19 апрель — Адабиётшунос олим Баҳодир Содиқов  таваллуд топган  кун

    Баҳодир Содиқов (1959 — 1980)  80-йилларда ўзбек адабиётшунослиги майдонида пайдо бўлган салоҳияти баланд, зукко олим эди. Унинг ҳам мумтоз, ҳам замонавий адабиёт йўналишида ёзган мақолалари ўша даврда жуда катта қизиқиш уйғотган, адабий жамоатчилик ёш олимнинг келажагига катта умид билан қараган эди. Менинг илк нашр этилган икки тўпламим: «Шаҳардаги олма дарахти» ва «Қадрдон қуёш»га муносабат билдирилган дастлабки мақола-тақризни ҳам Баҳодир ёзганини унутмайман.
Баҳодир Содиқов мумтоз адабиётни чуқур билишга интилган, бу соҳадаги мавжуд муаммолар, хусусан, мумтоз адабиёт намуналарини нашр этишда йўл қўйилаётган хато ва камчиликлар ҳақида ҳозиржавоблик билан муносабат билдиришдан қочмайдиган, ўз фикрини дадил ҳимоя қила оладиган мунаққид эди. Афсуски, ёш олимнинг фожиали ўлими адабиётимизни зукко билимдондан, бизни покиза қалб эгаси бўлган инсондан жудо этди. Унинг фожиали ўлимида ўз жонини қурбон қилиш эвазига ўзгалар ҳаётини сақлаб қолишдек, камдан-кам инсон журъат эта оладиган буюк инсоний жасорат намоён бўлганини асло хотирамиздан чиқармаслигимиз керак.

Баҳодир Содиқов 1959 йилнинг 19 апрелида Хоразм вилояти, Шовот туманида туғилган. Тошкент давлат университети (ҳозирги ЎзМУ) журналистика факултетида ўқиб юрган кезларидаёқ ўзбек замонавий шеърияти хусусидаги адабий — танқидий мақолалари матбуотда эълон қилинган. 1980 йилда фожиали ҳалок бўлди.

Ҳаётлик чоғларида сўфий шоирлар ижодига доир тадқиқотларининг матбуотда ёритилишига ҳукмрон мафкура монелик қилди. Вафотида сўнг «Инсонни севмоқ керак» китоби ёруғлик юзини кўрди. Тадқиқотлари «Шарқ юлдузи». «Ёшлик» журналларида, «Ўзбекистон адабиёти ва санъати» ҳафталигида, «Камалак», «Шовот мавжлари» алманахларида босилди. Шунингдек, шеърлари ҳам баёзда ёритилган.

Хуршид Даврон

Баҳодир Содиқов
УЧ МАҚОЛА

КЎЗЛАРДАГИ ДУНЁ

Муҳаббатни ўрганиш билан яратиб бўлмайди, унинг ўзи келади. Муҳаббат насиб этган қалб эгасининг вазифаси эса уни сақлаб қолишдир. Муҳаббатнинг қонуний давоми ва доимий йўлдоши бўлган жасорат ҳар қандай жасорату қаҳрамонликлардан улуғвор ҳамда гўзалроқ. Негаки, жасорат жасорат илинжида қилинса муваффақиятли чиққан чиранишдан бошқа нарса бўлолмайди.

Муҳаббат жасорати ўзининг ғамгину шўх, ожизу қудратли, беқарору сокин, ҳорғин сифатларига соҳиблик қилади. Кундалик маъно доирасида жасоратнинг ожизлигига , ғамгинлигига ва сокинлиги-ю хорғинлигига кўникиш қийиндай туюлади. Ахир, гўзаллик нимаси биландир янги бўлиши керак-ку. Янгилик гўзалликда доя ва эгизак ҳам, у гўзалликни туғдирар экан, қўшилиб ўзида туғилади. Шунга кўра, жасорат янгими, демак, у гўзал ҳамдир.

Ана шу ҳолатни ўзбек шеъриятининг туйғулар рассоми Рауф Парфи ижодида кўрамиз ва ундаги овоз тасвирини тинглаймиз.

Санъатга таҳлил эмас, қанот керак деган гап бор. Шу гапга амал қилиб, таҳлилий ташналигимизни қондиришдан бироз тийилган ҳолда шоирнинг «Кўзлар»ига тикиламиз. Булар осмон билан ер, армон билан шеър ўртасида муаллиқ кўзлардирки, уларга шоирнинг ўзи ҳам сиға олади! Кўзлар — бир юракнинг икки мутаносиб осмонлари, уларда дунё қадар кенглик бор. Кўзлар — энг мўжаз дунё, дунё — энг улкан кўз…

Дунё тобора эгаси ташлаб кетган садоларга ўралиб боради, садо кенгликлари Нозим Ҳикмат кўзлари билан шоирга теран назар солади. Ватан садоларга ўралган, кўзлар эса садоларни ўз бағрига олади.

Шоир ўлими табиатнинг ўзи ҳис қила оладиган митти жанозасидир. Бу жанозада беғубор ҳасратлар, бегуноҳ армонлар бешикка солиб кўмилади. Шоирнинг сўнгги ижоди ҳам бешикка солинади.

Осмон тошиб кирар кўзга,
Сиғмас кўзга, Пабло.
Бу буюк ҳасратнинг
Мазмуни ўзга, Пабло.

Наҳотки шоирни ўлдирдилар, ўликлар-а?! Бунга жавоб ўрнида Пабло Неруданинг сўнгсиз тирик осмони ҳайқиради.

Инсоннинг вазифаси фақатгина бахтиёр бўлишдан иборат эмас. Баъзан шодмонлик ҳам вазифа ўрнида келади. Бахтнинг парчаси — шодлик ранг танламайди. Унинг қиёфаси фақат шодликда. Ҳар бир рангнинг ўз шодлиги бор. Шу қувончларни ўйлаб ғамга ботиш шарафли хаёлкашлик. Шодлик миллион ҳодисаларнинг хусусийси, ёлғизининг эса умумийсидир («Шодлик»).

Севгилининг сўзларини энтикиб-энтикиб тинглаётган ошиқ улардан таралаётган синиқ бир нола ёки қафас ичра уйғонган думалоқ наво симиради. Ана шу «ҳавоси сўриб олинган ҳаво» мисоли кўзларда чўкмоқ, ёниб битмоқ ёқимли бир нарса. Лаззатда ёниш ва ёниш лаззати уйғунлашган кўзлар осмонидан беомон бир куни юлдузлар учсалар қайга йиқиладилар. Юлдузларга қабр қаерда…

Кўзингнинг қаърида
юкинар излар…

Бу кўзлар мангуликнинг жисмоний дунёси, соҳилларига гуллар сочилган мангулик осмони («Дилоромниннг кўзлари»).

Севгига, севгилисига ишониш одамзотга бўлган ишончнинг энг содиқ ибтидоси. Сегига хиёнат бўладими, унинг етими бўлиб алданган ишонч қолади. Етим ишончнинг номи кўп. Севгимиз кимдандир сирғалиб ўтади, кимнингдир қалбига бизни етаклаб боради. Ахир, севги табиатнинг мангулик неъмати («Муҳаббат»).

Буюк севгига ранг изловчи , мовийликка рангин қасида ёзувчи руҳтасвир шоирнинг юраги яхшилик билан ёмонлик чегарасида ҳайратлардан қалқийди. У мангуликнинг сирли буёғини ахтаради. Унинг шу ахтаришида топиш бор эди. Уни тушунмадилар, юрагини англамадилар. Тушунилмаган юрагининг ўзи учун ҳам қандайдир нотанишроқ рангли сирини кўрмоқчи шекилли , лекин қулоқ юрак эмас эди. Ҳар ким тушунганинигина кўради(«Ван Гог»).

Сўзимиз аввалида Рауф Парфини поэтик туйғулар рассоми деган эдик. Унда ҳар бир фикрнинг ўз ранги бор, оҳанг, бўёғи бор. Фикр пластикаси ранг ва ҳаракат пластикаси билан қўшилиб кетади.

Омон Азизнинг «Кандакорлар» картинаси шеърий нусхаси гўзал чиққан. Бу ерда картинани эшитиш мумкин! Лаҳзалик оловнинг мангу ёниши, музлаган оташнинг келажакка савол ёғдириши сўзлар руҳтасвирининг муваффақияти.

Рауф Парфи шеърияти ўз шаклларини сезилмас даражада кўтарган. Айниқса, унинг сонетлари маҳзун ва гўзал сифатга эга. Қандайдир қудратли сокинлик улардаги формани яширган, шеъриятнинг ўзигина бор. Бу шеърият шаклларни қанотларга алмаштирган!

Баҳодир Содиқов (марказда) курсдошлари билан (Кумушкон, 1979 йил). Сурат  «Дунё ўзбеклари»  сайтидан олинди.

