Аҳмад Аъзам асарларида одатдагидай боши ва охири бор воқеалар, сабаб ва оқибат доирасида ҳаракатланадиган қаҳрамонлар тасвирланмайди. Бир қарашда ижтимоий салмоқдан маҳрум майда тафсилотларнинг адоқсиз силсиласи акс этгандай туюлгувчи бу асарларни тушуниш осон кечмайди. Чунки бу тафсилотлар замиридаги маънони ўқирманнинг ўзи топиши керак бўлади. Бундай яратиқлар адабиётни янгилабгина қолмай, китобхонлар дидининг ўсишига ижобий таъсир кўрсатиши билан ҳам аҳамиятлидир. Аҳмад Аъзам асарларининг ички механизми қандайлигини, уларнинг бадииятини таъминлаган омиллар нималардан иборатлигини аниқлашга уриниш ўқирманга ҳаётнинг кўзга ташланавермайдиган майда ҳодисалари замиридаги улкан маъноларни англаш имконини беради.

Қозоқбой Йўлдош, Муҳайё Йўлдошева
РУҲИЯТНИНГ БЕТАКРОР ЖИЛОЛАРИ

Тўхтовсиз ўзгаришлар ҳозирги ўзбек адабиётининг энг ўзгармас белгисидир.Шунинг учун ҳам бугунги адабиётнинг тараққиёт тамойилларини тайин этиш бажарилиши мушкул юмушлардан ҳисобланади. Бир замонлар мавзунинг муҳимлиги, баъзи пайтлар тасвирланаётган воқеаларнинг қизиқарли экани, айрим даврларда бадиий санъатларнинг қанча ва қандай қўллангани адабий яратиқларнинг савиясини кўрсатадиган белги ҳисобланган бўлса, эндиликда адабиётнинг бош белгиси ҳеч кимга ўхшамаслик, бетакрорлик бўлиб қолди.Бугун адабиёт учун мавзу эмас, одам муҳимлиги сабаб оламшумул мавзулар ўрнини одамшумул тасвирлар эгаллаб боряпти.Шу боис бир-бирига ўхшамаган қатор тасвир йўналишлари юзага келмоқда ва бу миллий адабиётнинг тараққиёт даражасини юксалтиришга хизмат қиляпти.

Аҳмад Аъзам асарларида одатдагидай боши ва охири бор воқеалар, сабаб ва оқибат доирасида ҳаракатланадиган қаҳрамонлар тасвирланмайди. Бир қарашда ижтимоий салмоқдан маҳрум майда тафсилотларнинг адоқсиз силсиласи акс этгандай туюлгувчи бу асарларни тушуниш осон кечмайди. Чунки бу тафсилотлар замиридаги маънони ўқирманнинг ўзи топиши керак бўлади. Бундай яратиқлар адабиётни янгилабгина қолмай, китобхонлар дидининг ўсишига ижобий таъсир кўрсатиши билан ҳам аҳамиятлидир. Аҳмад Аъзам асарларининг ички механизми қандайлигини, уларнинг бадииятини таъминлаган омиллар нималардан иборатлигини аниқлашга уриниш ўқирманга ҳаётнинг кўзга ташланавермайдиган майда ҳодисалари замиридаги улкан маъноларни англаш имконини беради.

Ёзувчининг “Ҳали ҳаёт бор”, “Соясини йўқотган одам”, “Гул кўтарган одам”,“Ўзи уйланмаган совчи” каби кўплаб асарлари унинг поэтик истeъдоди мунтазам сайқал топиб, миллий адабиётимизни ўзгача тасвир йўсини билан бойитаётганини кўрсатади. Ёзувчи бадиий асар зиммасига унга хос бўлмаган йўсинда керагидан ортиқ ижтимоий юк ортишни истамайди, у воқеаларни эмас, балки руҳият ва хаёл жилваларини акс эттиришга кўпроқ эътибор қилади. Чунки чинакам одамга хос асл сифатлар руҳий тўлғамлар вахаёлот парвозида тўлароқ намоён бўлади.Одам шахслашгани, ўз ичига кўпроқ назар ташлагани сари туйғулар жилваси рангинлашиб боради.

Аҳмад Аъзам асарларида баъзан одамнинг энсасини қотирар даражада майда кўринадиган нарсаларнинг ижикилаб тасвирланишида ўзининг ҳар бир хатти-ҳаракатигина эмас,балки лаҳзада ўзгариб турадиган ўй- хаёлларинида синчковлик билан тафтиш қила оладиган одам руҳияти акс этади. Адибнинг “Рўё ёхуд Ғулистонга сафар” деб аталган янги романидаги: “Зерикаман, ўтириб олиб шу зерикишнинг охиригача боришни мақсад қилгандек, зерикавераман. Худди зерикиш менга берилган баланд бир мартабадек, масъулият билан зерикаман. Чеки чегараси йўқ бир мазмунли зерикиш. Кўнглим ториқиб кетади” ифодаларида биз одатланган ижтимоий юк йўқ бўлса ҳам, одамнинг тўхтовсиз ҳаракатдаги чин руҳий ҳолати акс этганлиги тасвирга ижтимоий салмоқ бағишлайди.

