувчининг айрим асарлари мамлакат ва халқаро адабий танловларда тақдирланган. Жавоҳарлаъл Нерунинг «Ҳиндистон» китобининг «Бобур» қисмини, Дино Буццати, Рюноскэ Акутагава, Умар Сайфиддин кабиларнинг асарларини ўзбек тилига таржима қилган.

лкан ўзгаришлар палласига кириб бораётгани сезилиб турадиган, муҳташам мумтоз адабиётимизнинг зилол булоқларидан сув ичган ва авлодларининг ҳар бири алоҳида ҳаётбахш тўлқин пайдо қилган адабиётимиз ҳақида гап кетганида, асарлардан ҳам кўра кўпроқ ижод жараёни ҳақида ўйлаб қоламан.

Донишмандлар айтадиларки, оламда фақат ҳис қилинадиган нарсалар бор. Уларни ақл қамраб ололмайди. Ақл учун икки карра икки ҳамиша тўрт. Адабиёт мана шу ҳис қилинадиган мазмунни бойитиб, ақлга рўпара қилиш билан шуғулланади.

Гап мана шунда-да. Бир одам умрининг охирида айтдики,мен чўлдан ўтиб келдим. Бутун йўлим яйдоқ дашт экан, деди. На бир ерида тин олибман, на бир ерида соя кўрибман. На тўхтабман, на ухлабман. Ҳа, энди, Қизилқумдан Қорақумга қараб йўлга чиқибди-да, деймизми ёки яшаб ўтган умри ҳақида гапираётганини билиб оламизми? У шўринг қурғур “ҳаётим мобайнида бир марта қувнамабман” деб изтироб чекаётганини ва у Изтироб айнан ҳозирги ҳолатига тегишли эканини мулоҳаза қилсак-чи? Ҳар ҳолда анча-мунча йил яшаб қўйган мардум бир марта бўлсин қувнамабман деса биров ишонармиди? Лекин ҳолати муҳим – умримдаги қилган ишларим мени қувнатадиган эмас, деяпти.

Адабиёт ҳислар орқали ақлга хитоб қиладиган куч. Ақл сарҳисобни севади. У тўғри гапнигина олади. Ақлни қувватлантириш учун ҳис пайдо қилиш керак.

Мисол учун, бир отанинг боласи кеч қолди дейлик. Ақли айтадики, ҳали ёш, ўйинқароқлик қилиб бир оз ҳаяллагандир, хавотир олмай хотиржам ётақол. Ҳис эса уни шом қоронғисида кўчага чиқиб боласи келадиган йўлга кўзи тўрт бўлиб интизор қарашга ундайди. Ёки бир йигит бир қизга кўнгил берди, дейлик. Ақл айтадики, сен чиройини ёқтирдинг, у чирой тез орада гул мисоли сўлади. Ҳис айтадики, ундан ўзгасини ҳам, усиз яшашни ҳам истамайман.

Хаёл рўй берган-бермагани номаълум бир воқеани худди рўй берган каби, аниқ манзарага айлантирди. Боласини кутаётган отанинг юзидаги хавотирни, бошини эгиб ўйланиб қолишини ва шу ўй аро кимлардир юрган кўчага жавдираб,ўғлининг бўй-бастини излаётганигача кўряпмиз. Бундай қувват фақат инсон боласигагина хосдир, шу хаёлот ва тасаввур қуввати оламдаги ҳеч бир жонзотга ато этилмаган. Ижод нималигига шу нуқтадан туриб қарамасак, моҳиятига кириб бориш мушкул бўлади. Ҳа, хаёл – ҳали рўй бермаган ҳодисани ақлда жонлантириб кўриш дегани. Дунёдаги юзлаб истеъдод эгалари мана шу қувват боис кишиларда шараф,шон, ғурур, ачиниш, ўксиниш, ҳамдардлик, севги ва нафрат каби ҳисларни пайдо қиладиган маҳсуллар яратиш билан банд. Яъни, юқоридаги мисолда кўриниб турганидай, ота ўз боласига бўлган меҳри ёки ошиқ ёрига беғараз севгиси учун ҳам шарафга сазовор.

Бир маънони қувватлантириш учун бошқа маъно остига жойлаш санъати ҳисобланган мазкур усул мумтоз адабиётимизда асрлар оша бор-бўйи билан намоён. “Дунё ясаниб жилва қилиб олдимга келди, Борғил нари деб кетига бир шатталаб ўтдим”, дейди Машраб. Яъни, дунё чалғитувчидир. Ундаги боғ-роғлар, дарёлар, уйлар, ҳашамлар чалғитувчи. Одам мақсадини унутиб, ҳою ҳавасга чулғаниш хавфи бор. Ўшан-чун ҳам Машраб бобо дунёни йўлдан урадиган нозанинга ўхшатяпти. У шунчаки кела қолмади, йўлдан урақолай деб ясанди, жилва қилиб келди. Бобо айтдики “Борғил нари – сенинг кимлигингни яхши биламан”.

Жон қичқиродур қўй деб, ханжарин оло келди…

Бу ерда кўзга кўринмас мақсад турибди-ку? У жилва қилиб чалғитса, мақсадни кўздан йўқотади. Шу сабаб ҳам “Борғил нари” дейилди.

Нега?
Чунки, вазифа бор.

* * *

Адабиётимиз узоқ йиллар мобайнида мана шу вазифани қойилмақом қилиб уддалаб келди, кўнгил изтиробларини ғоят инжа ва нозик санъат сифатида, ажойиб жилвалар тарзида шуурларимизга тақдим қилди. Масалан, инсоният маънавиятининг мангу тимсоллари орасида қуш образи кўп учрайди. Қушнинг қисматини, ҳаракатланиши ва парвозини Тангри осон ва қулай қилиб белгилаган. Лекин унинг парвозини кўриб хулоса чиқарадиган – биз. Қуш парвози оддий ҳодиса, инсон боласи у ҳодисага маъни юклаганида эса, емиш истаб учган оддий қушдан бошқа нарсага аллақачон айланиб бўлади. “Саф-саф учган қушларим қани” деган мисрани ўқиганимизда қушлар тасвири эмас, айрилиқлардан озурда бир кишининг армон ва ўкинчи онгимизга сизиб киради ва саф-саф, қайларгадир сира қайтмас бўлиб учиб кетган яқинлар (ёки улуғлар) ёди эсга келади.

Худди шундай, саф-саф кетганларнинг ёди уюр-уюр бўлиб қайтиб ҳам кела олади:

Қайдан келаётир уюр-уюр ғам…

Баҳорнинг шамол долғаланган тонгларида ёмғир булутлари мана шундай тўпланади. Бирининг устига бири мингашиб, зичлашиб, кўкни эгаллай бошлайди. Қалб манзараси ҳам шу тарз чизилса не ажаб?

Бир неча сўзнинг ритмик тартибланган кўриниши шунча туйғу ва фикр уйғотяпти. “Ҳовузда Худойимнинг аксини кўргандайман, Булутлар ва балиқлар рақсини кўргандайман…” деган мисра уйғотиши мумкин бўлган туйғулар ҳам жуда хилма-хил ва сўнгсиздир. Ўқиганимиз заҳоти сокин-осойишта сув ва ҳовуз қирғоғида ўсган турли наботот кўз олдимизга келади. Сув бетида қуёш нури жилваланмоқда. Силлиқ сатҳдан узун оёқли бир ўргимчак шитоб кетиб бормоқда. Шу кетиб бориш ҳам қайсидир маъноларга ишора қилиши мумкинми? Турли-туман ўсган ўтлар орасида “кичкина” ҳаёт барқ уряпти. Манзара шу. Буларнинг биронтасини шоир сўзга жойламаган. У бор йўғи “Ҳовузда…” деди, холос. Ҳаммаси тасаввуримизда уйғониб, онг устига қалқиб чиқмоқда. Онг остида нелар бор? Тупроқ орасидан ўтларнинг очилиб қолган ингичка, оқиш ипсимон томирларини ҳам кўра оламиз. Баҳорда бу ерда ҳаёт жўшади, кузда ўт-ўлан уруғларини сочиб юборади ва шу билан уларнинг эфемер ҳаёти ниҳоясига етади. Абадият инсонлар учундир. Наботот ва ҳайвонот дунёси учун шундан бошқа ҳаёт йўқ. Бори жонлиқ мана шу ернинг ўзидаёқ йўқликка қараб кетмоқда. Ўтларнинг митти сарғимтир уруғлари сув бетида оҳиста чайқалади. Тупроқ усти ҳам уруғ билан тўла. Етарлими? Йўқ. Шунча манзара тасаввурда ҳосил бўлди ва ақлга рўпара қилинди, у энди сарҳисоб истаяпти. Онгнинг бир бурчагида йилт этиб сўнган азалий ҳикмат каби, ўша мўъжизалар ортида турган қудрат тасаввури ҳам бир лаҳза йилт этди. Шуур илғади, аммо ақл илғаб ололмади. “Кўрқинчли бир туш кўрдим, Уйғониб кетдим. Эслашга уриндим, Эслай олмадим” дейди яна бир истеъдод. “Ҳовузда Худойимнинг,Аксини кўргандайман…” деб такрорлайди шоир. Булар ҳам юза маънолардир. Чуқурроқ маънолар айнан шу манзара уйғотган ҳисларнинг, шуурда ҳосил қилган аксланишларининг ранг-баранглигида, исмларида ва таърифида, яъни бизда, ўзимизда. Бизларда уйғонган ҳис ва туйғулар ижодкорнинг айни шу ташбеҳни қўллаганидаги туйғусидан ортиқми, камми?

Мана шу жараённинг ҳаммаси шеъриятимиздан насримизга сизиб кираётган поэтик тамойилларга алоқадордир. Яшил япроқда титраб турган шаффоф томчи уйғотадиган барча нарса ҳис-туйғудан иборат. Ваҳоланки, ақл унинг фотосинтез жараёни учун зарур хлорофилл моддаси туфайли яшил тусга эга эканини, карбонат ангидриддан нафас олишини ва кислород чиқаришини, унда титраб турган томчи аслида иккита водород ва битта кислород атомининг ғайриоддий қудрат ила бирлашувидан иборатлигини ҳамда ўсимлик ҳужайралари ичида содир бўлаётган бошқа турли-туман жараёнларнинг барини кўз олдимизга келтириб қўйса-да, у ҳосил қиладиган маъно адабиёт ҳосил қиладиган маънодан анчайин заифдир. Уни қай йўсин таъриф қилиш ва шакл белгилаш кейинчалик юз берадиган ҳолат.

Теграсидаги воқеа-ҳодисалардан ҳиссий умумлашма ва хулоса чиқара оладиганларнинг бари бадиий тафаккурли кишилардир. Навоийнинг “Муҳокаматул-луғатайн”и, Арастунинг “Поэтика”си бежиз ёзилдими? Ўн тўққизинчи асрга келиб Европада наср ва романчиликнинг ривожланиши туфайли адабиёт наср ва назм деган икки бўлакка ажралиб кетди. Қилни қирқ ёрар олимлар асос ва исбот ҳам топақолдилар. Ваҳоланки, боя биз нигоҳ ташлаган яшил япроқдан узилиб тушган томчи уйғотган туйғулар билан бутун бошли роман уйғотган туйғу нисбати теппа-тенг бўлиши мумкин. Бу фикримда роман моҳияти томчи уйғотган фикр моҳиятидан кам ҳам, кўп ҳам эмас.

Тангри таоло ҳаммага эҳтиёжига яраша неъмат беради. Ер тубларида ўрмалайдиган бир қурт учун кўзнинг нима кераги бор? Биз ниҳоятда эъзозлайдиган мана шу кўриш неъмати унга берилганида ҳам ер остида нимани кўра оларди? Воқеаларга поэтик идрок билан қаровчилар дунёдан ўтиб бормоқдалар ва ҳаётларидан розидирлар. Поэтик идрок билан қарай олмайдиганлар ҳам шу тақдирни бошдан кечирмоқдалар ва улар ҳам ҳаётларидан рози. “Мен кўрганни сен ҳам кўрсайдинг” деганида Хайём тамомила ҳақ эди, бироқ уни кўрмаган ҳам ўзича ҳақ. Воқеалар қаршисида қалби япроқдай дир-дир титрайдиган кишилар учун ўша қўрқуви нисбатида бир ажр бор. Қалби тошлар учун яна бир ажр бор, у кишининг қалби қаттиқ бўлишидан Тангри кўзлаган бир ирода борлиги ҳам ҳақиқатдир. Худди шундай, бизлар уларни гоҳо ғофилликда ва гумроҳликда айблай олмаймиз. Чунки кимнингдир зеҳни тез ва ақли ўткир, кимнингдир зеҳни ва ақли ҳам суст. Математикадан бехабар одамга бутун олам тортишиш қонунини тушунтирамизми-йўқми? Поэтик идрок шундан ҳам хулоса чиқаради ва ўзига разм солади – у ўзидан бошқани маломат ҳам қила олмайди. Шу сабабдан ҳам, мутлақ эҳтиромга сазовор бўлган яна бир истеъдод кутилмаганда “Бир қарасам, эндигина туғилганман…” деган ажойиб шеърини яратади.

Лекин:

Қайдан келаётир уюр-уюр ғам…

Дарҳақиқат, қани, қайда макон ва замон? Бу ерда фақат изтироб чекаётган қалб мавжуд. Изтироб булутлари устма-уст, уюр-уюр, ораларида чақмоқлари билан келади. Балки ёмғирлари ҳам бордир? Ким уни булут деб айтди? Ким уни чақмоқ ёки ёмғир деди? Совуқ шабада чанг иси билан эпкин уради. Ҳозир ёмғир ёғса ажабмас. Кўз етмас маконда ястаниб ётган ўт-ўлан чайқалади. Шитирлайди, нола қилади. Жуда юксакларда, Лавҳул Маҳфузда етилиб келаётган қисмат тўфони остида битта инсон боласи бир дона чечакни ерга кўмди. Ким уни чечак деб айтди?

Лекин айнан шу чақмоқ шиддатлироқ, шу ёмғир ҳаётбахшроқ. Чақмоқ уриб ёндирган дарахт ўрнида бошқа дарахт битаверади. Қалб чақмоғи кучлироқ, у ҳисларни ва таассуротларни, фикр ва хулосаларни ёндиради. Гоҳо чақмоқ урган жойда тилла ёмби пайдо бўлишининг сабаби ҳам шунга ўхшайди.

Асал таъмини татиб кўрган одам қайтиб шакар ермиди? Ижоднинг илғанмас лаззатини бир бора ҳис қилган одам ҳам шундай. Асарлар теваракда яшириниб ётади. Истаган жойдан кўриниш бериши мумкин бўлган ғалати нарса у. Севган инсонимизнинг юзига тушган янги ажинда, барг ёки ерда ётган битта хазон япроғи остида ҳам бир қанча асар бор. Одам нигоҳи уни илғаганида у табиийки ҳали асар эмас,туйғудир. Кўздану қулоқдан, сезгидан шуурга кириб, туйғу ҳосил қилади ва баъзан сўзга, баъзан эса мусиқага айланади. Сўз бойлиги ва сўзлар ҳосил қиладиган турли маънолардан хабардорлик мана шу ерда иш беради. Ҳосил қилинган сўзлар қатида ўша мусиқани ва туйғуни таниб турасиз. Яна бир устоз адибимизнинг “Кўнгил озодадур” деган қиссасидаги тимсоллар эсга келади. Гулханий дея ўзига-ўзи ном берган у санъаткор ёқаётган гулхан қай гулхан эди, не учун ёқилмиш эди? Исиниб олиш учунми ёки таом пишириш учунми? “Узоқларда бир олов кўряпман, – деган сас келади тарих зулматлари аро бизгача етиб келган бир катим нур қанотида. – Бориб, чўғ олиб келақолай”. Мавлоно ёққан гулхан билан мана шу тарихий ҳикмат парчасида баҳс этилган олов мутлақо бошқа-бошқа табиатга эга бўлса-да, адабий моҳиятида бир-бирига ўхшаш ғоялар ётибди. Мумтоз адабиёт деб аталган муҳташам хазинада мана шундай мисоллар бениҳоя кўп, аммо, гап бошқа томонда:энди-чи, қайда у, нажот ёлқини?

