Бу воқеалар рўй берганида мен ҳали мактабни битирмаган, ҳаётнинг аччиқ – чучугини тотмаган қиз эдим…

Муаззам Иброҳимова
АНЖИР

  Муаззам Иброҳимова 1975 йили Фарғонанинг Қувасойида туғилган Мактабда ўқиб юрган чоғидан шеър ёзади. Болалар шифокори бўлгани учунми кейинчалик эртаклар ёза бошлади. Шу пайтгача бир неча китоби нашр этилган. Тўрт фарзанднинг онаси

Бу воқеалар рўй берганида мен ҳали мактабни битирмаган, ҳаётнинг аччиқ – чучугини тотмаган қиз эдим.

1989 йилнинг майи…. Қизил адирлар ёнбағрида жойлашган кичкинагина шаҳарчамизни арининг уясидай тўзғитиб юборган миш-мишлар каламушдай болалалаб, қўрқмаганга ҳам қўш кўринтириб юборган палла.

Феълига яраша лақаб билан сийланган қўшнимиз Ўктам ўпка шаҳар марказга тушиб, бир гап топиб келдию, қишлоқни бадтар ваҳимага солиб қўйди. Эмишки, эски пивахонада бир тожик болани турклар чавақлаб қўйибди.

Белида белбоғи бор ҳамма ўзбеклар ўша ерда йиғилишаётган экан. Келгиндиларга қарши ғазавот эълон қилинибди. Уруш бошланибди!

Қўлига илинган кетмон сопи билан ўпкадан “сардорга” айланган қўшнимиз, юздан ортиқ эркакларини ҳам қуроллантириб, машъум пивохона томон бошлади. Ким чопқи, ким пичоқ, ким ўқлов кўтарган…Нима бўлаётганини ҳали тўлиқ тушунмаган бўз болалар ҳам сафга қўшилди.

Яқинларининг ортидан дуо ўқиб кузатиб қолган хотинлар ва бола- бақра, энг беҳавотир жой дея бизнинг қаттакон ховлига тўпланиб, мижжа қоқмай тонг оттиришди..

Қишлоқдан чиққан қуролли оломон қайтганида, дастурхончи Холдор хола турклар қорнини ёрган хомиладорлар, тутуни буруқсаб ётган маҳаллалар ҳақида сўзлар , рост- ёлғон яна бир тарихга гувоҳ бўлиб шафақ қизариб бормоқда эди…

— Адир томондан тушишар экан!

-Йўғ- эй, Марғилон тарафдан келишармиш. Учраган ўзбекни қириб ташлашар эмиш. “Бўй етган қизларингизни уйда ушлаб туринг, ёвуз қонхўрлар, ожизаларимизни зўрлаб хўрлаётганмиш..

— Хой мусулмонлар, дарвозангиз тепасига чорси боғлаб қўйинг, яна адашиб уйингизни туркларники деб ўт қўйиб юборишмасин!

— Ола, Марғилон эмиш. Пост қўйилганку! Адирдан тушишади хали кўрасизлар! “Болаларингизни уйдан чиқарманг! Фалон қишлоқда капказлаар гўдакларни паншаҳага санчиб, кўчада кўтариб юришганмиш” . Суратларини ўзим кўрдим…

Ақлимни таниб қолганим учун, одамлар нега бунчалик ваҳимага тушаётганини сира тушунмас эдим.

Нима учун шунча йил бир шаҳарда яҳил- иноқ яшаган миллатдан бунчалик қўрқишяпти? Ёки улар бошқа турклармикин?

Шунақа бўлса керак! Нега деганда боғчада бирга турган Сарингул , мактабимизда ўқийдиган Медали, Жамила, Дилшод, Насиба каби турк болалари билан жуда қалин эдик. Уларнинг отаси, акаси ёки қон- қариндошлари шунчалик ваҳший эканлигига ишонгим келмасди. Айниқса Шўҳрат исмли синфдошимизнинг ўзидан ҳам, яқинларидан ҳам бизга нисбатан душманлик хисси бўлмаса керак.

Нега дейсизми? Келинг у хақида батафсилроқ айтиб берай…

Синф раҳбаримиз Дилбар опанинг ўғли сариқ касал бўлиб қолди. Бир табиб унга “бит топиб келинг, бит шу касаллик давоси “ дебдию, бечора муаллимамиз кимга айтишни билмай бирорта қиздан топилар деган илинжда мактабга шошибди. У ўғил болаларни ташқарига чиқариб, қизларга табибнинг гапларини етказди;

— Жон қизлар Ҳикматилломга шу дори экан. Кимнинг бити бор? Ёлвораман, ёрдам бериб юборинглар! Илтимос!!!

Қўлида кичиккина шиша идиш кўтариб, мўлтираб турган Дилбар опага қараб, шарақлаб кулиб юбордик.

Ҳазиллашяптиларми? Ким “менинг сочимда битим бор!” дейди. Ўн бешга қадам қўйган қизлар бўлсак, бит нима қилсин?! Бори ҳам олифта дугоналар олдида бошида қандай маҳлуқлар яшаётганини ошкор қиладими? Шаҳар мактаби бўлса!

Жиддий турган Дилбар опанинг кўзидан думалаган бир томчи ялтироқ томчигина, кулгига нуқта қўйди. Аммо ҳеч кимдан садо чиқмади. Ўқтувчимиз чуқур хўрсиниб, эшикка йўналгандагина, охирги партада ўтирадиган Шуҳрат ўрнидан турди:

— Менда бит бор…Мен бераман!

Қизлар дув этиб орқага ўгирилдик.

— Шуҳрат….
— Вой, битлиқи!

— Юришига ўлайми буни…Қўйчивонман дегин!
— Нимага тозаламай келдинг мактабга?