ШЕЪРИЯТНИНГ ОНА ТИЛИ

Эътироз билдиришга ҳақлисиз: билишимизча, ҳар бир миллату элатнинг она тили бўлар эди; шеъриятнинг она тили — бу нимаси энди? Эҳтимол, барча соҳаларга наср, фалсафа, санъат, физика, математика, борингки, қишлоқ хўжалигига ўз “она тиллари”ни бериб чиқарсиз…

Ушбу эҳтимол — эътирозга ҳурмат сақлаган ҳолда эътироз билдиришимиз мумкин.чунки, юрагимиз осмони-кўзларимизда порлаётган бир китоб бизга шундай имконият беради.Бу китоб ёш ва ажойиб шоир Муҳаммаджон Раҳмоновнинг (1979 йил) Ғафур Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриётида чоп этилган “Яшил дарё” шеърлар тўпламидир. Китоб табиатнинг она тили — яшиллик нисбати билан номланганлигиёқ бизда тўпламга эътибор уйғотди.

Эътиборимизнинг поэтик эътироф даражасига кўтарилиши “Ҳайратимнинг тили” шеърини ўқиш давомида юз беради. Ҳайрат — табиат инсонга бахш этган энг ноёб туҳфа бўлмиш эшитиш ва кўриш қувончининг безабон ва гўзал исёнидир, унинг Ватани — юрак чегараси — кўзлардир.Шоир ҳайратининг тили эса шеъриятнинг она тили демак!

Агар шоир ҳайратининг тили бўлсайди, бўғзига тиқилган ҳаяжонини бир йўла айтиб қутуларди: бошидан турналар сузиб ўтганида, улар ортидан қўлларини телбаларча чўзиб девоналарча югурмасди: кўзини узолмай қараб қолгани, пурвиқор тоғлар унинг юксак ва мунаввар юлдузларга,бари-барига бир сўз айтган бўларди. Қисқаси ҳайрат хотирага айланмасидан бурун ўз она тилига — шеърият тилига кўчиши керак:

Ҳофиз дарёларим, мени қийнаманг,
Кезмай соҳилларда бесўз, бекалом.

Ҳофиз дарёларда оқар экансиз, санъат билан мунаввар юксакликда мувозанатга кирган ҳайратомуз ҳайратга қониб борасиз. Мувозанатлашган бу санъат ўз суратига кирар экан, қонуний шаклни бир мисра қадар ёриб чиқади ва тўрдан қутилган оҳудек гўзаллик ва учқурлик билан ҳайрат саҳросининг сарҳадларига сингиб кетади:

Оймисан, тун аро бокира, латиф, ё
Кунмисан, қаролмай қамашар кўзим.
Гулим на тараф бор сенга,на таъриф.
Топиб айтар эдим уни мен ўзим
Ҳайратимнинг тили бўлсайди агар.

Лирик қаҳрамон тилсиз ва бениҳоя нафосатга — ҳайратга бирда шукрона айтади, бирда ундан мадад сўрайди, руҳ олади. Демак, унинг бахти ҳам, мен буни орбитал бахт дер эдим, гўзал ва интиҳо билмасдир. Яъни, ушбу гўзалликка нисбатан муносабат эҳтиёжи унинг бири бирини тақозо этувчи ҳолат — фасллари бўлади.

Тўпламда мантиқан юқоридаги шеъридан илдиз отиб, маълум айёмгача унинг ички давоми бўладиган ва ривожи мобайнида уни инкор қила борувчи “Пантомима учун сюжет” шеъри бор.Бунда она қорнида ундан бир талай ўхшашликлар мероси билан ўз суратига кириб, умрининг бир парчасини она қўли ва қучоғида ўтказиб улғаяр экан, онасини чин дилдан севсада, унинг қайсидир бир маънода табиий давом — инкорига айлана борадиган ўғил болага ўхшашлик бор.

Ошиқ гунг ўз севгиси ва армон-шикоятини дўсти билан “ ишоралашади”. У маъшуқасини таърифлар экан, унинг гўзаллигини ишоралар билан жисмоний сифатлайди. Мана бундай, мана бундай деб юзлари, кўзлари ва лабларининг уфқ, осмон ва гулғунчаларга ўхшашлигини кўрсатмоқчи бўлади. Бу тилсиз, ишоралар билан таъкидланган гўзалликдир.

Шеърларни солиштирамиз: тилсиз ҳайрат ва тилсиз ошиқ. Буларнинг ўртасидаги умумийлик ҳар иккаласи ҳам истак-эътирофини сўз билан айтолмасликларида:

…Бор оламда шундай бир туйғу,
Тил билан ҳам бўлмайди айтиб.

Ажралиш нуқтаси ҳам шу умумийликнинг ўзида: биринчиси тилига муносиб сўз тополмайди, иккинчисининг эса энг оддий “севаман» сўзини айтишига тили йўқ:

Балки сийлар мени ҳам тақдир,
Бир куни номин айтурман дадил.
Жон чиқарда қайтармиш ,ахир,
Сўқирга кўз, соқовларга тил!

Поэзия — юракнинг табиат билан, инсоният билан ва ўз-ўзи билан гапиришадиган универсал тилидир. У -тошларнинг сув тилидаги қўшиқлари: у — даралардан учган гулдуроснинг суюлиб оқиши: у – осмонда ўт бўлиб, ерда сув бўлган чақмоғу мавҳумликдан сув шаклига кирган гулдирмомодир. Ниҳоят шеърият — табиатнинг она тилидир. Табиат эса бизни доимо ҳайратлар билан сийлайди. Шунинг учун ҳам у хизирпўш тили билан шеър айтади:

…Нақ куз билан қиш ўртасида,
Боладек адашиб юрибди баҳор.

Ҳа, хизирпўш тилли шеърият — баҳор фақат боладеккина адашиши мумкин. Унинг АДАШУВИ ЙЎЛИНИ ЙЎҚОТИШ ЭМАС, БАЛКИ ЧОРЛОВ, ЭСЛАТИШ, ҲАТТО КЎПЛАРГА ЙЎЛ КЎРСАТИШДИР. У ҳам бўлса маъсулият, бурч ва қарздорликдан бошқа нарса эмас.

Покиза поэтик юксакликда шоирлар иккига: бевосита ва бавосита шоирларга ажраладилар. Муҳаммаджон Раҳмонов — бевосита шоир. Бу дегани, унинг юраги шоир демак. Унинг кўпгина ва ҳал қилувчи шеърлари бевосита шеърлар бўлиб, улар шеъриятининг она тилида ёзилган. Бундай шеърлар сирасига юқорида таҳлил қилинган иккитасидан ташқари “Якшанбалар”, “Юлдузлар оқиб келаяпти”, “Нима гап, шаббода…” каби шеърлари ҳам киради.

Шунингдек, “Шифт”, “Кинокамера”, “Шовқинлар”, “Оқ каптарга айланган бола” сингари бевосита шеърлар ҳам муваффақиятли чиққанки, бу шоир шеъриятининг иккинчи она тилидаги ижодига ҳайриҳоҳлигимизга ҳам сабаб бўлади.

Тўпламда муваффақият ҳамширалари — бир қатор жузъий ножоизликлар ҳам бор. Улар, асосан, вазн бузилишида,баъзан сўзларнинг мисраларда ёйилиб кетмаслиги ва ҳижо сақланмаган ҳолда туроқ бузилишига олиб кетишида кўринади. Булар албатта , поэтик камчиликлар эмас. Шундай бўлса ҳам, поэзия энг яхши интизомдаги энг яхши сўзлар қўшини эканини эслатиб ўтишга ҳақлимиз.

Хуллас, Муҳаммад Раҳмоннинг учинчи китоби “Яшил дарё” ўқувчи қалбида ҳам из қолдиради, ҳам унга ҳамроҳ бўлиб узоқ замонларга етади.

ТУШЛАРГА СИҒМАГАН ВАТАН

  Туш орзулар рўёби-ю армонлар муҳри босилган гўзаллик,оламнинг тортишиш кучига ҳам бўйсунмайдиган ҳурлик ва илоҳий беҳудудлик ўлкасидир. Ана шу фазилатлари билан бирга туш эркин мантиқсизлик ўлкаси ҳамдир. Мантиқсизланганида қайтага кўпроқ ёқаверадиган,«қонуну расмга телба тескари»лашганида яна ҳам хуш келаверадиган ҳамма нарсани туш кўриш мумкин. Улар эса тушларимиздек жуда-жуда кўп. Лекин, фақатгина Ватанни туш кўриб бўлмайди!.. Ватан тушнинг ҳеч қайси вазн ва шаклларига сиғмайди. У шу қадар муқаддаски, шу қадар азиз-ки, салгина мантиқсизлик заминидан сал бўлсин узилиш бўлган жойда уни йўқотиб қўямиз.

Ватаннинг сарҳадлари-соқчилар турган чегарагина эмас. Ватаннинг руҳий сарҳадлари вужудимиз, танимиздадир. Кўзларимиз, тилимиз, қулоқларимиз, юрагимиз ва нафасимиз билан бу чегарани “бузиб” ўтамиз. Ва шу “бузиб ўтиш” баробарида у ҳам бизни «забт эта боради». Бу “бузиб ўтиш” Ватанни англаш ва севишнинг сўзбошисидир. Лекин ушбу мулоҳазаларни тўхтатишга ижозат берадиган яна бир фикр бор: ким шу пайтгача ўз отасининг киндигини кесибди, ким қайси замонда ўз онасини ўзи туғибди?! Бу ўша фикр.

