Султон Муҳаммад Шайбонийхон ибн Будоқ Султон ибн Абулхайрхон (1451-1510) — Шайбонийлар сулоласи ва давлати асосчиси. У нафақат саркарда балки, Шоҳбахт, Шойбоқ, Шебони, Шоҳибек, Шайбоний тахаллуслари билан ғазал, рубоийлар битган шоир ҳамдир. Шайбонийхоннинг адабий меъросидан бизгача бир нечта ўзбекча ғазал, рубоий ва «Баҳр-ул худо» номли достони ва 1507-1508 йилларда ёзилган ўғли валиахд Темур султонга аталган панд-насиҳатлардан иборат китоби мавжуд.
МУҲАММАД ШАЙБОНИЙ ИЖОДИ ХОРИЖДА
Мунира Шарипова
Ўзбекистон ДЖТ университети катта ўқитувчиси
Юртимиз илм-фани, маданияти ва санъатига қизиқиш жаҳон миқёсида кучайиб бормоқда. Хусусан, хорижий мамлакатларда ўзбек адабиёти тарихининг тадқиқотчилари томонидан салмоқли ишлар амалга оширилган. Маълумки, аждодларимиз битиб қолдирган кўпгина нодир асарлар турли сабабларга кўра дунёнинг турли тарафларига сочилиб кетган. Шоҳ ва шоир Муҳаммад Шайбонийхон (1451 – 1510) «Девон»ининг ягона қўлёзмасини тақдир тўзонлари Туркияга элтиб ташлаган экан. «Девон» котиблар томонидан кўпайтирилмаганлиги ва омма орасида кенг тарқалмаганлиги туфайли тўрт аср давомида тарих қатларида номаълумлигича ётган эди.
Ўтган асрда улкан тарихчи ва сиёсат арбоби Аҳмад Заки Валидий Тўғоннинг шарофати билан Шайбоний «Девон»и дунё юзини кўрди. ХХ асрнинг 20–30-йилларида Истанбулда нашр этилган «Янги Туркистон» журналида профессор Тўғоннинг «Шайбонийхоннинг шеърлари» номли мақоласи эълон қилинди. Мақолада олим биринчи бўлиб Шайбонийнинг Истанбулдаги Тўпқопи саройи кутубхонасида 2436 инвентар рақами билан усмонли турк султонларидан Аҳмад ИИИ муҳри остида сақланаётган «Девон»и ҳақида хабар берган, унинг ҳаёти ва ижодига тўхталган ҳамда ўлими тафсилотларини ёзган. Аҳмад Заки Валидий Тўғон турли манбаларга асосланиб тўплаган бу маълумотларни кенгайтириб, 1947 йилда нашр этилган «Бугунги турк эли. Туркистон ва яқин тарихи» китобида ҳам келтирилган. Шундан сўнг М. Ф. Кўпрулу, К. Эраслон, М. Кафали каби қатор усмонли турк олимлари Шайбонийхон ижтимоий ва адабий фаолиятининг турли қирраларини ёритганлар, «Девон»дан айрим намуналарни матбуотда чоп эттирганлар, ижодини илмий таҳлил-тадқиқ қилганлар. Умуман, Туркияда мумтоз адабиётимизга оид манбаларни ўрганиш, тарғиб-ташвиқ этиш ва юксак нашрий савияда эълон қилиш борасида яхши анъаналар яратилган.
Истанбул университети адабиёт факултетининг турк тили ва адабиёти бўлимида Шайбоний ижоди юзасидан 1968 йилда Акбийик Ўзай, 1971 йилда Темур Хўжа ўғли диссертация ҳимоя қилганлар.
