Ўзбекистон Халқ шоири Усмон Азим ўзининг янги — “Сўнгсўзлар” асари устида ижод қилмоқда. Ушбу китоб маълум маънода, умр китобидир. Адабиёт, шеъриятнинг сирли олами, ижодкорнинг турмуш тарзи-ю ижодий йўли хусусидаги ўзига хос истеъдод эгасининг бу каби фикрлари ўқувчида қизиқиш уйғотиши шубҳасиз. Муҳими, бу китобдаги ҳар бир воқелик ва мулоҳаза барча-барчаси ШЕЪР билан, АДАБИЁТ билан кесишади. Қуйида китобдан айрим парчаларни эътиборингизга ҳавола этмоқдамиз.

Усмон Азим
СЎНГСЎЗЛАР

Бу китоб ноиложликдан ёзилди.
Олтмишга кирганимдан кейин, бир кун ўтириб, фақат мен биладиган дунё борлиги ҳақида ўйлаб қолдим. Ахир, бу дунёни ҳамма ўзича кўради-ку! Менинг бошимдан ўтган савдоларни ҳам ҳеч ким мен каби ҳис қилмайди. Улар бир кунмас бир кун бу дунёдан ўтсам, мен билан кетаверадими?
Оқибат, кўрганим, ҳис қилганим дунё ва унинг жонҳалак ҳамроҳи Адабиёт ҳақидаги ўйларим, менга азиз бўлган дўсту биродарлар, устозлар ҳақидаги хотираларим бу оламда ёдгор бўлиб қолишини жуда истадим ва, натижада, “” — мана шу тартибсиз сочилиб ётган китоб қоғозга тушди. Китоб росмана эсселардан, миттигина эсселардан, парча-пурча хотиралардан ва икир-чикир ўй-хаёлларнинг қоғозга тушган матнидан иборат.
Бу китобдан биргина эссе – “Рауф Парфи” “Жаннатмакон” журналида чоп этилган эди («Эссени мана бу саҳифада ўқишингиз мумкин).
“Китоб дунёси”га эса ўзгачароқ парчалар илиндим.

 

* * *

Мухтор Авезовнинг “Абайнинг йўли” романини тасодифан қўлга олиб, тўғри келган жойидан ўқий бошладим. Бир-икки саҳифа ўқигач, кўнглим бирдан ёришиб кетди. “Менинг билишимча, илҳомни фақат шодликдан олмай, элнинг алам-армонлари ва ғарибларнинг ҳаётидан ҳам олиш керак, — деб ёзади Абайнинг тилидан Мухтор Авезов. — Шеър агар ҳақиқат билан бирга туғилса… олисларга кетади”.

Бу гаплар адабиётни қисматим деб биладиган ҳамма ижодкорлар учун дастуруламалдай туюлди менга.

* * *

Мумтоз адиблардан кимдир тушунмаган сўзини ёзган ёзувчини отиш керакми-ей, дорга осишга лозимми-ей – ишқилиб, шунга яқин бир фикрни айтган.

Мен бу фикрга тўлиқ қўшиламан. Аммо ёзиш жараёнида баъзан шундай ҳоллар бўладики, дор тагига боришингни ҳам, нима деб изоҳлашингни ҳам билмайсан.

Мана, “Тазарру боғлари” туркумининг муқаддимасидаги биринчи шеърни ёзаяпман. Одатдагидай, хира-шира мавзудан нимадир мени етаклаб кетмоқда. Қаерга бораман, навбатдаги сатрда қаерга буриламан, ёлғиз Оллоҳга аён. Фақат ёзяпман… “…Етмоқ оғирлашар – юрагинг теран, Унга чўкиб кетар зирқираб жисминг. Гаплаша бошлайсан самоват билан…” Нимани гаплашаман? Нимани? Ногоҳ сатр пайдо бўла бошлайди: “Тилимга келади оғир сўз…” Бу “оғир сўз” нега келди? Қаердан келди? Нима учун у “оғир сўз”? Ҳаяжонда типирчилаётган руҳим ҳар тарафга ўзини уриб, лаҳзада пайдо бўлаётган саволларга муносиб жавоб излайди…

…ва бир зум ўтмасдан аллақайдан бешарпа учиб келган сўзнинг шакли миямга урилади. Мен ўқиб улгураман: “Бисмил”…

Мен бу сўзни ҳеч қачон ишлатмаганман ва ҳатто… нимани англатишини ҳам билмайман. Аммо унинг ўрни ушбу шеърнинг айнан шу жойида эканлигини негадир аниқ ҳис қиламан. Энди тўртлик қуйидаги кўриниш олади:

Етмоқ оғирлашар – юрагинг
теран,
Унга чўкиб кетар зирқираб
жисминг.
Гаплаша бошлайсан самоват
билан –
Тилингга келади оғир сўз:
“Бисмил...”

Мен ички сезгим(интуиция)га жуда ишонаман. У бу тўртликда хато кўрмаяпти. Демак, ҳаммаси жойида…

Ҳозир нима учун бу сўзни луғатдан қарамаганим эсимда йўқ. Қандайдир бир паришонлик кечган бўлса керак. Хуллас, бу тўртлик ўрин олган шеър “Ёшлик” журналида чоп этилди. Орадан бир-икки ой ўтиб, Дўрмондаги ижод боғида Матназар Абдуҳакимов билан учрашиб қолдим. Матназар чиндан ҳурмат этадиган шоирларимдан. Қучоқ очиб кўришдик.

— Журналдаги шеърларингизни ўқидим, — деди Матназар, кулиб. — Жуда ёқди. Айниқса, “бисмил”ни жуда зўр қўллабсиз. Жуда ўрнида!..

Мен дўстим мақтовининг таги зил эмасмаскан, деб талмовсирадим:

— Ростданми?

Матназар яна қандайдир мақтов сўзлар айтди.

Аммо энди ичимга ғулу тушган эди.

Худойим, шарманда қилма! “Бисмил” дегани нима ўзи? Нимага маъносини билмаган сўзимга бунчалар ишондим?

Уйга келибоқ луғатни қарадим ва… Кўнглим ёришиб, қуёшдай чарақлаб кетди! Сўз ўрнига аниқ тушган, бошқа сўз қўллаш мумкин эмас эди.

Луғатни қайта ўқидим:

“Бисмил – қурбон бўлган, сўйилган.”

Мен бирдан бу сўз Худойимнинг шеърга бетиним интилганим учун юборган мукофоти эканлигини тушундим.

* * *

Ўзинг ёзган бир фикрни ўтган улуғларнинг китобларида учратмоқ негадир ёқимли. Демак, бу дунёда неча-неча асрлар аввал ҳам сен каби ўйлаган, қийналган – бу азобларини қоғозга туширишга ҳаракат қилган юракдошинг бор экан! Қадай яхши!

Мен ўттиз ёшларимда бир шеър ёзганман. У шундай бошланади:

Мовий ҳаво тўлқинларида
Ўйнаб учдим қуёшга томон.
Икки кўзим аммо заминда,
Очман – Ерда дон бор, дон
бор… Дон!
Қушман!
Руҳнинг тирик шониман!
Аммо очлик – лаънати қийноқ…
Ерда дон бор!
Гарчи ёнида
От ёлидан эшилган тузоқ….

Мана ҳозир Мавлоно Жалолиддин Румийнинг Жамол Камол таржимасидаги “Маснавийи маънавий”нинг бешинчи китобини ўқиётиб, етиб келганим бобнинг сўзбошисига кўзим тушгач, лолу ҳайрат ичра қолдим: “… ЧУНОНЧИ ҲАР БИР ТУЗОҚДА ДОН БОРДИРКИМ, ТУЗОҚ ЯШИРИНДИР. СЕН ТУЗОҚДА ТУРИБ, ЎЗГА ДОНЛАРНИ ОРЗУ ЭТАРСАН. АММО ЎША ДОНЛАР ОРТИДА ҲАМ ТУЗОҚЛАР БОРЛИГИ ХАЁЛИНГГГА ҲАМ КЕЛМАС”…

Бу фикр ва юқоридаги шеърий парча ўхшайди-я! Демак, Мавлоно Румий билан Вақтнинг аллатовур гирдобларида фикрларимиз кесишган, иккаламиз замонлар оша бир дардда азобланганмиз, қарийб муштарак хулосалар чиқарганмиз…

Ҳозир шу хаёлларда лаззатланиб ўтирибман.