Ушбу ўйлар яхши шоиримиз, бизга доимо шеърларидан кейин яхши хаёллар суриш ҳолатини берадиган Хуршид Давроннинг “Олтин беланчак” сериясида чоп этилган “Шаҳардаги олма дарахти” тўпламини ўқиш давомида ва ундан кейин пайдо бўлди. Шоир ўз шеърларига олтита мезон қўяди. Булар: ҳақиқат, журъат-жасорат, масъулият, она юрт дардларини севиш, она-доя қотиллик, замонага шукрона мезонлардир. Она-доя қотиллик деганимиз “Шоир шеърнинг  олдида тирик, шеър сўнгида ўлмоғи даркор” мисраларида ўзини баён қилади. Бу — янгилик туғувчи, қонидан шеър унувчи ва ҳар ўлганидан сўнг янги юксак босқичларда туғулувчи қотилликдир, шахсий-хусусий қотилликдир.

Мезонлардан яна бири — она-юрт дардларини туйиш ва суйиш

Тўмарисдек аёл қўлларин
қадоқлари гиларкан кеч куз,
Қоғоздаги шеърим йўллари
Юрагимда қон қолдирган из —

бандида бир-бирини тўлдиради, ана шу қон қолдирган изларда лолалар ундиради.

Умуман, Хуршид Давронда мисралардан жамалаклар тақиб, сатрлардан кўйлак кийган қизу аёллар қувонарли даражада кўп. Улар кўпроқ тасаввурдаги, олдин хаёлимизда туғилиб, кейин шеърларда акс этган вазмин ва гўзал аёллардир. Улар бизга ягона имконият – ўзларини севиш имкониятини беришади. Шоир биринчи “Қадрдон қуёш” тўпламида аёлнинг ботиний гўзаллигини тасвирлашга уринган. “У аёлнинг қўллари дағал…” шеъри бор. Унда нафосат ожиз, мададсиз — ҳимоясиз тушунилмаган ва киши кўнглини ғашлик қафасига соладиган, ҳеч бўлмаса унга ачиниш ҳам уйғота олмайдиган даражада ёқимсиз, шафқатдан ҳам паст бўлиб қолган эди. Ундаги гўзаллик фақат баён ҳолатда ҳаракатсиз, бинобарин самара бериш ўрнига ўзи қандайдир шубҳали ғайри натижа сифатида кўринган эди.

Ушбу тўпламдаги “Тунда силкитаркан дарахтни шамол…” шеърида эса гўзаллик ҳаракатга кўчади, бошқа ҳаракатларга туртки беради: натижада нафис – гўзалликдаги ҳаракат ва ҳаракатдаги гўзаллик мувозанати ҳосил бўлади. Бу нафосат бевосита қудратга, тараққиётга асосланган. У яратади ва шу бунёдкорлик асосида ўзига, ўзининг мангулигига изоҳ беради, моддийлашади. Ушбу шеърни, китобдаги энг гўзал шеърни тўлиқ келтирамиз:

Тунда силктаркан дарахтни шамол,
Дарахтлар титраркам маҳзун букчайиб,
Дарахтзор қошига келар бир аёл
Нозик оёқларин шабнамга чайиб.

У гуллар сочгди ҳовуч-ҳовучлаб,
Ҳайратга тўлади армонли боғлар.
У куйлай бошласа гулларнп тишлаб
Уйғона бошлайди қуриган шохлар.

Биз кўпинча нарсалар ёки воқеа-вазиятларни уларнинг аксига қиёслаб баҳолаймиз.Юқоридаги шеърда эса гўзалликни қиёслайдиган,унинг акси бўлган бирдан-бир нарса борки,у ҳам бўлса фақат гўзалликдир.Бунда нафосат ўзини нафосат орқалигина ҳис қилади.Ана шу хислатларни ўзида жамлаган бу шеър беҳудуд оламни ҳисларда янада чексизлантиради,уфқни яна бир бор уфқ қадар нарига суради, коинотнинг марказини юрагимизга кўчириб келгандай бўлади.

Хуршид Давроннинг “Севдим гулу аёлларни мен” демаслиги самимиятдан бўлмас эди. Гўзаллик билан мангулик оралиғида — юлдузлар остида, гуллар устидаги севиш соатларини мангулик парчаси, нафосат бўлаги деб билиш масъум эътирофдир.

Шоирнинг доимо эслаб юрадиган қишлоқ қизлари бор. Ўтган тўпламида “Тушларини қуёшга кўмиб ухлаб ётган теримчи қизлар” бевосита таъкид эди. Ушбу китобдаги “Эшиклар тўсатдан бир қучоқ нурни…” шеърида изидан тунни тентириб боғларда адаштириб қолдираётган шоирнинг, мушукдай ювош “чойшабларга ўралган гуллар” — шаҳар аёллари ҳақида ўйлаётган  шоирнинг хаёлларида изоҳ — қиёс тарзида яна шу қизлар ётади:

Фақат узоқларда, тунги қирларда
Кўзлари қора қиз, қоши қора қиз
Йигитнинг кўксига эмас,
далада
Уватга бош қўйиб ухлайди ёлғиз.

Айтилмоқчи гап аслида шу. Лекин бу фикр бевосита, таъкид учунгина ишлатилган эмас. Шоир ўз хаёлларини ўқувчига ҳадя этади ва сабаб-хулоса бўлмиш юқоридаги бандни яратади.

Шеърдаги муваффақият шундаки, “Узоқлардаги қоши қора қиз”га қаршироқ қўйилган “мушукдай ювош” шаҳар аёлларини кўз ўнгимизда хунук ва ёқимсиз қилиб қўйилмайди, улар ҳам нозик меҳр билан тасвирланади. Уларга кўрсатилган меҳр-илтифот “қоши қора қиз”га бўлган муҳаббат – қизғонишдан кам эмас.Теримчи қизларнинг фақат тушларида айтган қў-шиғини эшитишни гражданлик деб аташни шоир ўз ижтимоий — лирик вазифаси ҳисоблайди. Бу шундай қўшиқ: уни юракнинг қулоқлари билан эшитиш, юракнинг кўзлари билан кўриш лозим. Ана шундагина унинг қандай қўшиқ эканлигини бошқаларга айта оламиз:

Бу қўшиқ бахт каби айлайди сархуш,
Бу қўшиқ куйлари самови,маҳзун.
Бу қўшиқ туш каби жуда қисқа-ю,
Бу қўшиқ инисоннинг умридан узун…

Шоир — севимли ва гўзал аёллар, теримчи қизларни ана шундай сокин самимият билан тасвирлайди. Унинг бевалар ҳақидаги шеърлари ҳам ажойиб хусусиятларга эга. Ҳозирги кунда энг ёш классик беваларнинг ёши 50 дан ошиб қолди. Эллигидан ошган аёлдан, ёшлигига меҳнату ҳасрат, ҳуснига жасорат: севги-ю вафосига маломат тенг шерик бўлган аёлдан нималар изламасликни, нималар истамасликни яхши биламиз. Лекин Хуршид Давроннинг бевалари шундай самимият ва маҳорат билан тасвирланадики, унда кампир эмас, қоши-кўзи сурмали бир гўзал кўринади. Ва шоир Сизга бирор дақиқа беваларни кампир деб ўйлаш имконини бермайди. Бунга шоирнинг ҳаққи бор, ҳаққидан кўра кўпроқ истеъдоди бор! У классик беваларни гўё беваликнинг илк дақиқаларидан бошлабоқ вақтнннг қўлидан узоқроққа олиб қўйилган ҳолатга киритади. Вақт уларнинг юзлари,сочлари ва хаёллари билан ҳазиллашмаган. Вақт уларга келганида вазминлашиб, инсон шаклига — файласуф сувратига киргану: “Йўқ! Гапирмасликка менинг ҳам ҳаққим им бор!” дегандек туюлади.

Хуршид Давронда ҳар бир образга такрор-такрор қайтиш — асосий хусусиятлардан бири. Ўтган китобида дарахтлар билан ухлашга имкон сўраган, эвазига уларнинг тушларини сўзлаб беришни орзу қилган шоир “Табиатдир менинг давомим” шеърида “Дарахт кулгусини кўрганман, кўрганман кўз ёшларини ҳам” дейди. Бу давом — инъикосдир. Табиатни ўзининг давоми билган қалб, вужуди ва маънавий мулкини бўлакларга бўлиб, улардан ҳар бирисининг давомини табиатдан топган қалб қувончию алами дарахтларга кулгу бўлиб, кўз ёши бўлиб ўтади, давом этади.

Хотиротдан “ярим кўк,ярим оқ в а қора битта барг” юборган дарахт унинг ялпизлар,яъни ўз болалиги,онаси кирган тушини қўриқлайди.Қисқаси, дарахт — шоирнинг асосий шеър рамзларидан бири.У УМР,ХОТИРОТ,ЮРТнинг табиатдаги тирик ҳайкалидир. У улғаядиган, кексая оладиган бағри кенг, хотиротдан кўйлаклар киядиган, пойига гулдасталар қўйилмайднган ҳайкалдир.