Муҳаммад Шайбоний асарлари устида илмий тадқиқот ишлари олиб борган яна бир турк олими Я. Қорасўй шоир «Девон»ининг лотин имлосига ўгирган нусхасини ўзининг «Шайбонийхон девони» номли докторлик диссертациясига илова сифатида киритган. Я. Қорасўй шоир «Девон»ини асосан тилшунослик нуқтаи назаридан текширади ва Шайбоний асарлари тилининг соддалиги, тарихий воқеаларнинг талқинига хос хусусиятлари билан ўзбек адабиётида ўзига хос ўрин тутади, деб баҳо беради. Олим Шайбоний ижодининг ўзига хос бир қиррасини алоҳида таъкидлаб ўтади. Бу шоир шеърларида жуғрофий, этник ва шахс номларининг тез-тез учрашидир. Лирик жанрдаги асарларда жой ва шахсни билдирувчи махсус номларни Шайбоний даражасида кенг қўллаган бошқа бирор ижодкорни топиш қийин. Шунинг учун ҳам шайбонийшунос Я. Қорасўй унинг ижодини Туркистон тарихи ва жўғрофиясининг шеърий баёни деб баҳолаган. 1998 йилда Анқара матбуотида Я. Қорасўй Шайбоний ижодини ёритишга бағишлаган кўп йиллик илмий изланиш натижаларини монография тарзида эълон қилди. Олим Шайбоний ҳақида ислом илмлари ва тасаввуф назариясини яхши билган, Эрон адабиётидан воқиф, гўзал санъатларни тушунадиган санъаткор руҳиятли бир инсондир, деган фикрни билдиради.
Муҳаммад Шайбонийнинг ижодий кўлами фақат «Девон» таркибидаги асарлар билан чегараланмайди. Манбаларда шоирнинг бошқа асарлари ҳам мавжудлиги тўғрисида маълумотлар келтирилади. Ҳасанхожа Нисорий «Музаккири аҳбоб» тазкирасида Шайбонийнинг туркий тил қонун-қоидалари бўйича форс тилида китоб ёзганлиги ҳақида хабар беради. Бироқ мазкур китоб ҳозирча топилган эмас.
Профессор Муҳаммад Фуод Кўпрулу Шайбонийхонни «оригинал ва самимий ижод намуналари, Навоий классикаси ёнида яссавийлик адабий анъаналари билан йўғрилган асарларини ҳисобга олганда, ўзбек адабиёти такомилига салмоқли ҳисса қўшган, ўз ўрнига эга бўлган сиймодир» деб таъкидлайди ва «Ислом энтсиклопедия-си»га ёзган мақоласида Шайбонийнинг фиқҳ илмига оид рисоласи хусусида сўз юритади. 1507 йили ёзилган бу асар шаҳзода Темур Султонга аталган бўлиб, диний йўл-йўриқ ва қоидалардан ташкил топган.
Шарқшунос олим В. В. Бартолд архивини тавсиф этган Н.Н. Туманович маълумотига қараганда, М. Ф. Кўпрулу Шайбонийнинг мазкур асарини 916 (1510) йилда Машҳадда кўчирилган қўлёзма нусхасидан ёзиб олган ва у турк олимининг шахсий кутубхонасида сақланади.
Кейинги тадқиқотларда ҳам мазкур асар тилга олинмоқда. Заҳириддин Муҳаммад Бобурнинг «Мубаййин» асарининг Истанбул нашрини амалга оширган доктор Танжу Ўрал Сейҳан Шайбонийнинг ушбу насрий асарини «Рисолаи маориф» деб қайд этади ва унинг аниқ манзилини кўрсатади. Бу маълумотга кўра, асар Британия музейи кутубхонасида 12956 рақами билан сақланади, ҳижрий 916 йилда Машҳадда кўчирилган, 46 саҳифадан иборат бўлиб, ҳар саҳифада 10 сатр битилган.
Шайбоний теран фалсафий фикрларни кенг ва батафсил баён қилишда мақбул шеърий жанрлардан бири бўлган қасида жанрига ҳам мурожаат этган. Бизга етиб келган бу асар фалсафий-таълимий руҳдаги «Баҳр ул-ҳудо» («Ҳидоят денгизи») деб номланган қасидадир. Ҳижрий 914 йилнинг муҳаррам ойида – милодий 1508 йил май ойининг 3–14 кунлари Бастом ва Домғон (Хуросон) шаҳарларида ёзилган 260 байт ( 520 мисра)дан иборат мазкур қасиданинг ҳозирча ягона деб ҳисобланаётган қўлёзма нусхаси ҳам Британия музейи кутубхонасининг Шарқ қўлёзмалари бўлимида Адд. 7914 й. рақами билан қайд этилган ва инглиз шарқшуноси доктор Чарлз Ръё томонидан тавсифи берилган йирик мажмуа таркибидан жой олган. Ғоят ноёб бу мажмуанинг микрофилми ва фотонусхаси Ўзбекистон Республикаси Фанлар Академияси Абу Райҳон Беруний номидаги Шарқшунослик институтида сақланади.
