Чўлпон шеърияти мусиқийлиги, қуймалиги, сержило ва табиийлиги билан алоҳида ажралиб туришини англаб етган ҳар бир киши шубҳасиз, у амалга оширган бадиий таржималар нечоғли салмоқли ва жозибадор эканлигидан кўз юммайди.
Ҳамид Исмоилов
ГЎЗАЛ ГЎЗАЛДИР СЎЛГАН ЧОҒДА ҲАМ…
Рус тилидан Барнобек Эшпўлатов таржимаси
еъриятимиз тарихида қисмати фожеали кечган сиймолардан бири Абдулҳамид Чўлпондир. «Шоирлар сардори», «ўзбек тили сандиғининг покиза хазинабони» деган шарафли сифатларга жуда эрта ноил бўлган бу заковатли шоир дастлаб ўн йилга маҳаллий «РАПП»чиларининг зуғумига дучор бўлди, ниҳоят, машъум 1937 йилда «ўзбек совет адабиётидаги жаҳон буржуазиясининг миллатчи жосуси» деган «ёрлиқ» билан Абдулла Қодирий, Абдурауф Фитрат, Усмон Носирлар қатори қатағон қилинди ва отиб ўлдирилди.
1956 йилга келиб, гарчи Чўлпон расмий равишда оқланган бўлса-да, ўлимидан кейинги унинг фожиаси тириклигидан кўра даҳшатлироқ кечди. Яқин-яқингача гоҳо шоирнинг ижодий меросини ўрганувчи комиссиялар тузилди, сўнг яна сабабсиз равишда тарқалиб кетди, «миллатчи» деган «ёрлиқ» Чўлпоннинг эл ичра эъзоз топмоғига монелик кўрсатиб келди.
Абдулҳамид Чўлпон ҳақида сўз юритилар экан, у ўзбек совет бадиий таржима мактабининг асосчиси эканлигини, халқини жаҳон, аввало рус адабиёти дурдоналари билан яқиндан таништиришда «қон-қонигача йўқсилпарвар» маданиятнинг ҳар қандай вакилидан кўра салмоқлироқ ишни амалга оширганлигини уни «миллатчи» сифатида айблаганлар, шу қарашга хайрихоҳлар тан олмаслиги ғайри табиий бир ҳолдир. Ҳолбуки, сиз Чўлпон таржималарининг унча ҳам мукаммал бўлмаган рўйхатига бир эътибор қилинг-а: Шекспирнинг «Ҳамлет», К. Готсининг «Маликаи Турондот», Молернинг «Хасис», Э. Потенинг «Байналминал», А. С. Пушкиннинг «Борис Годунов», «Дубровский» асарлари, Хитой шоирлари, Ҳайне, Сайёд Наво, Т. Шевченко, А. Блок, Э. Верхарн, Лоҳутий шеърлари, Гогол, Тургенев, Чехов насридан намуналар, Горъкийнинг «Она» романи, С. Третяковнинг «Инграгил, Чин» А. Файконинг «Жомадонли киши», В. Яннинг «Ҳужум» пьесалари…
Чўлпон шеърияти мусиқийлиги, қуймалиги, сержило ва табиийлиги билан алоҳида ажралиб туришини англаб етган ҳар бир киши шубҳасиз, у амалга оширган бадиий таржималар нечоғли салмоқли ва жозибадор эканлигидан кўз юммайди.
Ушбу мақолада шоир таржималарининг юксак бадииятини исботлаш имконига эгамиз, бинобарин, у таржима қилиш баробарида сўз санъати ривожи учун курашди, бутун маҳорати, хассослигини ишга солди, ҳар қандай етук санъаткор сингари ижодидаги «оқ доғлар» ни таржималари шарҳи мағзига сингдирар экан, демак, таржималари унинг шахси ва бизнинг қизиқишларимиз оралиғидаги кўприк бўлиб қолади. Зеро, Чўлпоннинг ўзи ҳам Р. Тагор ижодига бағишланган «Улуғ Ҳинд» мақоласида бадиий таржима олтин кўприк эканлигини эътироф этади: «Рус тилида узоқ мутолаа қилгач, қадрдон халқимни бу буюк зот ижодиёти билан таништирмоқ қатъиятига мубтало бўлдим. Бирров қўлим титради, бирров юрак ўйноқлади… Мен қадрдон халқим учун Шарқ ва Ғарбни туташтириб турувчи олтин кўприкни қуриб битказмакка чинакамига бел боғладим».
Агар ана шу мақола ва унга илова қилинган таржималарни Чўлпоннинг профессионал таржимонлик фаолияти дебочаси деб қарасак, унинг бу ишга қўл уриш даври ҳам шоир сифатида шаклланган кезларига тўғри келганлигини англаймиз. Шунгача бўлган вақт ичида яратган асарлари (сақланиб қолганлари, албатта) унинг мероси асосини ташкил этган «Ёш ўзбек шоирлари», «Уйғониш» ва «Булоқлар» тўпламларига салмоқ бағишлаб турибди.
Асримиз бошларида Андижондаги рус-тузем мактабида таълим олган Чўлпон кейинчалик мадрасада араб, форс тилларини ҳам қунт билан ўрганади, инқилобий ҳаракатга қўшилиш истаги туфайлигина у мадрасани тарк этади. «Ўзбек миллий ёзувчиси бўлиб етишиш қатъияти мени мударрис бўлишдан воз кечишга ундади, ниҳоят, отам ва муллалардан қочиб Тошкентга келиб қолишимга сабабчи бўлди», — деб эслайди у таниқли рус ёзувчиси В. Ян билан суҳбат чоғида. У «Окно ТуркРОСТА», «Иштирокиюн», «Туркистон» каби коммунистик газеталар идорасида хизмат қилади, қатор мақолалари босилиб чиқади, илк пьесаларини яратади. Ўша суронли йилларда кейинчалик Туркистон Жумҳуриятининг Гимни сифатида қабул қилинган Э. Поте «Байналминал»ини ҳам таржима қилади у.
«Улуғ ҳинд» мақоласини Чўлпон Москвага отланиш арафасида ёзади. Маълумки, 1925—1927 йилларда Вахтангов номидаги театр қошида ташкил этилган ўзбек драмстудиясига раҳбарлик қилади. Ўша кезлар яратилган «Шоҳноманинг туркий таржимаси», «Жорж Дандин» «Маликаи Турондот» каби қатор мақола ва хабарлар шундан далолат берадики, Ғарбу Шарқ маданияти синтези муаммолари Чўлпоннинг диққат марказида турар эди.
Москвада кечган бир неча йил ичида Чўлпон кўзга кўринган қатор рус адиблари, шоирлару таржимонлар билан дўстлашди, ижодий ҳамкорлик қилди. В. Ян, Г. Шенгели, Е. Ланн, С. Третяков, П. Орешин шулар жумласидандир. Айни пайтда Чўлпон кейинчалик драмстудияда қўйилажак песаларни таржима ҳам қилади. Чўлпон бу асарларнинг томошабинга таъсирини кучайтириш ниятида мавжуд анъанавий имкониятларга таянади. С. Третъяковнинг «Инграгил, Чин» песасини таржима қилар экан, у В. Яннинг «Ҳужум» песасидаги каби шарқона руҳ мужассам саҳнаю қўшиқлар билан асарни бойитади. Профессор Г. Шенгели ва Е. Ланн билан ижодий ҳамкорлик жараёнида Чўлпон бадиий таржима назариясига чуқурроқ кириб боради ва ўзининг фавқулодда мушарриҳлик иқтидорини парвариш этади.
Ёзувчи В. Ян таъкидлагани каби, Чўлпоннинг босган изи Москвадаёқ таъқиб қилина бошланади, «уни ҳасадгўйлари бўлмиш маҳаллий «авербахлар» заҳарлай бошладилар». 1926 йилдан токи 1934 йилга қадар саноқда тўртинчи ҳисобланмиш «Тонг сирлари» билан охирги шеърий тўплами «Соз» чоп этилган вақт ичида шоирнинг латиф асарлари матбуот юзини деярли кўрмади, яъни Чўлпонни босмай қўйишди.
1930 йил «Аланга» журналининг биринчи сонида Г. Шенгелининг «Бадиий таржима техникаси»деган мақоласи босилади, бизнингча, ўзбек тилига уни Чўлпон таржима қилган. Чунки мақола ниҳоясида Э. Верхарннинг «Море» — «Денгиз» шеърий таржимаси Г. Шенгели ва Чўлпон шарҳлари билан илова қилинган.