Ижодкор тафаккурининг эсселашуви,яъни унинг эркинлашиб, реалликдаги далилларни қайд этувчидан асл моҳиятга хос ўз тўхтамларини билдирувчига айланиш муаллифга бадиий асарда тасвирланаётган воқеаларга бемалол аралаша олиш имконини беради. Шунинг учун ҳам адиб “Рўё…” романида нафақат қаҳрамон тушиб қолган ақл бовар қилмас воқеаларни акс эттиради, балки уларга ўз муносабатинида йўл-йўлакай билдириб кетаверади.Асарда шўро тузуми даврида адабиёт олдига қўйилган талаблар ҳақида:“У пайтлари ҳар бир ёзган нарсангизнинг моҳиятида катта ижтимоий мазмун, ибратли бир сабоқ бўлиши шарт эди” тарзидаги тасвир шундай муносабатнинг ифодаси бўлиб,роман воқеаларига ўзига хос очқич вазифасини бажарган. Ҳар қандай бадиий асар ижтимоий қонунлар асосида текширилиб, адабиёт жамият ҳаётига мутлақ  равишда боғлиқ саналиб, ундаги йирик ижтимоий муаммоларни тасвирлаши лозим ҳодиса тарзида тушунилган замонда одам ва унинг ички олами, чегара билмас туйғулари ижтимоий муаммолар панасида қолиб кетганлиги романда: “…кўрган-билган воқеаларимнинг замиридан катта ижтимоий мазмун ва улкан ижобий ибратлар чиқмаса, уларни ҳикоя ё қиссага айлантиришни ўйлаб кўрадиган бўлдим. Тўғрироғи,ҳали ҳам ўйлаб кўряпман,ёзмаяпман.Тумонат кўп,жуда ажойиб… воқеаларга дуч келаман,азбаройи ижтимоий мазмунсизлиги, замиридан катта хулосалар чиқмагани учун, ёзмайман, дўстларимга оғзаки айтиб бераман. Ҳикояларим ҳар хил, ҳаммаси ҳаётдан олинган, лекин ҳаммасини ҳам ёзиб бўлмайди, чунки ўша пайтдаги талаблар даражасида катта ижтимоий мазмун йўқ, социал буюртмага тўғри келмайди. Лекин, қизиқ, тушунмайман — мазмуни саёзроқ, воқеаси ҳам анчайин, чуқурроқ хулосаси бўлмаса ҳам, одамлар маза қилиб эшитади. Ўзим ҳам айтишни яхши кўраман. Ё ўзим саёзроқманми, деб ўйлаб ҳам қоламан баъзан. Кейин ўзи бир хил воқеалар бўладики, уларни фақат айтиб бериш мумкин, ёзишга ярамайди”.

Аҳмад Аъзамнинг “Рўё ёхуд Ғулистонга сафар” номли романи ҳам асарнинг ўзида таъкидланган салмоқли ижтимоий мазмуни йўқ воқеа ва руҳий ҳолатлар тасвирига бағишланган асарлар сирасидан.Дастлаб ўқирманга муаллиф асар сюжетига алоқаси бўлмаган майда воқеалар, баъзан эса хаёлига келиб қолган ўткинчи ўйларини тасвирлаётгандай туюлади. Бу тасаввурни асардаги: «…қани эди шуларни ёзсанг, лекин булардан чуқурроқ маъни тополмай одамни қийнайдилар. Баъзан уларга керак катта маъни ўйлаб топасан-у, шунга мос саргузашт тополмайсан. Уларга катта воқеа, қаҳрамон бўлса!» каби иқрорлар янада кучайтиради. Аммо роман ўқилгани сари узуқ-юлуқ тасвирлар умумий мазмун касб этиб, қаҳрамонлар қадрдонлашиб, хаёлий олам реаллашиб, ўқирман эътиборини тобора ўзига тортиб бораверади.