Шайбоний шахсияти ва ижодий меросига Европа ва Америка олимлари ҳам қизиққанлар. 1982 йилда америкалик олим А. Бодроглигети «Урал-Олтойшунослик халқаро журнали»да Шайбонийнинг «Баҳр ул-ҳудо» қасидасини сўз боши, изоҳ ва луғат билан нашр эттирган. Ношир асарни ўрта аср Шарқида туркий тилда ёзилган энг узун қасида деб ҳисоблайди ва шоирнинг баъзи мавзуларда, айниқса, илм ҳақидаги фикрлари тарқоқ ҳолда берилганлигини назарда тутиб, қасидани кўчирган котиб унинг асл тузилишини ўзгартирган бўлиши мумкин, дейди. Олим асарнинг умумий услуби Саъдий услубига ўхшаб кетади, хусусан қасиданинг Шайбоний насиҳатларидан иборат ўринлари «Гулистон»нинг бевосита таъсирида юзага келган, деган фикрга келади. Шунингдек, А.Бодроглигети мазкур нашрга ёзган сўз бошида Шайбонийнинг «Рисолаи маориф» асарини қайд этади ва бу асар ҳам «Девон», «Баҳр ул-ҳудо» каби шоирни етук билимдон, тақводор мусулмон, раият ва ислом дини ҳақида ғамхўрлик қилувчи инсон сифатида кўрсатади, дейди.
Америкалик таниқли туркийшунос Э. Олворт ХИВ асрдан бошлаб ҳозирги давр-га қадар ижтимоий-маданий тарихни қамраб олган «Замонавий ўзбеклар» асарида Шайбонийхонни Туркистон тарихи ва маданияти ривожида катта мавқе тутган ҳукмдор сифатида таърифлайди. Француз шарқшуноси Р. Гроссет Шайбонийхонга «камоли эътиборга лойиқ фикр соҳиби» деб баҳо беради. Жадидчилик ҳаракатининг раҳнамоси И. Гаспринский «Тарихи жадиди Туркистон» номли мақоласида Шайбонийхонни «шижоатли шахс» деб таърифлайди.
Шунингдек, мажор олимларидан Ҳ. Вамбери, Я. Экманн, рус шарқшуносларидан В. В. Бартолд, А. А. Семенов, Б. Д. Греков, А. Ю. Якубовский ва бошқалар Шайбонийхон ва шайбонийлар даври тарихи, адабиётини, шу сулоладан етишиб чиққан султон ва хонлар фаолиятини ўрганганлар. Мутахасислар қайд қилишларича, Муҳаммад Шайбоний умрининг кўп қисмини от устида, қув-ғинда, жангу жадалларда ўтказганига қарамай, турли илму санъатларни пухта эгаллаган. Бу ҳақда машҳур шарқшунос А. А. Семенов: «…олимлар Шайбонийхон фақат дарбадарликда кечган ҳаётида қандай қилиб бундай камолотга эришди экан, дея ҳайратланадилар», – деб ёзган эди.
Шайбонийнинг маърифатпарварлиги хусусида сўз борганда унинг фаолиятини яхши ўрганган олим Ҳ. Вамберининг ушбу фикрлари эсга тушади: «…бу уруш одами маориф ва маданият ҳақида ўз даврининг руҳидан тўла хабардор ва замонасидаги тенгдош шоирларнинг аксариятидан ортиқ даражада қалам соҳиби бўлган. Чунки унинг шеърлари, душманлари фикрининг тескариси ўлароқ, буюк бир иқтидор ва гўзал табиатга молик эканини, у ҳам туркий, ҳам форсий, ҳам арабий тиллардан асосли суратда воқиф эканини кўрсатмоқда… У маориф жиҳатидан олдинги Темур шаҳзодаларининг аксаридан паст эмас эди».