Профессор Шенгели бадиий таржима муваффақият билан амалга оширилиши учун қуйидаги асосий шартларга амал қилиш зарур дейди: биринчидан — ўз она тили ва хорижий тилни билиш, шунингдек тил илмини чуқур эгаллаш; иккинчидан — адабиёт тарихи билан муфассал таниш бўлиш; учинчидан — ёзувчи маҳорати сирларини илғаш; тўртинчидан — асар асли билан таржимасини муқояса қила билиш лозим.
Ўттизинчи йилларнинг бошларида Чўлпон таржимон сифатида юксак поғонага кўтарилди. Она тилига у ўгирган асарлар руҳи халоскорига айланганини ҳис этиш қийин эмас, шоир қалбини ларзага солган Ҳамлетона иштибоҳ ва қисмат чигалликлари таржимада ҳам теран, ўзбекона ифодасини топган.
Ўша мураккаб йилларда Е. Ланн билан ҳамкорликда Чўлпон Шекспирнинг«Ҳамлет»дай улуғвор трагедиясини таржима қилган.
Ё ўлим, ё қолиш, гап шунда.
Ажабо, қайси бири шарафлик ва олийжаноб:
дилозор фалакнинг зарбаларига чидашми,
ёки балолар денгизига қарши бел боғлаб
уларга қарши қўзғалиб, уларни барҳам беришми?
1934 йил «Ҳамлет» Евгений Ланнинг шарҳлари ва таҳрири билан алоҳида китоб ҳолида чоп этилди.
Ўзбек шоирлари амалга оширган «Ҳамлет»нинг қатор таржималари ичида Чўлпон таржимаси ўзига хос қадр-қимматга эга. Д. Ғуломова «Ҳамлет» таржималари» мақоласида шундай дейди: «Мутаржимнинг зиддиятларга тўла, мураккаб қисмати «Ҳамлет»ни ўзбекчага таржима қилиш учун ботиний эҳтиёжини қўзғаган деб дадил айтишимиз мумкин».
«Ҳамлет» трагедиясига оид бўлган Евгений Ланн шарҳлари ҳам асарнинг ўзбекча таржимаси қатори давлат архивларида сақланиб келинади. Шу нарса равшанки, Чўлпон Г. Шенгели бадиий таржимага қўйган талабларга уйғун тарзда иш тутган.
Чўлпон амалга оширган ишларга бйрдан баҳо бериш қийин. Ўша пайтлар шеъриятимиз ақлни лол қолдиргувчи даражага эришган бўлса-да, наср унчалик анъаналарга бой бўлмаганлигини эътироф этиш керак. Ўша кезлар Чўлпон Пушкиннинг «Дубровский», «Борис Годунов», Гоголнинг «Шинел», «Иван Иванович билан Иван Никифорович ораларида бўлиб ўтган низолар ҳикояти», Тургеневнинг «Чўри қиз» ҳикоясини, Чеховнинг «Қочоқ», «Овлоқда», «Ванка», «Ўрмон қоровули», «Бўйиндаги тумор», Горкийнинг «Она» романи, шунингдек, бир қатор бошқа асарларни она тилимизга ўгирдики, булар вақтида халқнинг маънавий мулкига айланди. Чўлпон умумжаҳон маданияти дурдоналаридан ўзбек китобхонини баҳраманд этиш билан чекланмасдан, рус халқи руҳини, характери ва ахлоқи, аъмолини тушуниб етиш орқали инқилоб ва ўлмас ғояларни тарғиб қилар экан, у танлаган Сўзга ихлосимиз ортиб боради.
Айни ўша йиллар адабиётнинг ёш бўғинлари «йўқсил маданияти яратувчи»ларнинг тазйиқига учрар, чунки мозий, инқилобгача бўлган ҳодисалар эскилик сарқити деб ҳисобланар эди, бундай нуқсдан бир қатор ёзувчилар, маданиятарбоблари кейинчалик ҳам қутула олмадилар, тарихга бирёқлама ёндашиш умумий хасталикка айланди. Адабий ҳаётимизда муҳим воқеа бўлган Нвоийнинг «Фарҳод ва Ширин» достони асосида яратилган (1944 йил) инстсенировка ҳақида К. Яшин шундай ёзади: «Бутун бошли сарой адабиёти, Фарҳод ва Ширинни ҳам йўқсуллар саҳнасига чиқариб-чиқармасликни чуқур ўйлаб кўришимиз керак».
1930 йил «Шинел» қиссасини таржима қилар экан, Чўлпон Гоголнинг кишини ўзига маҳлиё этадиган дилбар тили, услубий тусланиши муқобилини яратиш мақсадида мавжуд имкониятлардан маҳорат билан фойдаланади: «вечний титулярний советник» — «адабий унвон иноғи», «витсмундир» — «мансаб жомаси» ва ҳоказо.
Рус адабиётига, қолаверса, маданиятига муҳаббат — Чўлпон ижодининг ҳар бир қиррасида намоён бўлади, у бир бурда нон топиш илинжи туфайли эмас, балки ҳар қандай вазиятда ҳам ўзига марғуб ва маъқул мумтоз обидалардан, инсонпарвар ғоялардан маънавий озиқ олмоқни ишраф деб билгани учун ҳам шу йўлни тутди. Зеро, адабиётнинг ёш бўғинлари учун бу насрий таржималар Абдулла Қодирийнинг қўш романи сингари ўзига хос ижодий тарбия ва мактаб хизматини ўтади.
Чўлпоннинг раҳнамолик иқтидори илк таржималаридаёқ ўз аксини топган. И. С. Тургенев «Чўри қиз»да русларнинг мўлтониларга нисбатан илиқ муносабатини ўзига хос йўсинда ифода этади, Чўлпон буни сақлаган ҳолда асос ўзаги русча бўлган почтавой, чўри қиз каби сўзлар шарҳига муайян ўрин ажратадики, бундан ўқувчи эҳтиёжини қондириш кўзда тутилгани англашилади.
«Иван Иванович билан Иван Никифорович ораларида бўлиб ўтган низолар ҳикояти»нинг илк таржимаси ҳақида ҳам шундай дейиш мумкин. Чўлпон қисса таржимасини бажаришда бир қатор изоҳларни илова этади. Чунончи: «Бурий» сифати тўла русча-ўзбекча сўзликда ўзбекчага «қора мат» шаклида таржима қилинар экан, мен эса шунда туркий шевалар қомусидан фойдаланиб, бу сифатнинг «кўрранг» деган муқобилини топишга муяссар бўлдим». «Иван Никифорович ўзининг эски милтиғи билан «икки пулга қиммат бемаънигарчилик» мубталосидай куйманишини ҳам Чўлпон аслиятга бақамти, юқорида айтиб ўтганимиз каби, таржима қилса-да, лекин изоҳда: «аслиятга яқин туриш истаги устивор эди, гарчанд, бу хил вазият табиатини ўзимизда «темир тароққа ёпишгандай» қадимий ибора билан сақлаб қолиш, ўқимишли қилиш ҳам мумкин эди», дейилади. Иван Никифоровичнинг ажрим судида ёзган аризаси матнига муносабат билдириб ёзади: «Ушбу сўров бошдан оёқ, айниқса, айни сатрларгача фавқулодда саводсиз ёзилган, унинг маъ
носини туйқус тушуниш анча қийин. Шунинг учун биз ҳам шунга эргашишга мажбур бўлдик. Боис, бунда нуқталардан бўлак бирон-бир тиниш белгисини ишлатишга ботина олмадик».
Ана шу арзнома таржимасида ўзбек маъмурий-тарихий-табақавий тили қатламининг ададсиз такрорлар ва аравани қуруқ олиб қочишга мойил, қайта-қайта чалкашликлар ва кинояларга бой нутқи тўкис ифодасини топган.
Чўлпон қалами воситасида Чеховнинг мумтоз асарлари биринчи маротаба ўзбек тилида жонланди. Зеро, И. Раззоқов ўгирган «Жонгинам» ҳикояси таржимаси Чўлпон таҳрири остида нашр этилишининг ўзи ҳам унинг таржимонлик салоҳияти нақадар юксак бўлганлигини англатади.
Чўлпон ҳикоялари, «Ёв» қиссаси, «Кеча ва кундуз» дилогиясида ўзи амалга оширган насрий таржималар таъсири сезилади, бинобарин, Чўлпон буни рад қилмаган, аксинча, рус классик адабиёти намуналаридан кўп нарса ўрганганлигини холисона айтган. Зеро, кўнгил кўнгилдан сув ичади.