Эътибор қилган ўқирман Аҳмад Аъзам насрига ўта батафсиллик, ҳаддан ташқари синчковлик, тасвир орбитасидаги ҳеч нарсани кўздан қочирмаслик ва кўрганларини эринмай ифодалаш йўсини хослигини пайқайди. Ёзувчи қаҳрамонлар руҳий ҳолатини акс эттиришда бадиийликка алоқасиз, фақат фон тасвирига яроқлидай туюлган майда деталлардан усталик билан фойдаланади. Майда ташқи тафсилотлар тасвири яхлит бадиий-психологик мозаика − руҳий ҳолат ифодасига хизмат қилади. Романдаги: “Бирданига қиз боланинг шодон қичқириғи эшитилди: «Вой, бу кимнинг сумкаси?». Ҳамма ўша ёққа – тепага қаради. Қиз, йигити ёнида бўлса ҳам бояги қичқириғидан пастроқ, лекин ҳамон баланд овозда гапирди: «Қаранг! Биров қолдириб кетибди!». Қиз йигитнинг ортида эди, сумка эса йигитнинг олдидаги ўриндиқнинг бурчагида турарди. Йигит сумкани олиб, «Ҳой, кимники бу?», деди. Ҳамма ўрнидан турган эди. Олдиндаги бир йигит орқасига ўгирилиб, сумкага қаради-да, яна олдинга қараб: «Ҳэ-э, Сано!», деб чақирди. Йигитнинг олдидаги қиз унга қаради. «Сумканг қолиб кетяпти- ку», деди йигит. Негадир йигитнинг ўзи дастлаб сумкага қўл чўзмади. «Вой- й! – Сано – Санобарнинг товушида қўрқинч бор эди. – Оберинг! Оберинг!». Йигит сумкани бу йигитдан олиб унга узатди. Қизнинг олдида яна икки дугонаси бор эди, энг олдиндагиси талмовсираб ўгирилиб: «Ҳа, Сано?», деди. «Вой! Сумкам қолиб кетяпти экан!», деди қиз. «Во-ой! – у қизнинг талмовсираши қўрқувга айланди. – Вой, Сано-ей!». Қолиб кетаётган сумкани кўрган қиз эса тинмай йигитига бидирлар эди: «Қарасам – сумка ётибди! Кимники деб ўйладим! Шундай бурчакка тиқилиб ётибди. Биров унутган деб…» Йигити эса негадир хижолат бўлиб, ҳаммадан кўзини олиб қочар эди. Учинчи қиз эса паришон, юзида ачинишми, таассуфми, ишқилиб, шунга ўхшаган ифода, сумкасини топган қиз эса негадир унинг олдида ўзини гуноҳкор билиб, «Кинога эсим кетиб…», деб нуқул ўзини оқлар, сумкани бағрига маҳкам босиб олган, «Сано!» деб қўрқиб кетгани эса сумкадан кўз узмас эди. Энг биринчи қиз эса гоҳ қизларга, гоҳ уларнинг ёнидаги йигитга аланг-жаланг кўз югуртириб, ўзининг йигитига бояги гапларини қайтарарди: «Шундай бурчакда ётибди-я! Кинога кирганда ёнига қўйгану тураётганда унутган…» Уч қизнинг йигити ниҳоят уларнинг эсига келмаган гапни айтди: «Раҳмат!». Ҳалиги қиз эса маъюсланиб: «Шундай қарасам!.. Ўрнимдан тургандан кейин бирдан кўзим тушди», деб яна такрорлади” тасвирларида мозаик ифода яққол намоён бўлади. Муаллиф шу тасвирлар билан кифояланиб қолмайди. Шу лавҳада қатнашган ҳар бир персонажнинг руҳий ҳолати сабабларини ўзининг тусмоллари асосида шарҳлайди. Ва бу тусмоллар тасвири ҳар бир персонажни турли ракурслардан кўриш имконини беради. Бу ҳол одам деб аталмиш яратиқнинг руҳий-ҳиссий олами нақадар омонат ва серқирралигини, уни сабаб-оқибат нуқтаи назаридан изоҳлаш ўта мушкул эканини англатиши билан аҳамиятлидир.

Ёзувчи сўзлардан моҳирона фойдаланиб, жумлаларни усталик билан қуради. Қайси сўзни қайсиниси билан қандай жумла таркибида ишлатишни бехато белгилай олгани учун ўз ҳолича ҳеч қандай аҳамиятга эга бўлмаган майда тафсилотлар тасвири бадиий жозиба касб этади. Лавҳа қаҳрамонларининг руҳияти тасвири хаёлий тасаввур маҳсули бўлсада, реал воқеликдан узилмаган, ҳаётий ҳодисалар оғушида мавжуд ва шу сабаб китобхонни ўз ортидан эргаштириб, ўша одамлар дунёсига олиб кетади.

“Рўё…” романини ўқиш асносида ўқирман бош қаҳрамондан ёзғиради, унинг лапашанг, журъатсиз, ҳатто анчагина қўрқоқ эканидан ғижинади. Кескин ва ўринли қарорлар қабул қилишга ноқобил қаҳрамон тасвири ўқирманда у тушган вазият ҳақида мустақил фикрлаш, бундай шароитда муайян тўхтамларга келиш истагини уйғотадики, асарнинг қиммати айни шу хусусиятга эгалигида. Бу ҳол ўқирманни қаҳрамонникига ўхшаган муаммонинг эҳтимолий ечимини топишга, романдаги хаёлий воқеаларга муносабат асносида ҳаётий вазиятларни тўғри тушуниш ва баҳолашга йўналтиради.