Юртимиз илмий-адабий жамоатчилиги шоир «Девон»и ҳақида 1991 йилда хорижлик ўзбек олими Темур Хўжа ўғлининг «Ўзбекистон адабиёти ва санъати» газетасининг «Ўзбеклар ва дунё» рукни остида Муҳаммад Шайбонийхон таваллудининг 540 йиллиги муносабати билан эълон қилинган «Турк саройидаги нодир асар» мақоласи орқали (“Ўзбекистон адабиёти ва санъати” газетаси, 1991 йил 20 декабр) хабардор бўлди. Мақолада профессор Аҳмад Заки Валидий Тўғон Шайбонийнинг ноёб «Девон»ини Тўпқопи саройи кутубхонасидан топиб, 1927 йилда илм дунёсига дастлаб туҳфа этганлиги эслатиб ўтилади. Темур Хўжа ўғли Шайбоний «Девон»ининг жаҳондаги ягона қўлёзмаси усмонли турк подшоҳлари саройига қандай келиб тушганлиги маълум эмаслигини айтади. Мақолада шоир ижодидан намуналар ҳам ҳавола этилган. Мақола муаллифи, Саккокий, Гадоий, Навоийлар анъанасини давом эттирган Шайбоний шеърларидаги диққатни ўзига жалб қиладиган хусусият шоирнинг Туркистон юртига бўлган чексиз муҳаббатини ҳар доим тилга олиб турганидир, деб таъкидлайди.
Буларнинг барчаси Шайбоний фаолияти ва асарлари ҳар доим чет эллик тадқиқотчилар диққат-эътиборида бўлганлигини ва бу борада бир қанча жиддий ишлар амалга оширилганлигини кўрсатади. Энг муҳими, хориждаги илмий-адабий жамоатчиликнинг Шайбоний ижодига муносабати, таъкид ва қайдлари бир-бирини тўлдирувчи муштарак нуқталарга эга.
“Жаҳон адабиёти” журнали, 2010 йил, 4-сон.
MUHAMMAD SHAYBONIY IJODI XORIJDA
Munira Sharipova
O’zbekiston DJT universiteti katta o’qituvchisi
Yurtimiz ilm-fani, madaniyati va san’atiga qiziqish jahon miqyosida kuchayib bormoqda. Xususan, xorijiy mamlakatlarda o‘zbek adabiyoti tarixining tadqiqotchilari tomonidan salmoqli ishlar amalga oshirilgan. Ma’lumki, ajdodlarimiz bitib qoldirgan ko‘pgina nodir asarlar turli sabablarga ko‘ra dunyoning turli taraflariga sochilib ketgan. Shoh va shoir Muhammad Shayboniyxon (1451 – 1510) «Devon»ining yagona qo‘lyozmasini taqdir to‘zonlari Turkiyaga eltib tashlagan ekan. «Devon» kotiblar tomonidan ko‘paytirilmaganligi va omma orasida keng tarqalmaganligi tufayli to‘rt asr davomida tarix qatlarida noma’lumligicha yotgan edi.