Чўлпон «Она» романи таржимаси хусусида тўхталиб: «Камина М. Горкийнинг энг асл ва мукаммал асари «Она» романини таржима қилишга мушарраф бўлипман. Таржиманинг иқтидори тўғрисида, келинг, ўзгалар сўзласин, мен эса фақат асосий бир муҳим тажрибани қайд қилмоқчиман. Мен Горкий домладан насрий тилни ўргандим, ўзи ишлаётган тилни жон-дилидан эъзозлайди, ана ўша тилни бирон-бир каму кўстсиз кўргиси келади. «Она» романи тили — тарошланган, дилгир тил. Ҳар бир нутқи сайқалланган «Она» романи мендек оддий бир қаламкаш учун улуғ бир мактаб. «Кеча ва кундуз» исмли асарим устида ишларканман, бу улуғвор услубнинг руҳбахш таъсирини ич-ичидан ҳис қилар эдим». Адабий ҳаётда «Она» романининг таржима қилиниши диққатга сазовор воқеа бўлди. Таржимон ҳаётлигида ҳам, унинг номи халқ душмани сифатида эслатиб туриладиган йилларда ҳам таржима қайта-қайта нашрларга дош бера олди. 1950 йил Абдулла Қаҳҳор таҳрири остида босилган нашрда эса таржимон исм-шарифи тушириб қолдирилади. Таржима матни эса
Чўлпоннинг аввал бошда айтилган фикрларининг тасдиғи каби андак замонавийлаштирилган ва енгиллаштирилган эди. Чунончи, агар Чўлпон асарнинг биринчи жумласидаги «робочий слободку» сўз бирикмасини «ишчилар қўрғончаси» дея қойилмақом таржима қилган бўлса, қайта таҳрирдаги вариантда ушбу «ишчилар посёлкаси» дейилган, «мускули» сўзи асли «мушаклар» дея таржима қилинган эса-да, нечундир энди қайта бошдан «мускуллар» га айлантирилган. Ҳа, айнан шу йилларда Чўлпонни ўз таржималаридан бегоналаштириш каби маҳдудлик бошланади.
Чўлпон таржималарининг гултожи бўлмиш «Борис Годунов» трагедияси ҳам қайта-қайта нашр этилар экан, афсуски, мутаржимга шундай муносабат такрорланди.
Горкийнинг «Тонг», «Камарча андармонлиги» каби асарлари таржимасини кўздан кечирар эканмиз, бор-йўғи икки саҳифадан иборат Толстой вафоти ҳақидаги ҳикоя мағзига иккита халқ тўртлиги сингдирилганлигини кўрамиз, Чўлпон уларни шу қадар маҳорат билан ўгирганки, мабодо таржимон исми-шарифи тушириб қолдирилса, бу мисралар ўзбек халқ алёрлари деб ўйлайсиз.
Гўзал гўзалдир
Сўлган чоқда ҳам.
Бизлар севамиз
Ўлган чоқда ҳам.
Чўлпоннинг насрий таржималари ҳақида сўз юритарканмиз, ўқувчи кўнглига тегмасин деган андиша билан маълум бир жиҳатларга ёпишиб олишдан воз кечдик. Чўлпон-мутаржимнинг маҳорати ва бадиий таржима бобида ўзи амал қилган принтсипларни кўздан кечиришга у ўгирган поетик асарлар ҳам чексиз имкон туғдиради. Биз Пушкин асарларини таржима қилиш хусусида баҳслашишар эканмиз, юкимиз бироз енгиллашади.
«Борис Годунов» драмаси таржимасининг таҳлилини дастур қилиб шуни дадил айтиш мумкинки, Пушкин ва Чўлпон мавзуи унинг рус маданиятига муносабати ҳақида қилиш мумкин бўлган илмий тадқиқотлар орасида энг қизиқарли ва манбаларга бойидир. Чўлпон Пушкин асарларини таржима қилиш билан чекланмайди, балки у қолдириб кетган мавзуларни янада бойитди. Унинг шеърияти мотивларини тўлдирди. Улуғ рус шоирининг ижодий даҳосига ва шеърий баркамоллик мужассам сиймосига қайта-қайта мурожаат этишни ўзи учун шараф деб билди. Ўзининг «Билим» жамияти номига 1924 йилда Алишер Навоийнинг 500 йиллик юбилейини тантана қилиш муносабати билан ёзган мурожаатномасида Чўлпон Пушкин мисолида: «Бизнинг ватандошларимиз бўлмиш руслар ҳар беш йилда зўр тантана қиладиган юбилейлардан ўрнак олишимиз керак», деб таклиф киритади. Орадан йиллар ўтиб Чўлпоннинг ўзи ҳам буржуа шоири сифатида таъқибларга дучор қилинган вақтларда уни Пушкин билан қиёслай бошладилар. Ойбек ўзининг «Шоирни қандай тафтиш
қиладилар?» («Қизил Ўзбекистон» газетаси 1926 йил 17 май) мақоласида ҳаққоний равишда қуйидагича ёзади: «Руслар Пушкинни эъзозлайдилар. Пушкин инқилобдан кейин ҳам барчамиз учун Пушкинлигича қолган». Мақола давомида бадиият ва синфий маҳдудликни бир-биридан фарқлаш лозимлигини таъкидлаб кўрсатаркан, муаллиф шундай саволни кўндаланг қўяди: «Нима учун энди ўзбек халқи ўзи эъзозлайдиган Чўлпон ижодиётига шундай ёндашиши мумкин эмас?» Бу саволга ўша пайтларда адабий раҳбарлардан бири бўлмиш Р. Мажидий шундай жавоб қилганди: «Пушкин орамизда йўқ, Чўлпон эса ҳали ҳаётдир».
Ўшанда ҳамма гап бор-йўғи шу тафовутдангина иборат бўлганида эҳтимол, адабий раҳбарни тинчлантириш мумкин бўларди, зеро, Чўлпон Борис Годунов трагедиясини таржима қилар экан, ўз тақдиридаги машъум ечимни олдиндан кўрган эди. У мазкур сатрларда худди ўзининг дардаламини ифодалайди:
Муҳлат яқин тездан сўниб битажак чироқ, —
Яна битта энг охирги ривоят қолди.
«Борис Годунов» Чўлпон таржималари орасида сўнгги чўққи бўлиб қолди. Тожу тахт, ҳокимиятни мағзи-мағзигача очиб ташлаган Пушкин даҳосими бу ёки трагедияни солнома тарзида эмас, шоҳид кишининг ҳикоясидай жонлантира олган Чўлпон даҳосими бу, эҳтимол бу, деярли афсонавий қудрат билан ҳаётни қандай бўлса шундайлигича қамраб олган шеъриятнинг ўз даҳосидир, ҳар қалай ўз замонининг ҳайқириғига айланган қуйидаги сатрларни ички бир титроқсиз ўқиш мумкин эмас.
…У ўзи ҳам мудҳиш Ивандай
подшолик қилаётир (тушга кирмасин!)
Дуруст, бизда ошкора ўлдиришлар йўқ
қонли қозиқ тепасида, эл-халқ олдида.
Биз Исога йиғламаймиз, шафоат тилаб;
куйдириш йўқ зўр майдонда бизни, шоҳ ўзи
ўз хассаси билан чўғин кавлаб турмайди.
Лекин ожиз ҳаётимиз хавфдан иминми?
Бизни ҳар куни подшонинг қаҳри кутади.
Зиндон, Сибир, кулох-жанда, ёки кишанлар
ундан нари очдан ўлиш, ёки бир сиртмоқ.
Орамизда донг чиқарган авлодлар қани?
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
зиндонларда, сургунларда, қийноқ-азобда.
Шошмай туринг: у кунларни сиз ҳам кўрарсиз.
ёки:
Асир: Унда сендан гапиришга ҳамма қўрқади.
Ё тилини кесадилар, ё калласини:
замонанинг талаби шу! Ҳар куни жазолаш.
Зиндонларга одам тўлган. Бироқ майдонда
Уч-тўрт киши тўпландими — чақимчи тайёр…
Бу таржиманинг тарихи ҳам бевосита Чўлпон таржимаи ҳоли ва тақдири билан чамбарчас боғлиқдир. Маълумки, 1937 йилда Пушкин вафотининг 100 йиллиги муносабати билан ўзбек адабиётида шоир асарлари кўплаб таржима қилинди. Миртемир шоирнинг лирикасини, Х,амид Олимжон «Сув париси» достонини, Ойбек «Евгений Онегин» шеърий романини ўзбекчага ўгиришди — Чўлпон ҳам ўз навбатида бу сана арафасида «Дубровский» ва «Борис Годунов» таржимасини амалга оширди. Пушкин ўлдирилган ўша ёвуз йилдан бир аср ўтгандан сўнг яна ўша қора йилда Чўлпоннинг ҳам ўлими машъум бир тасодифдай туюлади.