Румийнинг бу бошсўздан кейин келадиган ҳикояти бениҳоя ибратлидир. Ҳақиқатдан ҳам донни ҳавас қилиб, тузоққа тушмоқ – ё нодоннинг, ё очкўзнинг ёхуд пасткашнинг ишидир.

Менинг шеърим эса фожеалироқ кўринди ўзимга. Чунки очликдан – беиложликдан — тузоққа илинмоқни худо ўзи асрасин! Қанча-қанча қуш руҳли одамларнинг умри, тирикчилик сабаб, бу дунёга асирликда ўтади. Одамлар билиб-кўриб туриб, асирликка борадилар. Бечоралик – бу дунёнинг энг улкан фожеасидир… Қорин (тирикчилик, жисм) ташвишлари ва руҳ уринишлари ўртасидаги қарама-қаршилик – оғир мусибат. Жуда узун, тинкани қуритадиган ҳасрат.

* * *

Дунё қаёққа оғаётганини, адабиёт ва санъат қай тарзда уни акс эттириши лозимлигини Парвардигор даҳолар кўнглига солади. Улар асар яратишда шундай бир йўллардан борадиларки, бу йўлнинг маъносини асрлардан кейин чақилади.

Барча даҳо асарлар каби “Уруш ва тинчлик”нинг ҳам сиру асрори жуда кўп. Романнинг қурилиши ҳам замонасида кўрилмаган тарзда: худди киномонтажни эслатади. Параллел тасвирланаётган воқеалар бири иккинчисини алмаштириб туради.

Кейинчалик, оврупадагилар асарни бу тариқа қуришни илк бор Дос Пассос кашф қилган (“Манхеттен”) деб кўп ёзишди. Аммо улуғ Лев Толстой бу тарзда асар яратган биринчи адиб эканлиги, шубҳасиз!

Тавба, “Уруш ва тинчлик” ёзиб бўлингандан кейин, қариб-қартайган чоғида пайдо бўлган “синема”нинг “ҳунар”и Буюк Адиб хаёлига қаердан тушди?

Эҳтимол бу авлиё мўйсафид оллоҳ сирларини очиб, илгарилаб бораркан, санъатда нимадир руй беришини – парвардигорнинг ниятини! – фаҳмлаб қолгандир?

Ахир, у ҳатто отнинг нима ҳақида ўйлаётганини (“Холстемер”) сезган эди-ку!

* * *

Адабиётда “ногаҳон” пайдо бўлган истеъдод, қалбларида худди шундай ноёб юксаклик бор зотларни беҳад бахтиёр этади.

Достоевскийнинг “Ойдин тунлари”ни ўқиб, Некрасов ва Белинский ана шундай бетоқат бахтга сазовор бўлган эдилар. Улар ҳозиргина ўқиб чиққанлари — ёш адибнинг қўлёзмаси бахшида этган саодатнинг бетоқат гирдобида Питернинг изғиринли ойдин кечасини оралаганча, қайсидир бир тупканда истиқомат қиладиган муаллифни излаб топиб, бағирларига босган эканлар.

Мен икки бор шундай истеъдодларнинг пайдо бўлишидан Адабиётимиз бахтиёр бўлганини гувоҳ бўлганман.

Абдулла Орипов ва Рауф Парфи даҳолари Адабиётимизда порлаганида ҳам, мухлислар ўзларини бахтли ҳис қилган эдилар.

* * *

Адашмасам, 1995 йиллари Старсбург шаҳридан келган ўзбек адабиётининг бир француз тадқиқотчиси билан суҳбатлашиб қолдим. Гап ўзбек насри ҳақида кетди.

— Бир зўр асар бор… — деди у муаллифнинг ҳам, китобнинг ҳам номини эслай олмай. — Жуда яхши асар…

У қўлини осмонга чўзиб кўрсатди:

— Баланд…

Унга ёрдам бериб, адибларнинг номини санай бошладим:

— … Абдулла Қаҳҳор…

Француз қувониб кетди. Мен ҳам ҳам беҳад қувондим.

Гап “Ўтмишдан эртаклар” ҳақида экан.

Биз бу қиссадаги эссе-ҳикоялар ҳақида анча гаплашдик.

Шунга ўхшаш яна бир воқеа.

Бундан йигирма йилча аввал поездда бир латиш йигит билан суҳбатлашиб қолдим. Адабиётга қизиқар экан. У ёшлигида бир ўзбек муаллифининг асарини ўқиганини, бу китоб жуда қизиқ эканлигидан гапириб қолди. Аммо на ёзувчининг, на китоб қаҳрамонининг исмини эслай олмади. Мен ёзувчиларимизни исму шарифини бир-бир санай бошладим. У “йўқ” дегандай бош чайқар, мен эса навбатдаги ёзувчини исмини овоз чиқариб айтардим.

— … Худойберди Тўхтабоев… — дедим ниҳоят.

— Во! Во!.. Худди ўзи! — деди латиш қувониб. — Зўр ёзувчи экан!

У шу заҳотиёқ Худойберди аканинг қаҳрамони исмини ҳам топди:

— Хашимджан! — деди баттар қувониб.

— Ҳошимжон! — дедим мен ҳам хурсанд бўлиб ва дарҳол китобнинг номи ҳам ёдимга тушди: — “Сариқ девни миниб”!…

Касбининг адабиётга алоқаси йўқ бир латиш бу китобни эслаганидан кўнглим тоғдай ўсди. Бу китоб орқали ўзбекларни ҳам озми-кўпми билганидан ғурурга тўлдим. Жонкуяр, болалар адабиёти учун куйиб-пишиб юрадиган Худойберди ака учун хурсанд бўлдим. Ўсмир болаларим бу китобни талашиб-тортишиб, ҳаяжонланиб ўқишганини эсладим.

Адабиётда ўзимиздан бошқалар ҳам ўқийдиган китоблар бўлгани қандай яхши!

Ҳа, латиш йигит билан суҳбатдан пайдо бўлган мулоҳазаларни ўша пайтда дўстларга гапириб юрганим эсимда: “Биз ғарб болалар адабиёти классикларини асарларини ўқиганмиз ва уларни мумтоз асарлар сифатида қабул қиламиз. Бизда ҳам шундай асарлар бор. Масалан, Худойберди Тўхтабоев асарлари…”.

Худойберди Тўхтабоевнинг болалар учун ёзган китобларининг савияси жуда баланд.

* * *

Пастернак Андрей Вознесенскийга ижодкор ўз ўлимини каромат қилмаслик кераклигини, шундай кароматлар туфайли адабиётда қанчадан-қанча ижодкорлар ажалидан аввал ҳалок бўлганларини айтиб, ёш шоирга зинҳор-базинҳор бахтсиз ўтмишдошларининг хатосини такрорламаслигини тайинлайди.

Бир яхши шоир укамиз бу гапни улуғ ҳақиқат сифатида адабиётимизда тарқатгандан кейин, бизда ҳеч ким ўлим ҳақида ёзмайдиган бўлди. Ахир, қандай қилиб ёзсин, ўлиб-нетиб қолишса, нима бўлади! Бу одамларнинг жони ширинлигини…

Шарқ адабиётида – дунёга мусулмонча қарашда эса ҳаёт ва ўлим доим ёнма-ён келган. Менимча ҳам, дунёни чуқур англаш учун ҳаётни қанчалар тадқиқ этилса, ўлим ҳақида шу баробар ўйламоқ зарур. Чунки ўлим дунёни мувозанатда ушлаб турувчи энг сирли ҳақиқатдир.