Ёзувчи асардаги ҳар бир персонаж тилини индивидуаллаштиришга эришган. Асарда тасвирланган қиёфасиз ғулийларнинг ҳар бирини ўзига хос тил билан таъминлаган. Ҳатто, романда хаёлан гапиртирилган персонажлар ҳам ўз нутқий қиёфасига эгалиги асарнинг ўқишлилигини оширган. Аҳмад Аъзам “Рўё…”даги бирорта қаҳрамонини воқеа етовида юргизмайди. Адиб учун воқеа қаҳрамоннинг ички дунёсини чуқурроқ очиш, руҳиятини тўлароқ англаш воситаси ҳисобланади. Асарда шунчаки кулги ёки танқид учун қилингандай тасвирлар ҳам чуқур маъноси ва таъсирчан ифода йўсини билан эътибор тортади: “Экранда …занжири йўқ одамлар йўқ ердан тушиб қолган бир бўлак хом гўштни талашиб, тишларини иржайтирганча олишиб кетди. Кейин уларнинг боши устида ялт-юлт қилиб бир занжир жаранглаб чиққан эди, ҳаммаси таққа тўхтаб, унга тикилиб қолди. Юзларидаги тириш-буришлар текисланиб, майин табассумга айланди, занжирнинг жаранги тартибли бир куй бўлди. Пастдагилар эса бир-бирига аста қўл бериб, бу куйга жўровоз ашула бошлади. Қиздан ҳалиги хом гўшт қаёққа кетганини сўрамоқчи бўлдим-у, лекин ўзимни содда кўрсатгим келмади. Яна манзара ўзгарди, осмонда ярақ-ярақ нурланаётган занжир, пастда эса кўзни қувонтирадиган олмазорлар, хурмо қаторлари, экинзорлар, бўлиқ буғдойпоялар, сал ўтиб ораста қишлоқлар, улкан шаҳарлар кўринди-да, бирдан шод-хуррам, бахтиёр ғулийларга тўлиб, ҳамма-ҳамма жингир- жингир силкиниб, ғулга салламно айтишга тушди, шу билан ҳаёт ҳам худди юксалиб кетгандек бўлди. Минг-миллион одамнинг бирваракайига куйлаганини шу пайтгача сира эшитмаганимдан сочимнинг тагигача жимирлаб кетди. Ахир, одамни қамоқда эллик йил чиритсанг ҳам, унинг ҳурликка интилиши ўлмайди, ўзи асли жиноятчи ҳам эркинликнинг қадрини билсин деб ундан маҳрум этилади. Булар эса ёппасига, оломон бўлиб тутқунликка талпиняпти, яна қўшиқ айтиб ҳам боряпти”.

Ғулистондаги илк дамларида ғулийлар фикрлаш йўсинини тушунмаган, уларга ачиниб, ёрдам бериш хаёлига борган бош қаҳрамон вақт ўтгани сайин уларнинг қуллиги мажбурий эмас, ихтиёрийлиги, ўз аҳволларига кўникибгина қолмай, ундан бахтиёр эканликларини англайди. Унга бириктирилган махсус хизмат ходими холдор ғулий фахрланиб дейди:
«Бизда итга занжир тақилмайди. Чунки у ит, ғулий эмас! Фақат ғулийгина азиз занжирга лойиқ. Fулий − улуғвор». Ғулистонликларнинг занжирни ғулийлар шони, жони, тартиб рамзи, шарму ҳаёси, яшаш тарзи, ғулсизлик, яъни эркинликни эса ўз майлига қуллик, деб ҳисоблаши асарда: “Бир куни кечаси елкаларимни силаб, «Уялиб кетаман, жуда яланғочсиз-да», деб қолди. Ҳайрон бўлдим, «Нима ёнингда ётганда чопон кийиб олишим керакми? Ўзинг ҳам ҳамма нарсангни ечиб ташлагансан-ку», дедим. «Йўқ, менда занжирим бор, — деди у, қоронғида юзини ғира-шира кўраётган бўлсам-да, ўйланиб гапираётганини туйдим. – Сиз эса қип-яланғочсиз, шармингиз йўқ». Тонг қотдим, иккаламиз бирдек кийимсизмиз-у, занжирга чулғангани учун унинг шарму ҳаёси жойида экан-да, меники йўқ эмиш. Кўряпсизми ғулийлик буларнинг қон-қонига сингиб кетганини” бевосита ўқирманга мурожаат йўсинида акс эттирилган.

Муаллиф асарда персонажларнинг ҳар бир ҳолат, ҳаракат ёки юз ифодасини бутун тафсилоти, энг майда икир-чикиригача тасвирлайди. Маълумки, битта нарса ҳақида бир вақтнинг ўзида бир неча хил хаёлга бориш деярли барчага хос хусусият. Лекин бу ҳолатни адабиётга олиб кириб, ундан бадиий маъно чиқара билиш ҳамманинг ҳам қўлидан келавермайди. Бундай усул китобхонга қаҳрамонни ўз табиий ҳолатида кўриш имконини беради.