Улуғ шоирлар ўз қисматларини олдиндан башорат қиладилар, деган гап бор. Агар шу рост бўлса, ушбу «ёлғончи шоҳ» хроникаси бўлмиш айнан ана шу таржимани танлаган экан, унда мутаржим ёздиғини башорат қилгувчи тақдир муҳри босилган эди. Зеро, бу сўзларни кундаликка битилган тиловат сингари ўқийсиз:
Яна битта, энг охирги ривоят қолди.
Шундан кейин китобим ҳам тамом бўлади.
Мен гуноҳкор бандасига худо топширган
Бурч ўталди. Шунча замон, шунча ишларга
Худойимнинг мени шоҳид қилиб қўйиши,
Хат битишни ўргатиши бежиз эмасди;
Бир кун келиб меҳнатсевар бирорта монах
Сериктиҳод, лекин беном ишимни топиб,
Менга ўхшаш чироғини ёндиради-да,
Сафҳалардан юз йилларнинг чангини силкиб,
Бу ҳаққоний вуқуатни қайтиб ёзади,
Барсин, Она ватанимнинг тўғри диндаги
Авлодлари ўтмишлардан хабардор бўлсин;
Иш кўрсатган, шараф топган, яхшилик қилган
Буюк-буюк чорларини эслашиб турсин:
Қора юзли ва гуноҳкор чорлари учун
Худойимга ёлворишсин маърифат тилаб,
Қариганда мен янгидан яшай бошладим,
Ўтган замон кўз олдимда ясов тортади:
Вуқуати мўл кечмишнинг, Оқянус каби
Тўлқинлана-тўлқинлана ўтгани қачон?
Кечмиш энди индамайди, сукутга ботди:
Кўп кишилар хотирадан фаромуш бўлган,
Менга етиб келган сўзлар унча кўп эмас,
Қолганлари қайтмас бўлиб кетдилар бутун…
Муҳлат яқин, тездан сўниб битажак чироқ, —
Яна битта энг охирги ривоят қолди.
Таржимон сифатида Чўлпон маҳоратининг лол қолдирадиган жиҳати шундаки, бир томондан поэтик баённинг замонавийлигини қарийб тўла таъминлаган. Иккинчи томондан эса Пушкин ёки аниқроғи Годунов даврининг руҳи ва каломини сақлаб қолган. Бунга у бир жиҳатдан асарни ўзбек тилида ниҳоятда табиий оҳангларда жаранглатиш, иккинчи жиҳатдан эса ўзга тил табиатини асраб қолиш орқали эришган. Хўш, бу самарага у қай йўсинда эришди? Мана Шуйский монологларидан бири:
Иқрор қилай, у вақтда Борис ўзини
Вазмин олиб, кўрилмаган безбетлик билан
Ҳақ кишидай кўзларимга бақрайиб олди.
Тафсилотни сўраштириб, яхши тергади,
Сўнгра қанча ноқақ сўзни шипшитди менга.
Мен ҳам уни эл олдида такрорлаб бердим.
Аввало, ўзбек тили учун характерли бўлган (худди немис тилидагидай ўзбек тилида ҳам феъл ва феъл шакллари жумла охирида келади) феъл группаларини мутаржим синтактик инверсия воситасида жумланинг бошига олиб чиқади, бу эса воқеани олдиндан таъкидлаб аҳамият касб этади. Бунда сўз бирикмалари ўзбек тили табиатига мансуб бўлмаган тарзда қўлланади: «иқрор қилай», «ўзини вазмин олиб», «кўрилмаган безбетлик билан», «кўзларимга бақрайиб олди» ва ҳоказо. Тил табиатидан четга чиқиш — бу номутаносиб сўз сиёсати бўлмайди, — ўзбек тили тамойилидан келиб чиқиб «иқрор бўлмоқ» «вазмин тутиб» «мислсиз безбетлик», «бақрайиб қолди» дейиш ўринли бўлганида ҳам, бу хил қоидадан чекинишлар ўзга тилнинг семантик кўринишларида ўз аксини топади, қарийб шартли чекинишга айланади, асар гарчанд ўзбек тилида жаранглаётган бўлса-да, рус боёнини ўзбек хонига ўхшаб қолишдан сақлаб қоладиган имконият яратиш билан тилнинг янгидан-янги қирралари кашф этилади. Менинг фикримча, русча матнга мурожаат қилиш чоғида ҳадеб ўзбекча муқобилларни тиқиштиравериб рус воқелигини ўзбек ҳаётидан олинган воқеликлар билан ўрнини алмаштириб қўйиб рус боёнини ўзбек бекига, подшоҳни султонга баробар қайта яратишдан кўра, юқорида таъкидланган тил ҳодисасида кўпроқ адабий ҳақиқат сақланган кўринади. Айнан ва сўзма-сўз бўлмаган таржиманинг чуқурлиги ва аниқлиги бошқа бир ёзувчининг асарини таржима қилиш чоғида таржимон «мен»ининг тўла намоён бўлиши «Борис Годунов» трагедиясининг Чўлпон ҳаётлигидаги журнал нашридан олинган бир байтдан иборат ҳикматомуз парчада ўз ифодасини топган:
Ҳақ ҳукмидан қочиш мумкин бўлмаганидай,
Халқ хукмидан қочишинг ҳам мумкин бўлмайди.
Аслиятда буни Пушкин қуйидагича ёзган эди:
И не уйдешь ты от суда мирского,
как не уйдешь от божьего суда.
Мисраларнинг ўрин алмашинишида Чўлпон амалга оширган нафақат икки тилнинг ўзига хослиги, балки икки шоир тақдири — Пушкин пешонасига битилган Ҳақ ҳукми, ундан ҳам фожиалироқ — одамлар қўлида тақдир жоми синдирилган Чўлпон азияти мужассамдир.
«Борис Годунов» трагедияси таржимаси Чўлпон жасоратидир. Зеро, бу билан у Пушкиндан то Достоевскийгача: «ўз фарзандларига зиён-заҳмат етказишга асосланган салтанатни маънавий-ахлоқий салтанат деб аташ мумкинми ахир?» деган рус адабиётининг улуғвор тажрибалари бағридан ситилиб чиққан нолавор қудратли саволни қўллаб-қувватлади, ҳамда «бирон-бир шоири азоб-уқубатга дучор қилинган замонани маънавий-ахлоқий замона деб аташ мумкинми, ахир?, деган саволни кўндаланг қўйишга жазм этди.
Чўлпон қалби ижодий куч-қувват ва ниятларга тўлиқ эди. Билмадим, шоирнинг етуклиги ҳақида сўз очиш ўринли бўладими ёки йўқ. Зеро, камолот аслида шоирнинг тақдиридир. Азалдан шундай, ўзгача бўлиши мумкин эмас. Лекин шуни дадил айтиш керакки, ўзбек китобхонига, ўзбек халқига у ўзи тиклаётган «олтин кўприк» орқали таржимон сифатида ҳам яна бир қанча дурдоналарни еткизган бўлур эди. Чўлпоннинг ўзбек адабиёти равнақи учун қўшган улуғ ҳиссасини чинакамига ва адолат билан баҳолашнинг мавриди келди. Унинг асарларига таяниб ёшларнинг ижодий қарашларини ишкллантириш, Пушкинона «умумжаҳоний ҳамдардлик»ни тарбиялаш, ўз она тилимизга улкан меҳр ва бошқа тилларга ардоқни парваришлаш вақти етди. Келинг, баҳамжиҳат бўлиб Чўлпон маънавияти мулкига етказувчи олтин кўприкни тиклайлик, зеро шоирнинг ўзи программ шеъри бўлмиш «Соз»нинг ушбу сатрлари билан бизни ўз бағрига чорлаётир:
Чечаклар ўскуси кўз ёшларимдан,
Бўғинлар унгуси ўйлошларимдан…
“Ёшлик” журнали, 1989 йил, 9-сон
Hamid Ismoilov
GO’ZAL GO’ZALDIR SO’LGAN CHOG’DA HAM…
Rus tilidan Barnobek Eshpo’latov tarjimasi
he’riyatimiz tarixida qismati fojeali kechgan siymolardan biri Abdulhamid Cho‘lpondir. «Shoirlar sardori», «o‘zbek tili sandig‘ining pokiza xazinaboni» degan sharafli sifatlarga juda erta noil bo‘lgan bu zakovatli shoir dastlab o‘n yilga mahalliy «RAPP»chilarining zug‘umiga duchor bo‘ldi, nihoyat, mash’um 1937 yilda «o‘zbek sovet adabiyotidagi jahon burjuaziyasining millatchi josusi» degan «yorliq» bilan Abdulla Qodiriy, Abdurauf Fitrat, Usmon Nosirlar qatori qatag‘on qilindi va otib o‘ldirildi.