Ана шунинг учун ҳам шоир “Бизлар минг йил кутишга розимиз ахир, Дарахт шохларида баргдек ўсгани…” дея олади. Бу истак дунёдаги барча ғаму қувончлардан, висолу ҳижронлардан таскин топади, овунади.Тўпламдаги “Қиз ва шамол ҳақидаги эртак” ниҳоятда покиза, шеър руҳ тасвирининг ажойиб намунаси бўлмиш шеърдир. Унда шамолнинг суратини, бўсанинг рангини, севинчнинг ҳасратини кўрамиз:

Парча-парча бўлиб синади,
У кўтариб югурган севинч.
Ва яабдаги бўса ҳидидан
Маст бўлганча чайқалиб беҳол,
Қайрағочга кўксини босиб,
Тўлиб-тўлиб йиғлайди шамол.

Бу манзара биринчи бўсадек беғуборлиги билан хотирамизда ёрқин из қолдиради. Бу ёрқин из бизни “Улуғ исёнларнинг узвий парчаси Қўшоқ акаларнинг тунги инграши!” мисраларига ҳам олиб боради.

Тўпламдан “Кўзлар” достони айрим лавҳаларининг ўрин олганлиги ва уларни ўқигач, достон ҳақидаги таассуротлар ниҳоятда ёқимли эканлигини айтиш мароқлидир. Маълумки, ҳар бир тушунчанинг хусусий ва умумий маъноси бор. Дейлик, кўз — инсоннинг кўриш аъзоси. Тарихнинг кўзи, халқнинг кўзи деганда эса қандай кўзни тушуниш керак? “Шоир эса халқнинг кўзидир, хира тортиб қолмасин бу кўз. Нурга чўмсин, нурга йўғрилсин юракларда яшаётган сўз”. Саволга шоир ана шундай жавоб билан давом этади:

Шоир мисли ўтли чегара,
Даврларнинг буюк ораси..

Инглиз романтикларидан бири “Шоирлар дунёнинг тан олинмаган қонунчиларидир» деганида қанчалар янглишмаган бўлса, Хуршид Даврон ҳам юқоридаги фикрлари билан шунчалар ҳақдир.

Достонда вужуднинг шоири – кўзлар ва халқнинг кўзи — шоирлар ниҳоятда яқинлашиб қолади. Тескари нисбат сиқиқлиги юракка жо бўладиган даражада.

…Бадавий югуриб хонага кирар экан, бирданига тиззалари букилиб кетади — унга девордан саноқсиз кўзлар қараб турган эди.У қўлидан келадиган ишни қилди: сувратдан тик қараётган кўзларга шамшир урди:

Девордан қон каби, қон каби шу пайт
Тўкила бошлайди Сўғднинг кўзлари…

Бу кўзлар сира юмилмас, фақатгина ёшдек тўкилар: девордаги тасвирлар на чекина олар, на ҳужумга ўта олар эди. Бир вақти келиб “Улуғбек кўзидаги ёш” (А. Орипов) – бўлган юлдузлар — «юлдуз эмас, Афросиёбнинг деворидан ўйиб ташланган кўзлар!” Кўзлари ўйилган оналар гўдакларга нафас қилиб, ўйилган кўзларини юмдилар! Гўдакнинг ўйилган кўзларидан бир томчи  Ёш томди. Бу ҳали онадан айрилганини тушунгандан эмас, қорайган деворларда чайқалаётган саслар нафасидан тўлқинланиб тушган бир томчи ёш эди. Ана шу томчида бутун бир тарихлар, бутун тақдирларни акс эттирди, ғарқ қилди ва ютиб ҳам юборди. Ва ҳозирги замона фонида, Ватаннинг л суврати фонида туриб ўша бир томчи ёшда нималар акс этаётганига назар соламиз:

Энди кўз ўювчи одамлар йўқ деб,
Ким айтар кўзимга типпа-тик боқиб,

Жавоб беришга улгурмасдан томчида акс этаётган музаффар қуёшни кўрамиз: ахир у ҳам ўйилган кўзга, дилдаги қутлуғ СЎЗга ўхшайди. ҳамма нарсада ўйилган кўзга ўхшашлик кўраверар экансиз, юракдаги дардлар ҳам ўйилган кўзга айланади:

Ўйилган кўзимнинг қорачиқлари
Дард каби тўкилиб тушар қоғозга.

Уйилган кўзларим ҳайқира бошлар,
Уйилган кўзларим – қоғоздаги шеър!..

Булар шеърга берилган таъриф эмас, балки дарднинг таърифидир.Шеър эса — дарднинг ўйилган кўзи бўлмоғи керак! Достонда ниҳоятда оғир, ҳар қандай шошқалоқ хулоса босиб турадиган оғир руҳ ҳукмрон. Бунда сокин ғазаб, ҳорғин нафрат, улуғвор хаёлкашлик бор. Достонда ўйилган кўз, Сўз, Қуёш ва Ватан образларига кўп-кўп қайтилишининг боиси, улар вақти-вақти билан бир-бирларининг ўрнини босиб туришларидадир. Масалан, Қуёш кўпгина ўринларда Ватан тимсолида келган ва яхши келган.

Хуршид Давронннг бу ажойиб муваффақияти ёшлар шеъриятининг ноёб ютуғидир. Чиқиш даврлари ниҳоятда яқин бўлган китоблардаги латиф фарқланиши кишини ҳайратга солади. Биринчи китобдаги кўп учраган жўнлилик, ортиқча сўз «едириш», мисралардаги ва фикрлардаги сунъийлик иккинчи тўпламга келиб қувончли миқдорда озайган. У ўзининг тор «яратиш» устахонасидан кенг кашфиёт коинотига чиқиб бораяпти.

Эшиклар тўсатдан бир қучоқ, нурни
Сочиб юборади туннинг кўксига —

байти «Боғчага очилган дераза, Таратар навони – ёғдуни» мисраларидан атиги бир йил кейин яратилган. Лекин буларнинг ҳар иккаласи бир китоб муқоваси остида. Ҳурматли ўқувчи булардан қай бири “бир у-чоқ нур”лигини яхши билади ва шоирнинг йилдан-йилга қучоқ-қучоқ нурлар билан ошно бўлаётганини ҳис этади.

1980

Мирза КЕНЖАБЕК
ДЎСТ ХОТИРАСИ
Баҳодир Содиқ

Авваллари
Сен менинг торгина хонамга
Эшикни қоқмасдан кириб келардинг
Мен ёлғиз ўлтирган чоғларда.

Энди
Кириб келаверасан
Эшиккни қоқмасдан…очмасдан
Мен ёлғиз ўлтирган чоғларда.

Қизғин баҳс бошлайсан остонаданоқ
Зўр мунаққид сезиб ўзингни:
“Менинг пийрим Фейрбах айтади…”
“Савиянгнинг нози соз” – дейман,
Зўр шоир сезаман ўзимни!

Авваллари
Торгина кулбамга
Эшикни қоқмасдан кириб келардинг,
Энди
Кириб келаверасан
Эшикни қоқмасдан… Очмасдан!

– Ёш жонингга соқол муборак!
Кел, навқирон чол.
– Соқолимдан кулманг, – дейсан сен,
– Мен қайтяпман
Ўтмиш сари,
Аждодлар сари!

Дарвоқе,
Сенинг қоралама сатрларингда
Тирилмоқда эди қайтадан
Кўҳна Хоразмнинг мўрт томирлари;
Дарвоқе, Сен қайтмоқда эдинг
Ўтмиш сари
Аждодлар сари!

Кўҳна Урганчдаги
Қадим Карвон йўли дарвозасидан;
Дарвозаки,
Икки ёнидан
Ўтарлар у ёққа, бу ёққа.
Лекин дарвозанинг ўзидан
Ҳеч ким ўтмай қўйган сўнгги асрда,
Жуда эрта қайтдинг Баҳодир,
Ўтмиш сари, Аждодлар сари!

Табиат аямай берганди сенга
Иқтидорни ҳам эҳтиросни.
Меҳрнию, совуққонликни,
Сендан ўлимни ҳам аямади у.

Сен ўтни севардинг.
Машрабни севардинг – Машраб ўт эди!
Сувда ёниб кетдинг. Сув – басир!
Кулгуларинг – қулаган қаср…

Менга алам қилган ҳодисалар кўп
Сенинг ўлимингдан ташқари:
Чўкиши зарур,
Ўлиши зарур бўлган қимсалар
Бўғзимга тиқилиб яшайди менинг…

Авваллари
Торгина хонамга
Эшикни қоқмасдан кириб келардинг.
Энди кириб келаверасан
Эшикни очмасдан… қоқмасдан,
Мен ёлғиз ўлтирган чоғларда.

Энг ғалат воқеаларни
Айтиб кулаверасан, айтиб кулаверасан.
Бу мунглиғ латифа – ҳаётни айтиб
Кулаверасан, кулаверасан, кулаверасан.