Хитойга борганимда, бизни қандайдир (ҳозир қандайлиги эсимда йўқ) бир музейга олиб боришди.

У ерда еттида чолнинг суратлари осилган экан.

Мен уларнинг кимлигини суриштирим.

— О! Улар даҳо одамлар!

Хитойнинг катта рассомларидан Гао Ман ва таржимон Лю бири қўйиб, бири тушинтира кетишди:

— Улар даҳоларнинг ҳам буюги!..

Хитойлик дўстларнинг айтишларича, бу етти даҳо чол мангу барҳаётликнинг асрорини топишган экан.

Мен бу маълумотдан кейин ўз-ўзидан тилга келадиган мантиқни шартта айтдим:

— Ўлиб кетишибди-ку!..

— Шунинг учун ҳам улар буюк-да!

Бу жавобнинг мағзини чаққач, кўнглим ёришиб кетди. Бу етти чолнинг ҳақиқатдан яшаганига, мангу барҳаётликнинг асрорини ҳақиқатдан ҳам топганликларига, бу улуғвор сир-асрорнинг эгалари бўла туриб, ўлимни афзал билганларига чиндан ишондим ва… негадир беҳад қувондим.

О, бу хитойи чоллар қандай ақлли! Қандай мард!

Ўлмасликнинг иложи борлигини била туриб, ўлишни маъқул кўришган!

Эҳтимол бу донишмандлар ҳозиргача тирик яшаганларида, инсониятнинг оғрини енгил қилувчи нималарнидир ихтиро этган бўлишарди. Аммо, дейлик, Нерон, Гитлер, Сталин мудом тириклик мақомини олганларида-чи? Инсониятнинг аҳволи не кўйга тушарди? Тирноқдай манфаатлари учун дунёни ёндиришга тайёр яна қанча одамчалар кўз олдимдан ўтди.

Бу дунёни Оллоҳ жуда нозик мувозанатда яратган. Яратилмишнинг сарвари бўлган инсон ҳаётнинг завқини сурар экан, мана шу мувозанатни қалбида тенг ушлаши учун ўлимни ҳам эслаб турмоғи шарт.

Ҳеч бўлмаса, Баҳовуддин Нақшбанддай Балогардон ҳазратлари айтган бу тарзда:

Ҳеч нарсамиз йўғу ҳеч камимиз йўқ,
Ҳечимиз йўқликдан ҳеч ғамимиз йўқ.
Жандамиз елкада, елкада — гўристон,
Гар ўлар эрсак, ҳеч мотамимиз йўқ.

* * *

Асарларидаги бағишловларга қараб, ёзувчию шоирларнинг шахси ҳақида бемалол хулоса чиқарса бўлади. Ким бутун одам, ким хушомадгўй, ким ялтоқи, ким тиланчи, кимнинг ор-номуси бор…

Ҳеч кимга асарларини бағишламаганлар ҳам бор. Уларнинг кўпчилиги ич-ичидан ўзларини танҳо ўйлайдилар. Ёхуд яхши кўрган дўстлари йўқ ёлғиз одамлардир.

* * *

Бизда тушунилиши қийин деб эълон қилинган Жойснинг “Улисс”ини Томас Вульф ўқиш учун ўсмирларга тавсия этади.

* * *

Илгари эркакларнинг ҳам алласи бўларди. Эслайман: чордона қуриб ўтирган қариялар жунжиккан неварасини кенг тўнининг бағрига олганча, тебраниб алла – “ҳу-ё, ҳу” айтади.

Бобосининг эркаси,
Бу дунёнинг серкаси.
Пошшо бўлсин шу болам –
Эл-юртини тергасин.
Ҳу-ё, ҳу-ё,
ҳу-ё, ҳу!
Ҳу-ё, ҳу!

“Ҳу-ё, ҳу”нинг маъносини ҳеч кимдан сўрамаганман. Ҳеч ким айтмаган ҳам. Эҳтимол ўша қариялар ҳам ота-бобосидан қолган оҳангу сўзни ўйлаб ўтирмай, айтиб юборишавергандир. Ёки эртагу халқ достонларида “Ё, ҳу!” деб савашга кириб кетибди!”, ёхуд “Ё, ҳу” деб йўлнинг танобини тортиб жўнабди” қабилидаги гапларни кўп эшитганмиз, ўқиганмиз. Аммо бу лафзнинг маъносини ҳам чақиб кўрмасдан ўтиб кетганмиз.

Бу жумланинг маъноси эса жуда теран ва узун. У сўфийлар, дарвешлар зикр тушганда, айтадиган нашу наъмонинг нақорати – парвардигори оламга мурожаатидир. “Ҳу” арабийдан ўзбекчага ағдарилса, “У” деган олмошни билдиради. Демак, “ҳу-ё, ҳу” “У, фақат У”, яъни “Оллоҳ, фақат Оллоҳ” деган маънони беради. Сўфийликнинг баъзи (масалан, Жалолиддин Румий) тариқатларида рақсу само амали бор. Рақсу самода, бу жумла – “ё, ҳу!” – кўнгилни жўш урдириб, илоҳий нурга қориштираётган ҳолнинг ритмини белгилайди; такрор-такрор буралиб, рақсу оҳанг аро кўкка ўрлаётган руҳга ундов – мадад беради! Силкитиб-силкитиб, мудроқликдан уйғота-уйғота фалакка – яратган сари бошлайди. Бу дунёда Ундан бошқа нарсага интилмоқлик бекор эканлигини таъкидлайди – “Ҳу, ё, ҳу!” – “У, фақат у”!

Болаликда эшитганим ўша боболар алласидаги “Ҳу-ё, ҳу” ҳам невараларга айтилган тилакларни Оллоҳга йўллаш – “Сен! Бу ниятларни бор этадиган фақат сен!“ дегани; “Ё, ҳу”, деб достон қаҳрамонининг йўлга тушгани эса, “Ё раб! Сен, фақат сен – паноҳимсан!” деб, Оллоҳни мададга чақирганидир.

Фарзандларга ҳам “фақат У – Парвардигор бор – қўрқма!” деб руҳу қалбига қуйилгандир.

Бундан қирқ йиллар аввал бойсунлик санъаткорлар қадимги – ҳозир бутун Ўзбекистон биладиган – “Яққу яқ” – “Яққу-я” деган бир қўшиқни, рақси билан қайта тиклаб, ижро этишганини ҳамма билади. Ўтган асрнинг етмишинчи йилларида ёши каттароқ санъаткорлар шундай бир “ўйин-ашула” борлигини эслашди – элас-элас хотирада қолган бу оҳанг қайта тирилгач, бутун ўзбекия бўйлаб ёйилди. – “Яққу-я”нинг маъносини сўрашганда эса, ҳар ким билганича, жавоб беришга уринди. Кимдир: “Бу жанговар қўшиқ – “Яққу-я” маъноси “Ёв қув-а!” ҳам деб юборди. Аслида эса бу қўшиқ ўша “ё, Ҳу,ё!, ё, Ҳу, ё!” яъни, “У, фақат У”нинг – “Ё, худо-я!”нинг ўзгинасидир. Аммо хотирасизлик замонида сўфийларнинг бу рақсу самоси кимнингдир қулоғига (хайрият!) “Яқу-я” тахлит қолиб кетган. Дарҳол янгича сўз ёзилган, аллақайдан дарвешона шиддатли мастона куй оқиб келган. Бу рақсу самонинг ижро шакли ҳам санъаткорларларнинг кўнглига худди худо солгандай – ўша қадимги зикр тушиш тартибида кечган. Тўю томошаларда эндигина ижро этила бошлаган-да, “яққу”чилар жўрликда ашула айтган кўйи, эгилиб, букилиб ўйнаётган раққосни ўраб олишар; ғайрат ила жўрқарсак уришиб, ярим рақс тушганча, жазава мақомида дунёни шиддатга тўлдиришарди.