O‘tgan asrda ulkan tarixchi va siyosat arbobi Ahmad Zaki Validiy To‘g‘onning sharofati bilan Shayboniy «Devon»i dunyo yuzini ko‘rdi. XX asrning 20–30-yillarida Istanbulda nashr etilgan «Yangi Turkiston» jurnalida professor To‘g‘onning «Shayboniyxonning she’rlari» nomli maqolasi e’lon qilindi. Maqolada olim birinchi bo‘lib Shayboniyning Istanbuldagi To‘pqopi saroyi kutubxonasida 2436 inventar raqami bilan usmonli turk sultonlaridan Ahmad III muhri ostida saqlanayotgan «Devon»i haqida xabar bergan, uning hayoti va ijodiga to‘xtalgan hamda o‘limi tafsilotlarini yozgan. Ahmad Zaki Validiy To‘g‘on turli manbalarga asoslanib to‘plagan bu ma’lumotlarni kengaytirib, 1947 yilda nashr etilgan «Bugungi turk eli. Turkiston va yaqin tarixi» kitobida ham keltirilgan. Shundan so‘ng M. F. Ko‘prulu, K. Eraslon, M. Kafali kabi qator usmonli turk olimlari Shayboniyxon ijtimoiy va adabiy faoliyatining turli qirralarini yoritganlar, «Devon»dan ayrim namunalarni matbuotda chop ettirganlar, ijodini ilmiy tahlil-tadqiq qilganlar. Umuman, Turkiyada mumtoz adabiyotimizga oid manbalarni o‘rganish, targ‘ib-tashviq etish va yuksak nashriy saviyada e’lon qilish borasida yaxshi an’analar yaratilgan.
Istanbul universiteti adabiyot fakultetining turk tili va adabiyoti bo‘limida Shayboniy ijodi yuzasidan 1968 yilda Akbiyik O‘zay, 1971 yilda Temur Xo‘ja o‘g‘li dissertatsiya himoya qilganlar.
Muhammad Shayboniy asarlari ustida ilmiy tadqiqot ishlari olib borgan yana bir turk olimi Ya. Qoraso‘y shoir «Devon»ining lotin imlosiga o‘girgan nusxasini o‘zining «Shayboniyxon devoni» nomli doktorlik dissertatsiyasiga ilova sifatida kiritgan. Ya. Qoraso‘y shoir «Devon»ini asosan tilshunoslik nuqtai nazaridan tekshiradi va Shayboniy asarlari tilining soddaligi, tarixiy voqealarning talqiniga xos xususiyatlari bilan o‘zbek adabiyotida o‘ziga xos o‘rin tutadi, deb baho beradi. Olim Shayboniy ijodining o‘ziga xos bir qirrasini alohida ta’kidlab o‘tadi. Bu shoir she’rlarida jug‘rofiy, etnik va shaxs nomlarining tez-tez uchrashidir. Lirik janrdagi asarlarda joy va shaxsni bildiruvchi maxsus nomlarni Shayboniy darajasida keng qo‘llagan boshqa biror ijodkorni topish qiyin. Shuning uchun ham shayboniyshunos Ya. Qoraso‘y uning ijodini Turkiston tarixi va jo‘g‘rofiyasining she’riy bayoni deb baholagan. 1998 yilda Anqara matbuotida Ya. Qoraso‘y Shayboniy ijodini yoritishga bag‘ishlagan ko‘p yillik ilmiy izlanish natijalarini monografiya tarzida e’lon qildi. Olim Shayboniy haqida islom ilmlari va tasavvuf nazariyasini yaxshi bilgan, Eron adabiyotidan voqif, go‘zal san’atlarni tushunadigan san’atkor ruhiyatli bir insondir, degan fikrni bildiradi.
Muhammad Shayboniyning ijodiy ko‘lami faqat «Devon» tarkibidagi asarlar bilan chegaralanmaydi. Manbalarda shoirning boshqa asarlari ham mavjudligi to‘g‘risida ma’lumotlar keltiriladi. Hasanxoja Nisoriy «Muzakkiri ahbob» tazkirasida Shayboniyning turkiy til qonun-qoidalari bo‘yicha fors tilida kitob yozganligi haqida xabar beradi. Biroq mazkur kitob hozircha topilgan emas.
Professor Muhammad Fuod Ko‘prulu Shayboniyxonni «original va samimiy ijod namunalari, Navoiy klassikasi yonida yassaviylik adabiy an’analari bilan yo‘g‘rilgan asarlarini hisobga olganda, o‘zbek adabiyoti takomiliga salmoqli hissa qo‘shgan, o‘z o‘rniga ega bo‘lgan siymodir» deb ta’kidlaydi va «Islom entsiklopediya-si»ga yozgan maqolasida Shayboniyning fiqh ilmiga oid risolasi xususida so‘z yuritadi. 1507 yili yozilgan bu asar shahzoda Temur Sultonga atalgan bo‘lib, diniy yo‘l-yo‘riq va qoidalardan tashkil topgan.