Теваракдаги асарлар учқунланиб, йилт-йилт этиб турли-турли кўриниш бераверади. Маънолар ҳам шундай. Онгда учқун ҳосил қилган ҳолида у асар тўлиғича, бор-бўйича ҳис қилинади. Тўлиқ матн ҳам йилдирим тезлигида қалқиб кўрингандай бўлади. Кўпинча ўша асар изланади. Унга сўздан либос кийдириш машаққати кейинроқ келади. Бироқ у – илғанган асар. Илғангану унутилганлари ёзилганларидан чандон кўп. Ўнта асари бор одамнинг ёзилмаган, ёки илғагану унутган юзлаб асари бор. Ёзилганининг орасида айтилмагани яна қанча. Кўпчилик истеъдодлар ўзини асарига яширади. Мазмунлар ҳам табиатда шундай яшириндир. Меванинг мазаси шаклига эмас, вужудига яширингани каби. Баъзан шу даражада яширадики, парчаларга бўлиб юборади. Кўпинча асарларда истеъдоднинг парчаларини кўрасиз. Ижоддаги “бутунлик” – жуда кам учрайдиган истеъдоддан дарак.

Ёшу қари ҳар куни таомланишга муҳтож бўлгани каби, қалб ҳам ўзига озуқа исташи тайин. Бир малакни севиб қолган ўсмир қалбида ҳиссий олов кучайиб кетгани учун дунё ишларига қарамай қўяди. Ҳатто овқат емай қўяди. Чунки ўша қиз тимсолида ўзининг қалби учун етмаётган, аммо шоён истаётгани бир нимани кўради. “Ахир, Лайли жуда хунук бир қиз экан-ку”, дедилар. “Унга менинг кўзим билан қаранглар” деганида Мажнун минг карра ҳақ эди. Қолганларнинг қалбида ўша олов бўлмагани учун Мажнун устидан кулганлар ҳам етарлича топилаверади.

Турли кишилар турли юмушлар билан овора. Бири иморат қуради, бири шарбат сотади, бири аскар. Кишиларнинг бажараётган ишлари турли-туман, теварагидаги давраси ҳам шунга хос равишда турлича, табиийки, ўйлари, дунёқарашлари ҳам ҳар хил. Уста иморатини, шарбатчи шарбатини, аскар хизматини ўйлайди, шу туфайли ризқим етиб турибди, дейди.

Лекин ўша устанингу шарбатчининг қалбида бу ёруғ оламдан каттароқ яна бир олам бор. У ўзига қиймат берилишини истайди. Масалан, бир киши ажойиб қўшиқни эшитиб қоладию қайта-қайта тинглайверади. “Ичимдаги гапларни айтибди-я”, дейди таъсирланиб. Аслида у гап устанинг ичида аввалдан бор эди, ифода эта олмай қийналарди, энди эса ўша туйғунинг ташқаридаги аксини кўриб қолди. Ичидаги маъно эса ташқарига чиқишни истаётган эди. Минглаб кишилар маъно ташийдилар, уларнинг қадру қиймати ҳам айнан ўша маъноларга кўра белгиланади. Бойликлар, ҳашамлар дардида умр ўтказган киши бир кун қарасаки, у ҳашамларнинг пашша қанотичалик аҳамияти қолмабди. Ширин таом ей деса жисми рад қилибди, гўзал жойларга борай деса – минган оти, яъни вужуди илвираб қолибди. Шу аснода бор-йўқ сарвати – умри мобайнида тўплаган мазмунлар экани ақлига етиб келгани ҳолда, энди қўлидан нима ҳам келарди? Чойхонада қийқириб базм қилаётган ва бошқаларнинг устидан кулаётган беш-олтита кишининг ҳолига боқинг. У базму жамшиддан нима маъно олдигу нима мазмун билан бойидик?

Мана шунга ўхшаш минглаб ҳолатларнинг ҳосиласи ўлароқ дунёга келган абадият фанидир адабиёт. Беш-олтита қизиқарли воқеани тўпланган оломонга ҳикоя қилиб берадиган ёки бир гўзалнинг қош-кўзини мақтайдиган бўлар-бўлмас ўртакаш эмас у. Адабиёт – айнан умрлар мазмуни ва маъноси ҳақидаги фандир.

Биронта фан ўзи берган маҳсулларини мангулик сари олиб кетишга қодир эмас. Математика, илми нужум, тиб – ҳаммаси дунё фанидир. Одам дунёга келиб кетар экан, борлиқларнинг ўзи каби совурилиб кетаётганини кўргач, олиб кетадиган нарсаси фақатгина мазмун ва маъно эканини тушуниб етганидан сўнггина адабиёт унга ўзининг ҳақиқий юзини очади. Баъзиларга аввалроқ очгани учун ҳам улар ўзгачароқ ҳаёт кечирадилар. Бу ҳолат уларга фойда келтирадими-йўқми? Зоҳирга боқувчилар яна хато қиладилар: мазмунлар ва маънолар дунёсига интилишни телбалик, хилватнишинлик ёки кибру ҳаво деб ўйлайдилар.

Адабиёт абадиятга дахлдорлиги учун ҳам гоҳо аниқ фанлардан ортроққа сурилиб қолганга ўхшайди. Лекин вақти келгач, аниқ фанлар ортга сурилиб, адабиёт олдга чиқиши шубҳасиздир.

* * *

Адабиётимизда кейинги юз йил ичида рўй берган улкан ҳодисаларнинг бари аслида илғар-илғанмас етилиб келган турли-туман, бироқ, бир-бирига чамбарчас боғлиқ жараён эканини, маънавий идрокнинг юксалиши тарихий зарурат ҳолида юзага чиқаётганини кўрмоқдамиз. Истеъдодлар ўз-ўзича, пала-партиш дунёга келаверади деб ким айтибди? Парчаланиб кетаётган туркий дунё аро Машраб бежиз пайдо бўлдимикин? Истило вақтида ингранаётган эл учун жонларини билатуриб фидо қилган Қодирий, Чўлпон-чи? Ойбек, Ғафур Ғулом, Миртемир, Шайхзода феноменлари-чи? Янада давом этаверсак, мустамлака зулми кучаявергани ва эл зулумотга ғарқ бўлавергани сайин истеъдодлар ортавергани-чи? Кўряпсизми, бир улуғ адиб бошқа ўнлаб адибларни пайдо қиляпти. У адиб асарларидаги санъатни илғаб олган ёшроқ ижодкорлар янада янгироқ ва теранроқ маъноларни яратмоқдалар. Зулм қанчалар кучайса, шунчалар кучли миллий асарлар яратиляпти. Эл империячилик балосига тамомила ғарқ бўлиб, у империя дунёнинг ярмини эгаллаб олаётган ва қудратга тўлган маҳалида тўсатдан ёнма-ён икки юлдуз порлаяпти, бири “Ўзбегим” шеъри билан, иккинчиси “Ўзбекистон – Ватаним маним” шеъри билан. Бир маҳаллар мазлум чўпон дардини қудуққа айтган бўлса, асрлар ўтиб ўша чўпон ўз дардини тарлон отга тўкиб соляпти… Бу кишилар яратган асарлар яна ўнлаб истеъдодларга йўл очгандирки, улар соясида саф-саф бўлиб яна бошқа авлодлар кириб келди. Тарихий заруратлар мана шу ерда яққол кўринмаяптими? У сафлар аро елкама-елка турган истеъдодларни кўрмадикми, асарларини қўлма-қўл ўқимадикми?

Бу ўйлар файласуфона туюлса-да, аслида фалсафа ҳам мантиққа бўйсундирилган ва ахлоқ қонуниятларининг измига солинган бадиият бўлса керак деб ўйлаб қоламан. Ҳиссий неки бор, бари адабийдир. Шунда адабиётнинг ҳаётимизда нақадар кенг ўрин тутишини кўра бошлаймиз. Завқ, ҳайрат, ўксиниш, қайғу, ғусса, ором, севги, нафрат, ёзғириш, армон, орзу… теваракдаги воқеа-ҳодисаларнинг бари шу каби ҳисларга айланиб, шуурда акс этади. Нарсаларнинг моҳиятлари шуурда ўзгариб аксланиши ҳақида гапирдик-ку? Воқеа-ҳодисалар ҳиссий идрокка айланмаса, қийматини йўқотади ва унутилади. Яъни, асарнинг илк тамали ҳиссий идрок экани ва ўзи ҳам ана шундай идрок уйғота оладиган маҳсул экани аввалдан маълум.

“Бир файласуф бу маънавиятни инкор қиларди. Бир куни касалга чалиниб, қўл-оёқдан қолди, — дейди Румий. — Ниҳоят, руҳоний бир ҳаким уни йўқлади ва «Нима истайсан?» деб сўради. Файласуф «Соғлик», деб жавоб берди. Руҳоний ҳаким эса «Соғликнинг шаклини, васфларини тушунтирки, мен топиб келтирай» деди. Файласуф «Унинг хусусияти, шаклу шамойили йўқ» дегач, ҳаким «Модомики, хусусиятсиз бир нарса экан, қандай қилиб уни талаб қиласан? Яхшиси, сен уни менга тушунтир, нима ўзи соғлик?» деб қистади. Касал шундай жавоб берди: «Билганим шуки, соғлик келиши билан қувватга кираман, тўлишаман, рангим хам қизариб, ўзим ёш ва нашъали бўламан». Ҳакимнинг «Мен сендан соғликнинг ўзини, зотини сўраяпман» деган хитобига у: «Билмайман, у хусусиятсиз», деди.

Ҳақиқатан ҳам биз атаган ва ўрганган нарсаларимизнинг кўпи шунга ўхшайди. Йўқса, ҳаётнинг маъниси ўта жўнлашган бўларди. Ҳамма нарса онгимизга хитоб қилиб туради. Уларнинг бари хусусиятсиз, қачонки бизлар қиймат берганимиздагина хусусият касб этади, яъни маънога айланади. Саф-саф учиб кетаётган қушларни оддийгина қушлар, уюр-уюр келаётган ғамни шунчаки қора булутлар деб қўяқолсак бўлмасмиди?

Юқорида мисол қилиб келтирганим инжа ва гўзал мисраларни, кузатишларни яна кўплаб шоирлар ижодидан топа оламиз. Лекин гап замонавий адабиётдаги, тўғрироғи, замонавий насрдаги янги тўлқин ҳақида кетмоқда. Ғоят хусусий бўлса-да, ўз ҳолимизча қилган кашфиётларимизга тўла мана шундай хулосаларни наср ҳақида ҳам айта оламизми?

Мисол учун, Улуғбек Ҳамдамнинг “Бир пиёла сув”ҳикояси “Менга вазифа юкланган эди…” деб бошланади. Макон ноаниқ. У ерда биз билган манзаралар мавҳумроқ. Тушга ўхшаган бир жой. Ёзувчи у ерда оёқ остида ўралашган барг ёки нон кавшаб ўтирган болакай, унинг исми фалончи, фалончининг ўғли демайди. Вазифа юкланган эди, тамом-вассалом. Ўша вазифа сабаб йўлга чиқилди. Қаҳрамон фақат вазифанинг жуда муҳим эканини билади. Йўқса, айтилармиди? Йўқса,от-арава бериб, борадиган жойи-манзили тайинланармиди? Хулласки, вазифали бир шахс, ва қилар иши – ўша вазифани адо этишдан бошқа нарса эмас. Қайдан йўлга чиқди? Номаълум. Бола-чақаси бормиди, бўлса нечта эди, кузатиб қўйишдими, ота-онаси қани, булар ҳам номаълум, чунки асосий гап — вазифада. Шу сабаб ҳам ҳикоя шундай бошланяпти: “Менга вазифа юклатилган эди…”

Хуллас, гап Вазифа ҳақида кетмоқда.

Маҳдудлик давридан кейинги вақт ичида пайдо бўлган айрим парча-пурчалар аслида “оч қорин-тўқ қорин” қайғусидан бошқа нарса эмаслигини таассуф билан тан олиш керак. Яъни, қорин тўйди, энди бемалол ёнбошлаб, китоб ўқиса ҳам бўлаверади. Оч қорин – жон қайғуси. Аммо юрак-чи, юрак? Кун ўтди, қорин тўйди, юрак қониқмаяпти-ку? У сарҳисоб қилишни истайди. “Юлдузлар учган шу бепоён осмон остида, сонсиз-саноқсиз турли-туман кишилар орасида менинг қадру қийматим нима”, дегандай саволлар азалдан келади. Қорним тўйди, уйқум келди. Лекин, руҳим уйғоқ-ку? У жуда кўп нарсаларни истайди ва энг асосийси, ўзига қиймат берилишини хоҳлайди. Қорни тўқ ҳам шунга муҳтож, қорни оч ҳам. Менинг “Озод” романимда беҳи детали бор. Минглаб беҳилар орасида шу беҳи азиз. Чунки у беҳини марҳум ота ўтқазиб кетган. Бундан беҳининг ўзи бехабар, бошқалар учун ҳам қадру қиммати йўқ. Фақат, ўша отанинг фарзандлари учун азиз. Шунга ўхшаш, нарса ва ҳодисаларни азиз деб билган ҳам, билмаган ҳам умр кечиряпти ва иккови ҳам ҳаётидан рози. Қийматни худо беради. Лекин, виждон ҳам қиймат беради.Ҳаётингдан розилигинг бор, рози эмаслигинг бор. Икки киши сув талашиб роса жанжаллашди. Ваҳоланки, ариқ қуриб бўлган эди. Шулар сувга эга чиқсагина жанжали қиймат касб этади. Эга чиқмаса қийматсиз. Йўқ ариқнинг йўқ суви учунжанжаллашиш ақлданми? Воқеалар ақлга хитоб қилади, лекин улар кўламни акс эттиролмайди. Бир одам севинди дейлик. “Фалончини кўрдик, хурсанд эди” дейилади. Ваҳоланки, у севинч бу севинчга ўхшамайди-ку? Унинг бу ҳолатини“севинди” деган сўз тўла акс эттира олармиди? Балки, минглаб сўзлар акс эттира олмас. Лекин, мажоз акс эттиради. Қай тарзда? Таом топиб олган очнинг, пул топиб олган гадойнинг, излаганини топган кишининг ҳолатига бирдай “севинди” дейилаверса-да, буларнинг орасида жуда катта фарқни кўряпмиз. Таом топган очнинг севинчида таом мазаси, чайнаш завқи, тўқлик лаззати бор. Пул топган гадойнинг севинчида кийим-кечак, бошпана, емак, роҳат ва яна аллақанча нарсалар бор. Ва ҳоказо. “Биров ёрини кўриб севинди” деган гап қанчалар жўн. У ҳеч нимани ифода қилмайди. Ейдими, ичадими, ёпинадими? Ваҳоланки, ёрни кўриб (гўзаллигини англаб) севиниш – севинчларнинг энг юксаги. Ёр ҳеч нима бермайди, унинг борлигига севинилади, чиройига, завқига маҳлиё бўлинади ва асир тушилади. Шу сабаб ҳам у “золим” деб таърифланади.

Дарҳақиқат, вазифа берилган эди. Асар қаҳрамони увазифани бажариш учун йўлга ҳам чиққан эди.

Ҳамманинг бир вазифаси бор. Юкчи юкини элтиб бериши керак, сувчи сувини. Булутлар бағирларидаги денгизни бир ерга авайлаб ёғдириш учун сузиб бормоқдалар. Гап тамал вазифа ҳақида кетаётибди, бир йилнинг бир кунида, ими-жимида бажариб қўйиладиган иш ҳақида эмас. Тамал вазифага одамнинг умри сарфланади. Шундаям ё бажара олади, ё йўқ. Шу нуқтаи назардан қарасак, у вазифа анчайин бошқа нарса экан. Ия, унда от-арава ҳам, сув ҳам бошқа-ку? От-арава инсон танаси, сув – жавҳар, мўъжиза бўлса-чи? Сен шуни уфққа элтиб беришинг керак. Бошқа қилар ишинг йўқ. Уфқ – қуёш ботадиган макон. Қуёш ботгач, кун тамом бўлади ва тун бошланади. Ниҳоят, карвонсарой намоён бўлди. Ғалати ва чиройли бир қиз қопқа олдида турибди. “Ташна эдик, сув йўқ эди…” дейди Юнус Эмро. Ичкарига кирилди, сув ичилди, ҳақ тўланди.

Ташқарига чиқилса… шом! Бироқ, қиз ўша-ўша,ўзгармаган. Ҳақ тўланди-ку? Вақт ўтиб кетибди. Энди шомгача улгуриб бўлмайди. Вазифа бажарилмай қолса-чи?

(Шом қоронғусида ўғлини интизор кутаётган кекса отаҳам хаёлда бир лаҳза жонландими?)

Қиз шайтоннинг нақ ўзи эмасмиди? Ёки дунёи азалмиди? “Дунё ясаниб, жилва қилиб, олдима келди” деб безовталанган Машраб ҳам шу ғалати карвонсаройда бўлса не ажаб?