Адиб романнинг айрим ўринларида батафсил тасвир усулидан воз кечиб, ўқирманни қаҳрамонлар тақдирини кескин ўзгартириб юборадиган ҳодиса ифодасига ҳеч бир тайёргарликсиз олиб киради. Бу ҳол персонажлар руҳиятининг янги қирраларини кутилмаганда очиш имконини беради. Таркибида занжир ясаладиган темир моддаси кўп бўлганидан Ғулистоннинг ҳаммаёғига экиб ташланган ва ғулийлар сиғинар даражада яхши кўрган олмаларга қирон келтириш саҳнаси ҳамда доимий занжирбандликлари сабаб тартибга амал қилишдан бўлак интилишлари бўлмаган ғулийларнинг намойишга чиқиши каби тасвирлар шу жиҳатидан характерлидир: «Ерда чаппа ағнаб ётган тўнкалар худди узун-узун бармоқларини кўкка чўзиб унсиз фарёд қилаётгандек одамнинг раҳми келади денг. Ҳа, аниқ нимадир бўлган! Шу нималигини билай деб телевизорга тармашдим… телевизор тўсатдан шовқин солди: шалдир-шулдур аралаш анча баланд вағир-вуғур отилиб чиқди. Кейин тутаққан ғулийга тўла майдон ёришди. Ҳеч ким ҳеч кимни эшитмай, ҳамма бирдан гапираётган, яъни занжирини силкитаётган, афтидан ҳали нимага кўчага чиққанини ўзи ҳам англамаган талотум тумонат, оғизларнинг катта-катта очилиб ёпилишидан ҳаяжон зўридан кўкракларига нафас етмаётгани кўриниб турар эди. Фақат майдон эмас, унга туташ кўчаю кўчачалар ҳам намойиш шавқи-сурури билан қайнайди. Ҳамманинг юзида шошқин эсанкираш, телевизорнинг ўзида эса бир оғиз ҳам изоҳ йўқ, дикторлар ҳам жойида ўтиролмай, чиқиб тўдага қўшилган шекилли, камералар тўғридан тўғри майдонга улаб қўйилган эди».

Адиб романида шахсни тинимсиз ўсиб, дақиқа сайин ўзгариб турган динамизм оғушида кўрсатади. Асрлар давомида нафақат жисми, балки тафаккур ва туйғулари ҳам занжирга солинган ва бу ҳолатдан ҳеч қачон чиқолмайдигандек туюлган ғулийларнинг бош қаҳрамон машинасидаги бадиий асарларни ўқиш туфайли кутилмаганда жуда тез ўзгариб кетиши тасвири асарга суръат бағишлаган. Оломоннинг қанча маблағ, меҳнат ва вақт сарфлаб яратилган олмазорларни йўқ қилишга, бутун мамлакат аҳлига йўл кўрсатиб, ҳаммани ўзига сиғинтирган доҳий ҳайкалини бир кундаёқ йиқитишга киришиб кетгани тасвирлари таги пуч қадриятларга эътиқод қўйган тўданинг қиёфасиз қиёфасини ҳаққоний акс эттириши жиҳатидан аҳамиятлидир. Миллат рамзига айланган олма шунча кўп ейилишига қарамай, бирорта чақалоқнинг тайёр кишанлар билан туғилиши мумкин эмаслиги ва одам занжирсиз ҳам яшай олиши мумкинлигини асар қаҳрамони бўлмиш ёзувчининг китобидан англаб қолган ғулийлар ҳолати тасвири адабиётнинг ижтимоий қудратини ифодалаши жиҳатидан ҳам диққатга лойиқ. Бу тасвирлар оломон қарашларининг тайинсизлигини англатишига кўра ҳам ғоят ибратли.

Асардаги барча персонажлари ҳақидаги гаплар асар қаҳрамони бўлмиш ёзувчи томонидан айтилади. Муаллиф ғулийларни бутун иллатию фазилати билан эринмай тавсифлайди. Аслида бундай ифода тарзи − ўта мушкул. Негаки, тасвирда муаллифнинг холис бўлиши жуда қийин кечади. Лекин Аҳмад Аъзам бунинг уддасидан чиққан. Бу ҳолат ўқирманни асарда тасвирланган воқеаларга жиддий ёндашишга, ундан ўзига яраша сабоқ олишга ундайди. Негаки, адиб “бундай қилма, ёмон бўлади” дейиш ўрнига ўша ёмонликнинг ўзини кўрсатиб, кўпроқ маънавий-эстетик самарага эришган.