Sharqshunos olim V. V. Bartold arxivini tavsif etgan N.N. Tumanovich ma’lumotiga qaraganda, M. F. Ko‘prulu Shayboniyning mazkur asarini 916 (1510) yilda Mashhadda ko‘chirilgan qo‘lyozma nusxasidan yozib olgan va u turk olimining shaxsiy kutubxonasida saqlanadi.
Keyingi tadqiqotlarda ham mazkur asar tilga olinmoqda. Zahiriddin Muhammad Boburning «Mubayyin» asarining Istanbul nashrini amalga oshirgan doktor Tanju O‘ral Seyhan Shayboniyning ushbu nasriy asarini «Risolai maorif» deb qayd etadi va uning aniq manzilini ko‘rsatadi. Bu ma’lumotga ko‘ra, asar Britaniya muzeyi kutubxonasida 12956 raqami bilan saqlanadi, hijriy 916 yilda Mashhadda ko‘chirilgan, 46 sahifadan iborat bo‘lib, har sahifada 10 satr bitilgan.
Shayboniy teran falsafiy fikrlarni keng va batafsil bayon qilishda maqbul she’riy janrlardan biri bo‘lgan qasida janriga ham murojaat etgan. Bizga yetib kelgan bu asar falsafiy-ta’limiy ruhdagi «Bahr ul-hudo» («Hidoyat dengizi») deb nomlangan qasidadir. Hijriy 914 yilning muharram oyida – milodiy 1508 yil may oyining 3–14 kunlari Bastom va Domg‘on (Xuroson) shaharlarida yozilgan 260 bayt ( 520 misra)dan iborat mazkur qasidaning hozircha yagona deb hisoblanayotgan qo‘lyozma nusxasi ham Britaniya muzeyi kutubxonasining Sharq qo‘lyozmalari bo‘limida Add. 7914 y. raqami bilan qayd etilgan va ingliz sharqshunosi doktor Charlz R’yo tomonidan tavsifi berilgan yirik majmua tarkibidan joy olgan. G‘oyat noyob bu majmuaning mikrofilmi va fotonusxasi O‘zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi Abu Rayhon Beruniy nomidagi Sharqshunoslik institutida saqlanadi.
Shayboniy shaxsiyati va ijodiy merosiga Yevropa va Amerika olimlari ham qiziqqanlar. 1982 yilda amerikalik olim A. Bodrogligeti «Ural-Oltoyshunoslik xalqaro jurnali»da Shayboniyning «Bahr ul-hudo» qasidasini so‘z boshi, izoh va lug‘at bilan nashr ettirgan. Noshir asarni o‘rta asr Sharqida turkiy tilda yozilgan eng uzun qasida deb hisoblaydi va shoirning ba’zi mavzularda, ayniqsa, ilm haqidagi fikrlari tarqoq holda berilganligini nazarda tutib, qasidani ko‘chirgan kotib uning asl tuzilishini o‘zgartirgan bo‘lishi mumkin, deydi. Olim asarning umumiy uslubi Sa’diy uslubiga o‘xshab ketadi, xususan qasidaning Shayboniy nasihatlaridan iborat o‘rinlari «Guliston»ning bevosita ta’sirida yuzaga kelgan, degan fikrga keladi. Shuningdek, A.Bodrogligeti mazkur nashrga yozgan so‘z boshida Shayboniyning «Risolai maorif» asarini qayd etadi va bu asar ham «Devon», «Bahr ul-hudo» kabi shoirni yetuk bilimdon, taqvodor musulmon, raiyat va islom dini haqida g‘amxo‘rlik qiluvchi inson sifatida ko‘rsatadi, deydi.
Amerikalik taniqli turkiyshunos E. Olvort XIV asrdan boshlab hozirgi davr-ga qadar ijtimoiy-madaniy tarixni qamrab olgan «Zamonaviy o‘zbeklar» asarida Shayboniyxonni Turkiston tarixi va madaniyati rivojida katta mavqe tutgan hukmdor sifatida ta’riflaydi. Fransuz sharqshunosi R. Grosset Shayboniyxonga «kamoli e’tiborga loyiq fikr sohibi» deb baho beradi. Jadidchilik harakatining rahnamosi I. Gasprinskiy «Tarixi jadidi Turkiston» nomli maqolasida Shayboniyxonni «shijoatli shaxs» deb ta’riflaydi.