Жон қичқиродур қўй деб, ханжарин оло келди…

Эй биродар, бироз чидасайдинг, вазифангни бажариб улгурардинг. Ваҳоланки араванг тўла сув, зилол, жаннат суви эди. Сендан олдин йўлга чиққанлар ҳам сендай эдилар. Кетган кетди, уларни кўрмадинг. Кимликларидан ва тақдирларидан ҳам бехабарсан. Лекин, ҳар ҳолда кун тугади, улар ё хушбахтликка эришганлардир, ёки эриша олмаган бебахтлардан бўлиб, аллақачон икки фирқага бўлиниб улгуришди. Воқеа тугади, бўлар иш бўлди. Карвонсаройдан чиққанингда кўрганларинг – қолганлар эди. Ҳа, лаб ҳўллаш учун бир томчи сувга зор эдинг, аммо… чидасайдинг!

Нима эди у, кўзалардаги зилол? Сувмиди? Билиммиди? Имонмиди?

Давом этамиз. Демак, кимдир шу юкни олиб боришингни жуда истади. Юк бор экан, демак, у юкни Яратган ҳам бор. Юкнинг нималигини сендан фарқли ўлароқ, У яхши билади. Ўша маконларга етказиб берганингдан кейин ҳам нимагадир ишлатиладики, “олиб бор”, дейилди. Яъни ибтидода ҳам нимадир бор, интиҳода ҳам. У “нимадир”ни ўртада қаҳрамонгина ва унга қўшилиб бизгина билмаймиз, аммо тахмин қиламиз. Олиб боргани учун нимадир мукофот ҳам кўзда тутилди, йўқса бу қадар узоқ йўлга бу қадар машаққат билан олиб борилиши шартмиди?

Манзара ойдинлашяптими? Демак, бу ҳикоядаги дашт — дашт эмас экан-да? Балки, бутун инсониятнинг йўлидир? Ахир, ҳаммага ҳам дунёга келганида бир вазифа юкланади. Шомга – ўлимга етгунингча шуни эҳтиётлаб олиб бор, дейилади. (Балки жавҳардаги истеъдоддир?) Эй воҳ, йўлда чалғидинг, сен билан бирга қолганлар ҳам чалғиди.

Мен тилга олган ҳикоялар шу мавзуда. Ҳаммасининг қаҳрамони – ўзини излаётган, ўзига қиймат берилишини истаётган кишилардир.

…Теварагимиздаги ҳамма нарса ҳар хил маъноларга ишора қилиб турибди. Ва, шу билан бирга, ҳамма нарса фақат бир тарафни – шомни (яъни, қуёш ботаётган томонни) кўрсатиб турибди.

Бировга мақсад шу дейилса, у ўша заҳоти чалғийди. Ҳар бир киши яшашнинг оқибати ўлим эканини билади, ақл шундай деса-да, одам кўчага чиқиши билан бунинг барини унутади. Кўчадаги одамлар, қушлар, шабадалар, сувлар, ҳидлар, рангларнинг бари “ҳақиқий воқелик мана шу ва у доимо атрофингда, ўзгармасдир, асл сен ўзгарувчисан, лаззат олақол” деб васваса сола бошлайди. Ақлнинг етиб келган ҳикмати хиралашиб кетади. Чунки у, тевараги мана шунақа ранго-ранг қилиб ўралмаган жуда узоқдаги бир жойни кўрган эди. Олиб борилиши зарур бўлган зилол ўша макон учун керак эди. Дунё даштида бир сен эмассан-ку, яна минглаб одамларни кўрдинг. У зилолни сендан бошқа кимдир ҳам олиб бориши мумкин эди. Шунга қараганда, уни Сен олиб боришинг муҳим, гап шунда. Ўша зилол нарсанинг борлиги учун ҳам аҳамиятинг жуда катта. Йўқса даштдаги қум заррасидан, ўтдан ё қушдан қанчалар фарқинг бор?

Адабиёт ўтда ёнмас, сувда чўкмас инсон руҳининг манзараларини акс эттира олмас экан, адабиёт бўлармиди?

Яна шунга ўхшаш манзарани Раҳимжон Раҳматнинг“Адашвой” ҳикоясида кўрамиз.

Оломон узра, ҳавода кезиб юрадиган ғалати бир руҳият ва у руҳият таъсирига тушиб қолган заиф, аммо содда ва ишонувчан одам ҳолидан хабар беради Р. Раҳмат. Ҳикоя қаҳрамонининг шахсияти шу қадар покизаки, худди кўзларини пирпиратиб, теграсига ҳайрон-ҳайрон боқаётган маъсум болакайга ўхшайди. Оломоннинг ҳар гапига ишонаверади. Оломонда интеллект сезилмайди, жамият ҳам кўринмайди. Адашвойнинг теграсидагилар айнан миялари “оч қорин-тўқ қорин” ҳақидаги ўйлар билан банд кишилар. Улар ўйин-кулги қилишни исташади. Адашвойни чўмилтиришади, ором ол дея қисташади. Руҳияти маълум маънода тўйинтирилган ва ўз қарашларига эга киши бу ўринда уларга ўз ҳолича қаршилик қилган ёки ҳатто қўрққан ҳам бўларди. Адашвой шу даражада масъумки, нима десалар қулоқ қоқмай адо этади, эргашади, теваракни чулғаб келаётган қора туманга хавотирланиб, ҳуркиб боқади ва индамасдан ўша туман ичига кириб ҳам кетади.

Улуғбекнинг “Бир пиёла сув”идаги от-арава мана шу ердан ўтиб борган эди.

Яна сал диққат қилсак, макони ва замони номаълум бу ҳикоялардан бироз нарида, тасаввур оламида ёзувчи истеъдоди пайдо қилган ажаб ҳудудларни – “Жинлар базми” ҳикоясида тасвирга олинган ғалати маконни, “Онамнинг юрти” ҳикоясидаги кўздан ниҳон гўзалликларни, “Жажман”даги қадимий бозорни ва “Қултой” ҳикоясидаги қуроқ оломонни кўрсак не тонг?

Зилол сув олиб кетаётганидан ўзи ҳам бехабар қаҳрамон бироз ўнгга юрсайди, эски бир қишлоққа дуч келган бўларди. У қишлоқ аҳли ҳам юқорида тилга олинган оломонга ўхшаш. Бир куни бир синиқчи кўчаларидан “Кўнгли синган ким бор” деб қичқириб ўтган шу қишлоқ аҳлининг руҳияти билан “Адашвой”ни ва “Қултой”ни солиштириб кўринг-а! Ажаб, тасвирдаги бундай ўхшашликлар қайдан ҳосил бўлмоқда? Руҳий таҳлил илмининг билимдонлари бу саволга етарлича жавоб топишлари тайин, албатта. Лекин гап санъат ҳақида, санъатга дахлдор образлар ва асарлар устида кетмоқда.

Яъни, синган, куйган, эзилган, шаҳду шиддати сезилмайдиган кишилар тасвирланган мана шу бадиий асарлардаги кишиларнингҳаммаси Имдодга, Руҳга, Ғояга ва гоҳо Тазарруга зор эканлигининг ишоралари эмасмикин бу адабий ҳодисалар, дея ўйланиб қоласиз киши.

Яна, шу ўй ҳам келади: “Рўё” (Аҳмад Аъзам), “Ғуломгардиш”, “Онамнинг юрти” (Х. Султонов), “Паризод” (Эркин Аъзам), “Этакдаги кулба” (Нуриллоҳ Муҳаммад Рауфхон), “Қултой” (Назар Эшонқул), “Адашвой” (Раҳимжон Раҳмат), “Бир пиёла сув”, “Лола” (Улуғбек Ҳамдам), “Пуанкаре” (А. Йўлдошев)… асарларидаги кишилар, қаҳрамонлар персонажларнинг бари аслида, адиб истеъдоди ва тафаккури кўрсатиб бериши шарт бўлган Йўлга зор ва муҳтож эканини ҳам пайқаш қийин эмас.

Лекин, хулоса чиқаришга кўпам шошилавермайлик.

Олам айланмоқда, у билан бирга тафаккур олами ҳам чархпалак каби бир маромда халқлар, миллатлар, кишилар ва оломон билан бирга истеъдодларни ҳам аста-секин тонгдан шомга қараб тортиб кетмоқда. Мен насрда маълум бир замон мобайнида илғор ёзувчиларнинг асарларида кўринаётган умумий бирлик, фикрлашдаги ва образ яратишдаги ҳамоҳанглик масаласига диққат қаратмоқчиман, Карл Густав Юнг айтган архетип ҳодисаси ростдан ҳам рўй беряптими деб қизиқиб кўряпман. Х. Султонов, Э. Аъзамов, Н. М. Рауфхон, А. Аъзам нисбатан катта авлодга мансуб ижодкорлар, улар вояга етган муҳит (ижодий тафаккурнинг балоғати) кейинги авлод муҳитидан анча фарқ қилади. Табиийки, умум мақсад яхлит бўлгани ҳолда, хусусий мўлжаллар ва ҳатто йўллар ҳам турлича бўлақолсин. Ҳар икки авлод ижодида айни руҳ ва тамойилнинг намоён бўлишининг бирон-бир қонунияти борми?

Совуққонроқ оҳангда айтилган архетип калимаси ичимиздаги шу ўйларимиздан хиёл узоқ масофада тургани учун, бошқача айтақолай: бир маҳаллар машҳур “Дунёни гўзаллик қутқаради” каби бир калимага эҳтиёж туяётган кишилар оломони яна бир шунақа йўлкўрсаткичга эҳтиёж туяётган бўлса-чи? Ижтимоий тебранишлар, таназзулларнинг ғоят кескин зиддиятлари орасидан ўтиб келган ва тижорий дунё қаршисида ўзини ҳам маҳсулот дея ҳис этаётган минглаб кишиларга санъат яна бир руҳий йўлни кўрсатиши кераклигини ҳис қилишдан пайдо бўлмаяптими бу асарлар? Ахир, қорин тўйди, лекин руҳ оч-ку? Жисмнинг озуқаси бўлгани каби, руҳ ҳам озуқага муҳтож-ку?

Яъни, бир жиҳатдан қараганда гўзалликнинг ҳам мезонлари ўзгариб, маҳсулот кўринишига ўтказиб юборилган шу оламда инсонни қутқариб қоладиган нима бор?

Лекин, “бекорларни айтибсиз” деяпти чойхонада ёнбошлаб ётган, мана шу ўзгаришлардан хийла бехабар бугунимизнинг бир кишиси. “Ҳиссиётдан нима наф? Менинг ҳис-туйғуларим билан нима ўзгарарди? Улар ғоятда шахсийдир, сиз менга ош-нондан, қурилиш анжомларидан, фалон маҳсулотни қайда арзонроқ сотиб олиш мумкинлигидан гапиринг” дейди. “Юксак идеалларга келсак, бола-чақамни, худо хоҳласа ўқитаман, ўзим ҳам баъзан олди-қочди асарларни ўқиб мириқаман, анчагина ҳушёрман, хуллас, туппа-тузук, зиёли бир одамга ўхшайман!Тагмаъноларига бир нималар жойланган асарларни ўқиб, бошимни қотириб нима зарил?”

Ҳа, Инсон бугунги кунда руҳан парчаланиб, истеъмолчига, солиқ тўловчига, мижозга ва яна аллақанча нарсаларга айланиб кетди. Бугун адабиёт, мана шу ғоятда майдалашган инсонга Инсонлигини кўрсатиш учун мажоз йўлига ўтмоқда, хоҳишлар ва истакларнинг тубига тушиб бормоқда.

Шунинг учун ҳам “Барчамизга аёнки, XXI аср интеллектуал салоҳият, тафаккур ва маънавият асри сифатида инсоният олдида янги-янги уфқлар очиш билан бирга, биз илгари кўрмаган, дуч келмаган кескин муаммоларни ҳам келтириб чиқармоқда. Бугунги мураккаб ва таҳликали замонда ёзувчининг башариятни эртанги кунини ўйлаб, одамларни эзгуликка, инсоф-диёнат, меҳр-оқибат ва бағрикенгликка даъват этишга қаратилган ҳароратли сўзи ҳар қачонгидан ҳам муҳим аҳамият касб этмоқда” дея, сўз аҳлига қиймат берилмоқда, ўзига қиймат излаётган ижод аҳлининг эгилган қадди қўтариб қўйилмоқда.

Мажозга ўтишнинг сабаби шу. Илгари кўрилмаган кескин муаммоларга дуч келган бугуннинг етук ақлли истеъмолчиси ҳар нарсани аллақачон фикрлаб кўриб, хотималаб, хулоса ҳам чиқариб бўлди, энди санъатга “Бундан буёғига нима қиламиз” дея, ижтимоий ҳийлаларни кўравериб қаттиқлашиб кетган нигоҳини рўй-рост тикиб турибди. Оғиркарвон наср мана шу сабабдан ҳам тубга қараб бормоқда, ҳар манзарада, воқеада “Сарҳисоб!” дея бонг урмоқда.

Жамиятдаги ўзгаришлар, инқирозлар ва чайқалишларнинг бари кишиларнинг ҳаётида акс этади ва залворига, кўламига қараб турли-туман изтиробларни, ғам ва қайғуларни, шодлик ва қувончларни ҳосил қилади. У изтироб ва қувончлар ғоятда умумийдир. Елиб-югуриб бойлик орттиришга умрини сарфлаётган одамнинг мақсадлари бор-йўғи вужудида биттагина ҳужайранинг ўзгариб қолиши билан бадар кетиши мумкин. Гап инсон қалбининг тирикчилик ташвишларидан бир муддат узоқлашиши ва юксалиши ҳақида кетяпти. Қайдадир ўша ўзгариш сезилар-сезилмас содир бўлмоқда. Инсон қалбида ана шундай эврилишларни содир қилиш хусусиятига эга асарлар ёзилаётганидан дарак эмасми юқорида тилга олиб ўтилган мисоллар? Қувонишга ва ғурурланишга не ҳожат? Бизлар дунё адабиётига ҳали мумтоз адабиётимиз у ёқда турсин, шеъриятимиздаги ва халқимизнинг оғзаки ижодидаги тимсолларнинг маъноларини ҳам етказиб беролганимиз йўқ. Эртак ва афсоналаримиздаги улкан ҳақиқатлар ўз Оловиддинини кутиб, яшириниб ётибди. Аллаларимиздаги, қўшиқларимиздаги мунг-чи, чорловлар, бўзловлар, мусиқамиздаги жилвалар-чи? Ҳар қишлоғимизнинг ўзига хос тафаккур тарзи бор, у хазина аро ҳали олам аҳли бехабар юзлаб тимсоллар яшириниб ётибди. Уларни биз тушунамиз, лекин барча учун тушунарли, замонавий тарзда тақдим қила олишимиз лозим. Улар – жуда эски ва мангу маънолардир. Ана шу “тушунарли,замонавий тарзда тақдим қила олишимизнинг” бирдан-бир йўли – мажоздир. Дунё аҳли бизнинг маданиятимизнинг, урф-одатларимизнинг ўзига хосликларини англамаслиги мумкин, аммо мажоз – ҳамма бирдай тушунадиган адабий тил. Қувонтирадиган ҳолат шуки, дунёнинг кўпчилик маданиятларининг аҳллари умрлари сўнгидагина англаб етаётган ҳақиқатлар бизнинг халқимизнинг урф ва одатларида, оғзаки ижодида намоёнлигида, уларни болаликданоқ, яъни бешикданоқ билиб улғаяётганимизда. Яъни, жуда улкан имкониятларимиз бор. “Менинг илинжим ҳам, қувончим ҳам шунда-да”, дейди Чингиз Айтматов, ўлим сари йўл олган болакай ҳақида изтироб билан ёзаркан ва вақти келиб, ўз қаҳрамонининг ортидан ўзи ҳам ўша тарафга йўл оларкан. “Менинг дардим ҳам, изтиробим ҳам шунда-да!”