Ёзувчи романнинг сюжет чизиғини ташкил қилган барча воқеалар тасвирини тўлиғича образлар руҳиятини очишга бўйсундиради. Баъзан китобхонга бундай воқеа ва одамлар ҳаётда бўлиши мумкин эмасдай туюлади. Аммо маълумки, ҳаёт реаллигини боридай кўрсатиш учун ёзувчи бўлиш шарт эмас. Бундай қилиш мухбирнинг ҳам қўлидан келади. Чинакам асарда кўнгил ва руҳий ҳолатлар ҳақиқати бутун серқирралиги билан акс этиши керак. Аҳмад Аъзам кўпчилик бошқа асарлари каби бу романида ҳам ўз бадиий ҳақиқатини ўз воқелиги бағрида, ўз эстетик мантиғига мувофиқ, ўз ижодий иқлимига мослаб ифодалашга эришади: «…навбатда занжир таққан ғулияларнинг занжирсиз болакайларнинг қўлидан ушлаб ё кўтариб турганини кўриб, тўхтаб қолдим. Болакайлар бир-бир ярим, икки, баъзилари уч ёшда, шу ернинг ўзида онасидан ташқари, отаси, ака-опалари тўдалашиб турибди, хуллас, харидга оила бўлиб келганлар. Бўлманинг тепасида «Занжиринг муборак, паҳлавон тойчоқ, Орзуингга етдинг, ширин қизалоқ!» деб икки қатор шеър ҳам чиройли қилиб ёзилган. Бўлмадаги мол тўлиғича занжир! Булар ўз болаларига занжир олишга келган! Яқинроқ бордим, бир эркак ғулий ичкарироқда, паст курсида ўтириб қўлидаги тизим занжирчани жингирлатди, бу ёқдан бир болакай қоқилмай, туртинмай адл борди, эркак занжир тизимини ечиб, мўъжазгина бўйинтуруқ тасмани боланинг бўйнига кийгизди-да, қўлидаги ялтироқ омбир билан қирс эткизиб қотирди, болакай баралла йиғлаб юборган эди, бу ёқдагилар шодон чапак чалиб юбордилар, онаси қувончдан ёшларини оқизиб, занжирини шўх шилдиратиб, отанинг бўйнидан қучоқлаб олди. Ҳалиги эркак ходим, болакай уввос солиб онасига талпинганига қарамай, уни маҳкам қучоқлаганча қаҳ- қаҳ уриб, билаклари, оёқларига ҳам худди бояги тарзда кишан солиб қотирди. Бола бақириб, занжирларини бетартиб жиринглатиб, бу ёққа онасига қараб чопди. Онаси билан отаси бахтиёр қийқириб, талашганча уни бошларига кўтардилар, икки опаси, бир акаси бор экан, шилдир-шилдир сакраб ўйинга тушиб кетдилар. Бўлманинг бу томонида бир қиз қўлидаги юмшоқ жазбар билан бошқа боланинг бўйни, билаги, тўпиғининг андазасини ўлчаётган, ўзимизнинг «фехедеё» бўлимларида ишлайдиган …аёлларга ўхшайдиган бир хотин эса онанинг қўлидаги қоғозларни ўз дафтарига расмийлаштираётган эди. Бояги болакайнинг йиғисидан юрак олдирган бу бола эркак ходим занжир тизимчасини жингирлатганда бормади, унга қараганча тўрсайиб тураверди. Онаси унга: «Бор, бор, амаки сенга ҳам занжир беради», деди. Бола «Боймийман!» деб оёқ тираб олди. Эркак ходим унинг онасига қаттиқ тикилиб қаради-да: «Яхши юриб кетганми ўзи?», деб сўради. Боланинг онаси бу саволдан бўзариб кетди».

Бу тафсилотлар силсиласида муаллиф сўзларни жуфтлаб қўллаш, сифатларни уюштириб келтириш орқали ўқирманни асар қаҳрамонининг ақли ҳам бовар қилолмаётган ҳолат тасвирининг ҳаққонийлигига ишонтиради. Ёзувчи қаҳрамонни фавқулодда воқеалар жараёнида кўрсатаркан, ҳеч нарсани кўздан қочирмайди: ҳар бир тимсолнинг гапи, оҳанги, кўнглидан ўтказган ўйлари, ўша пайтда гавдасининг ҳолати каби майда тафсилларгача тасвирлайди. Бу батафсиллик ўқирманга образлар ҳолатини юракдан туйиш, уларни чуқур тушуниб, ҳамдард бўлишга олиб келади.

Ёзувчи асарда ўқирманни ипсиз боғлаб турадиган жўшқин воқеалар шиддатини эмас, балки қаҳрамонлар туйғулари товланишларининг хилма- хиллигини кўрсатишга кўпроқ эътибор қаратади. Романда шахс руҳияти тасвири, унинг дардлари, изтиробу умидлари ифодаси устуворлик қилади.