Shuningdek, major olimlaridan H. Vamberi, Ya. Ekmann, rus sharqshunoslaridan V. V. Bartold, A. A. Semenov, B. D. Grekov, A. Yu. Yakubovskiy va boshqalar Shayboniyxon va shayboniylar davri tarixi, adabiyotini, shu suloladan yetishib chiqqan sulton va xonlar faoliyatini o‘rganganlar. Mutaxasislar qayd qilishlaricha, Muhammad Shayboniy umrining ko‘p qismini ot ustida, quv-g‘inda, jangu jadallarda o‘tkazganiga qaramay, turli ilmu san’atlarni puxta egallagan. Bu haqda mashhur sharqshunos A. A. Semenov: «…olimlar Shayboniyxon faqat darbadarlikda kechgan hayotida qanday qilib bunday kamolotga erishdi ekan, deya hayratlanadilar»[1], – deb yozgan edi.
Shayboniyning ma’rifatparvarligi xususida so‘z borganda uning faoliyatini yaxshi o‘rgangan olim H. Vamberining ushbu fikrlari esga tushadi: «…bu urush odami maorif va madaniyat haqida o‘z davrining ruhidan to‘la xabardor va zamonasidagi tengdosh shoirlarning aksariyatidan ortiq darajada qalam sohibi bo‘lgan. Chunki uning she’rlari, dushmanlari fikrining teskarisi o‘laroq, buyuk bir iqtidor va go‘zal tabiatga molik ekanini, u ham turkiy, ham forsiy, ham arabiy tillardan asosli suratda voqif ekanini ko‘rsatmoqda… U maorif jihatidan oldingi Temur shahzodalarining aksaridan past emas edi»[2].
Yurtimiz ilmiy-adabiy jamoatchiligi shoir «Devon»i haqida 1991 yilda xorijlik o‘zbek olimi Temur Xo‘ja o‘g‘lining «O‘zbekiston adabiyoti va san’ati» gazetasining «O‘zbeklar va dunyo» rukni ostida Muhammad Shayboniyxon tavalludining 540 yilligi munosabati bilan e’lon qilingan «Turk saroyidagi nodir asar» maqolasi orqali (“O‘zbekiston adabiyoti va san’ati” gazetasi, 1991 yil 20 dekabr) xabardor bo‘ldi. Maqolada professor Ahmad Zaki Validiy To‘g‘on Shayboniyning noyob «Devon»ini To‘pqopi saroyi kutubxonasidan topib, 1927 yilda ilm dunyosiga dastlab tuhfa etganligi eslatib o‘tiladi. Temur Xo‘ja o‘g‘li Shayboniy «Devon»ining jahondagi yagona qo‘lyozmasi usmonli turk podshohlari saroyiga qanday kelib tushganligi ma’lum emasligini aytadi. Maqolada shoir ijodidan namunalar ham havola etilgan. Maqola muallifi, Sakkokiy, Gadoiy, Navoiylar an’anasini davom ettirgan Shayboniy she’rlaridagi diqqatni o‘ziga jalb qiladigan xususiyat shoirning Turkiston yurtiga bo‘lgan cheksiz muhabbatini har doim tilga olib turganidir, deb ta’kidlaydi.
Bularning barchasi Shayboniy faoliyati va asarlari har doim chet ellik tadqiqotchilar diqqat-e’tiborida bo‘lganligini va bu borada bir qancha jiddiy ishlar amalga oshirilganligini ko‘rsatadi. Eng muhimi, xorijdagi ilmiy-adabiy jamoatchilikning Shayboniy ijodiga munosabati, ta’kid va qaydlari bir-birini to‘ldiruvchi mushtarak nuqtalarga ega.
“Jahon adabiyoti” jurnali, 2010 yil, 4-son.