* * *

Хулласки, бутун олам, унга қўшилиб биз ҳам бугун янги эстетик қийматларгаэҳтиёж туймоқдамиз. Ўтган асрнинг кўпчилик эстетик тамаллари дунёнинг ўзгариши ва янгиланиши билан бирга бузилиб кетди. Европа адабиёти бугун яккаланган ва инсоний қадриятлари заифлашиб кетган жамиятдаги ёлғизлик изтиробларидан баҳс этмоқда ва истаса-истамаса, бозор қонунларига мослашмоқда. Оломон томоша талаб қилмоқда! У оломонга шаффоф ойна ортидаги ёқимтой пуштиранг махлуқча, шиша идишдаги башоратчи ўлик саккизоёқ ҳамда мутлақ дахлсиз деб ҳисобланган инсон қалбига тажовуз қилинаётгани учун суицид йўлини танлаган ҳассос япон профессори– бари бирдай томошабопдир! Мана шу талотўпда инсонга Инсонлигини англатадиган тоза ва тўлақонли янги Руҳ ғоятда зарурлиги тобора англашилмоқда. Яратилаётган турли-туман асарларнинг жуда кўпи мана шу эҳтиёж қаршисига етиб келиб, миллионлаб кишиларнинг талабларини қондира олмаётгани учун ҳам пойгакроқда иккиланиб, музтар туриб қолмоқда. Шу сабабдан ҳам баъзи изланувчан улуғларимиз имдодни тарих қатларидан излаб, унинг ҳикматларини бугуннинг кишисига янги шаклда тақдим қилишга интилдилар (Миркарим Осим қиссаларини, Одил Ёқубовнинг “Улуғбек хазинаси”, Пиримқул Қодировнинг “Бобур”, Муҳаммад Алининг “Улуғ салтанат”романларини эслайлик). Айримлар эса ўша томошаталаб оломон эҳтиёжини қондириш ва идишга ташланадиган сариқ чақага эга чиқиш илинжида овораю сарсон. Шу улкан эҳтиёждан келиб чиққан ҳолда айтган бўлардимки, бугун яратилаётган асарларга энг аввало эстетик янгилик нуқтаи назаридан қарашимиз ва баҳолашимиз жудаям шарт бўлиб қолди. Замонавий дунёнинг кучли шамоллари кўзларга қум мисоли тиқилиб ачиштирди, кийимларни юлқилай бошлади. Шу ғалати дунёда мен кимман, сен кимсан? “Эй, отамнинг ўғли…” деб мурожаат қилади биёбонда тафаккурсиз оломон қаршисида қолиб кетган Ҳомон, ўз акаси Мусо алайҳиссаломга. Не тонгки, “Эй, отамнинг ўғли” деб мурожаат қилса бўладиган бирон кишининг топилмагани ғалат. Ота ўғиллари турли ҳийлаларга тўлиб-тошиб кетган мана шу оламда довдираб юрар эканлар, “Боланг қани?” дея сассиз қичқираётган қадрдон уй остонасида бўм-бўш кўчага илҳақ термилиб ўтирган ота кимлигини, қавму қариндош кимлигини, эл-юрт, миллат, Ватан нималигини, ҳар бир инсонга одам болалари деб аталмиш улуғ сулола аро гапириш ва орзу қилиш қобилиятига эга улуғ ва мукаррам зот эканини кўзининг олдига яққол олиб келиб, кўрсатиб қўядиган бир санъатга эҳтиёж туйилаётгани бор гап. Мен юқорида тилга олган асарлар мана шу эслатишнинг илк қадамлари, илк уринишлар, янгича эстетик тафаккурнинг илк куртаклари. “Менинг илинжим ҳам, қувончим ҳам шунда-да”, деб такрорлайди Айтматов, дунёни тарк этиб кетаркан. Ҳа, ҳаммамизнинг илинжимиз ҳам, қувончимиз ҳам шунда-да. Назар Эшонқул “Қултой”да жуда узоқ тарих қатида қолиб кетган бир тимсолни шундоқ олиб чиқиб шууримизга рўпара қилганида севиндикми, ҳайратландикми? Дарҳақиқат, улар жуда кўҳна ва азим маънолар эди. Ўз халқининг қадим ва мангу ҳикматларига мурожаат қилиш ва уни замонавий адабий тушунчалар ёруғида қайта жилвалантириб кўрсатиш санъати улуғ адиблар ижодида яққол намоён бўлганини билган ҳолда, яна иккиланишлар гирдобига шўнғиймиз: у буюкларнинг бари ўтган аср фалсафасининг ва эстетикасининг илғорлари эдилар. Бугун янги эстетика, мезонларининг ўзгариши ҳақида гап юритмоқдамиз. Асарлар, ғоялар, ишончлар,умидлар… Тўсатдан лоп этиб онгимизда яна “Жамила” ва “Оқ кема” қалқиб чиқади: юз йиллардир ўзгармаган, машаққатли ҳаёт гирдоблари аро муҳаббат орзумандлиги, Тангри таоло қалбларга жойлаган юксак туйғу тараннуми… Шохдор Она буғу тимсолидаги халқнинг қайғулари ва изтироблари ва у изтиробларнинг ёш болакай кўнглидаги ажабтовур акслари… Йўқ, дейман, классиклар сира эскирмайди, унда бугуннинг ёзувчиси нима қилсин? Мана шу сабаб ҳам Йўл изланаётгани очиқ-равшан.

Аслида, сўқмоқ жуда кўҳна ва қадимий, ибтидоси ҳам, интиҳоси ҳам аниқ, унда давом этишни истаганлар фақат изҳори дил учун йўл излаётганлари аён. Мана шу сабабдан ҳам бугуннинг насрида учта қувватли тамойил яққол кўзга ташланиб турибди ва, айтиш мумкинки, ҳар учала тамойилнинг ҳам ўз истеъдодлари, ўз усталари бор. Биринчиси, миллий руҳни, халқ руҳини миллий усулларда янада ранг-баранглаштириб тақдим этиш, иккинчиси – халқ шуурида узоқ йиллар яшаб келаётган ўлмас тимсолларни олам аҳлига намоён қилиш ва учинчиси – бутун дунё адабий тафаккурида рўй бераётган, аммо бизнинг адабиётимиз учун янги ҳисобланган шаклларни олиб кириб, ўз руҳимиз билан тўлдиришдан иборат. Менимча,ҳар учала тамойилнинг ҳам ўз ўрни, ўз ўқувчиси бор.

Хавотирга эса ўрин йўқ эмас. Бу – оммавий адабиётдеган юҳонинг санъатни емириб юборишидир. Масалан, Европада «ўрта истеъмолчи”га мўлжалланган асар яратиш амалиёти кўп йиллар аввал ишлаб чиқилган. Аудитория йигирма беш ёшгача бўлган эркак-аёллар ва йигирма бешдан ошган эркак-аёлларга бўлинган. Асар ёзилишидан аввал аудитория танлаб олиниши керак. Ўқувчи(мижоз)нинг мана шу тўрт категориясига бирдай “ёқадиган” асар мукаммал ҳисобланади. Асар сюжети ҳам маълум режа асосида қурилади, яъни: интрига,яхшилик ва ёмонлик кураши ҳамда бахтли хотима. Тамом-вассалом. Тушунарлироқ қилиб айтсам, ҳар биридан маълум миқдор чақа-танга ундириб олиш имкони бўлган олақуроқ потенциал оломоннинг истакларини қондириш керак. Оммавий адабиётни яратаётган бозор механизми мана шу. Шукрки, бизлар узоқ йиллар давомида “бозор механизми” асарларидан йироқ турдик, тараққий этган ўлкаларнинг турли ҳашамлардан тўйиб кетган оломони детективларни мириқиб ўқиб, ҳордиқ чиқараётган маҳалда айнан ўша қолипга “тушмайдиган”, озодлик истаги рўй-рост сезилиб турган асарларни ўқидик. Булар – тарих қатларидан ғоят инжа нур толаси каби бизгача етиб келган “Девони луғотит турк”, “Темур тузуклари”, Навоий, Машраб ғазаллари ва аллақачон ўша юксакликлардан пастга қулаб тушган руҳимизга ўзимизнинг ким эканимизни тенгсиз тасвир ва тимсоллар аро намоён қилган “Ўткан кунлар” эди…. Нобель мукофотига тавсия этиладиган асарлар эстетик янгиликни бадиий шаклда тақдим этиши зарурлиги бежиз эмас. одисаларга некбинлик билан қарашимиз, бир ҳақиқатни аниқ англаб олишимиз зарур: ўзбек насри ҳам, назми ҳам ўтган аср мобайнида жуда катта вазифани қойилмақом қилиб бажариб қўйди. Яъни, бегона “онг ювиш механизми” онгларга коммунистик шуурни қуяётган маҳалда, миллий руҳни асарларга яшириб, бугунга қадар асраб-авайлаб олиб келиб берди. Мана шу муҳташам вазифани уддалай олган ҳар бир шоиру ёзувчига таъзим айлаш керак. Яъни, у маҳаллар Йўл аниқ ва мустамлакачилик сиёсатига мутлақо зид эди: миллий руҳни мағзи бутун данак сингари тупроққа – яъни шеърга, асарга, адабиётга кўмиш керак эди. Яна бир тимсол: жуда қадим бир эртагимизда олтин тусли ажойиб жайрон образи бор. “Мени ўлдириб,тупроққа кўм, тонг саҳарда ўша жойни қазсанг, сеҳрли қилич ва қалқонни кўрасан, ўшани олиб, элга ҳамла қилган аждарни ўлдир” дейди жайрон. Аждар ниманинг тимсоли эди? Балки онгларга ва шуурларга ҳамла қиладиган уч бошли имонсизлик аждари бўлса-чи? “Сира ташвиш чекма, қачонки қайтиб келиб, исмимни айтиб чақирсанг, тупроқ остидан чиқиб келаман” дейди жайрон… Жайрон кимнинг,ниманинг тимсоли эди? У тупроқ – адабиёт эмасмиди?

Биз фақат четдан туриб кузатамиз, холос. Фикр айтишда эҳтиёт бўлганимиз маъқулроқ. Баъзан истеъдод шундай асар яратадики, дафъатан моҳиятини англамасдан задалаб қўйишимиз ҳеч гап эмас. “Жавҳарингдаги зилолни уфққа қадар етказиб беришинг сенинг вазифанг эди”, деб бежиз уқтирмаяпти адиб. Мана шу тарзда, бениҳоя улкан тимсоллар ва рамзлар уммони тўлқинланиб ётган маънавий тарихимизни ва қадриятларимизни тушунолмасдан, ҳордиқ чиқаришни истаётган олақуроқ оломон эҳтиёжи қадар тушиб борамизми ёки янада юксакроққа интилишимиз керакми? “Нималар деяпсиз? – деб тушунмовчилик аро бир-бирига қарайди маиший асарларни ўқийвериб онги заифлашиб кетган ўқувчи. – Сиз айтган асарлар кимга мўлжалланган ўзи?” Асрлар аввалидан боболаримиз хавотир ила қичқириб турган шу маконда арзонбаҳо асарларни ўқиб ҳордиқ чиқарамизми ёки тафаккур уммонига шўнғиймизми? Миллатимизга руҳан бой, бадииятни кучли тафаккур ила англайдиган кишилар маъқулми ё қорин ташвиши бандаларими? Гоҳо хаёлимга шундай ўй ҳам келади: саёзроқ, аммо ташвиқий пухтароқ асарлар рўпара қилинавериб ақли бичиб қўйилган баъзи кишиларга энди нимани тақдим қилиш керак? Ахир, тузум ўзгарди, ундан кўра бошқачароқ дунё тузуми кириб келди.

Теварагимизда рўй бераётган, бевосита гувоҳ бўлаётганимиз ҳодисалар ортида яна минглаб бошқа ҳодисалар бор. Кўриб турганимиз мутлақ ҳақиқат эмас, мутлақ ҳақиқат яширин ва илғаш қийин ҳақиқатдир. Бизлар худди Тангрига қаттиқ ишонган, аммо ўзининг Тангри ҳақидаги тушунчаларини Тангри деб ўйлаб хато қилган одам мисолимиз. Шоир Фахриёр “Постмодернистик дунёда қиблани топиш” асарини мана шу боис ҳам ўзбекчага ўгирди, “Шарқ юлдузи” файласуф Боревнинг мақолаларини шу боис ҳам эълон қилди. Ҳа, адабиёт учун энди қибла қайси томонда? “Халқ томонда” дейди бу саволни юзакироқтушунган мутахассис. Йўқ, халқ денгиздир, халқ кучдир, у истеъдодларни пайдо қилаверади ва тафаккур қилиш учун лозим бўлган минглаб тимсолларни ўша истеъдод онгига рўпара қилаверади. У эплай олмаса, бошқасини пайдо қилади ва айни вазифани ўшанга рўпара қилади. Олға, яна бир қадам олға, деб ҳайқиради тафаккур. Турли-туман саноқсиз кишилар аро шу хусусиятинг билан бежиз яралдингми? Демакки, истеъдодингнинг нимагадир зарурати бор, фикр юритмайсанми, ахир? Бир силтаниб, шуурингни чирмаб олган ўргимчак тўрини йиртиб, фикр ва ҳис озодлигига чиқмайсанми, у озодликнинг ҳаётбахш лаззатини бир тотиб кўрмайсанми, деб жаҳлланади Румий, бугунимизнинг болаларига қарата. “Нима қилай ахир” деб озорланади илму фаннинг, оламнинг таҳликали ўзгаришларидан хийла бехабар бугуннинг маърифатчиси, пешанасини тириштириб. Нимаям қилардик, масала очиқ-равшан-ку: бугуннинг ўқувчиси ўша ғояга – умрига қиймат ва мазмун бахш этадиган ҳаётбахш Ғояга ҳар қачонгидан ҳам муштоқ-ку?

* * *

Ғоя – ўз-ўзидан, кечқурун болишга ёнбошлаб, чой ичиб ўтирганда лоп этиб келиб қоладиган нарса эмас. Кўпчилик илҳомни шундай тасаввур қилади. Ғоя ҳосил қилиш учун инсониятнинг камида юз йиллик тарихини пухта билиш, турли халқлар турли ташвиқ усуллари ва технологик қалқинишлар аро қай тарафга илгарилаб бораётганини, мана шу ғалати ва ақл етиши мушкул жараён ичида ўз халқининг, ўз миллатининг армонлари, орзулари, турмушини яхши билиши, таҳлил қилиши, ҳар турли этник-фалсафий унсурлар натижасида яхлит ва ҳаётбахш бир фикрга келишдан иборат. Чунки, ҳаммамиз мазмундан иборатмиз ва ўзимиздан кучлироқ бошқа маъноларга интиламиз. Шу сабабли ҳам бугуннинг талаби кечагидан тубдан фарқ қилади. Бугуннинг адиби фанда ва жамиятларда рўй бераётган ҳодисаларни илдизигача кўра олиши ва истеъдоди ёруғида унинг оқибатини ҳам тасаввур қила олиши керак.

Хавотирларга эса ўрин йўқ эмас, қалқиниб турган, турли манфаатларнинг тўқнашуви аро маънавияту санъат бир четга сурилиб кетаётган замонавий талотўпларда болаларимизнинг қалбини қай тарзда соф сақлаб қола оламиз дегандай ташвишлар ҳамманинг ҳам юрагини оғритиб турибди. Таърифига қанчадан-қанча алломаларнинг истеъдоди етмаган, Қақнус мисоли ҳар турли кўргиликларни бошдан кечира-кечира, мана шу кунларгача соғ-омон етиб келган элнинг тоза булоқларидан баҳраманд бўлсин, у зилол — шифобахш, турли маданий ва ижтимоий хасталиклардан асрайди, дея ўзимизга таскин ҳам берамиз.

* * *

Ҳамма замонларнинг ҳоҳ улуғ, хоҳ менга ўхшаган кичикроқ ижодкорлари мана шунга ўхшаш фикрлари сўнгида келажак авлодларга доимо умид ваишонч билан боқиб келишади. Келажак авлодлар биз етмаган, биз орзу қилган асарларни яратадилар деган умид ҳар инсоннинг кўнглида тунги ёмғир томчисида йилт этган бир ёғду жилваси каби яшайди. “Менинг қувончим ҳам, изтиробим ҳам шунда-да” дейди улуғ мутафаккир Чингиз Айтматов, “капалаклар учмайдиган” маконлардан туриб. “Капалаклар учадиган” маконларда эса ҳаёт жўш урмоқда ва бутун инсониятни, жумладан, бизни ҳам янги-янги номаълум томонларга оқизиб кетмоқда.

Истеъдоди қалбларида барқ уриб турган болаларимиз эса, тиниқ нигоҳларини бизларга ишонувчанлик ила тикиб туришибди. У нигоҳ одамнинг юрагини зирқиратиб оғритар даражада мусаффодир.

Бизнинг мана шу ёш гўдакка айтадиган сўзимиз, худди, тобора қувватдан кетиб бораётган отанинг номаълум ҳаёт қаршисида иккиланиб турган нозик-ниҳол, ғоятда софдил ўғилчасига айтадиган сўзи каби рост ва самимий бўлиши керак.

Ҳаммамизнинг умидимиз ҳам, ишончимиз ҳам шунда-да!