— Вой, мен яна у билан бирга ошхонага бориб юрибмана!
— Исқирт!

Қизларнинг ўқдай ботаётган таъналари остида Шўҳрат Дилбар опанинг олдига келиб бошини эгиб тургани, устозимиз унинг патила сочлари орасидан беш- олти дона миттигина жониворни ушлаб банкага солгани ва турк синфдошимизнинг “ Синглим боғчада юқтирган экан, менга ҳам ўтибди.” дея ўзини оқлагани-ю, мазҳара бўлгани қолди…

Аслида, ўшанда ҳар тўртта қизнинг бири битлаган эди. Муборак, Матлуба Шуҳратни “битлиқи” деб камситган Лобар, мен… Қўлимиз бошимиздан тушмасди. Нега биз ўрнимиздан турмадик? Шуҳрат ҳам индамаса, ҳеч ким унинг айбини билмас ва мактабни битирганга қадар сатангларга эрмак топилмасди. Бироқ касал боланинг аҳволига биз ойимчалардан кўра кўпроқ ачинган , ўн тўққизта таънадан қўрқмай устозга бошини эгиб берган синфдошимиз турк қизи Шўҳрат бўлди. Наҳот, шу миллат вакиллари қирғин қилишга қодир бўлса!

Тўғри, қабиҳ одамлар ҳамма жойда бўлади. Одамлар ҳам ғаламисда, уч- тўрттда нодонни деб бутун бир эллатнинг юзи қора бўляпти?

Ўша вақтларда қўл телефони деган матоҳ хали одамларнинг тушига ҳам кирмаган, аксарият миш-мишлар кўз- қулоқ деган аппаратлар орқали суратга олиниб, оғиз аталмиш азалий аҳборот манбаи орқали тарқатиладиган замонлар эди. Паншаҳага санчилган гўдаклар ва ёввойилар томонидан зўрланган қизларни ўз кўзимиз билан кўрмаган бўлсакда, эшитган қулоқ борки, бирга минг қўшиб уни янада даҳшатлироқ қилиб тасвирлашга хизмат қиларди.

Шаҳарда комендантлик соати жорий этилган, соат тўққиздан кейин кўчага фақат ҳарбийлару, дайди кучукларгина чиқишарди. Доим тинчлик ва осудаликда яшашга ўрганган шаҳарча, асосий йўлларга қўйилган олачипор харбий постлар , уруш киноларидагина кўрганимиз баҳайбат танк ва аллақандай турқи совуқ машиналар, туну – кун маҳаллаларни изғиб юрган милтиғли аскарлар ва шубҳали давангирларларга тўлиб, миш –мишлар асосли эмасмикин деган шубҳаларни кўпайтирар эди. Бош майдон томондан пақ- пақ отилиб турган товушлар, гоҳ у кўчадан, гоҳ бу кўчадан кўкка ўрлаётган қора тутунлар, ҳар бир дарвоза тепасига боғланиб байроғдек хилпираб турган атлас чорсилар шаҳримизда хақиқий уруш кетаётганидан дарак бера бошлагач, ҳақиқатдан ҳам қўрқув исканжасида қолдик.

— Падарига лаънат капказлар! Бир вақтлар темир вагонга осилиб оч- яланғоч келишганди, қорнилари тўйиб қолдида!

— Исталин бекорга уларни бадарға қилмаган! Мана, ўзига нон берган қўлларни чопиб, ер берган юртни қора қонига булғашяпти!

— Ўлдириш керак уларни!
— Қириб ташлаш керак!

Ховлимизга ёндош самоворда йиғилиб, маҳалла қоровуллаб тонг оттирувчи эркакларнинг темир вагонлар, Сталин, қаердандир хайдалиб олиниб келган “ваҳшийлар” ҳақидаги гапларини эшитиб, мен содда деб ўйлаган қишлоқдошларимнинг бу қадар билгин сиёсатчи эканлигига ишонгим келмас, қанчадан – қанча оқилларни — Чўлпон, Умон Носир, Қодирийдай инсонларни йўқ қилиб юборган халқлар отаси, бир манфаати бўлмаса бутун бир халқни шунчаки туғилган еридан бадарға қилиб юборишига ақлим бовар қилмасди. Шукрки, собиқ СССР таъми билан суғорилган тарих дарсликларидан олган билмларимдан ташқари, хурфикр падари бузрукворимдан эшитган хаққонийроқ тушунчаларим билан фикрлай олардим. Ана шунда, нима сабабдан дадам чойхонага ҳадеб чиқавермаслиги, белида белбоғи борлар таънасига жавобан “Мен бу миллатнинг куфр ишларни қилишига ишонмайман. Бу ерда қандайдир ўйин бўляпти” дея гапни қисқа қиганларини тушуна бошлардим.

Ола-таъсир кунлар бир- бирини қувлаб ўтарди. Минг шукур, Марғилон, Чек Шўра ва шаҳар ичкарисидан елган совуқ хабарлардан ташқари ўз кўзимиз билан ҳеч қандай ваҳшийликка гувоҳ бўлмадик. Дарвозаларимизга боғланган чорсилар офтоб тафти ва шариллаб ёққан ёмғирлар остида чириб, янгисига алмаштирилаётган маҳал “ғазавот тугади, турклар ватанига қайтармиш” деган янги миш- мишлар тарқалди.

— Бадтар бўлишсин! Ана уйсиз ҳам қолишди!

— Кетларига тепишдику келгиндиларни. Эшитишимча, ховлилари сув текинга сотилармиш…  Агар рост бўлса, бир эмас иккитасини олиб қўярдим невараларимга.