Мен “яққу-я”ни Аҳад ака деган санъаткордай ижро этган одамни кўрмаганман. Айтишларича, унинг отаси ҳам тўю давраларни қиздирадиган саркор ва раққос бўлган экан. Аҳад ака ниҳоятда чапдастлик билан рақсга тушар, унинг шиддатга тўлган аъзойи бадани тасаввур этиб бўлмайдиган даражада ғаройиб мардона ҳаракатлар билан тўлиб-тошган бўларди. Аввал тик туриб рақсни бошлаган раққос “Яқу-я”нинг ҳайқириқлари остида гўё ўзини унитиб борар; икки тиззасида чўккаллаб – қаддини гоҳ ерга ташлаб, гоҳ илкис кўтариб – ажиб бир тўлғонишда даврага олов ёқарди. Аҳад ака, албатта, “яқу-я”нинг маъносини билмаган. Аммо, назаримда, бу сўздаги ўзини (“эҳтимол, билиб туриб” дегим келди) пинҳонликка чўктирган маънога раққоснинг руҳи етиб борган ва унинг вужуди шу аснода аждодларни ёққан ўша қадим илоҳий жазавада алангалаган. Бу давра олиб рақсга тушиш, ўзини унутиб тўлғонаётган раққос – ҳаммаси қачонлардир бу жойларда гуркираган рақсу самони ўзи эканлигини энди-энди тасаввур қиламан. Гўё Бойсуннинг ҳавосидами, тупроқдами, тоғу даштларидами омон қолган олис хотира – бор-йўғидан кечиб, Оллоҳга интилиш – ўзини негадир бу санъаткорларнинг юрагига ташлагандай…

Ҳу-ё,Ҳу! – У, фақат У!

Ё, Ҳу! – Фақат У! – Парвардигор!

Ё, Ҳу-я ! Ё, ҳу-я! – Фақат У! У!

Ҳа, айтгандай, оналаримизнинг алласида ҳам фарзандига бахту иқбол тилаш бор. Аллада ҳам Оллоҳнинг номи яширин. Буни кўпчилик билади. Она фарзандига эзгуликлар тилаб қўшиқ айтади-да, Парвардигорга муножот этади:

Алла-ё, алла! – Оллоҳ! Ё, Оллоҳ!

Худойим! Сўзларингда қанча сир яширин! Ҳар бирини топганим сайин сенга яқин боргандай туюлавераман.

Сурхондарёнинг деярли бутун ўзбек қавми гапирадиган, ота-боболаримдан, момоларимдан эшитганим яна бир сўзнинг маъносини яқинда тушундим.Меҳмон келиб, тезроқ туришга отланса, бобом:

— Оллағайтиб келибсиз, энди шошманг, — дер эдилар, иззат-ҳурмат кўрсатишга ҳозирланиб.

— Меҳмон аллағайтиб келибди, — дер эди момом, меҳмондорчилик учун қўрадаги қўйлардан сўқимга қўй танлаётган ўғилларига, — дадилроғини сўйинглар.

Бу сўзни “Арпали қишлоғида” ҳикоясида Шукур Холмирзаев ҳам ишлатган. Мен мана шу сўзни – “аллағайтиб”ни – ҳозиргача “бир келиб қолибди” маъносида тушуниб юрган эканман. Бир неча ой аввал бу сўз негадир эсимга тушди. Уни бир неча бор, худди таъмини билгим келгандай такрорлаб кўрдим ва… бирдан унинг маъносини тушундим. Англаганим маънонинг гўзаллигидан ва теранлигидан юрагим ҳапқириб кетди. Қичқиришдан ўзимни аранг тийиб қолдим. Чунки “меҳмон, аллағайтиб келибсиз” – “меҳмон, Оллоҳ айтиб, келибсиз” дегани эди. Ҳа, худди шундай! Ўзингиз келмагансиз, сизни Оллоҳ чақириб келган! Ўртада Оллоҳ бор! Сиз азиз меҳмонимизсиз!

Аллағайтиб – Оллоҳ айтиб…

Фақат бор-йўғини меҳмонга бахш эта оладиган халққагина бундай чиройли ва мардона лафзлар насиб этади..

* * *

— Энди адабиёт нима бўлади?

Бу савол адабий жараёнда вақти-вақти билан такрорланиб туради.

Ғафур Ғулом, Ойбек, Шайхзода ва Абдулла Қаҳҳор олдинма-кейин вафот этди.

Мен адабий давраларнинг бир четида ўтириб бир хавотирли савол қайта-қайта айтилганига гувоҳ бўлганман:

– Энди Адабиёт нима бўлади?

Тўқсонинчи йиллар ўзгариб кетаётган дунёмизга қараб, аллақандай жони ачиганча – юқоридаги саволнинг юзидан пардасини юлиб ташлаган тариқа, кимлардандир Шукур Холмирзаев қаттиқ сўраган эди:

– Адабиёт ўладими?

Мен дунёга келмасдан аввал ҳам шундай саволлар берилган бўлса керак. Йигирманчи асрнинг бошларини тасаввур қилинг: ўзбек шеърияти аруздан кечиб, она оҳангимиз билан лим тўлган бармоқ вазнига кўчаётганда, “қадим”чиларнинг кўнглидан қандай таҳликалар ўтмаган дейсиз!

— Бу нимаси?.. Энди Адабиётнинг ҳоли не кечади?

Ҳозир ҳам шунга ўхшаш саволлар бериляпти. Чунки замон ўзгармоқда. Вақт тезлашган. Одамлар, воқеалар, кашфиётлар — ёнингдан милт этиб ўтиб кетяпти. Гўё кўнгил ўрнини ахборот эгаллаётгандай. Суҳбатдошнинг вазифасини эса интернет босаётгандай… Одамлар ваҳимада.

Мен эса ҳозир хавотирга тушмай қўйдим. Чунки интернетдан хотинларнинг гурунги сифатида ҳам фойдаланса бўлади; аммо дейлик, Толстой ёзганлари билан ҳам суҳбатлашиш мумкин… Ҳамма вақт шундай бўлган: кимдир улфатлари билан чойхонада ўтирган кўйи (“ижтимоий сеть” деяверинг) олди-қочдидан гап сотиб ўтказган, кимдир Навоийни ўқиб… Интернетдан ҳам ҳамма истаганини топади. Бўйига яраша, ўйига яраша…

Адабиётнинг тақдирини эса фақат ва фақат истеъдодлар ҳал қилган.

Парвардигорнинг инояти билан улар бу дунёга ниманидир айтгани келиб турар экан, адабиёт ҳеч қачон ўлмайди. Адабиётнинг яралиш жараёнининг моҳиятида илоҳийлик бор. Агар бу дунёга адабиёт керак бўлмаса, Тангри таоло адабиётни истеъдодлардан марҳум қилади. Тамом-вассалом! Бу ҳол юзага келмаётган экан, хавотирга тушишнинг ҳожати йўқ.

Адабиёт — Оллоҳнинг умрбоқий мўъжизаларидан! У йўқолса, санъатнинг (демак, яралмишнинг) нозик бир мувозанати бузиладиким, бу ҳол бутун дунё бардавомлигини йўққа чиқаради.

Инсоният қандайдир бир сабабга кўра Парвардигорга керак бўлмай қолгандагина, уни адабиётдан марҳум қилади. Хуллас, Адабиёт ўлмайди. Истеъдод ёғдусига чўлғониб турса, ўлмайди.

* * *

Кеча бошқотирмани ечаётсам, шундай бир жумла пайдо бўлди: “Ҳақиқат хосларнинг эмас, мардларнинг йўлидир”. Бу фикр кимга тегишли эканлигини билмадим. Аммо жуда ёқди. Лаззатландим.

Сиз ҳам лаззатланинг, деб ёзиб қўйяпман.