Isajon Sulton
HAZRATI MAJOZ

Isajon Sulton (Sultonov) 1967 yil 6 aprelda Farg’ona viloyati, Rishton tumanining Avazboy qishlog’ida tug’ilgan. ToshDUning jurnalistika fakultetini tamomlagan (1990). «Munojot» (1990), «Oydinbuloq» (1995) kabi kitoblari nashr etilgan. So’nggi yillarda uning «Boqiy darbadar» romani va bir qator yangi hikoyalari kitobxonlar va adabiyotshunoslar tomonidan katta qiziqish bilan kutib olindi. Yozuvchining ayrim asarlari mamlakat va xalqaro adabiy tanlovlarda taqdirlangan. Javoharla’l Neruning «Hindiston» kitobining «Bobur» qismini, Dino Butstsati, Ryunoske Akutagava, Umar Sayfiddin kabilarning asarlarini o’zbek tiliga tarjima qilgan.

lkan o’zgarishlar pallasiga kirib borayotgani sezilib turadigan, muhtasham mumtoz adabiyotimizning zilol buloqlaridan suv ichgan va avlodlarining har biri alohida hayotbaxsh to’lqin paydo qilgan adabiyotimiz haqida gap ketganida, asarlardan ham ko’ra ko’proq ijod jarayoni haqida o’ylab qolaman.

Donishmandlar aytadilarki, olamda faqat his qilinadigan narsalar bor. Ularni aql qamrab ololmaydi. Aql uchun ikki karra ikki hamisha to’rt. Adabiyot mana shu his qilinadigan mazmunni boyitib, aqlga ro’para qilish bilan shug’ullanadi.

Gap mana shunda-da. Bir odam umrining oxirida aytdiki,men cho’ldan o’tib keldim. Butun yo’lim yaydoq dasht ekan, dedi. Na bir yerida tin olibman, na bir yerida soya ko’ribman. Na to’xtabman, na uxlabman. Ha, endi, Qizilqumdan Qoraqumga qarab yo’lga chiqibdi-da, deymizmi yoki yashab o’tgan umri haqida gapirayotganini bilib olamizmi? U sho’ring qurg’ur “hayotim mobaynida bir marta quvnamabman” deb iztirob chekayotganini va u Iztirob aynan hozirgi holatiga tegishli ekanini mulohaza qilsak-chi? Har holda ancha-muncha yil yashab qo’ygan mardum bir marta bo’lsin quvnamabman desa birov ishonarmidi? Lekin holati muhim – umrimdagi qilgan ishlarim meni quvnatadigan emas, deyapti.

Adabiyot hislar orqali aqlga xitob qiladigan kuch. Aql sarhisobni sevadi. U to’g’ri gapnigina oladi. Aqlni quvvatlantirish uchun his paydo qilish kerak.

Misol uchun, bir otaning bolasi kech qoldi deylik. Aqli aytadiki, hali yosh, o’yinqaroqlik qilib bir oz hayallagandir, xavotir olmay xotirjam yotaqol. His esa uni shom qorong’isida ko’chaga chiqib bolasi keladigan yo’lga ko’zi to’rt bo’lib intizor qarashga undaydi. Yoki bir yigit bir qizga ko’ngil berdi, deylik. Aql aytadiki, sen chiroyini yoqtirding, u chiroy tez orada gul misoli so’ladi. His aytadiki, undan o’zgasini ham, usiz yashashni ham istamayman.

Xayol ro’y bergan-bermagani noma’lum bir voqeani xuddi ro’y bergan kabi, aniq manzaraga aylantirdi. Bolasini kutayotgan otaning yuzidagi xavotirni, boshini egib o’ylanib qolishini va shu o’y aro kimlardir yurgan ko’chaga javdirab,o’g’lining bo’y-bastini izlayotganigacha ko’ryapmiz. Bunday quvvat faqat inson bolasigagina xosdir, shu xayolot va tasavvur quvvati olamdagi hech bir jonzotga ato etilmagan. Ijod nimaligiga shu nuqtadan turib qaramasak, mohiyatiga kirib borish mushkul bo’ladi. Ha, xayol – hali ro’y bermagan hodisani aqlda jonlantirib ko’rish degani. Dunyodagi yuzlab iste’dod egalari mana shu quvvat bois kishilarda sharaf,shon, g’urur, achinish, o’ksinish, hamdardlik, sevgi va nafrat kabi hislarni paydo qiladigan mahsullar yaratish bilan band. Ya’ni, yuqoridagi misolda ko’rinib turganiday, ota o’z bolasiga bo’lgan mehri yoki oshiq yoriga beg’araz sevgisi uchun ham sharafga sazovor.

Bir ma’noni quvvatlantirish uchun boshqa ma’no ostiga joylash san’ati hisoblangan mazkur usul mumtoz adabiyotimizda asrlar osha bor-bo’yi bilan namoyon. “Dunyo yasanib jilva qilib oldimga keldi, Borg’il nari deb ketiga bir shattalab o’tdim”, deydi Mashrab. Ya’ni, dunyo chalg’ituvchidir. Undagi bog’-rog’lar, daryolar, uylar, hashamlar chalg’ituvchi. Odam maqsadini unutib, hoyu havasga chulg’anish xavfi bor. O’shan-chun ham Mashrab bobo dunyoni yo’ldan uradigan nozaninga o’xshatyapti. U shunchaki kela qolmadi, yo’ldan uraqolay deb yasandi, jilva qilib keldi. Bobo aytdiki “Borg’il nari – sening kimligingni yaxshi bilaman”.

Jon qichqirodur qo’y deb, xanjarin olo keldi…

Bu yerda ko’zga ko’rinmas maqsad turibdi-ku? U jilva qilib chalg’itsa, maqsadni ko’zdan yo’qotadi. Shu sabab ham “Borg’il nari” deyildi.

Nega?
Chunki, vazifa bor.

* * *

Adabiyotimiz uzoq yillar mobaynida mana shu vazifani qoyilmaqom qilib uddalab keldi, ko’ngil iztiroblarini g’oyat inja va nozik san’at sifatida, ajoyib jilvalar tarzida shuurlarimizga taqdim qildi. Masalan, insoniyat ma’naviyatining mangu timsollari orasida qush obrazi ko’p uchraydi. Qushning qismatini, harakatlanishi va parvozini Tangri oson va qulay qilib belgilagan. Lekin uning parvozini ko’rib xulosa chiqaradigan – biz. Qush parvozi oddiy hodisa, inson bolasi u hodisaga ma’ni yuklaganida esa, yemish istab uchgan oddiy qushdan boshqa narsaga allaqachon aylanib bo’ladi. “Saf-saf uchgan qushlarim qani” degan misrani o’qiganimizda qushlar tasviri emas, ayriliqlardan ozurda bir kishining armon va o’kinchi ongimizga sizib kiradi va saf-saf, qaylargadir sira qaytmas bo’lib uchib ketgan yaqinlar (yoki ulug’lar) yodi esga keladi.

Xuddi shunday, saf-saf ketganlarning yodi uyur-uyur bo’lib qaytib ham kela oladi:

Qaydan kelayotir uyur-uyur g’am…

Bahorning shamol dolg’alangan tonglarida yomg’ir bulutlari mana shunday to’planadi. Birining ustiga biri mingashib, zichlashib, ko’kni egallay boshlaydi. Qalb manzarasi ham shu tarz chizilsa ne ajab?

Bir necha so’zning ritmik tartiblangan ko’rinishi shuncha tuyg’u va fikr uyg’otyapti. “Hovuzda Xudoyimning aksini ko’rgandayman, Bulutlar va baliqlar raqsini ko’rgandayman…” degan misra uyg’otishi mumkin bo’lgan tuyg’ular ham juda xilma-xil va so’ngsizdir. O’qiganimiz zahoti sokin-osoyishta suv va hovuz qirg’og’ida o’sgan turli nabotot ko’z oldimizga keladi. Suv betida quyosh nuri jilvalanmoqda. Silliq sathdan uzun oyoqli bir o’rgimchak shitob ketib bormoqda. Shu ketib borish ham qaysidir ma’nolarga ishora qilishi mumkinmi? Turli-tuman o’sgan o’tlar orasida “kichkina” hayot barq uryapti. Manzara shu. Bularning birontasini shoir so’zga joylamagan. U bor yo’g’i “Hovuzda…” dedi, xolos. Hammasi tasavvurimizda uyg’onib, ong ustiga qalqib chiqmoqda. Ong ostida nelar bor? Tuproq orasidan o’tlarning ochilib qolgan ingichka, oqish ipsimon tomirlarini ham ko’ra olamiz. Bahorda bu yerda hayot jo’shadi, kuzda o’t-o’lan urug’larini sochib yuboradi va shu bilan ularning efemer hayoti nihoyasiga yetadi. Abadiyat insonlar uchundir. Nabotot va hayvonot dunyosi uchun shundan boshqa hayot yo’q. Bori jonliq mana shu yerning o’zidayoq yo’qlikka qarab ketmoqda. O’tlarning mitti sarg’imtir urug’lari suv betida ohista chayqaladi. Tuproq usti ham urug’ bilan to’la. Yetarlimi? Yo’q. Shuncha manzara tasavvurda hosil bo’ldi va aqlga ro’para qilindi, u endi sarhisob istayapti. Ongning bir burchagida yilt etib so’ngan azaliy hikmat kabi, o’sha mo»jizalar ortida turgan qudrat tasavvuri ham bir lahza yilt etdi. Shuur ilg’adi, ammo aql ilg’ab ololmadi. “Ko’rqinchli bir tush ko’rdim, Uyg’onib ketdim. Eslashga urindim, Eslay olmadim” deydi yana bir iste’dod. “Hovuzda Xudoyimning,Aksini ko’rgandayman…” deb takrorlaydi shoir. Bular ham yuza ma’nolardir. Chuqurroq ma’nolar aynan shu manzara uyg’otgan hislarning, shuurda hosil qilgan akslanishlarining rang-barangligida, ismlarida va ta’rifida, ya’ni bizda, o’zimizda. Bizlarda uyg’ongan his va tuyg’ular ijodkorning ayni shu tashbehni qo’llaganidagi tuyg’usidan ortiqmi, kammi?

Mana shu jarayonning hammasi she’riyatimizdan nasrimizga sizib kirayotgan poetik tamoyillarga aloqadordir. Yashil yaproqda titrab turgan shaffof tomchi uyg’otadigan barcha narsa his-tuyg’udan iborat. Vaholanki, aql uning fotosintez jarayoni uchun zarur xlorofill moddasi tufayli yashil tusga ega ekanini, karbonat angidriddan nafas olishini va kislorod chiqarishini, unda titrab turgan tomchi aslida ikkita vodorod va bitta kislorod atomining g’ayrioddiy qudrat ila birlashuvidan iboratligini hamda o’simlik hujayralari ichida sodir bo’layotgan boshqa turli-tuman jarayonlarning barini ko’z oldimizga keltirib qo’ysa-da, u hosil qiladigan ma’no adabiyot hosil qiladigan ma’nodan anchayin zaifdir. Uni qay yo’sin ta’rif qilish va shakl belgilash keyinchalik yuz beradigan holat.

Tegrasidagi voqea-hodisalardan hissiy umumlashma va xulosa chiqara oladiganlarning bari badiiy tafakkurli kishilardir. Navoiyning “Muhokamatul-lug’atayn”i, Arastuning “Poetika”si bejiz yozildimi? O’n to’qqizinchi asrga kelib Yevropada nasr va romanchilikning rivojlanishi tufayli adabiyot nasr va nazm degan ikki bo’lakka ajralib ketdi. Qilni qirq yorar olimlar asos va isbot ham topaqoldilar. Vaholanki, boya biz nigoh tashlagan yashil yaproqdan uzilib tushgan tomchi uyg’otgan tuyg’ular bilan butun boshli roman uyg’otgan tuyg’u nisbati teppa-teng bo’lishi mumkin. Bu fikrimda roman mohiyati tomchi uyg’otgan fikr mohiyatidan kam ham, ko’p ham emas.

Tangri taolo hammaga ehtiyojiga yarasha ne’mat beradi. Yer tublarida o’rmalaydigan bir qurt uchun ko’zning nima keragi bor? Biz nihoyatda e’zozlaydigan mana shu ko’rish ne’mati unga berilganida ham yer ostida nimani ko’ra olardi? Voqealarga poetik idrok bilan qarovchilar dunyodan o’tib bormoqdalar va hayotlaridan rozidirlar. Poetik idrok bilan qaray olmaydiganlar ham shu taqdirni boshdan kechirmoqdalar va ular ham hayotlaridan rozi. “Men ko’rganni sen ham ko’rsayding” deganida Xayyom tamomila haq edi, biroq uni ko’rmagan ham o’zicha haq. Voqealar qarshisida qalbi yaproqday dir-dir titraydigan kishilar uchun o’sha qo’rquvi nisbatida bir ajr bor. Qalbi toshlar uchun yana bir ajr bor, u kishining qalbi qattiq bo’lishidan Tangri ko’zlagan bir iroda borligi ham haqiqatdir. Xuddi shunday, bizlar ularni goho g’ofillikda va gumrohlikda ayblay olmaymiz. Chunki kimningdir zehni tez va aqli o’tkir, kimningdir zehni va aqli ham sust. Matematikadan bexabar odamga butun olam tortishish qonunini tushuntiramizmi-yo’qmi? Poetik idrok shundan ham xulosa chiqaradi va o’ziga razm soladi – u o’zidan boshqani malomat ham qila olmaydi. Shu sababdan ham, mutlaq ehtiromga sazovor bo’lgan yana bir iste’dod kutilmaganda “Bir qarasam, endigina tug’ilganman…” degan ajoyib she’riniyaratadi.

Lekin:

Qaydan kelayotir uyur-uyur g’am…

Darhaqiqat, qani, qayda makon va zamon? Bu yerda faqat iztirob chekayotgan qalb mavjud. Iztirob bulutlari ustma-ust, uyur-uyur, oralarida chaqmoqlari bilan keladi. Balki yomg’irlari ham bordir? Kim uni bulut deb aytdi? Kim uni chaqmoq yoki yomg’ir dedi? Sovuq shabada chang isi bilan epkin uradi. Hozir yomg’ir yog’sa ajabmas. Ko’z yetmas makonda yastanib yotgan o’t-o’lan chayqaladi. Shitirlaydi, nola qiladi. Juda yuksaklarda, Lavhul Mahfuzda yetilib kelayotgan qismat to’foni ostida bitta inson bolasi bir dona chechakni yerga ko’mdi. Kim uni chechak deb aytdi?

Lekin aynan shu chaqmoq shiddatliroq, shu yomg’ir hayotbaxshroq. Chaqmoq urib yondirgan daraxt o’rnida boshqa daraxt bitaveradi. Qalb chaqmog’i kuchliroq, u hislarni va taassurotlarni, fikr va xulosalarni yondiradi. Goho chaqmoq urgan joyda tilla yombi paydo bo’lishining sababi ham shunga o’xshaydi.

Asal ta’mini tatib ko’rgan odam qaytib shakar yermidi? Ijodning ilg’anmas lazzatini bir bora his qilgan odam ham shunday. Asarlar tevarakda yashirinib yotadi. Istagan joydan ko’rinish berishi mumkin bo’lgan g’alati narsa u. Sevgan insonimizning yuziga tushgan yangi ajinda, barg yoki yerda yotgan bitta xazon yaprog’i ostida ham bir qancha asar bor. Odam nigohi uni ilg’aganida u tabiiyki hali asar emas,tuyg’udir. Ko’zdanu quloqdan, sezgidan shuurga kirib, tuyg’u hosil qiladi va ba’zan so’zga, ba’zan esa musiqaga aylanadi. So’z boyligi va so’zlar hosil qiladigan turli ma’nolardan xabardorlik mana shu yerda ish beradi. Hosil qilingan so’zlar qatida o’sha musiqani va tuyg’uni tanib turasiz. Yana bir ustoz adibimizning “Ko’ngil ozodadur” degan qissasidagi timsollar esga keladi. Gulxaniy deya o’ziga-o’zi nom bergan u san’atkor yoqayotgan gulxan qay gulxan edi, ne uchun yoqilmish edi? Isinib olish uchunmi yoki taom pishirish uchunmi? “Uzoqlarda bir olov ko’ryapman, – degan sas keladi tarix zulmatlari aro bizgacha yetib kelgan bir katim nur qanotida. – Borib, cho’g’ olib kelaqolay”. Mavlono yoqqan gulxan bilan mana shu tarixiy hikmat parchasida bahs etilgan olov mutlaqo boshqa-boshqa tabiatga ega bo’lsa-da, adabiy mohiyatida bir-biriga o’xshash g’oyalar yotibdi. Mumtoz adabiyot deb atalgan muhtasham xazinada mana shunday misollar benihoya ko’p, ammo, gap boshqa tomonda:endi-chi, qayda u, najot yolqini?