— Первомайскийдагилар ҳам сотиларканми?
— Ха, албатта сотилади. У ерларда бирорта ҳам ўзбек яшамасдику! Баъриси сотилади.

Яхшики, бировнинг дардидан қувонмаётган ва онглироқ фикрлаётган юртдошларимиз ҳам йўқ эмасди. Кўпни кўрган Ғофир тоға, икки уруш қатнашчиси Раҳмонали бобо, қишлоқ имоми қирғиз домла, Омон муаллимнинг фикрларини кўпчилик маъқулламаса ҳам, айнан ана шундай инсонларнинг сайи- ҳаракати туфайли чопқи, ўқлов, болталар қонга бўялмай, рўзғор буюми деган шарафли номларини сақлаб қолишди…

Айнан шу кунлари яна бир унутилмас воқеа содир бўлдики, ўша совуқ йиллардан бир умрлик ибрат олдим десам муболаға бўлмайди.

Июнь тонгларининг бирида уйимиз тўғрисидаги катта йўлда йигирма чоғли сариқ “Пазик” турнақатор терила бошлади. Биз ишком остидаги тахта сўрида нонушта қилиб ўтирар эдик. Дадам тўхтаган автобусларнинг ойнасини милтиқ қўндоғи билан ёпаётган харбийларни кўргач гап нимадалигини тушунди чоғи, бизга тамаддини тугатишни буюрди. Укамлар ва мен ҳайрон, шошилинч дуо ўқилган дастурхонни йиғишга чоғланган онам савол назари билан дадамга қаради.

— Ростдан ҳам эвакуация қилишяпти шекилли …Бечоралар тайёр уй- жойларини ташлаб номаълум томонларга кетишяпти. Ҳукумат уларни ҳеч қачон тарихий ерларига қайтармайди онаси. Ишқилиб, бошлари тошдан бўлсин! Қани, туринглар тезроқ. Уларнинг кўз ўнгида мазза қилиб чой ичиб ўтириш ноқулай болаларим…Муаззам укаларингни ичкари уйга ол! Мен борайчи, балки бирорта ёрдамим тегиб қолар.

Ҳовлимиз девор билан ўралмагани учун, автобус ичига қўйдек қамалган одамларни кўриш мушкул эмасди. Ошхона деразасига тутилган парда орқали бу манзарани кузатар эканман, Шуҳрат, Дилшод, Жамилалар қайси автобусда экан дея бошим қотди. Энди улар қайси мактабда ўқишар экан, қаерда яшашади деган ўйлар тинчлик бермасди.

Кун тепага келганида ҳам уловлар жойидан қўзғолмади. Харбийларнинг кўнгли юмшаган чоғи, автобуслардан тушган бир қанча одамлар йўл четидаги майсада давра қуриб ўтиришарди.

Пешинда ташқарида ғала- ғовур бошланди. Эрталабдан буён уйга қамалиб ўтирган укамларни ушлаб бўладими, онамнинг “Тинчликмикин? ” дея, хавотирли дераза мўралаши панд бериб, пайт пойлаб турган укам Музаффар ўзини ташқарига урди. Табиийки мен ҳам, унинг кетидан чиқдим.
Жанжал катта йўлга уланган боғимиз томондан келарди. Соқоли оппоқ бир турк мўйсафид дуварак анжиримиздан узиб этак тўлдирган саккиз – тўққиз ёшлардаги икки боланинг қулоғидан чўзиб, аямай ураётган экан. Биз боққа яқинлашганимизда қўшниларимиз ҳам томошага йиғилган, автобусдагилар ҳам тушган, ким кўзида ёш ким серрайиб аммо индамай жазо саҳнасини кузатиб турарди. Этакдан тўкилган анжирлар эса тупроққа қоришиб, эзилиб, гўёки одамларга илтижо ила “бу томошани тўхтатинг!” дея ялинаётганга ўхшарди.

Шу вақт қаердандир пайдо бўлиб қолган дадам оқсоқолнинг қўлларига ёпишди. Икки болани унинг чангалидан аранг ажратиб олгач, эгниларини қоқиб атрофдагиларга юзланди:

— Нега болаларни уришига қараб турибсиз! Уялмайсизми? Тўрт дона анжирга шунчами? Сизчи оқсоқол?!

Ҳалитдан буён жазавага тушиб, “ўғриларни” дуч келган жойига солаётган барваста қария ерга ўтириб йиғлаб юборди. Сўнг, тупроқдаги анжирларни бир- бир териб ҳалиги болаларнинг қўлларига тута бошлади. Болалар эса азбаройи қўрққанидан, халигина дараҳт шоҳида иштаҳаларини қитиқлаб қўйиб, калтакка сабаб бўлган меваларни олишни ҳам олмасликни ҳам билмай дадамга қараб мўлтираб туришарди.

Дадам кўзларига қуйилаётган ёшни аранг тийиб ҳар икки халққа юзланди.

— Шунча йиллар давомида ризқимизни тенг бўлишиб едик. Бир- биримизнинг боғимиздаги мевадан тотинсак ўғри бўлмаган эдик. Тўйи- тўйчиқ, аъзамизда елкадош бўлдик. Энди қанақадир ғаламислар бошлаган ғурбатнинг орқасидан душманга айланамизми?! ..

Шу вақт турклар орасидаги ўзига таниш чеҳраларга кўзи тушди шекилли аста бориб бир кампирнинг қўлларидан тутди.

— Урбия хола, сиз неча йиллар бизнинг далада меҳнат қилдингиз. Шу қўлларингиз ўзбекларнинг пиёзини ўтаб қабармадими? Нега жим қараб турибсизлар?! Қани, қани ҳамма болаларни чақиринг! Шу анжирларни илдизи билан қўпориб олиб кетишмайдими! Меваку бу! Егилари келган..