Манба: «Китоб дунёси» газетаси

Usmon Azim
SO’NGSO’ZLAR

Bu kitob noilojlikdan yozildi.
Oltmishga kirganimdan keyin, bir kun o‘tirib, faqat men biladigan dunyo borligi haqida o‘ylab qoldim. Axir, bu dunyoni hamma o‘zicha ko‘radi-ku! Mening boshimdan o‘tgan savdolarni ham hech kim men kabi his qilmaydi. Ular bir kunmas bir kun bu dunyodan o‘tsam, men bilan ketaveradimi? Oqibat, ko‘rganim, his qilganim dunyo va uning jonhalak hamrohi Adabiyot haqidagi o‘ylarim, menga aziz bo‘lgan do‘stu birodarlar, ustozlar haqidagi xotiralarim bu olamda yodgor bo‘lib qolishini juda istadim va, natijada, “” — mana shu tartibsiz sochilib yotgan kitob qog‘ozga tushdi. Kitob rosmana esselardan, mittigina esselardan, parcha-purcha xotiralardan va ikir-chikir o‘y-xayollarning qog‘ozga tushgan matnidan iborat.
Bu kitobdan birgina esse – “Rauf Parfi” “Jannatmakon” jurnalida chop etilgan edi («Esseni mana bu sahifada o’qishingiz mumkin)..
“Kitob dunyosi”ga esa o‘zgacharoq parchalar ilindim.

O‘zbekiston Xalq shoiri Usmon Azim o‘zining yangi — “” asari ustida ijod qilmoqda. Ushbu kitob ma’lum ma’noda, umr kitobidir. Adabiyot, she’riyatning sirli olami, ijodkorning turmush tarzi-yu ijodiy yo‘li xususidagi o‘ziga xos iste’dod egasining bu kabi fikrlari o‘quvchida qiziqish uyg‘otishi shubhasiz. Muhimi, bu kitobdagi har bir voqelik va mulohaza barcha-barchasi SHE’R bilan, ADABIYOT bilan kesishadi. Quyida kitobdan ayrim parchalarni e’tiboringizga havola etmoqdamiz.

* * *

Muxtor Avezovning “Abayning yo‘li” romanini tasodifan qo‘lga olib, to‘g‘ri kelgan joyidan o‘qiy boshladim. Bir-ikki sahifa o‘qigach, ko‘nglim birdan yorishib ketdi. “Mening bilishimcha, ilhomni faqat shodlikdan olmay, elning alam-armonlari va g‘ariblarning hayotidan ham olish kerak, — deb yozadi Abayning tilidan Muxtor Avezov. — She’r agar haqiqat bilan birga tug‘ilsa… olislarga ketadi”.
Bu gaplar adabiyotni qismatim deb biladigan hamma ijodkorlar uchun dasturulamalday tuyuldi menga.

* * *

Mumtoz adiblardan kimdir tushunmagan so‘zini yozgan yozuvchini otish kerakmi-ey, dorga osishga lozimmi-ey – ishqilib, shunga yaqin bir fikrni aytgan.
Men bu fikrga to‘liq qo‘shilaman. Ammo yozish jarayonida ba’zan shunday hollar bo‘ladiki, dor tagiga borishingni ham, nima deb izohla¬shing¬ni ham bilmaysan.
Mana, “Tazarru bog‘lari” turkumining muqaddimasidagi birinchi she’rni yozayapman. Odatdagiday, xira-shira mavzudan nimadir meni yetaklab ketmoqda. Qaerga boraman, navbatdagi satrda qaerga burilaman, yolg‘iz Ollohga ayon. Faqat yozyapman… “…Yetmoq og‘irlashar – yuraging teran, Unga cho‘kib ketar zirqirab jisming. Gaplasha boshlaysan samovat bilan…” Nimani gaplashaman? Nimani? Nogoh satr paydo bo‘la boshlaydi: “Tilimga keladi og‘ir so‘z…” Bu “og‘ir so‘z” nega keldi? Qaerdan keldi? Nima uchun u “og‘ir so‘z”? Hayajonda tipirchilayotgan ruhim har tarafga o‘zini urib, lahzada paydo bo‘layotgan savollarga munosib javob izlaydi…
…va bir zum o‘tmasdan allaqaydan besharpa uchib kelgan so‘zning shakli miyamga uriladi. Men o‘qib ulguraman: “Bismil”…
Men bu so‘zni hech qachon ishlatmaganman va hatto… nimani anglatishini ham bilmayman. Ammo uning o‘rni ushbu she’rning aynan shu jo¬yida ekanligini negadir aniq his qilaman. Endi to‘rtlik quyidagi ko‘rinish oladi:

“Yetmoq og‘irlashar – yuraging teran,
Unga cho‘kib ketar zirqirab jisming.
Gaplasha boshlaysan samovat bilan –
Tilingga keladi og‘ir so‘z: “Bismil…”

Men ichki sezgim(intuitsiya)ga juda ishonaman. U bu to‘rtlikda xato ko‘rmayapti. Demak, hammasi joyida…
Hozir nima uchun bu so‘zni lug‘atdan qaramaganim esimda yo‘q. Qandaydir bir parishonlik kechgan bo‘lsa kerak. Xullas, bu to‘rtlik o‘rin olgan she’r “Yoshlik” jurnalida chop etildi. Oradan bir-ikki oy o‘tib, Do‘rmondagi ijod bog‘ida Matnazar Abduhakimov bilan uchrashib qoldim. Matnazar chindan hurmat etadigan shoirlarimdan. Quchoq ochib ko‘rishdik.
— Jurnaldagi she’rlaringizni o‘qidim, — dedi Matnazar, kulib. — Juda yoqdi. Ayniqsa, “bismil”ni juda zo‘r qo‘llabsiz. Juda o‘rnida!..
Men do‘stim maqtovining tagi zil emasmaskan, deb talmovsiradim:
— Rostdanmi?
Matnazar yana qandaydir maqtov so‘zlar aytdi.
Ammo endi ichimga g‘ulu tushgan edi.
Xudoyim, sharmanda qilma! “Bismil” degani nima o‘zi? Nimaga ma’nosini bilmagan so‘zimga bunchalar ishondim?
Uyga keliboq lug‘atni qaradim va… Ko‘nglim yorishib, quyoshday charaqlab ketdi! So‘z o‘rniga aniq tushgan, bosh¬qa so‘z qo‘llash mumkin emas edi.
Lug‘atni qayta o‘qidim:
“Bismil – qurbon bo‘lgan, so‘yilgan.”
Men birdan bu so‘z Xudoyimning she’rga betinim intilganim uchun yuborgan mukofoti ekanligini tushundim.

* * *

O‘zing yozgan bir fikrni o‘tgan ulug‘larning kitoblarida uchratmoq negadir yoqimli. Demak, bu dunyoda necha-necha asrlar avval ham sen kabi o‘ylagan, qiynalgan – bu azoblarini qog‘ozga tushirishga harakat qilgan yurakdoshing bor ekan! Qaday yaxshi!
Men o‘ttiz yoshlarimda bir she’r yozganman. U shunday boshlanadi:

Moviy havo to‘lqinlarida
O‘ynab uchdim quyoshga tomon.
Ikki ko‘zim ammo zaminda,
Ochman – Yerda don bor, don bor… Don!

Qushman!
Ruhning tirik shoniman!
Ammo ochlik – la’nati qiynoq…
Yerda don bor!
Garchi yonida
Ot yolidan eshilgan tuzoq….