Мен эса
Очилмаган эшикка боқиб,
Қаршимдаги бўм-бўш курсига боқиб
Йиғлайвераман,
Йиғлайвераман,
Йиғлайвераман…

1980

 19 aprel — Adabiyotshunos olim Bahodir Sodiqov (1959 — 1980) tavallud topgan kun

  Bahodir Sodiqov 80-yillarda o’zbek adabiyotshunosligi maydonida paydo bo’lgan salohiyati baland, zukko olim edi. Uning ham mumtoz, ham zamonaviy adabiyot yo’nalishida yozgan maqolalari o’sha davrda juda katta qiziqish uyg’otgan, adabiy jamoatchilik yosh olimning kelajagiga katta umid bilan qaragan edi. Mening ilk nashr etilgan ikki to’plamim: «Shahardagi olma daraxti» va «Qadrdon quyosh»ga munosabat bildirilgan dastlabki maqola-taqrizni ham Bahodir yozganini unutmayman.

Bahodir Sodiqov mumtoz adabiyotni chuqur bilishga intilgan, bu sohadagi mavjud muammolar, xususan, mumtoz adabiyot namunalarini nashr etishda yo’l qo’yilayotgan xato va kamchiliklar haqida hozirjavoblik bilan munosabat bildirishdan qochmaydigan, o’z fikrini dadil himoya qila oladigan munaqqid edi. Afsuski, yosh olimning fojiali o’limi adabiyotimizni zukko bilimdondan, bizni pokiza qalb egasi bo’lgan insondan judo etdi. Uning fojiali o’limida o’z jonini qurbon qilish evaziga o’zgalar hayotini saqlab qolishdek, kamdan-kam inson jur’at eta oladigan buyuk insoniy jasorat namoyon bo’lganini aslo xotiramizdan chiqarmasligimiz kerak.

Bahodir Sodiqov 1959 yilning 19 aprelida Xorazm viloyati, Shovot tumanida tug’ulgan. Toshkent davlat universiteti (hozirgi O’zMU) jurnalistika fakultetida o’qib yurgan kezlaridayoq o’zbek zamonaviy she’riyati xususidagi adabiy — tanqidiy maqolalari matbuotda e’lon qilingan. 1980 yilda fojiali halok bo’ldi.

Hayotlik chog’larida so’fiy shoirlar ijodiga doir tadqiqotlarining matbuotda yoritilishiga hukmron mafkura monelik qildi. Vafotida so’ng «Insonni sevmoq kerak» kitobi yorug’lik yuzini ko’rdi. Tadqiqotlari «Sharq yulduzi». «Yoshlik» jurnallarida, «O’zbekiston adabiyoti va san’ati» haftaligida, «Kamalak», «Shovot mavjlari» almanaxlarida bosildi. Shuningdek, she’rlari ham bayozda yoritilgan.

Xurshid Davron

Bahodir Sodiqov
UCH MAQOLA

KO’ZLARDAGI DUNYO

Muhabbatni o’rganish bilan yaratib bo’lmaydi, uning o’zi keladi. Muhabbat nasib etgan qalb egasining vazifasi esa uni saqlab qolishdir. Muhabbatning qonuniy davomi va doimiy yo’ldoshi bo’lgan jasorat har qanday jasoratu qahramonliklardan ulug’vor hamda go’zalroq. Negaki, jasorat jasorat ilinjida qilinsa muvaffaqiyatli chiqqan chiranishdan boshqa narsa bo’lolmaydi.

Muhabbat jasorati o’zining g’amginu sho’x, ojizu qudratli, beqaroru sokin, horg’in sifatlariga sohiblik qiladi. Kundalik ma’no doirasida jasoratning ojizligiga , g’amginligiga va sokinligi-yu xorg’inligiga ko’nikish qiyinday tuyuladi. Axir, go’zallik nimasi bilandir yangi bo’lishi kerak-ku. Yangilik go’zallikda doya va egizak ham, u go’zallikni tug’dirar ekan, qo’shilib o’zida tug’iladi. Shunga ko’ra, jasorat yangimi, demak, u go’zal hamdir.

Ana shu holatni o’zbek she’riyatining tuyg’ular rassomi Rauf Parfi ijodida ko’ramiz va undagi ovoz tasvirini tinglaymiz.

San’atga tahlil emas, qanot kerak degan gap bor. Shu gapga amal qilib, tahliliy tashnaligimizni qondirishdan biroz tiyilgan holda shoirning «Ko’zlar»iga tikilamiz. Bular osmon bilan yer, armon bilan she’r o’rtasida mualliq ko’zlardirki, ularga shoirning o’zi ham sig’a oladi! Ko’zlar — bir yurakning ikki mutanosib osmonlari, ularda dunyo qadar kenglik bor. Ko’zlar — eng mo’jaz dunyo, dunyo — eng ulkan ko’z…

Dunyo tobora egasi tashlab ketgan sadolarga o’ralib boradi, sado kengliklari Nozim Hikmat ko’zlari bilan shoirga teran nazar soladi. Vatan sadolarga o’ralgan, ko’zlar esa sadolarni o’z bag’riga oladi.

Shoir o’limi tabiatning o’zi his qila oladigan mitti janozasidir. Bu janozada beg’ubor hasratlar, begunoh armonlar beshikka solib ko’miladi. Shoirning so’nggi ijodi ham beshikka solinadi.

Osmon toshib kirar ko’zga,
Sig’mas ko’zga, Pablo.
Bu buyuk hasratning
Mazmuni o’zga, Pablo.

Nahotki shoirni o’ldirdilar, o’liklar-a?! Bunga javob o’rnida Pablo Nerudaning so’ngsiz tirik osmoni hayqiradi.

Insonning vazifasi faqatgina baxtiyor bo’lishdan iborat emas. Ba’zan shodmonlik ham vazifa o’rnida keladi. Baxtning parchasi — shodlik rang tanlamaydi. Uning qiyofasi faqat shodlikda. Har bir rangning o’z shodligi bor. Shu quvonchlarni o’ylab g’amga botish sharafli xayolkashlik. Shodlik million hodisalarning xususiysi, yolg’izining esa umumiysidir («Shodlik»).

Sevgilining so’zlarini entikib-entikib tinglayotgan oshiq ulardan taralayotgan siniq bir nola yoki qafas ichra uyg’ongan dumaloq navo simiradi. Ana shu «havosi so’rib olingan havo» misoli ko’zlarda cho’kmoq, yonib bitmoq yoqimli bir narsa. Lazzatda yonish va yonish lazzati uyg’unlashgan ko’zlar osmonidan beomon bir kuni yulduzlar uchsalar qayga yiqiladilar. Yulduzlarga qabr qaerda…

Ko’zingning qa’ridayukinar izlar…

Bu ko’zlar mangulikning jismoniy dunyosi, sohillariga gullar sochilgan mangulik osmoni («Diloromninng ko’zlari»).

Sevgiga, sevgilisiga ishonish odamzotga bo’lgan ishonchning eng sodiq ibtidosi. Segiga xiyonat bo’ladimi, uning yetimi bo’lib aldangan ishonch qoladi. Yetim ishonchning nomi ko’p. Sevgimiz kimdandir sirg’alib o’tadi, kimningdir qalbiga bizni yetaklab boradi. Axir, sevgi tabiatning mangulik ne’mati («Muhabbat»).

Buyuk sevgiga rang izlovchi , moviylikka rangin qasida yozuvchi ruhtasvir shoirning yuragi yaxshilik bilan yomonlik chegarasida hayratlardan qalqiydi. U mangulikning sirli buyog’ini axtaradi. Uning shu axtarishida topish bor edi. Uni tushunmadilar, yuragini anglamadilar. Tushunilmagan yuragining o’zi uchun ham qandaydir notanishroq rangli sirini ko’rmoqchi shekilli , lekin quloq yurak emas edi. Har kim tushunganinigina ko’radi(«Van Gog»).

So’zimiz avvalida Rauf Parfini poetik tuyg’ular rassomi degan edik. Unda har bir fikrning o’z rangi bor, ohang, bo’yog’i bor. Fikr plastikasi rang va harakat plastikasi bilan qo’shilib ketadi.

Omon Azizning «Kandakorlar» kartinasi she’riy nusxasi go’zal chiqqan. Bu yerda kartinani eshitish mumkin! Lahzalik olovning mangu yonishi, muzlagan otashning kelajakka savol yog’dirishi so’zlar ruhtasvirining muvaffaqiyati.

Rauf Parfi she’riyati o’z shakllarini sezilmas darajada ko’targan. Ayniqsa, uning sonetlari mahzun va go’zal sifatga ega. Qandaydir qudratli sokinlik ulardagi formani yashirgan, she’riyatning o’zigina bor. Bu she’riyat shakllarni qanotlarga almashtirgan!

Суратда: Баҳодир Содиқов шоир Қадам Саидмурод билан

SHE’RIYATNING ONA TILI

E’tiroz bildirishga haqlisiz: bilishimizcha, har bir millatu elatning ona tili bo’lar edi; she’riyatning ona tili — bu nimasi endi? Ehtimol, barcha sohalarga nasr, falsafa, san’at, fizika, matematika, boringki, qishloq xo’jaligiga o’z “ona tillari”ni berib chiqarsiz…

Ushbu ehtimol — e’tirozga hurmat saqlagan holda e’tiroz bildirishimiz mumkin.chunki, yuragimiz osmoni-ko’zlarimizda porlayotgan bir kitob bizga shunday imkoniyat beradi.Bu kitob yosh va ajoyib shoir Muhammadjon Rahmonovning (1979 yil) G’afur G’ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyotida chop etilgan “Yashil daryo” she’rlar to’plamidir. Kitob tabiatning ona tili — yashillik nisbati bilan nomlanganligiyoq bizda to’plamga e’tibor uyg’otdi.