Дадам кўз ёшлари сел бўлаёзган аммо нимадир дейишга чоғланиб, чўккалаган жойидан турмоққа чоғланган оқсоқолни ўрнидан туришига ёрдам бериб, унга елка тутди.

— Ҳаммамиз ҳам мусулмонмиз! Қани болаларга руҳсат беринг, бемалол кириб анжир ейишсин!

Қария боя қилган ишидан уялиб, жавдираб турган болаларга кечирим ўрнида ишора бергач, бир тўп болалар боғимизга ёпирилишди…Анжир, сарғая бошлаган ўриклар шоҳи ерга егилиб, болаларни кузатиб турган икки халққа таъзим қила бошлади.

Автобусдан туширилган катта бидонлар ховлимиздан чиқадиган муздек булоқ сувларига тўлдирилди. Оқсоқол бечораларни сувга тушишига ҳам руҳсат бермаган эканда. Чашма лабига югурганларни кузатиб, ховучларида жимирлаётган оби ҳаётни йиғлаб- йиғлаб сипқоришаётганининг гувоҳи бўлганман. Уловлар жойидан жилгунига қадар, бу зилол сувлар қанча аччиқ ёшларга қоришди экан.

Аммо ўша июнь куни айрим қўшниларимизнинг юрагини ҳам ёз қуёшидай чарақлатиб юборди. Ойимга эргашиб патнисларда чойнак- пиёла, дастурхонда нон, қанд- қурс кўтариб чиққан қўшни холалар турк оилаларини тамаддига чорлаб, харбийлардан ҳам қўрқиб ўтиришмади. Хуллас, анжир сабаб икки миллат бир- бирини қайта топди десам ёлғон булмайди. Юракларга қадалган низо бир пиёла иссиқ чой тафтига дош бера олмай эриб кетди…

*   *  *

Орадан йиллар ўтди. Боғимиз яна ўшандай июнь дуваракларига тўлган оқшомларнинг бирида интернет орқали Шўҳратни қидириб топдим. Қайта топишганимиздан унинг хурсандчилигини тасвирлашга тилим ожиз. Турмушга чиқибди, иккки фарзанди ҳам бор экан. Мен қизларнинг саломини етказар эканман, компютер тугмачаларини босаётган бармоқларим ҳаяжондан титрар, гўёки синфдошим дунёнинг бошқа бурчагида эмас, қаршимда тургандай. Ёзмоқчи бўлаётган гапларим бўғзимдан отилиб чиқарди. Мен унга йиллар ўтсада Шўҳратни энг мард қиз сифатида эслаб юришимизни айтиб, болалик хатолари учун ундан кечирим ҳам сўрадим. Гоҳ кулиб, гоҳ йиғлаб, хотиралар билан ўртоқлашдик…

Шуҳрат бошларидан кечирган кечинмаларини ёзар , мен бўлса юрагимнинг энг ширин бўлакчасидан чиқиб, киприкларим орасидан мўлтираб турган болалигим билан бирга йиғлардим… Айниқса, «Қани энди болаларим ҳам мен қачонлардир еган седонали нонвой нонлардан бир мартагина тотиб кўришганида!» деган ёзувни ўқиб, мактаб биқинидаги эски нонвойхонадан таралиб, дарсхоналар оралаб димоғимизни қитиқлаган хушбўй исларни соғиниб кетдим. Гўёки масофалар эмас, ҳаётнинг энг мунаввар палласи чизиб берган беғубор йўллар бор эди ўртада…

Оқсосқол, Урбия холалар аллақачон қазо қилишибди (Охиратлари обод бўлсин!) аммо дунёнинг турли давлатларидан паноҳ топган қувасойлик турк оилаларида анжир воқеаси оғиздан- оғизга ўтиб, Ўзбекистон хақидаги энг илиқ хотиралардан бирига айланган экан…

Боғимиз мевасидан тотиб кўрганлар орасида Шуҳрат ҳам бўлганми, йўқми менга қоронғу. Бироқ шуниси аниқки, бир майизни қирққа бўлиб еган инсонлар юртида меҳр топган эллат, терилган анжирларни ҳам тенг тақсимлаб баҳам кўришган.

Гоҳида бир- бирини қашқирлардай ғажиётган муслимлар томонидан дарёдай оқизаётган хун иси, нафси ўпқон айрим хунхўр давлатларнинг иштаҳасини карнай қилиб юбораётганидан куйиб кетаман. Ўш фожеаси, “Араб баҳори” ва бошқа тало- тўпларни кўриб, энди навбат кимга экан деган хавотир билан янгиликларни кузатаман. Етим, майиб мажруҳ гўдаклар, боласини йўқотиб девона бўлаёзган диндошларимга қараб юрагим тупроққа қоришган дувараклардай эзилиб кетади.

Ихтиёр менда бўлганида, қурол тутган қўлларга боғимиздаги қари анжирнинг ниҳолчаларидан бериб, меҳр, муҳаббат, саодат боғларини яратиб барча урушларга чек қўярдим!

Bu voqealar ro‘y berganida men hali maktabni bitirmagan, hayotning achchiq – chuchugini totmagan qiz edim…

Muazzam Ibrohimova
ANJIR

Muazzam Ibrohimova 1975 yili Farg‘onaning Quvasoyida tug‘ilgan Maktabda o‘qib yurgan chog‘idan she’r yozadi. Bolalar shifokori bo‘lgani uchunmi keyinchalik ertaklar yoza boshladi. Shu paytgacha bir necha kitobi nashr etilgan. To‘rt farzandning onasi

Bu voqealar ro‘y berganida men hali maktabni bitirmagan, hayotning achchiq – chuchugini totmagan qiz edim.