1956 yilga kelib, garchi Cho‘lpon rasmiy ravishda oqlangan bo‘lsa-da, o‘limidan keyingi uning fojiasi tirikligidan ko‘ra dahshatliroq kechdi. Yaqin-yaqingacha goho shoirning ijodiy merosini o‘rganuvchi komissiyalar tuzildi, so‘ng yana sababsiz ravishda tarqalib ketdi, «millatchi» degan «yorliq» Cho‘lponning el ichra e’zoz topmog‘iga monelik ko‘rsatib keldi.
Abdulhamid Cho‘lpon haqida so‘z yuritilar ekan, u o‘zbek sovet badiiy tarjima maktabining asoschisi ekanligini, xalqini jahon, avvalo rus adabiyoti durdonalari bilan yaqindan tanishtirishda «qon-qonigacha yo‘qsilparvar» madaniyatning har qanday vakilidan ko‘ra salmoqliroq ishni amalga oshirganligini uni «millatchi» sifatida ayblaganlar, shu qarashga xayrixohlar tan olmasligi g‘ayri tabiiy bir holdir. Holbuki, siz Cho‘lpon tarjimalarining uncha ham mukammal bo‘lmagan ro‘yxatiga bir e’tibor qiling-a: Shekspirning «Hamlet», K. Gotsining «Malikai Turondot», Molyerning «Xasis», E. Potyening «Baynalminal», A. S. Pushkinning «Boris Godunov», «Dubrovskiy» asarlari, Xitoy shoirlari, Hayne, Sayyod Navo, T. Shevchenko, A. Blok, E. Verxarn, Lohutiy she’rlari, Gogol, Turgenev, Chexov nasridan namunalar, Gor’kiyning «Ona» romani, S. Tretyakovning «Ingragil, Chin» A. Faykoning «Jomadonli kishi», V. Yanning «Hujum» p’esalari…
Cho‘lpon she’riyati musiqiyligi, quymaligi, serjilo va tabiiyligi bilan alohida ajralib turishini anglab yetgan har bir kishi shubhasiz, u amalga oshirgan badiiy tarjimalar nechog‘li salmoqli va jozibador ekanligidan ko‘z yummaydi.
Ushbu maqolada shoir tarjimalarining yuksak badiiyatini isbotlash imkoniga egamiz, binobarin, u tarjima qilish barobarida so‘z san’ati rivoji uchun kurashdi, butun mahorati, xassosligini ishga soldi, har qanday yetuk san’atkor singari ijodidagi «oq dog‘lar» ni tarjimalari sharhi mag‘ziga singdirar ekan, demak, tarjimalari uning shaxsi va bizning qiziqishlarimiz oralig‘idagi ko‘prik bo‘lib qoladi. Zero, Cho‘lponning o‘zi ham R. Tagor ijodiga bag‘ishlangan «Ulug‘ Hind» maqolasida badiiy tarjima oltin ko‘prik ekanligini e’tirof etadi: «Rus tilida uzoq mutolaa qilgach, qadrdon xalqimni bu buyuk zot ijodiyoti bilan tanishtirmoq qat’iyatiga mubtalo bo‘ldim. Birrov qo‘lim titradi, birrov yurak o‘ynoqladi… Men qadrdon xalqim uchun Sharq va G‘arbni tutashtirib turuvchi oltin ko‘prikni qurib bitkazmakka chinakamiga bel bog‘ladim».
Agar ana shu maqola va unga ilova qilingan tarjimalarni Cho‘lponning professional tarjimonlik faoliyati debochasi deb qarasak, uning bu ishga qo‘l urish davri ham shoir sifatida shakllangan kezlariga to‘g‘ri kelganligini anglaymiz. Shungacha bo‘lgan vaqt ichida yaratgan asarlari (saqlanib qolganlari, albatta) uning merosi asosini tashkil etgan «Yosh o‘zbek shoirlari», «Uyg‘onish» va «Buloqlar» to‘plamlariga salmoq bag‘ishlab turibdi.
Asrimiz boshlarida Andijondagi rus-tuzem maktabida ta’lim olgan Cho‘lpon keyinchalik madrasada arab, fors tillarini ham qunt bilan o‘rganadi, inqilobiy harakatga qo‘shilish istagi tufayligina u madrasani tark etadi. «O‘zbek milliy yozuvchisi bo‘lib yetishish qat’iyati meni mudarris bo‘lishdan voz kechishga undadi, nihoyat, otam va mullalardan qochib Toshkentga kelib qolishimga sababchi bo‘ldi», — deb eslaydi u taniqli rus yozuvchisi V. Yan bilan suhbat chog‘ida. U «Okno TurkROSTA», «Ishtirokiyun», «Turkiston» kabi kommunistik gazetalar idorasida xizmat qiladi, qator maqolalari bosilib chiqadi, ilk p’esalarini yaratadi. O‘sha suronli yillarda keyinchalik Turkiston Jumhuriyatining Gimni sifatida qabul qilingan E. Pote «Baynalminal»ini ham tarjima qiladi u.
«Ulug‘ hind» maqolasini Cho‘lpon Moskvaga otlanish arafasida yozadi. Ma’lumki, 1925—1927 yillarda Vaxtangov nomidagi teatr qoshida tashkil etilgan o‘zbek dramstudiyasiga rahbarlik qiladi. O‘sha kezlar yaratilgan «Shohnomaning turkiy tarjimasi», «Jorj Dandin» «Malikai Turondot» kabi qator maqola va xabarlar shundan dalolat beradiki, G‘arbu Sharq madaniyati sintezi muammolari Cho‘lponning diqqat markazida turar edi.
Moskvada kechgan bir necha yil ichida Cho‘lpon ko‘zga ko‘ringan qator rus adiblari, shoirlaru tarjimonlar bilan do‘stlashdi, ijodiy hamkorlik qildi. V. Yan, G. Shengeli, Ye. Lann, S. Tretyakov, P. Oreshin shular jumlasidandir. Ayni paytda Cho‘lpon keyinchalik dramstudiyada qo‘yilajak pesalarni tarjima ham qiladi. Cho‘lpon bu asarlarning tomoshabinga ta’sirini kuchaytirish niyatida mavjud an’anaviy imkoniyatlarga tayanadi. S. Tret’yakovning «Ingragil, Chin» pesasini tarjima qilar ekan, u V. Yanning «Hujum» p’esasidagi kabi sharqona ruh mujassam sahnayu qo‘shiqlar bilan asarni boyitadi. Professor G. Shengeli va Ye. Lann bilan ijodiy hamkorlik jarayonida Cho‘lpon badiiy tarjima nazariyasiga chuqurroq kirib boradi va o‘zining favqulodda musharrihlik iqtidorini parvarish etadi.
Yozuvchi V. Yan ta’kidlagani kabi, Cho‘lponning bosgan izi Moskvadayoq ta’qib qilina boshlanadi, «uni hasadgo‘ylari bo‘lmish mahalliy «averbaxlar» zaharlay boshladilar». 1926 yildan toki 1934 yilga qadar sanoqda to‘rtinchi hisoblanmish «Tong sirlari» bilan oxirgi she’riy to‘plami «Soz» chop etilgan vaqt ichida shoirning latif asarlari matbuot yuzini deyarli ko‘rmadi, ya’ni Cho‘lponni bosmay qo‘yishdi.
1930 yil «Alanga» jurnalining birinchi sonida G. Shengelining «Badiiy tarjima texnikasi»degan maqolasi bosiladi, bizningcha, o‘zbek tiliga uni Cho‘lpon tarjima qilgan. Chunki maqola nihoyasida E. Verxarnning «More» — «Dengiz» she’riy tarjimasi G. Shengeli va Cho‘lpon sharhlari bilan ilova qilingan.
Professor Shengeli badiiy tarjima muvaffaqiyat bilan amalga oshirilishi uchun quyidagi asosiy shartlarga amal qilish zarur deydi: birinchidan — o‘z ona tili va xorijiy tilni bilish, shuningdek til ilmini chuqur egallash; ikkinchidan — adabiyot tarixi bilan mufassal tanish bo‘lish; uchinchidan — yozuvchi mahorati sirlarini ilg‘ash; to‘rtinchidan — asar asli bilan tarjimasini muqoyasa qila bilish lozim.
O‘ttizinchi yillarning boshlarida Cho‘lpon tarjimon sifatida yuksak pog‘onaga ko‘tarildi. Ona tiliga u o‘girgan asarlar ruhi xaloskoriga aylanganini his etish qiyin emas, shoir qalbini larzaga solgan Hamletona ishtiboh va qismat chigalliklari tarjimada ham teran, o‘zbekona ifodasini topgan.