Tevarakdagi asarlar uchqunlanib, yilt-yilt etib turli-turli ko’rinish beraveradi. Ma’nolar ham shunday. Ongda uchqun hosil qilgan holida u asar to’lig’icha, bor-bo’yicha his qilinadi. To’liq matn ham yildirim tezligida qalqib ko’ringanday bo’ladi. Ko’pincha o’sha asar izlanadi. Unga so’zdan libos kiydirish mashaqqati keyinroq keladi. Biroq u – ilg’angan asar. Ilg’anganu unutilganlari yozilganlaridan chandon ko’p. O’nta asari bor odamning yozilmagan, yoki ilg’aganu unutgan yuzlab asari bor. Yozilganining orasida aytilmagani yana qancha. Ko’pchilik iste’dodlar o’zini asariga yashiradi. Mazmunlar ham tabiatda shunday yashirindir. Mevaning mazasi shakliga emas, vujudiga yashiringani kabi. Ba’zan shu darajada yashiradiki, parchalarga bo’lib yuboradi. Ko’pincha asarlarda iste’dodning parchalarini ko’rasiz. Ijoddagi “butunlik” – juda kam uchraydigan iste’doddan darak.

Yoshu qari har kuni taomlanishga muhtoj bo’lgani kabi, qalb ham o’ziga ozuqa istashi tayin. Bir malakni sevib qolgan o’smir qalbida hissiy olov kuchayib ketgani uchun dunyo ishlariga qaramay qo’yadi. Hatto ovqat yemay qo’yadi. Chunki o’sha qiz timsolida o’zining qalbi uchun yetmayotgan, ammo shoyon istayotgani bir nimani ko’radi. “Axir, Layli juda xunuk bir qiz ekan-ku”, dedilar. “Unga mening ko’zim bilan qaranglar” deganida Majnun ming karra haq edi. Qolganlarning qalbida o’sha olov bo’lmagani uchun Majnun ustidan kulganlar ham yetarlicha topilaveradi.

Turli kishilar turli yumushlar bilan ovora. Biri imorat quradi, biri sharbat sotadi, biri askar. Kishilarning bajarayotgan ishlari turli-tuman, tevaragidagi davrasi ham shunga xos ravishda turlicha, tabiiyki, o’ylari, dunyoqarashlari ham har xil. Usta imoratini, sharbatchi sharbatini, askar xizmatini o’ylaydi, shu tufayli rizqim yetib turibdi, deydi.

Lekin o’sha ustaningu sharbatchining qalbida bu yorug’ olamdan kattaroq yana bir olam bor. U o’ziga qiymat berilishini istaydi. Masalan, bir kishi ajoyib qo’shiqni eshitib qoladiyu qayta-qayta tinglayveradi. “Ichimdagi gaplarni aytibdi-ya”, deydi ta’sirlanib. Aslida u gap ustaning ichida avvaldan bor edi, ifoda eta olmay qiynalardi, endi esa o’sha tuyg’uning tashqaridagi aksini ko’rib qoldi. Ichidagi ma’no esa tashqariga chiqishni istayotgan edi. Minglab kishilar ma’no tashiydilar, ularning qadru qiymati ham aynan o’sha ma’nolarga ko’ra belgilanadi. Boyliklar, hashamlar dardida umr o’tkazgan kishi bir kun qarasaki, u hashamlarning pashsha qanotichalik ahamiyati qolmabdi. Shirin taom yey desa jismi rad qilibdi, go’zal joylarga boray desa – mingan oti, ya’ni vujudi ilvirab qolibdi. Shu asnoda bor-yo’q sarvati – umri mobaynida to’plagan mazmunlar ekani aqliga yetib kelgani holda, endi qo’lidan nima ham kelardi? Choyxonada qiyqirib bazm qilayotgan va boshqalarning ustidan kulayotgan besh-oltita kishining holiga boqing. U bazmu jamshiddan nima ma’no oldigu nima mazmun bilan boyidik?

Mana shunga o’xshash minglab holatlarning hosilasi o’laroq dunyoga kelgan abadiyat fanidir adabiyot. Besh-oltita qiziqarli voqeani to’plangan olomonga hikoya qilib beradigan yoki bir go’zalning qosh-ko’zini maqtaydigan bo’lar-bo’lmas o’rtakash emas u. Adabiyot – aynan umrlar mazmuni va ma’nosi haqidagi fandir.

Bironta fan o’zi bergan mahsullarini mangulik sari olib ketishga qodir emas. Matematika, ilmi nujum, tib – hammasi dunyo fanidir. Odam dunyoga kelib ketar ekan, borliqlarning o’zi kabi sovurilib ketayotganini ko’rgach, olib ketadigan narsasi faqatgina mazmun va ma’no ekanini tushunib yetganidan so’nggina adabiyot unga o’zining haqiqiy yuzini ochadi. Ba’zilarga avvalroq ochgani uchun ham ular o’zgacharoq hayot kechiradilar. Bu holat ularga foyda keltiradimi-yo’qmi? Zohirga boquvchilar yana xato qiladilar: mazmunlar va ma’nolar dunyosiga intilishni telbalik, xilvatnishinlik yoki kibru havo deb o’ylaydilar.

Adabiyot abadiyatga daxldorligi uchun ham goho aniq fanlardan ortroqqa surilib qolganga o’xshaydi. Lekin vaqti kelgach, aniq fanlar ortga surilib, adabiyot oldga chiqishi shubhasizdir.

* * *

Adabiyotimizda keyingi yuz yil ichida ro’y bergan ulkan hodisalarning bari aslida ilg’ar-ilg’anmas yetilib kelgan turli-tuman, biroq, bir-biriga chambarchas bog’liq jarayon ekanini, ma’naviy idrokning yuksalishi tarixiy zarurat holida yuzaga chiqayotganini ko’rmoqdamiz. Iste’dodlar o’z-o’zicha, pala-partish dunyoga kelaveradi deb kim aytibdi? Parchalanib ketayotgan turkiy dunyo aro Mashrab bejiz paydo bo’ldimikin? Istilo vaqtida ingranayotgan el uchun jonlarini bilaturib fido qilgan Qodiriy, Cho’lpon-chi? Oybek, G’afur G’ulom, Mirtemir, Shayxzoda fenomenlari-chi? Yanada davom etaversak, mustamlaka zulmi kuchayavergani va el zulumotga g’arq bo’lavergani sayin iste’dodlar ortavergani-chi? Ko’ryapsizmi, bir ulug’ adib boshqa o’nlab adiblarni paydo qilyapti. U adib asarlaridagi san’atni ilg’ab olgan yoshroq ijodkorlar yanada yangiroq va teranroq ma’nolarni yaratmoqdalar. Zulm qanchalar kuchaysa, shunchalar kuchli milliy asarlar yaratilyapti. El imperiyachilik balosiga tamomila g’arq bo’lib, u imperiya dunyoning yarmini egallab olayotgan va qudratga to’lgan mahalida to’satdan yonma-yon ikki yulduz porlayapti, biri “O’zbegim” she’ri bilan, ikkinchisi “O’zbekiston – Vatanim manim” she’ri bilan. Bir mahallar mazlum cho’pon dardini quduqqa aytgan bo’lsa, asrlar o’tib o’sha cho’pon o’z dardini tarlon otga to’kib solyapti… Bu kishilar yaratgan asarlar yana o’nlab iste’dodlarga yo’l ochgandirki, ular soyasida saf-saf bo’lib yana boshqa avlodlar kirib keldi. Tarixiy zaruratlar mana shu yerda yaqqol ko’rinmayaptimi? U saflar aro yelkama-yelka turgan iste’dodlarni ko’rmadikmi, asarlarini qo’lma-qo’l o’qimadikmi?

Bu o’ylar faylasufona tuyulsa-da, aslida falsafa ham mantiqqa bo’ysundirilgan va axloq qonuniyatlarining izmiga solingan badiiyat bo’lsa kerak deb o’ylab qolaman. Hissiy neki bor, bari adabiydir. Shunda adabiyotning hayotimizda naqadar keng o’rin tutishini ko’ra boshlaymiz. Zavq, hayrat, o’ksinish, qayg’u, g’ussa, orom, sevgi, nafrat, yozg’irish, armon, orzu… tevarakdagi voqea-hodisalarning bari shu kabi hislarga aylanib, shuurda aks etadi. Narsalarning mohiyatlari shuurda o’zgarib akslanishi haqida gapirdik-ku? Voqea-hodisalar hissiy idrokka aylanmasa, qiymatini yo’qotadi va unutiladi. Ya’ni, asarning ilk tamali hissiy idrok ekani va o’zi ham ana shunday idrok uyg’ota oladigan mahsul ekani avvaldan ma’lum.

“Bir faylasuf bu ma’naviyatni inkor qilardi. Bir kuni kasalga chalinib, qo’l-oyoqdan qoldi, — deydi Rumiy. — Nihoyat, ruhoniy bir hakim uni yo’qladi va «Nima istaysan?» deb so’radi. Faylasuf «Sog’lik», deb javob berdi. Ruhoniy hakim esa «Sog’likning shaklini, vasflarini tushuntirki, men topib keltiray» dedi. Faylasuf «Uning xususiyati, shaklu shamoyili yo’q» degach, hakim «Modomiki, xususiyatsiz bir narsa ekan, qanday qilib uni talab qilasan? Yaxshisi, sen uni menga tushuntir, nima o’zi sog’lik?» deb qistadi. Kasal shunday javob berdi: «Bilganim shuki, sog’lik kelishi bilan quvvatga kiraman, to’lishaman, rangim xam qizarib, o’zim yosh va nash’ali bo’laman». Hakimning «Men sendan sog’likning o’zini, zotini so’rayapman» degan xitobiga u: «Bilmayman, u xususiyatsiz», dedi.

Haqiqatan ham biz atagan va o’rgangan narsalarimizning ko’pi shunga o’xshaydi. Yo’qsa, hayotning ma’nisi
o’ta jo’nlashgan bo’lardi. Hamma narsa ongimizga xitob qilib turadi. Ularning bari xususiyatsiz, qachonki bizlar qiymat berganimizdagina xususiyat kasb etadi, ya’ni ma’noga aylanadi. Saf-saf uchib ketayotgan qushlarni oddiygina qushlar, uyur-uyur kelayotgan g’amni shunchaki qora bulutlar deb qo’yaqolsak bo’lmasmidi?

Yuqorida misol qilib keltirganim inja va go’zal misralarni, kuzatishlarni yana ko’plab shoirlar ijodidan topa olamiz. Lekin gap zamonaviy adabiyotdagi, to’g’rirog’i, zamonaviy nasrdagi yangi to’lqin haqida ketmoqda. G’oyat xususiy bo’lsa-da, o’z holimizcha qilgan kashfiyotlarimizga to’la mana shunday xulosalarni nasr haqida ham ayta olamizmi?

Misol uchun, Ulug’bek Hamdamning “Bir piyola suv”hikoyasi “Menga vazifa yuklangan edi…” deb boshlanadi. Makon noaniq. U yerda biz bilgan manzaralar mavhumroq. Tushga o’xshagan bir joy. Yozuvchi u yerda oyoq ostida o’ralashgan barg yoki non kavshab o’tirgan bolakay, uning ismi falonchi, falonchining o’g’li demaydi. Vazifa yuklangan edi, tamom-vassalom. O’sha vazifa sabab yo’lga chiqildi. Qahramon faqat vazifaning juda muhim ekanini biladi. Yo’qsa, aytilarmidi? Yo’qsa,ot-arava berib, boradigan joyi-manzili tayinlanarmidi? Xullaski, vazifali bir shaxs, va qilar ishi – o’sha vazifani ado etishdan boshqa narsa emas. Qaydan yo’lga chiqdi? Noma’lum. Bola-chaqasi bormidi, bo’lsa nechta edi, kuzatib qo’yishdimi, ota-onasi qani, bular ham noma’lum, chunki asosiy gap — vazifada. Shu sabab ham hikoya shunday boshlanyapti: “Menga vazifa yuklatilgan edi…”

Xullas, gap Vazifa haqida ketmoqda.

Mahdudlik davridan keyingi vaqt ichida paydo bo’lgan ayrim parcha-purchalar aslida “och qorin-to’q qorin” qayg’usidan boshqa narsa emasligini taassuf bilan tan olish kerak. Ya’ni, qorin to’ydi, endi bemalol yonboshlab, kitob o’qisa ham bo’laveradi. Och qorin – jon qayg’usi. Ammo yurak-chi, yurak? Kun o’tdi, qorin to’ydi, yurak qoniqmayapti-ku? U sarhisob qilishni istaydi. “Yulduzlar uchgan shu bepoyon osmon ostida, sonsiz-sanoqsiz turli-tuman kishilar orasida mening qadru qiymatim nima”, deganday savollar azaldan keladi. Qornim to’ydi, uyqum keldi. Lekin, ruhim uyg’oq-ku? U juda ko’p narsalarni istaydi va eng asosiysi, o’ziga qiymat berilishini xohlaydi. Qorni to’q ham shunga muhtoj, qorni och ham. Mening “Ozod” romanimda behi detali bor. Minglab behilar orasida shu behi aziz. Chunki u behini marhum ota o’tqazib ketgan. Bundan behining o’zi bexabar, boshqalar uchun ham qadru qimmati yo’q. Faqat, o’sha otaning farzandlari uchun aziz. Shunga o’xshash, narsa va hodisalarni aziz deb bilgan ham, bilmagan ham umr kechiryapti va ikkovi ham hayotidan rozi. Qiymatni xudo beradi. Lekin, vijdon ham qiymat beradi.Hayotingdan roziliging bor, rozi emasliging bor. Ikki kishi suv talashib rosa janjallashdi. Vaholanki, ariq qurib bo’lgan edi. Shular suvga ega chiqsagina janjali qiymat kasb etadi. Ega chiqmasa qiymatsiz. Yo’q ariqning yo’q suvi uchunjanjallashish aqldanmi? Voqealar aqlga xitob qiladi, lekin ular ko’lamni aks ettirolmaydi. Bir odam sevindi deylik. “Falonchini ko’rdik, xursand edi” deyiladi. Vaholanki, u sevinch bu sevinchga o’xshamaydi-ku? Uning bu holatini“sevindi” degan so’z to’la aks ettira olarmidi? Balki, minglab so’zlar aks ettira olmas. Lekin, majoz aks ettiradi. Qay tarzda? Taom topib olgan ochning, pul topib olgan gadoyning, izlaganini topgan kishining holatiga birday “sevindi” deyilaversa-da, bularning orasida juda katta farqni ko’ryapmiz. Taom topgan ochning sevinchida taom mazasi, chaynash zavqi, to’qlik lazzati bor. Pul topgan gadoyning sevinchida kiyim-kechak, boshpana, yemak, rohat va yana allaqancha narsalar bor. Va hokazo. “Birov yorini ko’rib sevindi” degan gap qanchalar jo’n. U hech nimani ifoda qilmaydi. Yeydimi, ichadimi, yopinadimi? Vaholanki, yorni ko’rib (go’zalligini anglab) sevinish – sevinchlarning eng yuksagi. Yor hech nima bermaydi, uning borligiga seviniladi, chiroyiga, zavqiga mahliyo bo’linadi va asir tushiladi. Shu sabab ham u “zolim” deb ta’riflanadi.

Darhaqiqat, vazifa berilgan edi. Asar qahramoni uvazifani bajarish uchun yo’lga ham chiqqan edi.

Hammaning bir vazifasi bor. Yukchi yukini eltib berishi kerak, suvchi suvini. Bulutlar bag’irlaridagi dengizni bir yerga avaylab yog’dirish uchun suzib bormoqdalar. Gap tamal vazifa haqida ketayotibdi, bir yilning bir kunida, imi-jimida bajarib qo’yiladigan ish haqida emas. Tamal vazifaga odamning umri sarflanadi. Shundayam yo bajara oladi, yo yo’q. Shu nuqtai nazardan qarasak, u vazifa anchayin boshqa narsa ekan. Iya, unda ot-arava ham, suv ham boshqa-ku? Ot-arava inson tanasi, suv – javhar, mo»jiza bo’lsa-chi? Sen shuni ufqqa eltib berishing kerak. Boshqa qilar ishing yo’q. Ufq – quyosh botadigan makon. Quyosh botgach, kun tamom bo’ladi va tun boshlanadi. Nihoyat, karvonsaroy namoyon bo’ldi. G’alati va chiroyli bir qiz qopqa oldida turibdi. “Tashna edik, suv yo’q edi…” deydi Yunus Emro. Ichkariga kirildi, suv ichildi, haq to’landi.

Tashqariga chiqilsa… shom! Biroq, qiz o’sha-o’sha,o’zgarmagan. Haq to’landi-ku? Vaqt o’tib ketibdi. Endi shomgacha ulgurib bo’lmaydi. Vazifa bajarilmay qolsa-chi?