E’tiborimizning poetik e’tirof darajasiga ko’tarilishi “Hayratimning tili” she’rini o’qish davomida yuz beradi. Hayrat — tabiat insonga baxsh etgan eng noyob tuhfa bo’lmish eshitish va ko’rish quvonchining bezabon va go’zal isyonidir, uning Vatani — yurak chegarasi — ko’zlardir.Shoir hayratining tili esa she’riyatning ona tili demak!

Agar shoir hayratining tili bo’lsaydi, bo’g’ziga tiqilgan hayajonini bir yo’la aytib qutulardi: boshidan turnalar suzib o’tganida, ular ortidan qo’llarini telbalarcha cho’zib devonalarcha yugurmasdi: ko’zini uzolmay qarab qolgani, purviqor tog’lar uning yuksak va munavvar yulduzlarga,bari-bariga bir so’z aytgan bo’lardi. Qisqasi hayrat xotiraga aylanmasidan burun o’z ona tiliga — she’riyat tiliga ko’chishi kerak:

Hofiz daryolarim, meni qiynamang,
Kezmay sohillarda beso’z, bekalom.

Hofiz daryolarda oqar ekansiz, san’at bilan munavvar yuksaklikda muvozanatga kirgan hayratomuz hayratga qonib borasiz. Muvozanatlashgan bu san’at o’z suratiga kirar ekan, qonuniy shaklni bir misra qadar yorib chiqadi va to’rdan qutilgan ohudek go’zallik va uchqurlik bilan hayrat sahrosining sarhadlariga singib ketadi:

Oymisan, tun aro bokira, latif, yo
Kunmisan, qarolmay qamashar ko’zim.
Gulim na taraf bor senga,na ta’rif.
Topib aytar edim uni men o’zim
Hayratimning tili bo’lsaydi agar.

Lirik qahramon tilsiz va benihoya nafosatga — hayratga birda shukrona aytadi, birda undan madad so’raydi, ruh oladi. Demak, uning baxti ham, men buni orbital baxt der edim, go’zal va intiho bilmasdir. Ya’ni, ushbu go’zallikka nisbatan munosabat ehtiyoji uning biri birini taqozo etuvchi holat — fasllari bo’ladi.

To’plamda mantiqan yuqoridagi she’ridan ildiz otib, ma’lum ayyomgacha uning ichki davomi bo’ladigan va rivoji mobaynida uni inkor qila boruvchi “Pantomima uchun syujet” she’ri bor.Bunda ona qornida undan bir talay o’xshashliklar merosi bilan o’z suratiga kirib, umrining bir parchasini ona qo’li va quchog’ida o’tkazib ulg’ayar ekan, onasini chin dildan sevsada, uning qaysidir bir ma’noda tabiiy davom — inkoriga aylana boradigan o’g’il bolaga o’xshashlik bor.

Oshiq gung o’z sevgisi va armon-shikoyatini do’sti bilan “ ishoralashadi”. U ma’shuqasini ta’riflar ekan, uning go’zalligini ishoralar bilan jismoniy sifatlaydi. Mana bunday, mana bunday deb yuzlari, ko’zlari va lablarining ufq, osmon va gulg’unchalarga o’xshashligini ko’rsatmoqchi bo’ladi. Bu tilsiz, ishoralar bilan ta’kidlangan go’zallikdir.

She’rlarni solishtiramiz: tilsiz hayrat va tilsiz oshiq. Bularning o’rtasidagi umumiylik har ikkalasi ham istak-e’tirofini so’z bilan aytolmasliklarida:

…Bor olamda shunday bir tuyg’u,
Til bilan ham bo’lmaydi aytib.

Ajralish nuqtasi ham shu umumiylikning o’zida: birinchisi tiliga munosib so’z topolmaydi, ikkinchisining esa eng oddiy “sevaman» so’zini aytishiga tili yo’q:

Balki siylar meni ham taqdir,
Bir kuni nomin ayturman dadil.
Jon chiqarda qaytarmish ,axir,
So’qirga ko’z, soqovlarga til!

Poeziya — yurakning tabiat bilan, insoniyat bilan va o’z-o’zi bilan gapirishadigan universal tilidir. U -toshlarning suv tilidagi qo’shiqlari: u — daralardan uchgan guldurosning suyulib oqishi: u – osmonda o’t bo’lib, yerda suv bo’lgan chaqmog’u mavhumlikdan suv shakliga kirgan guldirmomodir. Nihoyat she’riyat — tabiatning ona tilidir. Tabiat esa bizni doimo hayratlar bilan siylaydi. Shuning uchun ham u xizirpo’sh tili bilan she’r aytadi:

…Naq kuz bilan qish o’rtasida,
Boladek adashib yuribdi bahor.

Ha, xizirpo’sh tilli she’riyat — bahor faqat boladekkina adashishi mumkin. Uning ADASHUVI YO’LINI YO’QOTISH EMAS, BALKI CHORLOV, ESLATISH, HATTO KO’PLARGA YO’L KO’RSATISHDIR. U ham bo’lsa ma’suliyat, burch va qarzdorlikdan boshqa narsa emas.

Pokiza poetik yuksaklikda shoirlar ikkiga: bevosita va bavosita shoirlarga ajraladilar. Muhammadjon Rahmonov — bevosita shoir. Bu degani, uning yuragi shoir demak. Uning ko’pgina va hal qiluvchi she’rlari bevosita she’rlar bo’lib, ular she’riyatining ona tilida yozilgan. Bunday she’rlar sirasiga yuqorida tahlil qilingan ikkitasidan tashqari “Yakshanbalar”, “Yulduzlar oqib kelayapti”, “Nima gap, shabboda…” kabi she’rlari ham kiradi.

Shuningdek, “Shift”, “Kinokamera”, “Shovqinlar”, “Oq kaptarga aylangan bola” singari bevosita she’rlar ham muvaffaqiyatli chiqqanki, bu shoir she’riyatining ikkinchi ona tilidagi ijodiga hayrihohligimizga ham sabab bo’ladi.

To’plamda muvaffaqiyat hamshiralari — bir qator juz’iy nojoizliklar ham bor. Ular, asosan, vazn buzilishida,ba’zan so’zlarning misralarda yoyilib ketmasligi va hijo saqlanmagan holda turoq buzilishiga olib ketishida ko’rinadi. Bular albatta , poetik kamchiliklar emas. Shunday bo’lsa ham, poeziya eng yaxshi intizomdagi eng yaxshi so’zlar qo’shini ekanini eslatib o’tishga haqlimiz.

Xullas, Muhammad Rahmonning uchinchi kitobi “Yashil daryo” o’quvchi qalbida ham iz qoldiradi, ham unga hamroh bo’lib uzoq zamonlarga yetadi.

TUSHLARGA SIG’MAGAN VATAN

Tush orzular ro’yobi-yu armonlar muhri bosilgan go’zallik,olamning tortishish kuchiga ham bo’ysunmaydigan hurlik va ilohiy behududlik o’lkasidir.Ana shu fazilatlari bilan birga tush erkin mantiqsizlik o’lkasi hamdir.Mantiqsizlanganida qaytaga ko’proq yoqaveradigan,«qonunu rasmga telba teskari»lashganida yana ham xush kelaveradigan hamma narsani tush ko’rish mumkin. Ular esa tushlarimizdek juda-juda ko’p. Lekin, faqatgina Vatanni tush ko’rib bo’lmaydi!.. Vatan tushning hech qaysi vazn va shakllariga sig’maydi. U shu qadar muqaddaski, shu qadar aziz-ki, salgina mantiqsizlik zaminidan sal bo’lsin uzilish bo’lgan joyda uni yo’qotib qo’yamiz.

Vatanning sarhadlari-soqchilar turgan chegaragina emas. Vatanning ruhiy sarhadlari vujudimiz, tanimizdadir. Ko’zlarimiz, tilimiz, quloqlarimiz, yuragimiz va nafasimiz bilan bu chegarani “buzib” o’tamiz. Va shu “buzib o’tish” barobarida u ham bizni «zabt eta boradi». Bu “buzib o’tish” Vatanni anglash va sevishning so’zboshisidir. Lekin ushbu mulohazalarni to’xtatishga ijozat beradigan yana bir fikr bor: kim shu paytgacha o’z otasining kindigini kesibdi, kim qaysi zamonda o’z onasini o’zi tug’ibdi?! Bu o’sha fikr.

Ushbu o’ylar yaxshi shoirimiz, bizga doimo she’rlaridan keyin yaxshi xayollar surish holatini beradigan Xurshid Davronning “Oltin belanchak” seriyasida chop etilgan “Shahardagi olma daraxti” to’plamini o’qish davomida va undan keyin paydo bo’ldi. Shoir o’z she’rlariga oltita mezon qo’yadi. Bular: haqiqat, jur’at-jasorat, mas’uliyat, ona yurt dardlarini sevish, ona-doya qotillik, zamonaga shukrona mezonlardir. Ona-doya qotillik deganimiz “Shoir she’rning oldida tirik, she’r so’ngida o’lmog’i darkor” misralarida o’zini bayon qiladi. Bu — yangilik tug’uvchi, qonidan she’r unuvchi va har o’lganidan so’ng yangi yuksak bosqichlarda tug’uluvchi qotillikdir, shaxsiy-xususiy qotillikdir.