Адиб романдаги катта-кичик барча тасвирга юқоридан туриб, бироз киноя аралаш кулги билан назар ташласада, тақдири азалнинг қудратига ишонади. Инсон ҳар қанча мустақил, оёғида мустаҳкам турган бўлмасин, истаган дамда вазият қурбони бўлиши мумкинлиги асарда ҳаққоний кўрсатиб берилади. Бесабаб оқибат йўқлиги Холдор, ғулия, уч яшар болакай, бош қаҳрамонга йўл кўрсатгани, унинг китобини ўқиганлари учун тузалиш сабоғини ўташга мажбур ғулийлар тақдири уларнинг қисматида қандай битилган бўлса, худди шу йўсинда кечгани, фақат атрофдагиларнинг саъй-ҳаракатлари туфайли фожеийроқ тус олгани романда ишонарли тасвирланган. Ўқирманнинг, эҳтимол, асар қаҳрамони ўша куни йўлга чиқмаганида ёки Жиззахга бошқа йўлдан келганида, ҳатто бошқа вақтда йўлга тушганида ҳам, у умуман Ғулистонга келмаслиги, у ердаги шаклланган одатий интизом бузилишига сабабчи бўлмаслиги мумкин эди тарзидаги ўйлари воқеалар тасвирига сирлилик ва шиддат бағишлабгина қолмай, асарга қадим романларга хос авантюристик руҳ ҳам беради.

Аҳмад Аъзам асарнинг бир ўрнида бош қаҳрамон тилидан: “…бошидан ўтмаганини ёзган ёзувчи ёзувчи эмас”,- дейди. Чиндан ҳам, Ғулистонда юз берган деярли барча воқеаларни кўпчилигимиз бошдан кечирганмиз.

Собиқ Иттифоқ таркибидаги барча республикаларнинг аҳолиси Ғулистондаги ғулийлар учун ўзига хос прототип бўлган дейиш мумкин. Асарда гўё йўл-йўлакай шунчаки эслангандай, тилга олинган: «Эсингиздами, бир вақтлар Тошкентнинг бинолари тепаси худди қизилга бўялганга ўхшар, одимда шиор, қадамда капэсэсга шарафлар, уларни кўриб кўрмас эдик, кўзимиз тушганининг ҳам бирортаси диққатимизни жалб қилмас эди. Бу ерда ҳам энди жуда бошқача чиройли безаклари бўлмаса, бошқаларига алахсимадим; одам кераксиз нарсаларга ҳам жуда ўрганар экан. Бизда ҳам, эсингиздами, илгарилари ҳаммасини партияга боғлар эдик. Тўй қилсак, икки ёшнинг боши қовушса ҳам, албатта, буни партиянинг ғамхўрлигидан деб, капеэсэсга шарафлар ўқиб, доҳийга раҳматлар айтар эдик. Худди болаларимиз ҳам марҳум доҳийнинг карами ва меҳрибонлигидан дунёга келгандек. Буларда ҳам, нима бўлмасин, занжир туфайли, занжирнинг тартиботи берган имконият сабабли, деб ёзилар экан» тасвири шу жиҳатдан диққатни тортади.

Романнинг ўзига хослиги шундаки, уни тўлиғича ижтимоий бадиият намунаси дейиш ҳам, ижтимоий муаммолар инсон руҳиятини очиш воситасигина бўлган асар деб санаш ҳам мумкин. Адибнинг эстетик манзара яратишда майда деталларни батафсил тасвирлаш усули ўқирманни ҳушёрликка, бирор тафсилотга бефарқ бўлмасликка, асарни синчиклаб ўқишга ундаб, унинг бадиий савиясини ўстиради. Романда қаҳрамон тушиб қолган иложсиз вазият китобхоннинг раҳмини келтириш учун эмас, тирик одамни яхши ва ёмон, кучли ва ожиз, эзгу ва ёқимсиз қирралари билан ҳаққоний кўрсатиш мақсадида тасвирланган. Умуман, қаҳрамонни ҳамиша ҳаракатда, ўзгаришда тасвирлаш, инсон шахсиятининг тинимсиз динамикасини унинг ўй-кечинмалари воситасида кўрсатиш А. Аъзам ижодига хос асосий хусусиятлардан биридир. Ўйчил, синчков, ҳаётдаги ҳамма ҳам кўра олмайдиган ҳолатларни назардан қочирмайдиган Аҳмад Аъзам бадиий сўз имкониятларидан усталик билан фойдаланиб, адабиёт ихлосмандларини ўзига тортувчи, миллий адабиётимизда ўзига хос ўринга эга асар ярата олган.

Бадиий ижод сиёсий, мафкуравий каби бўғовлар таъсирига тушганида, ўта жиддийлашади. Чунки у ўзидан юқорида турувчи бўғиннинг талабларига мослашган бўлади, юқорининг талаблари эса ҳамиша жиддийдир. Ижод эркинлашгани сари адабиётда лаззат, ўйин, киноя унсурлари кучайиб бораверади. Санъатнинг Х. Ортега томонидан пайқаб етилган “дегуманизация”лашуви, яъни ноинсонийлашуви айнан шу йўсинда намоён бўлади. Бу адабиёт зериккан бекорчиларнинг эрмагига айланганининг эмас, балки аслида ўзига хос бўлмаган ижтимоий, сиёсий, ахлоқий, фалсафий, мафкуравий ва ҳк. ортиқча юклардан қутулиб, одамнинг кўнгил товланишларидаги адоқсиз жилваларни акс эттиришга йўналтирилган ўз асл миссияси томон силжиётганининг белгисидир.