(Shom qorong’usida o’g’lini intizor kutayotgan keksa otaham xayolda bir lahza jonlandimi?)

Qiz shaytonning naq o’zi emasmidi? Yoki dunyoi azalmidi? “Dunyo yasanib, jilva qilib, oldima keldi” deb bezovtalangan Mashrab ham shu g’alati karvonsaroyda bo’lsa ne ajab?

Jon qichqirodur qo’y deb, xanjarin olo keldi…

Ey birodar, biroz chidasayding, vazifangni bajarib ulgurarding. Vaholanki aravang to’la suv, zilol, jannat suvi edi. Sendan oldin yo’lga chiqqanlar ham senday edilar. Ketgan ketdi, ularni ko’rmading. Kimliklaridan va taqdirlaridan ham bexabarsan. Lekin, har holda kun tugadi, ular yo xushbaxtlikka erishganlardir, yoki erisha olmagan bebaxtlardan bo’lib, allaqachon ikki firqaga bo’linib ulgurishdi. Voqea tugadi, bo’lar ish bo’ldi. Karvonsaroydan chiqqaningda ko’rganlaring – qolganlar edi. Ha, lab ho’llash uchun bir tomchi suvga zor eding, ammo… chidasayding!

Nima edi u, ko’zalardagi zilol? Suvmidi? Bilimmidi? Imonmidi?

Davom etamiz. Demak, kimdir shu yukni olib borishingni juda istadi. Yuk bor ekan, demak, u yukni Yaratgan ham bor. Yukning nimaligini sendan farqli o’laroq, U yaxshi biladi. O’sha makonlarga yetkazib berganingdan keyin ham nimagadir ishlatiladiki, “olib bor”, deyildi. Ya’ni ibtidoda ham nimadir bor, intihoda ham. U “nimadir”ni o’rtada qahramongina va unga qo’shilib bizgina bilmaymiz, ammo taxmin qilamiz. Olib borgani uchun nimadir mukofot ham ko’zda tutildi, yo’qsa bu qadar uzoq yo’lga bu qadar mashaqqat bilan olib borilishi shartmidi?

Manzara oydinlashyaptimi? Demak, bu hikoyadagi dasht — dasht emas ekan-da? Balki, butun insoniyatning
yo’lidir? Axir, hammaga ham dunyoga kelganida bir vazifa yuklanadi. Shomga – o’limga yetguningcha shuni ehtiyotlab olib bor, deyiladi. (Balki javhardagi iste’doddir?) Ey voh, yo’lda chalg’iding, sen bilan birga qolganlar ham chalg’idi.

Men tilga olgan hikoyalar shu mavzuda. Hammasining qahramoni – o’zini izlayotgan, o’ziga qiymat berilishini istayotgan kishilardir.

…Tevaragimizdagi hamma narsa har xil ma’nolarga ishora qilib turibdi. Va, shu bilan birga, hamma narsa faqat bir tarafni – shomni (ya’ni, quyosh botayotgan tomonni) ko’rsatib turibdi.

Birovga maqsad shu deyilsa, u o’sha zahoti chalg’iydi. Har bir kishi yashashning oqibati o’lim ekanini biladi, aql shunday desa-da, odam ko’chaga chiqishi bilan buning barini unutadi. Ko’chadagi odamlar, qushlar, shabadalar, suvlar, hidlar, ranglarning bari “haqiqiy voqelik mana shu va u doimo atrofingda, o’zgarmasdir, asl sen o’zgaruvchisan, lazzat olaqol” deb vasvasa sola boshlaydi. Aqlning yetib kelgan hikmati xiralashib ketadi. Chunki u, tevaragi mana shunaqa rango-rang qilib o’ralmagan juda uzoqdagi bir joyni ko’rgan edi. Olib borilishi zarur bo’lgan zilol o’sha makon uchun kerak edi. Dunyo dashtida bir sen emassan-ku, yana minglab odamlarni ko’rding. U zilolni sendan boshqa kimdir ham olib borishi mumkin edi. Shunga qaraganda, uni Sen olib borishing muhim, gap shunda. O’sha zilol narsaning borligi uchun ham ahamiyating juda katta. Yo’qsa dashtdagi qum zarrasidan, o’tdan yo qushdan qanchalar farqing bor?

Adabiyot o’tda yonmas, suvda cho’kmas inson ruhining manzaralarini aks ettira olmas ekan, adabiyot bo’larmidi?

Yana shunga o’xshash manzarani Rahimjon Rahmatning“Adashvoy” hikoyasida ko’ramiz.

Olomon uzra, havoda kezib yuradigan g’alati bir ruhiyat va u ruhiyat ta’siriga tushib qolgan zaif, ammo sodda va ishonuvchan odam holidan xabar beradi R. Rahmat. Hikoya qahramonining shaxsiyati shu qadar pokizaki, xuddi ko’zlarini pirpiratib, tegrasiga hayron-hayron boqayotgan ma’sum bolakayga o’xshaydi. Olomonning har gapiga ishonaveradi. Olomonda intellekt sezilmaydi, jamiyat ham ko’rinmaydi. Adashvoyning tegrasidagilar aynan miyalari “och qorin-to’q qorin” haqidagi o’ylar bilan band kishilar. Ular o’yin-kulgi qilishni istashadi. Adashvoyni cho’miltirishadi, orom ol deya qistashadi. Ruhiyati ma’lum ma’noda to’yintirilgan va o’z qarashlariga ega kishi bu o’rinda ularga o’z holicha qarshilik qilgan yoki hatto qo’rqqan ham bo’lardi. Adashvoy shu darajada mas’umki, nima desalar quloq qoqmay ado etadi, ergashadi, tevarakni chulg’ab kelayotgan qora tumanga xavotirlanib, hurkib boqadi va indamasdan o’sha tuman ichiga kirib ham ketadi.

Ulug’bekning “Bir piyola suv”idagi ot-arava mana shu yerdan o’tib borgan edi.

Yana sal diqqat qilsak, makoni va zamoni noma’lum bu hikoyalardan biroz narida, tasavvur olamida yozuvchi iste’dodi paydo qilgan ajab hududlarni – “Jinlar bazmi” hikoyasida tasvirga olingan g’alati makonni, “Onamning yurti” hikoyasidagi ko’zdan nihon go’zalliklarni, “Jajman”dagi qadimiy bozorni va “Qultoy” hikoyasidagi quroq olomonni ko’rsak ne tong?

Zilol suv olib ketayotganidan o’zi ham bexabar qahramon biroz o’ngga yursaydi, eski bir qishloqqa duch kelgan bo’lardi. U qishloq ahli ham yuqorida tilga olingan olomonga o’xshash. Bir kuni bir siniqchi ko’chalaridan “Ko’ngli singan kim bor” deb qichqirib o’tgan shu qishloq ahlining ruhiyati bilan “Adashvoy”ni va “Qultoy”ni solishtirib ko’ring-a! Ajab, tasvirdagi bunday o’xshashliklar qaydan hosil bo’lmoqda? Ruhiy tahlil ilmining bilimdonlari bu savolga yetarlicha javob topishlari tayin, albatta. Lekin gap san’at haqida, san’atga daxldor obrazlar va asarlar ustida ketmoqda.

Ya’ni, singan, kuygan, ezilgan, shahdu shiddati sezilmaydigan kishilar tasvirlangan mana shu badiiy asarlardagi kishilarninghammasi Imdodga, Ruhga, G’oyaga va goho Tazarruga zor ekanligining ishoralari emasmikin bu adabiy hodisalar, deya o’ylanib qolasiz kishi.

Yana, shu o’y ham keladi: “Ro’yo” (Ahmad A’zam), “G’ulomgardish”, “Onamning yurti” (X. Sultonov),“Parizod”
(Erkin A’zam), “Etakdagi kulba” (Nurilloh Muhammad Raufxon), “Qultoy” (Nazar Eshonqul), “Adashvoy” (Rahimjon Rahmat), “Bir piyola suv”, “Lola” (Ulug’bek Hamdam), “Puankare” (A. Yo’ldoshev)… asarlaridagi kishilar, qahramonlar personajlarning bari aslida, adib iste’dodi va tafakkuri ko’rsatib berishi shart bo’lgan Yo’lga zor va muhtojekanini ham payqash qiyin emas.

Lekin, xulosa chiqarishga ko’pam shoshilavermaylik.

Olam aylanmoqda, u bilan birga tafakkur olami ham charxpalak kabi bir maromda xalqlar, millatlar, kishilar va olomon bilan birga iste’dodlarni ham asta-sekin tongdan shomga qarab tortib ketmoqda. Men nasrda ma’lum bir zamon mobaynida ilg’or yozuvchilarning asarlarida ko’rinayotgan umumiy birlik, fikrlashdagi va obraz yaratishdagi hamohanglik masalasiga diqqat qaratmoqchiman, Karl Gustav Yung aytgan arxetip hodisasi rostdan ham ro’y beryaptimi deb qiziqib ko’ryapman. X. Sultonov, E. A’zamov, N. M. Raufxon, A. A’zam nisbatan katta avlodga mansub ijodkorlar, ular voyaga yetgan muhit (ijodiy tafakkurning balog’ati) keyingi avlod muhitidan ancha farq qiladi. Tabiiyki, umum maqsad yaxlit bo’lgani holda, xususiy mo’ljallar va hatto yo’llar ham turlicha bo’laqolsin. Har ikki avlod ijodida ayni ruh va tamoyilning namoyon bo’lishining biron-bir qonuniyati bormi?

Sovuqqonroq ohangda aytilgan arxetip kalimasi ichimizdagi shu o’ylarimizdan xiyol uzoq masofada turgani uchun, boshqacha aytaqolay: bir mahallar mashhur “Dunyoni go’zallik qutqaradi” kabi bir kalimaga ehtiyoj tuyayotgan kishilar olomoni yana bir shunaqa yo’lko’rsatkichga ehtiyoj tuyayotgan bo’lsa-chi? Ijtimoiy tebranishlar, tanazzullarning g’oyat keskin ziddiyatlari orasidan o’tib kelgan va tijoriy dunyo qarshisida o’zini ham mahsulot deya his etayotgan minglab kishilarga san’at yana bir ruhiy yo’lni ko’rsatishi kerakligini his qilishdan paydo bo’lmayaptimi bu asarlar? Axir, qorin to’ydi, lekin ruh och-ku? Jismning ozuqasi bo’lgani kabi, ruh ham ozuqaga muhtoj-ku?

Ya’ni, bir jihatdan qaraganda go’zallikning ham mezonlari o’zgarib, mahsulot ko’rinishiga o’tkazib yuborilgan shu olamda insonni qutqarib qoladigan nima bor?

Lekin, “bekorlarni aytibsiz” deyapti choyxonada yonboshlab yotgan, mana shu o’zgarishlardan xiyla bexabar bugunimizning bir kishisi. “Hissiyotdan nima naf? Mening his-tuyg’ularim bilan nima o’zgarardi? Ular g’oyatda shaxsiydir, siz menga osh-nondan, qurilish anjomlaridan, falon mahsulotni qayda arzonroq sotib olish mumkinligidan gapiring” deydi. “Yuksak ideallarga kelsak, bola-chaqamni, xudo xohlasa o’qitaman, o’zim ham ba’zan oldi-qochdi asarlarni o’qib miriqaman, anchagina hushyorman, xullas, tuppa-tuzuk, ziyoli bir odamga o’xshayman!Tagma’nolariga bir nimalar joylangan asarlarni o’qib, boshimni qotirib nima zaril?”

Ha, Inson bugungi kunda ruhan parchalanib, iste’molchiga, soliq to’lovchiga, mijozga va yana allaqancha narsalarga aylanib ketdi. Bugun adabiyot, mana shu g’oyatda maydalashgan insonga Insonligini ko’rsatish uchun majoz yo’liga o’tmoqda, xohishlar va istaklarning tubiga tushib bormoqda.

Shuning uchun ham “Barchamizga ayonki, XXI asr intellektual salohiyat, tafakkur va ma’naviyat asri sifatida insoniyat oldida yangi-yangi ufqlar ochish bilan birga, biz ilgari ko’rmagan, duch kelmagan keskin muammolarni ham keltirib chiqarmoqda. Bugungi murakkab va tahlikali zamonda yozuvchining bashariyatni ertangi kunini o’ylab, odamlarni ezgulikka, insof-diyonat, mehr-oqibat va bag’rikenglikka da’vat etishga qaratilgan haroratli so’zi har qachongidan ham muhim ahamiyat kasb etmoqda” deya, so’z ahliga qiymat berilmoqda, o’ziga qiymat izlayotgan ijod ahlining egilgan qaddi qo’tarib qo’yilmoqda.

Majozga o’tishning sababi shu. Ilgari ko’rilmagan keskin muammolarga duch kelgan bugunning yetuk aqlli
iste’molchisi har narsani allaqachon fikrlab ko’rib, xotimalab, xulosa ham chiqarib bo’ldi, endi san’atga “Bundan buyog’iga nima qilamiz” deya, ijtimoiy hiylalarni ko’raverib qattiqlashib ketgan nigohini ro’y-rost tikib turibdi. Og’irkarvon nasr mana shu sababdan ham tubga qarab bormoqda, har manzarada, voqeada “Sarhisob!” deya bong urmoqda.

Jamiyatdagi o’zgarishlar, inqirozlar va chayqalishlarning bari kishilarning hayotida aks etadi va zalvoriga, ko’lamiga qarab turli-tuman iztiroblarni, g’am va qayg’ularni, shodlik va quvonchlarni hosil qiladi. U iztirob va quvonchlar g’oyatda umumiydir. Yelib-yugurib boylik orttirishga umrini sarflayotgan odamning maqsadlari bor-yo’g’i vujudida bittagina hujayraning o’zgarib qolishi bilan badar ketishi mumkin. Gap inson qalbining tirikchilik tashvishlaridan bir muddat uzoqlashishi va yuksalishi haqida ketyapti. Qaydadir o’sha o’zgarish sezilar-sezilmas sodir bo’lmoqda. Inson qalbida ana shunday evrilishlarni sodir qilish xususiyatiga ega asarlar yozilayotganidan darak emasmi yuqorida tilga olib o’tilgan misollar? Quvonishga va g’ururlanishga ne hojat? Bizlar dunyo adabiyotiga hali mumtoz adabiyotimiz u yoqda tursin, she’riyatimizdagi va xalqimizning og’zaki ijodidagi timsollarning ma’nolarini ham yetkazib berolganimiz yo’q. Ertak va afsonalarimizdagi ulkan haqiqatlar o’z Oloviddinini kutib, yashirinib yotibdi. Allalarimizdagi, qo’shiqlarimizdagi mung-chi, chorlovlar, bo’zlovlar, musiqamizdagi jilvalar-chi? Har qishlog’imizning o’ziga xos tafakkur tarzi bor, u xazina aro hali olam ahli bexabar yuzlab timsollar yashirinib yotibdi. Ularni biz tushunamiz, lekin barcha uchun tushunarli, zamonaviy tarzda taqdim qila olishimiz lozim. Ular – juda eski va mangu ma’nolardir. Ana shu “tushunarli,zamonaviy tarzda taqdim qila olishimizning” birdan-bir yo’li – majozdir. Dunyo ahli bizning
madaniyatimizning, urf-odatlarimizning o’ziga xosliklarini anglamasligi mumkin, ammo majoz – hamma birday tushunadigan adabiy til. Quvontiradigan holat shuki, dunyoning ko’pchilik madaniyatlarining ahllari umrlari so’ngidagina anglab yetayotgan haqiqatlar bizning xalqimizning urf va odatlarida, og’zaki ijodida namoyonligida, ularni bolalikdanoq, ya’ni beshikdanoq bilib ulg’ayayotganimizda. Ya’ni, juda ulkan imkoniyatlarimiz bor. “Mening ilinjim ham, quvonchim ham shunda-da”, deydi Chingiz Aytmatov, o’lim sari yo’l olgan bolakay haqida iztirob bilan yozarkan va vaqti kelib, o’z qahramonining ortidan o’zi ham o’sha tarafga yo’l olarkan. “Mening dardim ham, iztirobim ham shunda-da!”