Mana hozir Mavlono Jaloliddin Rumiyning Jamol Kamol tarjimasidagi “Masnaviyi ma’naviy”ning beshinchi kitobini o‘qiyotib, yetib kelganim bobning so‘zboshisiga ko‘zim tushgach, lolu hayrat ichra qoldim: “… CHUNONCHI HAR BIR TUZOQDA DON BORDIRKIM, TUZOQ YASHIRINDIR. SEN TUZOQDA TURIB, O‘ZGA DONLARNI ORZU ETARSAN. AMMO O‘SHA DONLAR ORTIDA HAM TUZOQLAR BORLIGI XAYOLINGGA HAM KELMAS”…
Bu fikr va yuqoridagi she’riy parcha o‘xshaydi-ya! Demak, Mavlono Rumiy bilan Vaqtning allatovur girdoblarida fikrlarimiz kesishgan, ikkalamiz zamonlar osha bir dardda azoblanganmiz, qariyb mushtarak xulosalar chiqarganmiz…
Hozir shu xayollarda lazzatlanib o‘tiribman.
Rumiyning bu boshso‘zdan keyin keladigan hikoyati benihoya ibratlidir. Haqiqatdan ham donni havas qilib, tuzoqqa tushmoq – yo nodonning, yo ochko‘zning yoxud pastkashning ishidir.
Mening she’rim esa fojealiroq ko‘rindi o‘zimga. Chunki ochlikdan – beilojlikdan — tuzoqqa ilinmoqni xudo o‘zi asrasin! Qancha-qancha qush ruhli odamlarning umri, tirikchilik sabab, bu dunyoga asirlikda o‘tadi. Odamlar bilib-ko‘rib turib, asirlikka boradilar. Bechoralik – bu dunyoning eng ulkan fojeasidir… Qorin (tirikchilik, jism) tashvishlari va ruh urinishlari o‘rtasidagi qarama-qarshilik – og‘ir musibat. Juda uzun, tinkani quritadigan hasrat.

* * *

Dunyo qayoqqa og‘ayotganini, adabiyot va san’at qay tarzda uni aks ettirishi lozimligini Parvardigor daholar ko‘ngliga soladi. Ular asar yaratishda shunday bir yo‘llardan boradilarki, bu yo‘lning ma’nosini asrlardan keyin chaqiladi.
Barcha daho asarlar kabi “Urush va tinchlik”ning ham siru asrori juda ko‘p. Romanning qurilishi ham zamonasida ko‘rilmagan tarzda: xuddi kinomontajni eslatadi. Parallel tasvirlanayotgan voqealar biri ikkinchisini almashtirib turadi.
Keyinchalik, ovrupadagilar asarni bu tariqa qurishni ilk bor Dos Passos kashf qilgan (“Manxetten”) deb ko‘p yozishdi. Ammo ulug‘ Lev Tolstoy bu tarzda asar yaratgan birinchi adib ekanligi, shubhasiz!
Tavba, “Urush va tinchlik” yozib bo‘lingandan keyin, qarib-qartaygan chog‘ida paydo bo‘lgan “sinema”ning “hunar”i Buyuk Adib xayoliga qaerdan tushdi?
Ehtimol bu avliyo mo‘ysafid olloh sirlarini ochib, ilgarilab borarkan, san’atda nimadir ruy berishini – parvardigorning niyatini! – fahmlab qolgandir?
Axir, u hatto otning nima haqida o‘ylayotganini (“Xolstemer”) sezgan edi-ku!

* * *

Adabiyotda “nogahon” paydo bo‘lgan iste’dod, qalblarida xuddi shunday noyob yuksaklik bor zotlarni behad baxtiyor etadi.
Dostoevskiyning “Oydin tunlari”ni o‘qib, Nekrasov va Belinskiy ana shunday betoqat baxtga sazovor bo‘lgan edilar. Ular hozirgina o‘qib chiqqanlari — yosh adibning qo‘lyozmasi baxshida etgan saodatning betoqat girdobida Piterning izg‘irinli oydin kechasini oralagancha, qaysidir bir tupkanda istiqomat qiladigan muallifni izlab topib, bag‘irlariga bosgan ekanlar.
Men ikki bor shunday iste’dodlarning paydo bo‘lishidan Adabiyotimiz baxtiyor bo‘lganini guvoh bo‘lganman.
Abdulla Oripov va Rauf Parfi daholari Adabiyotimizda porlaganida ham, muxlislar o‘zlarini baxt¬li his qilgan edilar.

* * *

Adashmasam, 1995 yillari Stars¬burg shahridan kelgan o‘zbek adabiyotining bir frantsuz tadqiqotchisi bilan suhbatlashib qoldim. Gap o‘zbek nasri haqida ketdi.
— Bir zo‘r asar bor… — dedi u muallifning ham, kitobning ham nomini eslay olmay. — Juda yaxshi asar…
U qo‘lini osmonga cho‘zib ko‘rsatdi:
— Baland…
Unga yordam berib, adiblarning nomini sanay boshladim:
— … Abdulla Qahhor…
Frantsuz quvonib ketdi. Men ham ham behad quvondim.
Gap “O‘tmishdan ertaklar” haqida ekan.
Biz bu qissadagi esse-hikoyalar haqida ancha gaplashdik.
Shunga o‘xshash yana bir voqea.
Bundan yigirma yilcha avval poezdda bir latish yigit bilan suhbatlashib qoldim. Adabiyotga qiziqar ekan. U yoshligida bir o‘zbek muallifining asarini o‘qiganini, bu kitob juda qiziq ekanligidan gapirib qoldi. Ammo na yozuvchining, na kitob qahramonining ismini eslay olmadi. Men yozuvchilarimizni ismu sharifini bir-bir sanay boshladim. U “yo‘q” deganday bosh chay¬qar, men esa navbatdagi yozuvchini ismini ovoz chiqarib aytardim.
— … Xudoyberdi To‘xtaboev… — dedim nihoyat.
— Vo! Vo!.. Xuddi o‘zi! — dedi latish quvonib. — Zo‘r yozuvchi ekan!
U shu zahotiyoq Xudoyberdi akaning qahramoni ismini ham topdi:
— Xashimdjan! — dedi battar quvonib.
— Hoshimjon! — dedim men ham xursand bo‘lib va darhol kitobning nomi ham yodimga tushdi: — “Sariq devni minib”!…
Kasbining adabiyotga aloqasi yo‘q bir latish bu kitobni eslaganidan ko‘nglim tog‘day o‘sdi. Bu kitob orqali o‘zbeklarni ham ozmi-ko‘pmi bilganidan g‘ururga to‘ldim. Jonkuyar, bolalar adabiyoti uchun kuyib-pishib yuradigan Xudoyberdi aka uchun xursand bo‘ldim. O‘smir bolalarim bu kitobni talashib-tortishib, hayajonlanib o‘qishganini esladim.
Adabiyotda o‘zimizdan boshqalar ham o‘qiydigan kitoblar bo‘lgani qanday yaxshi!
Ha, latish yigit bilan suhbatdan paydo bo‘lgan mulohazalarni o‘sha paytda do‘stlarga gapirib yurganim esimda: “Biz g‘arb bolalar adabiyoti klassiklarini asarlarini o‘qiganmiz va ularni mumtoz asarlar sifatida qabul qilamiz. Bizda ham shunday asarlar bor. Masalan, Xudoyberdi To‘xtaboev asarlari…”.
Xudoyberdi To‘xtaboevning bolalar uchun yozgan kitoblarining saviyasi juda baland.