O‘sha murakkab yillarda Ye. Lann bilan hamkorlikda Cho‘lpon Shekspirning«Hamlet»day ulug‘vor tragediyasini tarjima qilgan.
Yo o‘lim, yo qolish, gap shunda.
Ajabo, qaysi biri sharaflik va oliyjanob:
dilozor falakning zarbalariga chidashmi,
yoki balolar dengiziga qarshi bel bog‘lab
ularga qarshi qo‘zg‘alib, ularni barham berishmi?
1934 yil «Hamlet» Yevgeniy Lanning sharhlari va tahriri bilan alohida kitob holida chop etildi.
O‘zbek shoirlari amalga oshirgan «Hamlet»ning qator tarjimalari ichida Cho‘lpon tarjimasi o‘ziga xos qadr-qimmatga ega. D. G‘ulomova «Hamlet» tarjimalari» maqolasida shunday deydi: «Mutarjimning ziddiyatlarga to‘la, murakkab qismati «Hamlet»ni o‘zbekchaga tarjima qilish uchun botiniy ehtiyojini qo‘zg‘agan deb dadil aytishimiz mumkin».
«Hamlet» tragediyasiga oid bo‘lgan Yevgeniy Lann sharhlari ham asarning o‘zbekcha tarjimasi qatori davlat arxivlarida saqlanib kelinadi. Shu narsa ravshanki, Cho‘lpon G. Shengeli badiiy tarjimaga qo‘ygan talablarga uyg‘un tarzda ish tutgan.
Cho‘lpon amalga oshirgan ishlarga byrdan baho berish qiyin. O‘sha paytlar she’riyatimiz aqlni lol qoldirguvchi darajaga erishgan bo‘lsa-da, nasr unchalik an’analarga boy bo‘lmaganligini e’tirof etish kerak. O‘sha kezlar Cho‘lpon Pushkinning «Dubrovskiy», «Boris Godunov», Gogolning «Shinel», «Ivan Ivanovich bilan Ivan Nikiforovich oralarida bo‘lib o‘tgan nizolar hikoyati», Turgenevning «Cho‘ri qiz» hikoyasini, Chexovning «Qochoq», «Ovloqda», «Vanka», «O‘rmon qorovuli», «Bo‘yindagi tumor», Gorkiyning «Ona» romani, shuningdek, bir qator boshqa asarlarni ona tilimizga o‘girdiki, bular vaqtida xalqning ma’naviy mulkiga aylandi. Cho‘lpon umumjahon madaniyati durdonalaridan o‘zbek kitobxonini bahramand etish bilan cheklanmasdan, rus xalqi ruhini, xarakteri va axloqi, a’molini tushunib yetish orqali inqilob va o‘lmas g‘oyalarni targ‘ib qilar ekan, u tanlagan So‘zga ixlosimiz ortib boradi.
Ayni o‘sha yillar adabiyotning yosh bo‘g‘inlari «yo‘qsil madaniyati yaratuvchi»larning tazyiqiga uchrar, chunki moziy, inqilobgacha bo‘lgan hodisalar eskilik sarqiti deb hisoblanar edi, bunday nuqsdan bir qator yozuvchilar, madaniyatarboblari keyinchalik ham qutula olmadilar, tarixga biryoqlama yondashish umumiy xastalikka aylandi. Adabiy hayotimizda muhim voqea bo‘lgan Nvoiyning «Farhod va Shirin» dostoni asosida yaratilgan (1944 yil) instsenirovka haqida K. Yashin shunday yozadi: «Butun boshli saroy adabiyoti, Farhod va Shirinni ham yo‘qsullar sahnasiga chiqarib-chiqarmaslikni chuqur o‘ylab ko‘rishimiz kerak».
1930 yil «Shinel» qissasini tarjima qilar ekan, Cho‘lpon Gogolning kishini o‘ziga mahliyo etadigan dilbar tili, uslubiy tuslanishi muqobilini yaratish maqsadida mavjud imkoniyatlardan mahorat bilan foydalanadi: «vechniy titulyarniy sovetnik» — «adabiy unvon inog‘i», «vitsmundir» — «mansab jomasi» va hokazo.
Rus adabiyotiga, qolaversa, madaniyatiga muhabbat — Cho‘lpon ijodining har bir qirrasida namoyon bo‘ladi, u bir burda non topish ilinji tufayli emas, balki har qanday vaziyatda ham o‘ziga marg‘ub va ma’qul mumtoz obidalardan, insonparvar g‘oyalardan ma’naviy oziq olmoqni ishraf deb bilgani uchun ham shu yo‘lni tutdi. Zero, adabiyotning yosh bo‘g‘inlari uchun bu nasriy tarjimalar Abdulla Qodiriyning qo‘sh romani singari o‘ziga xos ijodiy tarbiya va maktab xizmatini o‘tadi.
Cho‘lponning rahnamolik iqtidori ilk tarjimalaridayoq o‘z aksini topgan. I. S. Turgenev «Cho‘ri qiz»da ruslarning mo‘ltonilarga nisbatan iliq munosabatini o‘ziga xos yo‘sinda ifoda etadi, Cho‘lpon buni saqlagan holda asos o‘zagi ruscha bo‘lgan pochtavoy, cho‘ri qiz kabi so‘zlar sharhiga muayyan o‘rin ajratadiki, bundan o‘quvchi ehtiyojini qondirish ko‘zda tutilgani anglashiladi.
«Ivan Ivanovich bilan Ivan Nikiforovich oralarida bo‘lib o‘tgan nizolar hikoyati»ning ilk tarjimasi haqida ham shunday deyish mumkin. Cho‘lpon qissa tarjimasini bajarishda bir qator izohlarni ilova etadi. Chunonchi: «Buriy» sifati to‘la ruscha-o‘zbekcha so‘zlikda o‘zbekchaga «qora mat» shaklida tarjima qilinar ekan, men esa shunda turkiy shevalar qomusidan foydalanib, bu sifatning «ko‘rrang» degan muqobilini topishga muyassar bo‘ldim». «Ivan Nikiforovich o‘zining eski miltig‘i bilan «ikki pulga qimmat bema’nigarchilik» mubtalosiday kuymanishini ham Cho‘lpon asliyatga baqamti, yuqorida aytib o‘tganimiz kabi, tarjima qilsa-da, lekin izohda: «asliyatga yaqin turish istagi ustivor edi, garchand, bu xil vaziyat tabiatini o‘zimizda «temir taroqqa yopishganday» qadimiy ibora bilan saqlab qolish, o‘qimishli qilish ham mumkin edi», deyiladi. Ivan Nikiforovichning ajrim sudida yozgan arizasi matniga munosabat bildirib yozadi: «Ushbu so‘rov boshdan oyoq, ayniqsa, ayni satrlargacha favqulodda savodsiz yozilgan, uning ma’nosini tuyqus tushunish ancha qiyin. Shuning uchun biz ham shunga ergashishga majbur bo‘ldik. Bois, bunda nuqtalardan bo‘lak biron-bir tinish belgisini ishlatishga botina olmadik».
Ana shu arznoma tarjimasida o‘zbek ma’muriy-tarixiy-tabaqaviy tili qatlamining adadsiz takrorlar va aravani quruq olib qochishga moyil, qayta-qayta chalkashliklar va kinoyalarga boy nutqi to‘kis ifodasini topgan.
Cho‘lpon qalami vositasida Chexovning mumtoz asarlari birinchi marotaba o‘zbek tilida jonlandi. Zero, I. Razzoqov o‘girgan «Jonginam» hikoyasi tarjimasi Cho‘lpon tahriri ostida nashr etilishining o‘zi ham uning tarjimonlik salohiyati naqadar yuksak bo‘lganligini anglatadi.
Cho‘lpon hikoyalari, «Yov» qissasi, «Kecha va kunduz» dilogiyasida o‘zi amalga oshirgan nasriy tarjimalar ta’siri seziladi, binobarin, Cho‘lpon buni rad qilmagan, aksincha, rus klassik adabiyoti namunalaridan ko‘p narsa o‘rganganligini xolisona aytgan. Zero, ko‘ngil ko‘ngildan suv ichadi.