* * *

Xullaski, butun olam, unga qo’shilib biz ham bugun yangi estetik qiymatlargaehtiyoj tuymoqdamiz. O’tgan
asrning ko’pchilik estetik tamallari dunyoning o’zgarishi va yangilanishi bilan birga buzilib ketdi. Yevropa adabiyoti bugun yakkalangan va insoniy qadriyatlari zaiflashib ketgan jamiyatdagi yolg’izlik iztiroblaridan bahs etmoqda va istasa-istamasa, bozor qonunlariga moslashmoqda. Olomon tomosha talab qilmoqda! U olomonga shaffof oyna ortidagi yoqimtoy pushtirang maxluqcha, shisha idishdagi bashoratchi o’lik sakkizoyoq hamda mutlaq daxlsiz deb hisoblangan inson qalbiga tajovuz qilinayotgani uchun suitsid yo’lini tanlagan hassos yapon professori– bari birday tomoshabopdir! Mana shu taloto’pda insonga Insonligini anglatadigan toza va to’laqonli yangi Ruh g’oyatda zarurligi tobora anglashilmoqda. Yaratilayotgan turli-tuman asarlarning juda ko’pi mana shu ehtiyoj qarshisiga yetib kelib, millionlab kishilarning talablarini qondira olmayotgani uchun ham poygakroqda ikkilanib, muztar turib qolmoqda. Shu sababdan ham ba’zi izlanuvchan ulug’larimiz imdodni tarix qatlaridan izlab, uning hikmatlarini bugunning kishisiga yangi shaklda taqdim qilishga intildilar (Mirkarim Osim qissalarini, Odil Yoqubovning “Ulug’bek xazinasi”, Pirimqul Qodirovning “Bobur”, Muhammad Alining “Ulug’ saltanat” romanlarini (?) eslaylik). Ayrimlar esa o’sha tomoshatalab olomon ehtiyojini qondirish va idishga tashlanadigan sariq chaqaga ega chiqish ilinjida ovorayu sarson. Shu ulkan ehtiyojdan kelib chiqqan holda aytgan bo’lardimki, bugun yaratilayotgan asarlarga eng avvalo estetik yangilik nuqtai nazaridan qarashimiz va baholashimiz judayam shart bo’lib qoldi. Zamonaviy dunyoning kuchli shamollari ko’zlarga qum misoli tiqilib achishtirdi, kiyimlarni yulqilay boshladi. Shu g’alati dunyoda men kimman, sen kimsan? “Ey, otamning o’g’li…” deb murojaat qiladi biyobonda tafakkursiz olomon qarshisida qolib ketgan Homon, o’z akasi Muso alayhissalomga. Ne tongki, “Ey, otamning o’g’li” deb murojaat qilsa bo’ladigan biron kishining topilmagani g’alat. Ota o’g’illari turli hiylalarga to’lib-toshib ketgan mana shu olamda dovdirab yurar ekanlar, “Bolang qani?” deya
sassiz qichqirayotgan qadrdon uy ostonasida bo’m-bo’sh ko’chaga ilhaq termilib o’tirgan ota kimligini, qavmu qarindosh kimligini, el-yurt, millat, Vatan nimaligini, har bir insonga odam bolalari deb atalmish ulug’ sulola aro gapirish va orzu qilish qobiliyatiga ega ulug’ va mukarram zot ekanini ko’zining oldiga yaqqol olib kelib, ko’rsatib qo’yadigan bir san’atga ehtiyoj tuyilayotgani bor gap. Men yuqorida tilga olgan asarlar mana shu eslatishning ilk qadamlari, ilk urinishlar, yangicha estetik tafakkurning ilk kurtaklari. “Mening ilinjim ham, quvonchim ham shunda-da”, deb takrorlaydi Aytmatov, dunyoni tark etib ketarkan. Ha, hammamizning ilinjimiz ham, quvonchimiz ham shunda-da. Nazar Eshonqul “Qultoy”da juda uzoq tarix qatida qolib ketgan bir timsolni shundoq olib chiqib shuurimizga ro’para qilganida sevindikmi, hayratlandikmi? Darhaqiqat, ular juda ko’hna va azim ma’nolar edi. O’z xalqining qadim va mangu hikmatlariga murojaat qilish va uni zamonaviy adabiy tushunchalar yorug’ida qayta jilvalantirib ko’rsatish san’ati ulug’ adiblar ijodida yaqqol namoyon bo’lganini bilgan holda, yana ikkilanishlar girdobiga sho’ng’iymiz: u buyuklarning bari o’tgan asr falsafasining va estetikasining ilg’orlari edilar. Bugun yangi estetika, mezonlarining o’zgarishi haqida gap yuritmoqdamiz. Asarlar, g’oyalar, ishonchlar,umidlar… To’satdan lop etib ongimizda yana “Jamila” va “Oq kema” qalqib chiqadi: yuz yillardir o’zgarmagan, mashaqqatli hayot girdoblari aro muhabbat orzumandligi, Tangri taolo qalblarga joylagan yuksak tuyg’u tarannumi… Shoxdor Ona bug’u timsolidagi xalqning qayg’ulari va iztiroblari va u iztiroblarning yosh bolakay ko’nglidagi ajabtovur akslari… Yo’q, deyman, klassiklar sira eskirmaydi, unda bugunning yozuvchisi nima qilsin? Mana shu sabab ham Yo’l izlanayotgani ochiq-ravshan.

Aslida, so’qmoq juda ko’hna va qadimiy, ibtidosi ham, intihosi ham aniq, unda davom etishni istaganlar faqat izhori dil uchun yo’l izlayotganlari ayon. Mana shu sababdan ham bugunning nasrida uchta quvvatli tamoyil yaqqol ko’zga tashlanib turibdi va, aytish mumkinki, har uchala tamoyilning ham o’z iste’dodlari, o’z ustalari bor. Birinchisi, milliy ruhni, xalq ruhini milliy usullarda yanada rang-baranglashtirib taqdim etish, ikkinchisi – xalq shuurida uzoq yillar yashab kelayotgan o’lmas timsollarni olam ahliga namoyon qilish va uchinchisi – butun dunyo adabiy tafakkurida ro’y berayotgan, ammo bizning adabiyotimiz uchun yangi hisoblangan shakllarni olib kirib, o’z ruhimiz bilan to’ldirishdan iborat. Menimcha,har uchala tamoyilning ham o’z o’rni, o’z o’quvchisi bor.

Xavotirga esa o’rin yo’q emas. Bu – ommaviy adabiyotdegan yuhoning san’atni yemirib yuborishidir. Masalan, Yevropada «o’rta iste’molchi”ga mo’ljallangan asar yaratish amaliyoti ko’p yillar avval ishlab chiqilgan. Auditoriya yigirma besh yoshgacha bo’lgan erkak-ayollar va yigirma beshdan oshgan erkak-ayollarga bo’lingan. Asar yozilishidan avval auditoriya tanlab olinishi kerak. O’quvchi(mijoz)ning mana shu to’rt kategoriyasiga birday “yoqadigan” asar mukammal hisoblanadi. Asar syujeti ham ma’lum reja asosida quriladi, ya’ni: intriga,yaxshilik va yomonlik kurashi hamda baxtli xotima. Tamom-vassalom. Tushunarliroq qilib aytsam, har biridan ma’lum miqdor chaqa-tanga undirib olish imkoni bo’lgan olaquroq potentsial olomonning istaklarini qondirish kerak. Ommaviy adabiyotni yaratayotgan bozor mexanizmi mana shu. Shukrki, bizlar uzoq yillar davomida “bozor mexanizmi” asarlaridan yiroq turdik, taraqqiy etgan o’lkalarning turli hashamlardan to’yib ketgan olomoni detektivlarni miriqib o’qib, hordiq chiqarayotgan mahalda aynan o’sha qolipga “tushmaydigan”, ozodlik istagi ro’y-rost sezilib turgan asarlarni o’qidik. Bular – tarix qatlaridan g’oyat inja nur tolasi kabi bizgacha yetib kelgan “Devoni lug’otit turk”, “Temur tuzuklari”, Navoiy, Mashrab g’azallari va allaqachon o’sha yuksakliklardan pastga qulab tushgan ruhimizga o’zimizning kim ekanimizni tengsiz tasvir va timsollar aro namoyon qilgan “O’tkan kunlar” edi…. Nobel` mukofotiga tavsiya etiladigan asarlar estetik yangilikni badiiy shaklda taqdim etishi zarurligi bejiz emas. odisalarga nekbinlik bilan qarashimiz, bir haqiqatni aniq anglab olishimiz zarur: o’zbek nasri ham, nazmi ham o’tgan asr mobaynida juda katta vazifani qoyilmaqom qilib bajarib qo’ydi. Ya’ni, begona “ong yuvish mexanizmi” onglarga kommunistik shuurni quyayotgan mahalda, milliy ruhni asarlarga yashirib, bugunga qadar asrab-avaylab olib kelib berdi. Mana shu muhtasham vazifani uddalay olgan har bir shoiru yozuvchiga ta’zim aylash kerak. Ya’ni, u mahallar Yo’l aniq va mustamlakachilik siyosatiga mutlaqo zid edi: milliy ruhni mag’zi butun danak singari tuproqqa – ya’ni she’rga, asarga, adabiyotga ko’mish kerak edi. Yana bir timsol: juda qadim bir ertagimizda oltin tusli ajoyib jayron obrazi bor. “Meni o’ldirib,tuproqqa ko’m, tong saharda o’sha joyni qazsang, sehrli qilich va
qalqonni ko’rasan, o’shani olib, elga hamla qilgan ajdarni o’ldir” deydi jayron. Ajdar nimaning timsoli edi? Balki onglarga va shuurlarga hamla qiladigan uch boshli imonsizlik ajdari bo’lsa-chi? “Sira tashvish chekma, qachonki qaytib kelib, ismimni aytib chaqirsang, tuproq ostidan chiqib kelaman” deydi jayron… Jayron kimning,nimaning timsoli edi? U tuproq – adabiyot emasmidi?

Biz faqat chetdan turib kuzatamiz, xolos. Fikr aytishda ehtiyot bo’lganimiz ma’qulroq. Ba’zan iste’dod shunday asar yaratadiki, daf’atan mohiyatini anglamasdan zadalab qo’yishimiz hech gap emas. “Javharingdagi zilolni ufqqa qadar yetkazib berishing sening vazifang edi”, deb bejiz uqtirmayapti adib. Mana shu tarzda, benihoya ulkan timsollar va ramzlar ummoni to’lqinlanib yotgan ma’naviy tariximizni va qadriyatlarimizni tushunolmasdan, hordiq chiqarishni istayotgan olaquroq olomon ehtiyoji qadar tushib boramizmi yoki yanada yuksakroqqa intilishimiz kerakmi? “Nimalar deyapsiz? – deb tushunmovchilik aro bir-biriga qaraydi maishiy asarlarni o’qiyverib ongi zaiflashib ketgan o’quvchi. – Siz aytgan asarlar kimga mo’ljallangan o’zi?” Asrlar avvalidan bobolarimiz xavotir ila qichqirib turgan shu makonda arzonbaho asarlarni o’qib hordiq chiqaramizmi yoki tafakkur ummoniga sho’ng’iymizmi? Millatimizga ruhan boy, badiiyatni kuchli tafakkur ila anglaydigan kishilar ma’qulmi yo qorin tashvishi bandalarimi? Goho xayolimga shunday o’y ham keladi: sayozroq, ammo tashviqiy puxtaroq asarlar ro’para qilinaverib aqli bichib qo’yilgan ba’zi kishilarga endi nimani taqdim qilish kerak? Axir, tuzum o’zgardi, undan ko’ra boshqacharoq dunyo tuzumi kirib keldi.

Tevaragimizda ro’y berayotgan, bevosita guvoh bo’layotganimiz hodisalar ortida yana minglab boshqa hodisalar bor. Ko’rib turganimiz mutlaq haqiqat emas, mutlaq haqiqat yashirin va ilg’ash qiyin haqiqatdir. Bizlar xuddi Tangriga qattiq ishongan, ammo o’zining Tangri haqidagi tushunchalarini Tangri deb o’ylab xato qilgan odam misolimiz. Shoir Faxriyor “Postmodernistik dunyoda qiblani topish” asarini mana shu bois ham o’zbekchaga o’girdi, “Sharq yulduzi” faylasuf Borevning maqolalarini shu bois ham e’lon qildi. Ha, adabiyot uchun endi qibla qaysi tomonda? “Xalq tomonda” deydi bu savolni yuzakiroqtushungan mutaxassis. Yo’q, xalq dengizdir, xalq kuchdir, u iste’dodlarni paydo qilaveradi va tafakkur qilish uchun lozim bo’lgan minglab timsollarni o’sha iste’dod ongiga ro’para qilaveradi. U eplay olmasa, boshqasini paydo qiladi va ayni vazifani o’shanga ro’para qiladi. Olg’a, yana bir qadam olg’a, deb hayqiradi tafakkur. Turli-tuman sanoqsiz kishilar aro shu xususiyating bilan bejiz yaraldingmi? Demakki, iste’dodingning nimagadir zarurati bor, fikr yuritmaysanmi, axir? Bir siltanib, shuuringni chirmab olgan o’rgimchak to’rini yirtib, fikr va his ozodligiga chiqmaysanmi, u ozodlikning hayotbaxsh lazzatini bir totib ko’rmaysanmi, deb jahllanadi Rumiy, bugunimizning bolalariga qarata. “Nima qilay axir” deb ozorlanadi ilmu fanning, olamning tahlikali o’zgarishlaridan xiyla bexabar bugunning ma’rifatchisi, peshanasini tirishtirib. Nimayam qilardik, masala ochiq-ravshan-ku: bugunning o’quvchisi o’sha g’oyaga – umriga qiymat va mazmun baxsh etadigan hayotbaxsh G’oyaga har qachongidan ham mushtoq-ku?

* * *

G’oya – o’z-o’zidan, kechqurun bolishga yonboshlab, choy ichib o’tirganda lop etib kelib qoladigan narsa emas. Ko’pchilik ilhomni shunday tasavvur qiladi. G’oya hosil qilish uchun insoniyatning kamida yuz yillik tarixini puxta bilish, turli xalqlar turli tashviq usullari va texnologik qalqinishlar aro qay tarafga ilgarilab borayotganini, mana shu g’alati va aql yetishi mushkul jarayon ichida o’z xalqining, o’z millatining armonlari, orzulari, turmushini yaxshi bilishi, tahlil qilishi, har turli etnik-falsafiy unsurlar natijasida yaxlit va hayotbaxsh bir fikrga kelishdan iborat. Chunki, hammamiz mazmundan iboratmiz va o’zimizdan kuchliroq boshqa ma’nolarga intilamiz. Shu sababli ham bugunning talabi kechagidan tubdan farq qiladi. Bugunning adibi fanda va jamiyatlarda ro’y berayotgan hodisalarni ildizigacha ko’ra olishi va iste’dodi yorug’ida uning oqibatini ham tasavvur qila olishi kerak.

Xavotirlarga esa o’rin yo’q emas, qalqinib turgan, turli manfaatlarning to’qnashuvi aro ma’naviyatu san’at bir chetga surilib ketayotgan zamonaviy taloto’plarda bolalarimizning qalbini qay tarzda sof saqlab qola olamiz deganday tashvishlar hammaning ham yuragini og’ritib turibdi. Ta’rifiga qanchadan-qancha allomalarning iste’dodi yetmagan, Qaqnus misoli har turli ko’rgiliklarni boshdan kechira-kechira, mana shu kunlargacha sog’-omon yetib kelgan elning toza buloqlaridan bahramand bo’lsin, u zilol — shifobaxsh, turli madaniy va ijtimoiy xastaliklardan asraydi, deya o’zimizga taskin ham beramiz.

* * *

Hamma zamonlarning hoh ulug’, xoh menga o’xshagan kichikroq ijodkorlari mana shunga o’xshash fikrlari so’ngida kelajak avlodlarga doimo umid vaishonch bilan boqib kelishadi. Kelajak avlodlar biz yetmagan, biz orzu qilgan asarlarni yaratadilar degan umid har insonning ko’nglida tungi yomg’ir tomchisida yilt etgan bir yog’du jilvasi kabi yashaydi. “Mening quvonchim ham, iztirobim ham shunda-da” deydi ulug’ mutafakkir Chingiz Aytmatov, “kapalaklar uchmaydigan” makonlardan turib. “Kapalaklar uchadigan” makonlarda esa hayot jo’sh urmoqda va butun insoniyatni, jumladan, bizni ham yangi-yangi noma’lum tomonlarga oqizib ketmoqda.

Iste’dodi qalblarida barq urib turgan bolalarimiz esa, tiniq nigohlarini bizlarga ishonuvchanlik ila tikib turishibdi. U nigoh odamning yuragini zirqiratib og’ritar darajada musaffodir.

Bizning mana shu yosh go’dakka aytadigan so’zimiz, xuddi, tobora quvvatdan ketib borayotgan otaning noma’lum hayot qarshisida ikkilanib turgan nozik-nihol, g’oyatda sofdil o’g’ilchasiga aytadigan so’zi kabi rost va samimiy bo’lishi kerak.

Hammamizning umidimiz ham, ishonchimiz ham shunda-da!