1989 yilning mayi…. Qizil adirlar yonbag‘rida joylashgan kichkinagina shaharchamizni arining uyasiday to‘zg‘itib yuborgan mish-mishlar kalamushday bolalalab, qo‘rqmaganga ham qo‘sh ko‘rintirib yuborgan palla.

Fe’liga yarasha laqab bilan siylangan qo‘shnimiz O‘ktam o‘pka shahar markazga tushib, bir gap topib keldiyu, qishloqni badtar vahimaga solib qo‘ydi. Emishki, eski pivaxonada bir tojik bolani turklar chavaqlab qo‘yibdi.

Belida belbog‘i bor hamma o‘zbeklar o‘sha yerda yig‘ilishayotgan ekan. Kelgindilarga qarshi g‘azavot e’lon qilinibdi. Urush boshlanibdi!

Qo‘liga ilingan ketmon sopi bilan o‘pkadan “sardorga” aylangan qo‘shnimiz, yuzdan ortiq erkaklarini ham qurollantirib, mash’um pivoxona tomon boshladi. Kim chopqi, kim pichoq, kim o‘qlov ko‘targan…Nima bo‘layotganini hali to‘liq tushunmagan bo‘z bolalar ham safga qo‘shildi.

Yaqinlarining ortidan duo o‘qib kuzatib qolgan xotinlar va bola- baqra, eng behavotir joy deya bizning qattakon xovliga to‘planib, mijja qoqmay tong ottirishdi..

Qishloqdan chiqqan qurolli olomon qaytganida, dasturxonchi Xoldor xola turklar qornini yorgan xomiladorlar, tutuni buruqsab yotgan mahallalar haqida so‘zlar , rost- yolg‘on yana bir tarixga guvoh bo‘lib shafaq qizarib bormoqda edi…

— Adir tomondan tushishar ekan!

-Yo‘g‘- ey, Marg‘ilon tarafdan kelisharmish. Uchragan o‘zbekni qirib tashlashar emish. “Bo‘y yetgan qizlaringizni uyda ushlab turing, yovuz qonxo‘rlar, ojizalarimizni zo‘rlab xo‘rlayotganmish..

— Xoy musulmonlar, darvozangiz tepasiga chorsi bog‘lab qo‘ying, yana adashib uyingizni turklarniki deb o‘t qo‘yib yuborishmasin!

— Ola, Marg‘ilon emish. Post qo‘yilganku! Adirdan tushishadi xali ko‘rasizlar! “Bolalaringizni uydan chiqarmang! Falon qishloqda kapkazlaar go‘daklarni panshahaga sanchib, ko‘chada ko‘tarib yurishganmish” . Suratlarini o‘zim ko‘rdim…

Aqlimni tanib qolganim uchun, odamlar nega bunchalik vahimaga tushayotganini sira tushunmas edim.

Nima uchun shuncha yil bir shaharda yahil- inoq yashagan millatdan bunchalik qo‘rqishyapti? Yoki ular boshqa turklarmikin?

Shunaqa bo‘lsa kerak! Nega deganda bog‘chada birga turgan Saringul , maktabimizda o‘qiydigan Medali, Jamila, Dilshod, Nasiba kabi turk bolalari bilan juda qalin edik. Ularning otasi, akasi yoki qon- qarindoshlari shunchalik vahshiy ekanligiga ishongim kelmasdi. Ayniqsa Sho‘hrat ismli sinfdoshimizning o‘zidan ham, yaqinlaridan ham bizga nisbatan dushmanlik xissi bo‘lmasa kerak.

Nega deysizmi? Keling u xaqida batafsilroq aytib beray…

Sinf rahbarimiz Dilbar opaning o‘g‘li sariq kasal bo‘lib qoldi. Bir tabib unga “bit topib keling, bit shu kasallik davosi “ debdiyu, bechora muallimamiz kimga aytishni bilmay birorta qizdan topilar degan ilinjda maktabga shoshibdi. U o‘g‘il bolalarni tashqariga chiqarib, qizlarga tabibning gaplarini yetkazdi;

— Jon qizlar Hikmatillomga shu dori ekan. Kimning biti bor? Yolvoraman, yordam berib yuboringlar! Iltimos!!!

Qo‘lida kichikkina shisha idish ko‘tarib, mo‘ltirab turgan Dilbar opaga qarab, sharaqlab kulib yubordik.

Hazillashyaptilarmi? Kim “mening sochimda bitim bor!” deydi. O‘n beshga qadam qo‘ygan qizlar bo‘lsak, bit nima qilsin?! Bori ham olifta dugonalar oldida boshida qanday mahluqlar yashayotganini oshkor qiladimi? Shahar maktabi bo‘lsa!

Jiddiy turgan Dilbar opaning ko‘zidan dumalagan bir tomchi yaltiroq tomchigina, kulgiga nuqta qo‘ydi. Ammo hech kimdan sado chiqmadi. O‘qtuvchimiz chuqur xo‘rsinib, eshikka yo‘nalgandagina, oxirgi partada o‘tiradigan Shuhrat o‘rnidan turdi:

— Menda bit bor…Men beraman!

Qizlar duv etib orqaga o‘girildik.

— Shuhrat….
— Voy, bitliqi!

— Yurishiga o‘laymi buni…Qo‘ychivonman degin!
— Nimaga tozalamay kelding maktabga?

— Voy, men yana u bilan birga oshxonaga borib yuribmana!
— Isqirt!