Cho‘lpon «Ona» romani tarjimasi xususida to‘xtalib: «Kamina M. Gorkiyning eng asl va mukammal asari «Ona» romanini tarjima qilishga musharraf bo‘lipman. Tarjimaning iqtidori to‘g‘risida, keling, o‘zgalar so‘zlasin, men esa faqat asosiy bir muhim tajribani qayd qilmoqchiman. Men Gorkiy domladan nasriy tilni o‘rgandim, o‘zi ishlayotgan tilni jon-dilidan e’zozlaydi, ana o‘sha tilni biron-bir kamu ko‘stsiz ko‘rgisi keladi. «Ona» romani tili — taroshlangan, dilgir til. Har bir nutqi sayqallangan «Ona» romani mendek oddiy bir qalamkash uchun ulug‘ bir maktab. «Kecha va kunduz» ismli asarim ustida ishlarkanman, bu ulug‘vor uslubning ruhbaxsh ta’sirini ich-ichidan his qilar edim». Adabiy hayotda «Ona» romanining tarjima qilinishi diqqatga sazovor voqea bo‘ldi. Tarjimon hayotligida ham, uning nomi xalq dushmani sifatida eslatib turiladigan yillarda ham tarjima qayta-qayta nashrlarga dosh bera oldi. 1950 yil Abdulla Qahhor tahriri ostida bosilgan nashrda esa tarjimon ism-sharifi tushirib qoldiriladi. Tarjima matni esa Cho‘lponning avval boshda aytilgan fikrlarining tasdig‘i kabi andak zamonaviylashtirilgan va yengillashtirilgan edi. Chunonchi, agar Cho‘lpon asarning birinchi jumlasidagi «robochiy slobodku» so‘z birikmasini «ishchilar qo‘rg‘onchasi» deya qoyilmaqom tarjima qilgan bo‘lsa, qayta tahrirdagi variantda ushbu «ishchilar posyolkasi» deyilgan, «muskuli» so‘zi asli «mushaklar» deya tarjima qilingan esa-da, nechundir endi qayta boshdan «muskullar» ga aylantirilgan. Ha, aynan shu yillarda Cho‘lponni o‘z tarjimalaridan begonalashtirish kabi mahdudlik boshlanadi.
Cho‘lpon tarjimalarining gultoji bo‘lmish «Boris Godunov» tragediyasi ham qayta-qayta nashr etilar ekan, afsuski, mutarjimga shunday munosabat takrorlandi.
Gorkiyning «Tong», «Kamarcha andarmonligi» kabi asarlari tarjimasini ko‘zdan kechirar ekanmiz, bor-yo‘g‘i ikki sahifadan iborat Tolstoy vafoti haqidagi hikoya mag‘ziga ikkita xalq to‘rtligi singdirilganligini ko‘ramiz, Cho‘lpon ularni shu qadar mahorat bilan o‘girganki, mabodo tarjimon ismi-sharifi tushirib qoldirilsa, bu misralar o‘zbek xalq alyorlari deb o‘ylaysiz.
Go‘zal go‘zaldir
So‘lgan choqda ham.
Bizlar sevamiz
O‘lgan choqda ham.
Cho‘lponning nasriy tarjimalari haqida so‘z yuritarkanmiz, o‘quvchi ko‘ngliga tegmasin degan andisha bilan ma’lum bir jihatlarga yopishib olishdan voz kechdik. Cho‘lpon-mutarjimning mahorati va badiiy tarjima bobida o‘zi amal qilgan printsiplarni ko‘zdan kechirishga u o‘girgan poetik asarlar ham cheksiz imkon tug‘diradi. Biz Pushkin asarlarini tarjima qilish xususida bahslashishar ekanmiz, yukimiz biroz yengillashadi.
«Boris Godunov» dramasi tarjimasining tahlilini dastur qilib shuni dadil aytish mumkinki, Pushkin va Cho‘lpon mavzui uning rus madaniyatiga munosabati haqida qilish mumkin bo‘lgan ilmiy tadqiqotlar orasida eng qiziqarli va manbalarga boyidir. Cho‘lpon Pushkin asarlarini tarjima qilish bilan cheklanmaydi, balki u qoldirib ketgan mavzularni yanada boyitdi. Uning she’riyati motivlarini to‘ldirdi. Ulug‘ rus shoirining ijodiy dahosiga va she’riy barkamollik mujassam siymosiga qayta-qayta murojaat etishni o‘zi uchun sharaf deb bildi. O‘zining «Bilim» jamiyati nomiga 1924 yilda Alisher Navoiyning 500 yillik yubileyini tantana qilish munosabati bilan yozgan murojaatnomasida Cho‘lpon Pushkin misolida: «Bizning vatandoshlarimiz bo‘lmish ruslar har besh yilda zo‘r tantana qiladigan yubileylardan o‘rnak olishimiz kerak», deb taklif kiritadi. Oradan yillar o‘tib Cho‘lponning o‘zi ham burjua shoiri sifatida ta’qiblarga duchor qilingan vaqtlarda uni Pushkin bilan qiyoslay boshladilar. Oybek o‘zining «Shoirni qanday taftish qiladilar?» («Qizil O‘zbekiston» gazetasi 1926 yil 17 may) maqolasida haqqoniy ravishda quyidagicha yozadi: «Ruslar Pushkinni e’zozlaydilar. Pushkin inqilobdan keyin ham barchamiz uchun Pushkinligicha qolgan». Maqola davomida badiiyat va sinfiy mahdudlikni bir-biridan farqlash lozimligini ta’kidlab ko‘rsatarkan, muallif shunday savolni ko‘ndalang qo‘yadi: «Nima uchun endi o‘zbek xalqi o‘zi e’zozlaydigan Cho‘lpon ijodiyotiga shunday yondashishi mumkin emas?» Bu savolga o‘sha paytlarda adabiy rahbarlardan biri bo‘lmish R. Majidiy shunday javob qilgandi: «Pushkin oramizda yo‘q, Cho‘lpon esa hali hayotdir».
O‘shanda hamma gap bor-yo‘g‘i shu tafovutdangina iborat bo‘lganida ehtimol, adabiy rahbarni tinchlantirish mumkin bo‘lardi, zero, Cho‘lpon Boris Godunov tragediyasini tarjima qilar ekan, o‘z taqdiridagi mash’um yechimni oldindan ko‘rgan edi. U mazkur satrlarda xuddi o‘zining dardalamini ifodalaydi:
Muhlat yaqin tezdan so‘nib bitajak chiroq, —
Yana bitta eng oxirgi rivoyat qoldi.
«Boris Godunov» Cho‘lpon tarjimalari orasida so‘nggi cho‘qqi bo‘lib qoldi. Toju taxt, hokimiyatni mag‘zi-mag‘zigacha ochib tashlagan Pushkin dahosimi bu yoki tragediyani solnoma tarzida emas, shohid kishining hikoyasiday jonlantira olgan Cho‘lpon dahosimi bu, ehtimol bu, deyarli afsonaviy qudrat bilan hayotni qanday bo‘lsa shundayligicha qamrab olgan she’riyatning o‘z dahosidir, har qalay o‘z zamonining hayqirig‘iga aylangan quyidagi satrlarni ichki bir titroqsiz o‘qish mumkin emas.
…U o‘zi ham mudhish Ivanday
podsholik qilayotir (tushga kirmasin!)
Durust, bizda oshkora o‘ldirishlar yo‘q
qonli qoziq tepasida, el-xalq oldida.
Biz Isoga yig‘lamaymiz, shafoat tilab;
kuydirish yo‘q zo‘r maydonda bizni, shoh o‘zi
o‘z xassasi bilan cho‘g‘in kavlab turmaydi.
Lekin ojiz hayotimiz xavfdan iminmi?
Bizni har kuni podshoning qahri kutadi.
Zindon, Sibir, kulox-janda, yoki kishanlar
undan nari ochdan o‘lish, yoki bir sirtmoq.
Oramizda dong chiqargan avlodlar qani?
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
zindonlarda, surgunlarda, qiynoq-azobda.
Shoshmay turing: u kunlarni siz ham ko‘rarsiz.
yoki:
Asir: Unda sendan gapirishga hamma qo‘rqadi.
Yo tilini kesadilar, yo kallasini:
zamonaning talabi shu! Har kuni jazolash.
Zindonlarga odam to‘lgan. Biroq maydonda
Uch-to‘rt kishi to‘plandimi — chaqimchi tayyor…
Bu tarjimaning tarixi ham bevosita Cho‘lpon tarjimai holi va taqdiri bilan chambarchas bog‘liqdir. Ma’lumki, 1937 yilda Pushkin vafotining 100 yilligi munosabati bilan o‘zbek adabiyotida shoir asarlari ko‘plab tarjima qilindi. Mirtemir shoirning lirikasini, X,amid Olimjon «Suv parisi» dostonini, Oybek «Yevgeniy Onegin» she’riy romanini o‘zbekchaga o‘girishdi — Cho‘lpon ham o‘z navbatida bu sana arafasida «Dubrovskiy» va «Boris Godunov» tarjimasini amalga oshirdi. Pushkin o‘ldirilgan o‘sha yovuz yildan bir asr o‘tgandan so‘ng yana o‘sha qora yilda Cho‘lponning ham o‘limi mash’um bir tasodifday tuyuladi.