Mezonlardan yana biri — ona-yurt dardlarini tuyish va suyish

To’marisdek ayol qo’llarin
qadoqlari gilarkan kech kuz,
Qog’ozdagi she’rim yo’llari
Yuragimda qon qoldirgan iz —

bandida bir-birini to’ldiradi, ana shu qon qoldirgan izlarda lolalar undiradi.

Umuman, Xurshid Davronda misralardan jamalaklar taqib, satrlardan ko’ylak kiygan qizu ayollar quvonarli darajada ko’p. Ular ko’proq tasavvurdagi, oldin xayolimizda tug’ilib, keyin she’rlarda aks etgan vazmin va go’zal ayollardir. Ular bizga yagona imkoniyat – o’zlarini sevish imkoniyatini berishadi. Shoir birinchi “Qadrdon quyosh” to’plamida ayolning botiniy go’zalligini tasvirlashga uringan. “U ayolning qo’llari dag’al…” she’ri bor. Unda nafosat ojiz, madadsiz — himoyasiz tushunilmagan va kishi ko’nglini g’ashlik qafasiga soladigan, hech bo’lmasa unga achinish ham uyg’ota olmaydigan darajada yoqimsiz, shafqatdan ham past bo’lib qolgan edi. Undagi go’zallik faqat bayon holatda harakatsiz, binobarin samara berish o’rniga o’zi qandaydir shubhali g’ayri natija sifatida ko’ringan edi.

Ushbu to’plamdagi “Tunda silkitarkan daraxtni shamol…” she’rida esa go’zallik harakatga ko’chadi, boshqa harakatlarga turtki beradi: natijada nafis – go’zallikdagi harakat va harakatdagi go’zallik muvozanati hosil bo’ladi. Bu nafosat bevosita qudratga, taraqqiyotga asoslangan. U yaratadi va shu bunyodkorlik asosida o’ziga, o’zining manguligiga izoh beradi, moddiylashadi. Ushbu she’rni, kitobdagi eng go’zal she’rni to’liq keltiramiz:

Tunda silktarkan daraxtni shamol,
Daraxtlar titrarkam mahzun bukchayib,
Daraxtzor qoshiga kelar bir ayol
Nozik oyoqlarin shabnamga chayib.

U gullar sochgdi hovuch-hovuchlab,
Hayratga to’ladi armonli bog’lar.
U kuylay boshlasa gullarnp tishlab
Uyg’ona boshlaydi qurigan shoxlar.

Biz ko’pincha narsalar yoki voqea-vaziyatlarni ularning aksiga qiyoslab baholaymiz.Yuqoridagi she’rda esa go’zallikni qiyoslaydigan,uning aksi bo’lgan birdan-bir narsa borki,u ham bo’lsa faqat go’zallikdir.Bunda nafosat o’zini nafosat orqaligina his qiladi.Ana shu xislatlarni o’zida jamlagan bu she’r behudud olamni hislarda yanada cheksizlantiradi,ufqni yana bir bor ufq qadar nariga suradi, koinotning markazini yuragimizga ko’chirib kelganday bo’ladi.

Xurshid Davronning “Sevdim gulu ayollarni men” demasligi samimiyatdan bo’lmas edi. Go’zallik bilan mangulik oralig’ida — yulduzlar ostida, gullar ustidagi sevish soatlarini mangulik parchasi, nafosat bo’lagi deb bilish mas’um e’tirofdir.

Shoirning doimo eslab yuradigan qishloq qizlari bor. O’tgan to’plamida “Tushlarini quyoshga ko’mib uxlab yotgan terimchi qizlar” bevosita ta’kid edi. Ushbu kitobdagi “Eshiklar to’satdan bir quchoq nurni…” she’rida izidan tunni tentirib bog’larda adashtirib qoldirayotgan shoirning, mushukday yuvosh “choyshablarga o’ralgan gullar” — shahar ayollari haqida o’ylayotgan shoirning xayollarida izoh — qiyos tarzida yana shu qizlar yotadi:

Faqat uzoqlarda, tungi qirlarda
Ko’zlari qora qiz, qoshi qora qiz
Yigitning ko’ksiga emas,
dalada
Uvatga bosh qo’yib uxlaydi yolg’iz.

Aytilmoqchi gap aslida shu. Lekin bu fikr bevosita, ta’kid uchungina ishlatilgan emas. Shoir o’z xayollarini o’quvchiga hadya etadi va sabab-xulosa bo’lmish yuqoridagi bandni yaratadi.

She’rdagi muvaffaqiyat shundaki, “Uzoqlardagi qoshi qora qiz”ga qarshiroq qo’yilgan “mushukday yuvosh” shahar ayollarini ko’z o’ngimizda xunuk va yoqimsiz qilib qo’yilmaydi, ular ham nozik mehr bilan tasvirlanadi. Ularga ko’rsatilgan mehr-iltifot “qoshi qora qiz”ga bo’lgan muhabbat – qizg’onishdan kam emas.Terimchi qizlarning faqat tushlarida aytgan qo’-shig’ini eshitishni grajdanlik deb atashni shoir o’z ijtimoiy — lirik vazifasi hisoblaydi. Bu shunday qo’shiq: uni yurakning quloqlari bilan eshitish, yurakning ko’zlari bilan ko’rish lozim. Ana shundagina uning qanday qo’shiq ekanligini boshqalarga ayta olamiz:

Bu qo’shiq baxt kabi aylaydi sarxush,
Bu qo’shiq kuylari samovi,mahzun.
Bu qo’shiq tush kabi juda qisqa-yu,
Bu qo’shiq inisonning umridan uzun…

Shoir — sevimli va go’zal ayollar, terimchi qizlarni ana shunday sokin samimiyat bilan tasvirlaydi. Uning bevalar haqidagi she’rlari ham ajoyib xususiyatlarga ega. Hozirgi kunda eng yosh klassik bevalarning yoshi 50 dan oshib qoldi. Elligidan oshgan ayoldan, yoshligiga mehnatu hasrat, husniga jasorat: sevgi-yu vafosiga malomat teng sherik bo’lgan ayoldan nimalar izlamaslikni, nimalar istamaslikni yaxshi bilamiz. Lekin Xurshid Davronning bevalari shunday samimiyat va mahorat bilan tasvirlanadiki, unda kampir emas, qoshi-ko’zi surmali bir go’zal ko’rinadi. Va shoir Sizga biror daqiqa bevalarni kampir deb o’ylash imkonini bermaydi. Bunga shoirning haqqi bor, haqqidan ko’ra ko’proq iste’dodi bor! U klassik bevalarni go’yo bevalikning ilk daqiqalaridan boshlaboq vaqtnnng qo’lidan uzoqroqqa olib qo’yilgan holatga kiritadi. Vaqt ularning yuzlari,sochlari va xayollari bilan hazillashmagan. Vaqt ularga kelganida vazminlashib, inson shakliga — faylasuf suvratiga kirganu: “Yo’q! Gapirmaslikka mening ham haqqim im bor!” degandek tuyuladi.

Xurshid Davronda har bir obrazga takror-takror qaytish — asosiy xususiyatlardan biri. O’tgan kitobida daraxtlar bilan uxlashga imkon so’ragan, evaziga ularning tushlarini so’zlab berishni orzu qilgan shoir “Tabiatdir mening davomim” she’rida “Daraxt kulgusini ko’rganman, ko’rganman ko’z yoshlarini ham” deydi. Bu davom — in’ikosdir. Tabiatni o’zining davomi bilgan qalb, vujudi va ma’naviy mulkini bo’laklarga bo’lib, ulardan har birisining davomini tabiatdan topgan qalb quvonchiyu alami daraxtlarga kulgu bo’lib, ko’z yoshi bo’lib o’tadi, davom etadi.

Xotirotdan “yarim ko’k,yarim oq v a qora bitta barg” yuborgan daraxt uning yalpizlar,ya’ni o’z bolaligi,onasi kirgan tushini qo’riqlaydi.Qisqasi, daraxt — shoirning asosiy she’r ramzlaridan biri.U UMR,XOTIROT,YURTning tabiatdagi tirik haykalidir. U ulg’ayadigan, keksaya oladigan bag’ri keng, xotirotdan ko’ylaklar kiyadigan, poyiga guldastalar qo’yilmaydngan haykaldir.

Ana shuning uchun ham shoir “Bizlar ming yil kutishga rozimiz axir, Daraxt shoxlarida bargdek o’sgani…” deya oladi. Bu istak dunyodagi barcha g’amu quvonchlardan, visolu hijronlardan taskin topadi, ovunadi.To’plamdagi “Qiz va shamol haqidagi ertak” nihoyatda pokiza, she’r ruh tasvirining ajoyib namunasi bo’lmish she’rdir. Unda shamolning suratini, bo’saning rangini, sevinchning hasratini ko’ramiz:

Parcha-parcha bo’lib sinadi,
U ko’tarib yugurgan sevinch.
Va yaabdagi bo’sa hididan
Mast bo’lgancha chayqalib behol,
Qayrag’ochga ko’ksini bosib,
To’lib-to’lib yig’laydi shamol.