Qizlarning o‘qday botayotgan ta’nalari ostida Sho‘hrat Dilbar opaning oldiga kelib boshini egib turgani, ustozimiz uning patila sochlari orasidan besh- olti dona mittigina jonivorni ushlab bankaga solgani va turk sinfdoshimizning “ Singlim bog‘chada yuqtirgan ekan, menga ham o‘tibdi.” deya o‘zini oqlagani-yu, mazhara bo‘lgani qoldi…

Aslida, o‘shanda har to‘rtta qizning biri bitlagan edi. Muborak, Matluba Shuhratni “bitliqi” deb kamsitgan Lobar, men… Qo‘limiz boshimizdan tushmasdi. Nega biz o‘rnimizdan turmadik? Shuhrat ham indamasa, hech kim uning aybini bilmas va maktabni bitirganga qadar satanglarga ermak topilmasdi. Biroq kasal bolaning ahvoliga biz oyimchalardan ko‘ra ko‘proq achingan , o‘n to‘qqizta ta’nadan qo‘rqmay ustozga boshini egib bergan sinfdoshimiz turk qizi Sho‘hrat bo‘ldi. Nahot, shu millat vakillari qirg‘in qilishga qodir bo‘lsa!

To‘g‘ri, qabih odamlar hamma joyda bo‘ladi. Odamlar ham g‘alamisda, uch- to‘rttda nodonni deb butun bir ellatning yuzi qora bo‘lyapti?

O‘sha vaqtlarda qo‘l telefoni degan matoh xali odamlarning tushiga ham kirmagan, aksariyat mish-mishlar ko‘z- quloq degan apparatlar orqali suratga olinib, og‘iz atalmish azaliy ahborot manbai orqali tarqatiladigan zamonlar edi. Panshahaga sanchilgan go‘daklar va yovvoyilar tomonidan zo‘rlangan qizlarni o‘z ko‘zimiz bilan ko‘rmagan bo‘lsakda, eshitgan quloq borki, birga ming qo‘shib uni yanada dahshatliroq qilib tasvirlashga xizmat qilardi.

Shaharda komendantlik soati joriy etilgan, soat to‘qqizdan keyin ko‘chaga faqat harbiylaru, daydi kuchuklargina chiqishardi. Doim tinchlik va osudalikda yashashga o‘rgangan shaharcha, asosiy yo‘llarga qo‘yilgan olachipor xarbiy postlar , urush kinolaridagina ko‘rganimiz bahaybat tank va allaqanday turqi sovuq mashinalar, tunu – kun mahallalarni izg‘ib yurgan miltig‘li askarlar va shubhali davangirlarlarga to‘lib, mish –mishlar asosli emasmikin degan shubhalarni ko‘paytirar edi. Bosh maydon tomondan paq- paq otilib turgan tovushlar, goh u ko‘chadan, goh bu ko‘chadan ko‘kka o‘rlayotgan qora tutunlar, har bir darvoza tepasiga bog‘lanib bayrog‘dek xilpirab turgan atlas chorsilar shahrimizda xaqiqiy urush ketayotganidan darak bera boshlagach, haqiqatdan ham qo‘rquv iskanjasida qoldik.

— Padariga la’nat kapkazlar! Bir vaqtlar temir vagonga osilib och- yalang‘och kelishgandi, qornilari to‘yib qoldida!

— Istalin bekorga ularni badarg‘a qilmagan! Mana, o‘ziga non bergan qo‘llarni chopib, yer bergan yurtni qora qoniga bulg‘ashyapti!

— O‘ldirish kerak ularni!
— Qirib tashlash kerak!

Xovlimizga yondosh samovorda yig‘ilib, mahalla qorovullab tong ottiruvchi erkaklarning temir vagonlar, Stalin, qayerdandir xaydalib olinib kelgan “vahshiylar” haqidagi gaplarini eshitib, men sodda deb o‘ylagan qishloqdoshlarimning bu qadar bilgin siyosatchi ekanligiga ishongim kelmas, qanchadan – qancha oqillarni — Cho‘lpon, Umon Nosir, Qodiriyday insonlarni yo‘q qilib yuborgan xalqlar otasi, bir manfaati bo‘lmasa butun bir xalqni shunchaki tug‘ilgan yeridan badarg‘a qilib yuborishiga aqlim bovar qilmasdi. Shukrki, sobiq SSSR ta’mi bilan sug‘orilgan tarix darsliklaridan olgan bilmlarimdan tashqari, xurfikr padari buzrukvorimdan eshitgan xaqqoniyroq tushunchalarim bilan fikrlay olardim. Ana shunda, nima sababdan dadam choyxonaga hadeb chiqavermasligi, belida belbog‘i borlar ta’nasiga javoban “Men bu millatning kufr ishlarni qilishiga ishonmayman. Bu yerda qandaydir o‘yin bo‘lyapti” deya gapni qisqa qiganlarini tushuna boshlardim.

Ola-ta’sir kunlar bir- birini quvlab o‘tardi. Ming shukur, Marg‘ilon, Chek Sho‘ra va shahar ichkarisidan yelgan sovuq xabarlardan tashqari o‘z ko‘zimiz bilan hech qanday vahshiylikka guvoh bo‘lmadik. Darvozalarimizga bog‘langan chorsilar oftob tafti va sharillab yoqqan yomg‘irlar ostida chirib, yangisiga almashtirilayotgan mahal “g‘azavot tugadi, turklar vataniga qaytarmish” degan yangi mish- mishlar tarqaldi.

— Badtar bo‘lishsin! Ana uysiz ham qolishdi!

— Ketlariga tepishdiku kelgindilarni. Eshitishimcha, xovlilari suv tekinga sotilarmish… Agar rost bo‘lsa, bir emas ikkitasini olib qo‘yardim nevaralarimga.

— Pervomayskiydagilar ham sotilarkanmi?
— Xa, albatta sotiladi. U yerlarda birorta ham o‘zbek yashamasdiku! Ba’risi sotiladi.