Ulug‘ shoirlar o‘z qismatlarini oldindan bashorat qiladilar, degan gap bor. Agar shu rost bo‘lsa, ushbu «yolg‘onchi shoh» xronikasi bo‘lmish aynan ana shu tarjimani tanlagan ekan, unda mutarjim yozdig‘ini bashorat qilguvchi taqdir muhri bosilgan edi. Zero, bu so‘zlarni kundalikka bitilgan tilovat singari o‘qiysiz:
Yana bitta, eng oxirgi rivoyat qoldi.
Shundan keyin kitobim ham tamom bo‘ladi.
Men gunohkor bandasiga xudo topshirgan
Burch o‘taldi. Shuncha zamon, shuncha ishlarga
Xudoyimning meni shohid qilib qo‘yishi,
Xat bitishni o‘rgatishi bejiz emasdi;
Bir kun kelib mehnatsevar birorta monax
Seriktihod, lekin benom ishimni topib,
Menga o‘xshash chirog‘ini yondiradi-da,
Safhalardan yuz yillarning changini silkib,
Bu haqqoniy vuquatni qaytib yozadi,
Barsin, Ona vatanimning to‘g‘ri dindagi
Avlodlari o‘tmishlardan xabardor bo‘lsin;
Ish ko‘rsatgan, sharaf topgan, yaxshilik qilgan
Buyuk-buyuk chorlarini eslashib tursin:
Qora yuzli va gunohkor chorlari uchun
Xudoyimga yolvorishsin ma’rifat tilab,
Qariganda men yangidan yashay boshladim,
O‘tgan zamon ko‘z oldimda yasov tortadi:
Vuquati mo‘l kechmishning, Oqyanus kabi
To‘lqinlana-to‘lqinlana o‘tgani qachon?
Kechmish endi indamaydi, sukutga botdi:
Ko‘p kishilar xotiradan faromush bo‘lgan,
Menga yetib kelgan so‘zlar uncha ko‘p emas,
Qolganlari qaytmas bo‘lib ketdilar butun…
Muhlat yaqin, tezdan so‘nib bitajak chiroq, —
Yana bitta eng oxirgi rivoyat qoldi.
Tarjimon sifatida Cho‘lpon mahoratining lol qoldiradigan jihati shundaki, bir tomondan poetik bayonning zamonaviyligini qariyb to‘la ta’minlagan. Ikkinchi tomondan esa Pushkin yoki aniqrog‘i Godunov davrining ruhi va kalomini saqlab qolgan. Bunga u bir jihatdan asarni o‘zbek tilida nihoyatda tabiiy ohanglarda jaranglatish, ikkinchi jihatdan esa o‘zga til tabiatini asrab qolish orqali erishgan. Xo‘sh, bu samaraga u qay yo‘sinda erishdi? Mana Shuyskiy monologlaridan biri:
Iqror qilay, u vaqtda Boris o‘zini
Vazmin olib, ko‘rilmagan bezbetlik bilan
Haq kishiday ko‘zlarimga baqrayib oldi.
Tafsilotni so‘rashtirib, yaxshi tergadi,
So‘ngra qancha noqaq so‘zni shipshitdi menga.
Men ham uni el oldida takrorlab berdim.
Avvalo, o‘zbek tili uchun xarakterli bo‘lgan (xuddi nemis tilidagiday o‘zbek tilida ham fe’l va fe’l shakllari jumla oxirida keladi) fe’l gruppalarini mutarjim sintaktik inversiya vositasida jumlaning boshiga olib chiqadi, bu esa voqeani oldindan ta’kidlab ahamiyat kasb etadi. Bunda so‘z birikmalari o‘zbek tili tabiatiga mansub bo‘lmagan tarzda qo‘llanadi: «iqror qilay», «o‘zini vazmin olib», «ko‘rilmagan bezbetlik bilan», «ko‘zlarimga baqrayib oldi» va hokazo. Til tabiatidan chetga chiqish — bu nomutanosib so‘z siyosati bo‘lmaydi, — o‘zbek tili tamoyilidan kelib chiqib «iqror bo‘lmoq» «vazmin tutib» «mislsiz bezbetlik», «baqrayib qoldi» deyish o‘rinli bo‘lganida ham, bu xil qoidadan chekinishlar o‘zga tilning semantik ko‘rinishlarida o‘z aksini topadi, qariyb shartli chekinishga aylanadi, asar garchand o‘zbek tilida jaranglayotgan bo‘lsa-da, rus boyonini o‘zbek xoniga o‘xshab qolishdan saqlab qoladigan imkoniyat yaratish bilan tilning yangidan-yangi qirralari kashf etiladi. Mening fikrimcha, ruscha matnga murojaat qilish chog‘ida hadeb o‘zbekcha muqobillarni tiqishtiraverib rus voqeligini o‘zbek hayotidan olingan voqeliklar bilan o‘rnini almashtirib qo‘yib rus boyonini o‘zbek bekiga, podshohni sultonga barobar qayta yaratishdan ko‘ra, yuqorida ta’kidlangan til hodisasida ko‘proq adabiy haqiqat saqlangan ko‘rinadi. Aynan va so‘zma-so‘z bo‘lmagan tarjimaning chuqurligi va aniqligi boshqa bir yozuvchining asarini tarjima qilish chog‘ida tarjimon «men»ining to‘la namoyon bo‘lishi «Boris Godunov» tragediyasining Cho‘lpon hayotligidagi jurnal nashridan olingan bir baytdan iborat hikmatomuz parchada o‘z ifodasini topgan:
Haq hukmidan qochish mumkin bo‘lmaganiday,
Xalq xukmidan qochishing ham mumkin bo‘lmaydi.
Asliyatda buni Pushkin quyidagicha yozgan edi:
И не уйдешь ты от суда мирского,
как не уйдешь от божьего суда.
Misralarning o‘rin almashinishida Cho‘lpon amalga oshirgan nafaqat ikki tilning o‘ziga xosligi, balki ikki shoir taqdiri — Pushkin peshonasiga bitilgan Haq hukmi, undan ham fojialiroq — odamlar qo‘lida taqdir jomi sindirilgan Cho‘lpon aziyati mujassamdir.
«Boris Godunov» tragediyasi tarjimasi Cho‘lpon jasoratidir. Zero, bu bilan u Pushkindan to Dostoevskiygacha: «o‘z farzandlariga ziyon-zahmat yetkazishga asoslangan saltanatni ma’naviy-axloqiy saltanat deb atash mumkinmi axir?» degan rus adabiyotining ulug‘vor tajribalari bag‘ridan sitilib chiqqan nolavor qudratli savolni qo‘llab-quvvatladi, hamda «biron-bir shoiri azob-uqubatga duchor qilingan zamonani ma’naviy-axloqiy zamona deb atash mumkinmi, axir?, degan savolni ko‘ndalang qo‘yishga jazm etdi.
Cho‘lpon qalbi ijodiy kuch-quvvat va niyatlarga to‘liq edi. Bilmadim, shoirning yetukligi haqida so‘z ochish o‘rinli bo‘ladimi yoki yo‘q. Zero, kamolot aslida shoirning taqdiridir. Azaldan shunday, o‘zgacha bo‘lishi mumkin emas. Lekin shuni dadil aytish kerakki, o‘zbek kitobxoniga, o‘zbek xalqiga u o‘zi tiklayotgan «oltin ko‘prik» orqali tarjimon sifatida ham yana bir qancha durdonalarni yetkizgan bo‘lur edi. Cho‘lponning o‘zbek adabiyoti ravnaqi uchun qo‘shgan ulug‘ hissasini chinakamiga va adolat bilan baholashning mavridi keldi. Uning asarlariga tayanib yoshlarning ijodiy qarashlarini ishkllantirish, Pushkinona «umumjahoniy hamdardlik»ni tarbiyalash, o‘z ona tilimizga ulkan mehr va boshqa tillarga ardoqni parvarishlash vaqti yetdi. Keling, bahamjihat bo‘lib Cho‘lpon ma’naviyati mulkiga yetkazuvchi oltin ko‘prikni tiklaylik, zero shoirning o‘zi programm she’ri bo‘lmish «Soz»ning ushbu satrlari bilan bizni o‘z bag‘riga chorlayotir:
Chechaklar o‘skusi ko‘z yoshlarimdan,
Bo‘g‘inlar ungusi o‘yloshlarimdan…
“Yoshlik” jurnali, 1989 yil, 9-son