Bu manzara birinchi bo’sadek beg’uborligi bilan xotiramizda yorqin iz qoldiradi. Bu yorqin iz bizni “Ulug’ isyonlarning uzviy parchasi Qo’shoq akalarning tungi ingrashi!” misralariga ham olib boradi.

To’plamdan “Ko’zlar” dostoni ayrim lavhalarining o’rin olganligi va ularni o’qigach, doston haqidagi taassurotlar nihoyatda yoqimli ekanligini aytish maroqlidir. Ma’lumki, har bir tushunchaning xususiy va umumiy ma’nosi bor. Deylik, ko’z — insonning ko’rish a’zosi. Tarixning ko’zi, xalqning ko’zi deganda esa qanday ko’zni tushunish kerak? “Shoir esa xalqning ko’zidir, xira tortib qolmasin bu ko’z. Nurga cho’msin, nurga yo’g’rilsin yuraklarda yashayotgan so’z”. Savolga shoir ana shunday javob bilan davom etadi:

Shoir misli o’tli chegara,
Davrlarning buyuk orasi..

Ingliz romantiklaridan biri “Shoirlar dunyoning tan olinmagan qonunchilaridir» deganida qanchalar yanglishmagan bo’lsa, Xurshid Davron ham yuqoridagi fikrlari bilan shunchalar haqdir.

Dostonda vujudning shoiri – ko’zlar va xalqning ko’zi — shoirlar nihoyatda yaqinlashib qoladi. Teskari nisbat siqiqligi yurakka jo bo’ladigan darajada.

…Badaviy yugurib xonaga kirar ekan, birdaniga tizzalari bukilib ketadi — unga devordan sanoqsiz ko’zlar qarab turgan edi.U qo’lidan keladigan ishni qildi: suvratdan tik qarayotgan ko’zlarga shamshir urdi:

Devordan qon kabi, qon kabi shu payt
To’kila boshlaydi So’g’dning ko’zlari…

Bu ko’zlar sira yumilmas, faqatgina yoshdek to’kilar: devordagi tasvirlar na chekina olar, na hujumga o’ta olar edi. Bir vaqti kelib “Ulug’bek ko’zidagi yosh” (A. Oripov) – bo’lgan yulduzlar — «yulduz emas, Afrosiyobning devoridan o’yib tashlangan ko’zlar!” Ko’zlari o’yilgan onalar go’daklarga nafas qilib, o’yilgan ko’zlarini yumdilar! Go’dakning o’yilgan ko’zlaridan bir tomchi Yosh tomdi. Bu hali onadan ayrilganini tushungandan emas, qoraygan devorlarda chayqalayotgan saslar nafasidan to’lqinlanib tushgan bir tomchi yosh edi. Ana shu tomchida butun bir tarixlar, butun taqdirlarni aks ettirdi, g’arq qildi va yutib ham yubordi. Va hozirgi zamona fonida, Vatanning l suvrati fonida turib o’sha bir tomchi yoshda nimalar aks etayotganiga nazar solamiz:

Endi ko’z o’yuvchi odamlar yo’q deb,
Kim aytar ko’zimga tippa-tik boqib,

Javob berishga ulgurmasdan tomchida aks etayotgan muzaffar quyoshni ko’ramiz: axir u ham o’yilgan ko’zga,  dildagi qutlug’ SO’Zga o’xshaydi. hamma narsada o’yilgan ko’zga o’xshashlik ko’raverar ekansiz, yurakdagi dardlar ham o’yilgan ko’zga aylanadi:

O’yilgan ko’zimning qorachiqlari
Dard kabi to’kilib tushar qog’ozga.

Uyilgan ko’zlarim hayqira boshlar,
Uyilgan ko’zlarim – qog’ozdagi she’r!..

Bular she’rga berilgan ta’rif emas, balki dardning ta’rifidir.She’r esa — dardning o’yilgan ko’zi bo’lmog’i kerak! Dostonda nihoyatda og’ir, har qanday shoshqaloq xulosa bosib turadigan og’ir ruh hukmron. Bunda sokin g’azab, horg’in nafrat, ulug’vor xayolkashlik bor. Dostonda o’yilgan ko’z, So’z, Quyosh va Vatan obrazlariga ko’p-ko’p qaytilishining boisi, ular vaqti-vaqti bilan bir-birlarining o’rnini bosib turishlaridadir. Masalan, Quyosh ko’pgina o’rinlarda Vatan timsolida kelgan va yaxshi kelgan.

Xurshid Davronnng bu ajoyib muvaffaqiyati yoshlar she’riyatining noyob yutug’idir. Chiqish davrlari nihoyatda yaqin bo’lgan kitoblardagi latif farqlanishi kishini hayratga soladi. Birinchi kitobdagi ko’p uchragan jo’nlilik, ortiqcha so’z «yedirish», misralardagi va fikrlardagi sun’iylik ikkinchi to’plamga kelib quvonchli miqdorda ozaygan. U o’zining tor «yaratish» ustaxonasidan keng kashfiyot koinotiga chiqib borayapti.

Eshiklar to’satdan bir quchoq, nurni
Sochib yuboradi tunning ko’ksiga —

bayti «Bog’chaga ochilgan deraza, Taratar navoni – yog’duni» misralaridan atigi bir yil keyin yaratilgan. Lekin bularning har ikkalasi bir kitob muqovasi ostida. Hurmatli o’quvchi bulardan qay biri “bir u-choq nur”ligini yaxshi biladi va shoirning yildan-yilga quchoq-quchoq nurlar bilan oshno bo’layotganini his etadi.

1980

Mirza KЕNJABЕK
DO‘ST XOTIRASI
Bahodir Sodiq

Avvallari
Sen mening torgina xonamga
Eshikni qoqmasdan kirib kelarding
Men yolg‘iz o‘ltirgan chog‘larda.

Endi
Kirib kelaverasan
Eshikkni qoqmasdan…ochmasdan
Men yolg‘iz o‘ltirgan chog‘larda.

Qizg‘in bahs boshlaysan ostonadanoq
Zo‘r munaqqid sezib o‘zingni:
“Mening piyrim Feyrbax aytadi…”
“Saviyangning nozi soz” – deyman,
Zo‘r shoir sezaman o‘zimni!

Avvallari
Torgina kulbamga
Eshikni qoqmasdan kirib kelarding,
Endi
Kirib kelaverasan
Eshikni qoqmasdan… Ochmasdan!

– Yosh joningga soqol muborak!
Kel, navqiron chol.
– Soqolimdan kulmang, – deysan sen,
– Men qaytyapman
O‘tmish sari,
Ajdodlar sari!

Darvoqe,
Sening qoralama satrlaringda
Tirilmoqda edi qaytadan
Ko‘hna Xorazmning mo‘rt tomirlari;
Darvoqe, Sen qaytmoqda eding
O‘tmish sari
Ajdodlar sari!

Ko‘hna Urganchdagi
Qadim Karvon yo‘li darvozasidan;
Darvozaki,
Ikki yonidan
O‘tarlar u yoqqa, bu yoqqa.
Lekin darvozaning o‘zidan
Hech kim o‘tmay qo‘ygan so‘nggi asrda,
Juda erta qaytding Bahodir,
O‘tmish sari, Ajdodlar sari!

Tabiat ayamay bergandi senga
Iqtidorni ham ehtirosni.
Mehrniyu, sovuqqonlikni,
Sendan o‘limni ham ayamadi u.

Sen o‘tni sevarding.
Mashrabni sevarding – Mashrab o‘t edi!
Suvda yonib ketding. Suv – basir!
Kulgularing – qulagan qasr…

Menga alam qilgan hodisalar ko‘p
Sening o‘limingdan tashqari:
Cho‘kishi zarur,
O‘lishi zarur bo‘lgan qimsalar
Bo‘g‘zimga tiqilib yashaydi mening…

Avvallari
Torgina xonamga
Eshikni qoqmasdan kirib kelarding.
Endi kirib kelaverasan
Eshikni ochmasdan… qoqmasdan,
Men yolg‘iz o‘ltirgan chog‘larda.

Eng g‘alat voqealarni
Aytib kulaverasan, aytib kulaverasan.
Bu munglig‘ latifa – hayotni aytib
Kulaverasan, kulaverasan, kulaverasan.

Men esa
Ochilmagan eshikka boqib,
Qarshimdagi bo‘m-bo‘sh kursiga boqib
Yig‘layveraman,
Yig‘layveraman,
Yig‘layveraman…

1980

Rauf Parfi. Ko’zlar by Khurshid Davron on Scribd

Muhammad Rahmon- Yashil Daryo by Khurshid Davron on Scribd

Xurshid Davron.Qadrdon quyosh — 1979 (Kiril & Lotin) by Khurshid Davron on Scribd

Xurshid Davron. Shahardagi Olma Daraxti. She’rlar by Khurshid Davron on Scribd