* * *

Pasternak Andrey Voznesenskiyga ijodkor o‘z o‘limini karomat qilmaslik kerakligini, shunday karomatlar tufayli adabiyotda qanchadan-qancha ijodkorlar ajalidan avval halok bo‘lganlarini aytib, yosh shoirga zinhor-bazinhor baxtsiz o‘tmishdoshlarining xatosini takrorlamasligini tayinlaydi.
Bir yaxshi shoir ukamiz bu gapni ulug‘ haqiqat sifatida adabiyotimizda tarqatgandan keyin, bizda hech kim o‘lim haqida yozmaydigan bo‘ldi. Axir, qanday qilib yozsin, o‘lib-netib qolishsa, nima bo‘ladi! Bu odamlarning joni shirinligini…
Sharq adabiyotida – dunyoga musulmoncha qarashda esa hayot va o‘lim doim yonma-yon kelgan. Menimcha ham, dunyoni chuqur anglash uchun hayotni qanchalar tadqiq etilsa, o‘lim haqida shu barobar o‘ylamoq zarur. Chunki o‘lim dunyoni muvozanatda ushlab turuvchi eng sirli haqiqatdir.
Xitoyga borganimda, bizni qandaydir (hozir qandayligi esimda yo‘q) bir muzeyga olib borishdi.
U yerda yettida cholning suratlari osilgan ekan.
Men ularning kimligini surishtirim.
— O! Ular daho odamlar!
Xitoyning katta rassomlaridan Gao Man va tarjimon Lyu biri qo‘yib, biri tushintira ketishdi:
— Ular daholarning ham buyugi!..
Xitoylik do‘stlarning aytishlaricha, bu yetti daho chol mangu barhayotlikning asrorini topishgan ekan.
Men bu ma’lumotdan keyin o‘z-o‘zidan tilga keladigan mantiqni shartta aytdim:
— O‘lib ketishibdi-ku!..
— Shuning uchun ham ular buyuk-da!
Bu javobning mag‘zini chaqqach, ko‘nglim yorishib ketdi. Bu yetti cholning haqiqatdan yashaganiga, mangu barhayotlikning asrorini haqiqatdan ham topganliklariga, bu ulug‘vor sir-asrorning egalari bo‘la turib, o‘limni afzal bilganlariga chindan ishondim va… negadir behad quvondim.
O, bu xitoyi chollar qanday aqlli! Qanday mard!
O‘lmaslikning iloji borligini bila turib, o‘lishni ma’qul ko‘rishgan!
Ehtimol bu donishmandlar hozirgacha tirik yashaganlarida, insoniyatning og‘rini yengil qiluvchi nimalarnidir ixtiro etgan bo‘lishardi. Ammo, deylik, Neron, Gitler, Stalin mudom tiriklik maqomini olganlarida-chi? Insoniyatning ahvoli ne ko‘yga tushardi? Tirnoqday manfaatlari uchun dunyoni yondirishga tayyor yana qancha odamchalar ko‘z oldimdan o‘tdi.
Bu dunyoni Olloh juda nozik muvozanatda yaratgan. Yaratilmishning sarvari bo‘lgan inson hayotning zavqini surar ekan, mana shu muvozanatni qalbida teng ushlashi uchun o‘limni ham eslab turmog‘i shart.
Hech bo‘lmasa, Bahovuddin Naqsh¬bandday Balogardon hazratlari ayt¬gan bu tarzda:

Hech narsamiz yo‘g‘u hech kamimiz yo‘q,
Hechimiz yo‘qlikdan hech g‘amimiz yo‘q.
Jandamiz yelkada, yelkada — go‘riston,
Gar o‘lar ersak, hech motamimiz yo‘q.

* * *

Asarlaridagi bag‘ishlovlarga qarab, yozuvchiyu shoirlarning shaxsi haqida bemalol xulosa chiqarsa bo‘ladi. Kim butun odam, kim xushomadgo‘y, kim yaltoqi, kim tilanchi, kimning or-nomusi bor…
Hech kimga asarlarini bag‘ishlamaganlar ham bor. Ularning ko‘pchiligi ich-ichidan o‘zlarini tanho o‘ylaydilar. Yoxud yaxshi ko‘rgan do‘stlari yo‘q yolg‘iz odamlardir.

* * *

Bizda tushunilishi qiyin deb e’lon qilingan Joysning “Uliss”ini Tomas Vulf o‘qish uchun o‘smirlarga tavsiya etadi.

* * *

Ilgari erkaklarning ham allasi bo‘lardi. Eslayman: chordona qurib o‘tirgan qariyalar junjikkan nevarasini keng to‘nining bag‘riga olgancha, tebranib alla – “hu-yo, hu” aytadi.

Bobosining erkasi,
Bu dunyoning serkasi.
Poshsho bo‘lsin shu bolam –
El-yurtini tergasin.
Hu-yo, hu-yo,
hu-yo, hu!
Hu-yo, hu!

“Hu-yo, hu”ning ma’nosini hech kimdan so‘ramaganman. Hech kim aytmagan ham. Ehtimol o‘sha qariyalar ham ota-bobosidan qolgan ohangu so‘zni o‘ylab o‘tirmay, aytib yuborishavergandir. Yoki ertagu xalq dostonlarida “Yo, hu!” deb savashga kirib ketibdi!”, yoxud “Yo, hu” deb yo‘lning tanobini tortib jo‘nabdi” qabilidagi gaplarni ko‘p eshitganmiz, o‘qiganmiz. Ammo bu lafzning ma’nosini ham chaqib ko‘rmasdan o‘tib ketganmiz.
Bu jumlaning ma’nosi esa juda teran va uzun. U so‘fiylar, darveshlar zikr tushganda, aytadigan nashu na’moning naqorati – parvardigori olamga murojaatidir. “Hu” arabiydan o‘zbekchaga ag‘darilsa, “U” degan olmoshni bildiradi. Demak, “hu-yo, hu” “U, faqat U”, ya’ni “Olloh, faqat Olloh” degan ma’noni beradi. So‘fiylikning ba’zi (masalan, Jaloliddin Rumiy) tariqatlarida raqsu samo amali bor. Raqsu samoda, bu jumla – “yo, hu!” – ko‘ngilni jo‘sh urdirib, ilohiy nurga qorishtirayotgan holning ritmini belgilaydi; takror-takror buralib, raqsu ohang aro ko‘kka o‘rlayotgan ruhga undov – madad beradi! Silkitib-silkitib, mudroqlikdan uyg‘ota-uyg‘ota falakka – yaratgan sari boshlaydi. Bu dunyoda Undan boshqa narsaga intilmoqlik bekor ekanligini ta’kidlaydi – “Hu, yo, hu!” – “U, faqat u”!
Bolalikda eshitganim o‘sha bobolar allasidagi “Hu-yo, hu” ham nevaralarga aytilgan tilaklarni Ollohga yo‘llash – “Sen! Bu niyatlarni bor etadigan faqat sen!“ degani; “Yo, hu”, deb doston qahramonining yo‘lga tushgani esa, “Yo rab! Sen, faqat sen – panohimsan!” deb, Ollohni madadga chaqirganidir.
Farzandlarga ham “faqat U – Parvardigor bor – qo‘rqma!” deb ruhu qalbiga quyilgandir.
Bundan qirq yillar avval boysunlik san’atkorlar qadimgi – hozir butun O‘zbekiston biladigan – “Yaqqu yaq” – “Yaqqu-ya” degan bir qo‘shiqni, raqsi bilan qayta tiklab, ijro etishganini hamma biladi. O‘tgan asrning yetmishinchi yillarida yoshi kattaroq san’atkorlar shunday bir “o‘yin-ashula” borligini eslashdi – elas-elas xotirada qolgan bu ohang qayta tirilgach, butun o‘zbekiya bo‘ylab yoyildi. – “Yaqqu-ya”ning ma’nosini so‘rashganda esa, har kim bilganicha, javob berishga urindi. Kimdir: “Bu jangovar qo‘shiq – “Yaqqu-ya” ma’nosi “Yov quv-a!” ham deb yubordi. Aslida esa bu qo‘shiq o‘sha “yo, Hu,yo!, yo, Hu, yo!” ya’ni, “U, faqat U”ning – “Yo, xudo-ya!”ning o‘zginasidir. Ammo xotirasizlik zamonida so‘fiylarning bu raqsu samosi kimningdir qulog‘iga (xayriyat!) “Yaqu-ya” taxlit qolib ketgan. Darhol yangicha so‘z yozilgan, allaqaydan darveshona shiddatli mastona kuy oqib kelgan. Bu raqsu samoning ijro shakli ham san’atkorlarlarning ko‘ngliga xuddi xudo solganday – o‘sha qadimgi zikr tushish tartibida kechgan. To‘yu tomoshalarda endigina ijro etila boshlagan-da, “yaqqu”chilar jo‘rlikda ashula aytgan ko‘yi, egilib, bukilib o‘ynayotgan raqqosni o‘rab olishar; g‘ayrat ila jo‘rqarsak urishib, yarim raqs tushgancha, jazava maqomida dunyoni shiddatga to‘ldirishardi.
Men “yaqqu-ya”ni Ahad aka degan san’atkorday ijro etgan odamni ko‘rmaganman. Aytishlaricha, uning otasi ham to‘yu davralarni qizdiradigan sarkor va raqqos bo‘lgan ekan. Ahad aka nihoyatda chapdastlik bilan raqsga tushar, uning shiddatga to‘lgan a’zoyi badani tasavvur etib bo‘lmaydigan darajada g‘aroyib mardona harakatlar bilan to‘lib-toshgan bo‘lardi. Avval tik turib raqsni boshlagan raqqos “Yaqu-ya”ning hayqiriqlari ostida go‘yo o‘zini unitib borar; ikki tizzasida cho‘kkallab – qaddini goh yerga tashlab, goh ilkis ko‘tarib – ajib bir to‘lg‘onishda davraga olov yoqardi. Ahad aka, albatta, “yaqu-ya”ning ma’nosini bilmagan. Ammo, nazarimda, bu so‘zdagi o‘zini (“ehtimol, bilib turib” degim keldi) pinhonlikka cho‘ktirgan ma’noga raqqosning ruhi yetib borgan va uning vujudi shu asnoda ajdodlarni yoqqan o‘sha qadim ilohiy jazavada alangalagan. Bu davra olib raqsga tushish, o‘zini unutib to‘lg‘onayotgan raqqos – hammasi qachonlardir bu joylarda gurkiragan raqsu samoni o‘zi ekanligini endi-endi tasavvur qilaman. Go‘yo Boysunning havosidami, tuproqdami, tog‘u dashtlaridami omon qolgan olis xotira – bor-yo‘g‘idan kechib, Ollohga intilish – o‘zini negadir bu san’atkorlarning yuragiga tashlaganday…
Hu-yo,Hu! – U, faqat U!
Yo, Hu! – Faqat U! – Parvardigor!
Yo, Hu-ya ! Yo, hu-ya! – Faqat U! U!
Ha, aytganday, onalarimizning allasida ham farzandiga baxtu iqbol tilash bor. Allada ham Ollohning nomi yashirin. Buni ko‘pchilik biladi. Ona farzandiga ezguliklar tilab qo‘shiq aytadi-da, Parvardigorga munojot etadi:
Alla-yo, alla! – Olloh! Yo, Olloh!
Xudoyim! So‘zlaringda qancha sir yashirin! Har birini topganim sa¬yin senga yaqin borganday tuyulaveraman.
Surxondaryoning deyarli butun o‘zbek qavmi gapiradigan, ota-bobolarimdan, momolarimdan eshitganim yana bir so‘zning ma’nosini yaqinda tushundim.Mehmon kelib, tezroq turishga otlansa, bobom:
— Ollag‘aytib kelibsiz, endi shoshmang, — der edilar, izzat-hurmat ko‘rsatishga hozirlanib.
— Mehmon allag‘aytib kelibdi, — der edi momom, mehmondorchilik uchun qo‘radagi qo‘ylardan so‘qimga qo‘y tanlayotgan o‘g‘illariga, — dadilrog‘ini so‘yinglar.
Bu so‘zni “Arpali qishlog‘ida” hikoya¬sida Shukur Xolmirzaev ham ishlatgan. Men mana shu so‘zni – “allag‘aytib”ni – hozirgacha “bir kelib qolibdi” ma’nosida tushunib yurgan ekanman. Bir necha oy avval bu so‘z negadir esimga tushdi. Uni bir necha bor, xuddi ta’mini bilgim kelganday takrorlab ko‘rdim va… birdan uning ma’nosini tushundim. Anglaganim ma’noning go‘zalligidan va teranligidan yuragim hapqirib ketdi. Qichqirishdan o‘zimni arang tiyib qoldim. Chunki “mehmon, allag‘aytib kelibsiz” – “mehmon, Olloh aytib, kelibsiz” degani edi. Ha, xuddi shunday! O‘zingiz kelmagansiz, sizni Olloh chaqirib kelgan! O‘rtada Olloh bor! Siz aziz mehmonimizsiz!
Allag‘aytib – Olloh aytib…
Faqat bor-yo‘g‘ini mehmonga baxsh eta oladigan xalqqagina bunday chiroyli va mardona lafzlar nasib etadi..