Yaxshiki, birovning dardidan quvonmayotgan va ongliroq fikrlayotgan yurtdoshlarimiz ham yo‘q emasdi. Ko‘pni ko‘rgan G‘ofir tog‘a, ikki urush qatnashchisi Rahmonali bobo, qishloq imomi qirg‘iz domla, Omon muallimning fikrlarini ko‘pchilik ma’qullamasa ham, aynan ana shunday insonlarning sayi- harakati tufayli chopqi, o‘qlov, boltalar qonga bo‘yalmay, ro‘zg‘or buyumi degan sharafli nomlarini saqlab qolishdi…

Aynan shu kunlari yana bir unutilmas voqea sodir bo‘ldiki, o‘sha sovuq yillardan bir umrlik ibrat oldim desam mubolag‘a bo‘lmaydi.

Iyun tonglarining birida uyimiz to‘g‘risidagi katta yo‘lda yigirma chog‘li sariq “Pazik” turnaqator terila boshladi. Biz ishkom ostidagi taxta so‘rida nonushta qilib o‘tirar edik. Dadam to‘xtagan avtobuslarning oynasini miltiq qo‘ndog‘i bilan yopayotgan xarbiylarni ko‘rgach gap nimadaligini tushundi chog‘i, bizga tamaddini tugatishni buyurdi. Ukamlar va men hayron, shoshilinch duo o‘qilgan dasturxonni yig‘ishga chog‘langan onam savol nazari bilan dadamga qaradi.

— Rostdan ham evakuatsiya qilishyapti shekilli …Bechoralar tayyor uy- joylarini tashlab noma’lum tomonlarga ketishyapti. Hukumat ularni hech qachon tarixiy yerlariga qaytarmaydi onasi. Ishqilib, boshlari toshdan bo‘lsin! Qani, turinglar tezroq. Ularning ko‘z o‘ngida mazza qilib choy ichib o‘tirish noqulay bolalarim…Muazzam ukalaringni ichkari uyga ol! Men boraychi, balki birorta yordamim tegib qolar.

Hovlimiz devor bilan o‘ralmagani uchun, avtobus ichiga qo‘ydek qamalgan odamlarni ko‘rish mushkul emasdi. Oshxona derazasiga tutilgan parda orqali bu manzarani kuzatar ekanman, Shuhrat, Dilshod, Jamilalar qaysi avtobusda ekan deya boshim qotdi. Endi ular qaysi maktabda o‘qishar ekan, qayerda yashashadi degan o‘ylar tinchlik bermasdi.

Kun tepaga kelganida ham ulovlar joyidan qo‘zg‘olmadi. Xarbiylarning ko‘ngli yumshagan chog‘i, avtobuslardan tushgan bir qancha odamlar yo‘l chetidagi maysada davra qurib o‘tirishardi.

Peshinda tashqarida g‘ala- g‘ovur boshlandi. Ertalabdan buyon uyga qamalib o‘tirgan ukamlarni ushlab bo‘ladimi, onamning “Tinchlikmikin? ” deya, xavotirli deraza mo‘ralashi pand berib, payt poylab turgan ukam Muzaffar o‘zini tashqariga urdi. Tabiiyki men ham, uning ketidan chiqdim.
Janjal katta yo‘lga ulangan bog‘imiz tomondan kelardi. Soqoli oppoq bir turk mo‘ysafid duvarak anjirimizdan uzib etak to‘ldirgan sakkiz – to‘qqiz yoshlardagi ikki bolaning qulog‘idan cho‘zib, ayamay urayotgan ekan. Biz boqqa yaqinlashganimizda qo‘shnilarimiz ham tomoshaga yig‘ilgan, avtobusdagilar ham tushgan, kim ko‘zida yosh kim serrayib ammo indamay jazo sahnasini kuzatib turardi. Etakdan to‘kilgan anjirlar esa tuproqqa qorishib, ezilib, go‘yoki odamlarga iltijo ila “bu tomoshani to‘xtating!” deya yalinayotganga o‘xshardi.

Shu vaqt qayerdandir paydo bo‘lib qolgan dadam oqsoqolning qo‘llariga yopishdi. Ikki bolani uning changalidan arang ajratib olgach, egnilarini qoqib atrofdagilarga yuzlandi:

— Nega bolalarni urishiga qarab turibsiz! Uyalmaysizmi? To‘rt dona anjirga shunchami? Sizchi oqsoqol?!

Halitdan buyon jazavaga tushib, “o‘g‘rilarni” duch kelgan joyiga solayotgan barvasta qariya yerga o‘tirib yig‘lab yubordi. So‘ng, tuproqdagi anjirlarni bir- bir terib haligi bolalarning qo‘llariga tuta boshladi. Bolalar esa azbaroyi qo‘rqqanidan, xaligina daraht shohida ishtahalarini qitiqlab qo‘yib, kaltakka sabab bo‘lgan mevalarni olishni ham olmaslikni ham bilmay dadamga qarab mo‘ltirab turishardi.

Dadam ko‘zlariga quyilayotgan yoshni arang tiyib har ikki xalqqa yuzlandi.

— Shuncha yillar davomida rizqimizni teng bo‘lishib yedik. Bir- birimizning bog‘imizdagi mevadan totinsak o‘g‘ri bo‘lmagan edik. To‘yi- to‘ychiq, a’zamizda yelkadosh bo‘ldik. Endi qanaqadir g‘alamislar boshlagan g‘urbatning orqasidan dushmanga aylanamizmi?! ..

Shu vaqt turklar orasidagi o‘ziga tanish chehralarga ko‘zi tushdi shekilli asta borib bir kampirning qo‘llaridan tutdi.