* * *

— Endi adabiyot nima bo‘ladi?
Bu savol adabiy jarayonda vaqti-vaqti bilan takrorlanib turadi.
G‘afur G‘ulom, Oybek, Shayxzoda va Abdulla Qahhor oldinma-keyin vafot etdi.
Men adabiy davralarning bir chetida o‘tirib bir xavotirli savol qayta-qayta aytilganiga guvoh bo‘lganman:
– Endi Adabiyot nima bo‘ladi?
To‘qsoninchi yillar o‘zgarib ketayotgan dunyomizga qarab, allaqanday joni achigancha – yuqoridagi savolning yuzidan pardasini yulib tashlagan tariqa, kimlardandir Shukur Xolmirzaev qattiq so‘ragan edi:
– Adabiyot o‘ladimi?
Men dunyoga kelmasdan avval ham shunday savollar berilgan bo‘lsa kerak. Yigirmanchi asrning boshlarini tasavvur qiling: o‘zbek she’riyati aruzdan kechib, ona ohangimiz bilan lim to‘lgan barmoq vazniga ko‘chayotganda, “qadim”chilarning ko‘nglidan qanday tahlikalar o‘tmagan deysiz!
— Bu nimasi?.. Endi Adabiyotning holi ne kechadi?
Hozir ham shunga o‘xshash savollar berilyapti. Chunki zamon o‘zgarmoqda. Vaqt tezlashgan. Odamlar, voqealar, kashfiyotlar — yoningdan milt etib o‘tib ketyapti. Go‘yo ko‘ngil o‘rnini axborot egallayotganday. Suhbatdoshning vazifasini esa internet bosayotganday… Odamlar vahimada.
Men esa hozir xavotirga tushmay qo‘ydim. Chunki internetdan xotinlarning gurungi sifatida ham foydalansa bo‘ladi; ammo deylik, Tols¬toy yozganlari bilan ham suhbatlashish mumkin… Hamma vaqt shunday bo‘lgan: kimdir ulfatlari bilan choyxonada o‘tirgan ko‘yi (“ijtimoiy set” deyavering) oldi-qochdidan gap sotib o‘tkazgan, kimdir Navoiyni o‘qib… Internetdan ham hamma istaganini topadi. Bo‘yiga yarasha, o‘yiga yarasha…
Adabiyotning taqdirini esa faqat va faqat iste’dodlar hal qilgan.
Parvardigorning inoyati bilan ular bu dunyoga nimanidir aytgani kelib turar ekan, adabiyot hech qachon o‘lmaydi. Adabiyotning yaralish jarayonining mohiyatida ilohiylik bor. Agar bu dunyoga adabiyot kerak bo‘lmasa, Tangri taolo adabiyotni iste’dodlardan marhum qiladi. Tamom-vassalom! Bu hol yuzaga kelmayotgan ekan, xavotirga tushishning hojati yo‘q.
Adabiyot — Ollohning umrboqiy mo‘‘jizalaridan! U yo‘qolsa, san’atning (demak, yaralmishning) nozik bir muvozanati buziladikim, bu hol butun dunyo bardavomligini yo‘qqa chiqaradi.
Insoniyat qandaydir bir sababga ko‘ra Parvardigorga kerak bo‘lmay qolgandagina, uni adabiyotdan marhum qiladi. Xullas, Adabiyot o‘lmaydi. Iste’dod yog‘dusiga cho‘lg‘onib tursa, o‘lmaydi.

* * *
Kecha boshqotirmani yechayotsam, shunday bir jumla paydo bo‘ldi: “Haqiqat xoslarning emas, mardlarning yo‘lidir”. Bu fikr kimga tegishli ekanligini bilmadim. Ammo juda yoqdi. Lazzatlandim.
Siz ham lazzatlaning, deb yozib qo‘yyapman.