— Urbiya xola, siz necha yillar bizning dalada mehnat qildingiz. Shu qo‘llaringiz o‘zbeklarning piyozini o‘tab qabarmadimi? Nega jim qarab turibsizlar?! Qani, qani hamma bolalarni chaqiring! Shu anjirlarni ildizi bilan qo‘porib olib ketishmaydimi! Mevaku bu! Yegilari kelgan..

Dadam ko‘z yoshlari sel bo‘layozgan ammo nimadir deyishga chog‘lanib, cho‘kkalagan joyidan turmoqqa chog‘langan oqsoqolni o‘rnidan turishiga yordam berib, unga yelka tutdi.

— Hammamiz ham musulmonmiz! Qani bolalarga ruhsat bering, bemalol kirib anjir yeyishsin!

Qariya boya qilgan ishidan uyalib, javdirab turgan bolalarga kechirim o‘rnida ishora bergach, bir to‘p bolalar bog‘imizga yopirilishdi…Anjir, sarg‘aya boshlagan o‘riklar shohi yerga yegilib, bolalarni kuzatib turgan ikki xalqqa ta’zim qila boshladi.

Avtobusdan tushirilgan katta bidonlar xovlimizdan chiqadigan muzdek buloq suvlariga to‘ldirildi. Oqsoqol bechoralarni suvga tushishiga ham ruhsat bermagan ekanda. Chashma labiga yugurganlarni kuzatib, xovuchlarida jimirlayotgan obi hayotni yig‘lab- yig‘lab sipqorishayotganining guvohi bo‘lganman. Ulovlar joyidan jilguniga qadar, bu zilol suvlar qancha achchiq yoshlarga qorishdi ekan.

Ammo o‘sha iyun kuni ayrim qo‘shnilarimizning yuragini ham yoz quyoshiday charaqlatib yubordi. Oyimga ergashib patnislarda choynak- piyola, dasturxonda non, qand- qurs ko‘tarib chiqqan qo‘shni xolalar turk oilalarini tamaddiga chorlab, xarbiylardan ham qo‘rqib o‘tirishmadi. Xullas, anjir sabab ikki millat bir- birini qayta topdi desam yolg‘on bulmaydi. Yuraklarga qadalgan nizo bir piyola issiq choy taftiga dosh bera olmay erib ketdi…

* * *

Oradan yillar o‘tdi. Bog‘imiz yana o‘shanday iyun duvaraklariga to‘lgan oqshomlarning birida internet orqali Sho‘hratni qidirib topdim. Qayta topishganimizdan uning xursandchiligini tasvirlashga tilim ojiz. Turmushga chiqibdi, ikkki farzandi ham bor ekan. Men qizlarning salomini yetkazar ekanman, kompyuter tugmachalarini bosayotgan barmoqlarim hayajondan titrar, go‘yoki sinfdoshim dunyoning boshqa burchagida emas, qarshimda turganday. Yozmoqchi bo‘layotgan gaplarim bo‘g‘zimdan otilib chiqardi. Men unga yillar o‘tsada Sho‘hratni eng mard qiz sifatida eslab yurishimizni aytib, bolalik xatolari uchun undan kechirim ham so‘radim. Goh kulib, goh yig‘lab, xotiralar bilan o‘rtoqlashdik…

Shuhrat boshlaridan kechirgan kechinmalarini yozar , men bo‘lsa yuragimning eng shirin bo‘lakchasidan chiqib, kipriklarim orasidan mo‘ltirab turgan bolaligim bilan birga yig‘lardim… Ayniqsa, “Qani endi bolalarim ham men qachonlardir yegan sedonali nonvoy nonlardan bir martagina totib ko‘rishganida!” degan yozuvni o‘qib, maktab biqinidagi eski nonvoyxonadan taralib, darsxonalar oralab dimog‘imizni qitiqlagan xushbo‘y islarni sog‘inib ketdim. Go‘yoki masofalar emas, hayotning eng munavvar pallasi chizib bergan beg‘ubor yo‘llar bor edi o‘rtada…

Oqsosqol, Urbiya xolalar allaqachon qazo qilishibdi (Oxiratlari obod bo‘lsin!) ammo dunyoning turli davlatlaridan panoh topgan quvasoylik turk oilalarida anjir voqeasi og‘izdan- og‘izga o‘tib, O‘zbekiston xaqidagi eng iliq xotiralardan biriga aylangan ekan…

Bog‘imiz mevasidan totib ko‘rganlar orasida Shuhrat ham bo‘lganmi, yo‘qmi menga qorong‘u. Biroq shunisi aniqki, bir mayizni qirqqa bo‘lib yegan insonlar yurtida mehr topgan ellat, terilgan anjirlarni ham teng taqsimlab baham ko‘rishgan.

Gohida bir- birini qashqirlarday g‘ajiyotgan muslimlar tomonidan daryoday oqizayotgan xun isi, nafsi o‘pqon ayrim xunxo‘r davlatlarning ishtahasini karnay qilib yuborayotganidan kuyib ketaman. O‘sh fojeasi, “Arab bahori” va boshqa talo- to‘plarni ko‘rib, endi navbat kimga ekan degan xavotir bilan yangiliklarni kuzataman. Yetim, mayib majruh go‘daklar, bolasini yo‘qotib devona bo‘layozgan dindoshlarimga qarab yuragim tuproqqa qorishgan duvaraklarday ezilib ketadi.

Ixtiyor menda bo‘lganida, qurol tutgan qo‘llarga bog‘imizdagi qari anjirning niholchalaridan berib, mehr, muhabbat, saodat bog‘larini yaratib barcha urushlarga chek qo‘yardim!