Бир пайтлар оммавийлик ва тушунарлилик ҳукмрон мафкура томонидан адабиётнинг асосий белгисига айлантирилганди.Ҳукмрон мафкурадан халос бўлган ижод бадиий адабиёт учун булардан муҳимроқ белгилар ҳам бор эканини кўрсатмоқда. Бу бадиий адабиётнинг хилма- хиллашувига имкон беряпти. Химла-хил адабиёт эса, шаксиз, хилма-хил шахсият шаклланишига хизмат қилади.

2012 йил 17 январ-5 феврал

Ahmad A’zam asarlarida odatdagiday boshi va oxiri bor voqealar, sabab va oqibat doirasida harakatlanadigan qahramonlar tasvirlanmaydi. Bir qarashda ijtimoiy salmoqdan mahrum mayda tafsilotlarning adoqsiz silsilasi aks etganday tuyulguvchi bu asarlarni tushunish oson kechmaydi. Chunki bu tafsilotlar zamiridagi ma’noni o‘qirmanning o‘zi topishi kerak bo‘ladi.Bunday yaratiqlar adabiyotni yangilabgina qolmay, kitobxonlar didining o‘sishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatishi bilan ham ahamiyatlidir. Ahmad A’zam asarlarining ichki mexanizmi qandayligini, ularning badiiyatini ta’minlagan omillar nimalardan iboratligini aniqlashga urinish o‘qirmanga hayotning ko‘zga tashlanavermaydigan mayda hodisalari zamiridagi ulkan ma’nolarni anglash imkonini beradi.

Qozoqboy Yo‘ldosh, Muhayyo Yo‘ldosheva
RUHIYATNING BЕTAKROR JILOLARI

To‘xtovsiz o‘zgarishlar hozirgi o‘zbek adabiyotining eng o‘zgarmas belgisidir.Shuning uchun ham bugungi adabiyotning taraqqiyot tamoyillarini tayin etish bajarilishi mushkul yumushlardan hisoblanadi. Bir zamonlar mavzuning muhimligi, ba’zi paytlar tasvirlanayotgan voqealarning qiziqarli ekani, ayrim davrlarda badiiy san’atlarning qancha va qanday qo‘llangani adabiy yaratiqlarning saviyasini ko‘rsatadigan belgi hisoblangan bo‘lsa, endilikda adabiyotning bosh belgisi hech kimga o‘xshamaslik, betakrorlik bo‘lib qoldi.Bugun adabiyot uchun mavzu emas, odam muhimligi sabab olamshumul mavzular o‘rnini odamshumul tasvirlar egallab boryapti.Shu bois bir-biriga o‘xshamagan qator tasvir yo‘nalishlari yuzaga kelmoqda va bu milliy adabiyotning taraqqiyot darajasini yuksaltirishga xizmat qilyapti.

Ahmad A’zam asarlarida odatdagiday boshi va oxiri bor voqealar, sabab va oqibat doirasida harakatlanadigan qahramonlar tasvirlanmaydi. Bir qarashda ijtimoiy salmoqdan mahrum mayda tafsilotlarning adoqsiz silsilasi aks etganday tuyulguvchi bu asarlarni tushunish oson kechmaydi. Chunki bu tafsilotlar zamiridagi ma’noni o‘qirmanning o‘zi topishi kerak bo‘ladi. Bunday yaratiqlar adabiyotni yangilabgina qolmay, kitobxonlar didining o‘sishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatishi bilan ham ahamiyatlidir. Ahmad A’zam asarlarining ichki mexanizmi qandayligini, ularning badiiyatini ta’minlagan omillar nimalardan iboratligini aniqlashga urinish o‘qirmanga hayotning ko‘zga tashlanavermaydigan mayda hodisalari zamiridagi ulkan ma’nolarni anglash imkonini beradi.

Yozuvchining “Hali hayot bor”, “Soyasini yo‘qotgan odam”, “Gul ko‘targan odam”,“O‘zi uylanmagan sovchi” kabi ko‘plab asarlari uning poetik iste’dodi muntazam sayqal topib, milliy adabiyotimizni o‘zgacha tasvir yo‘sini bilan boyitayotganini ko‘rsatadi. Yozuvchi badiiy asar zimmasiga unga xos bo‘lmagan yo‘sinda keragidan ortiq ijtimoiy yuk ortishni istamaydi, u voqealarni emas, balki ruhiyat va xayol jilvalarini aks ettirishga ko‘proq e’tibor qiladi. Chunki chinakam odamga xos asl sifatlar ruhiy to‘lg‘amlar vaxayolot parvozida to‘laroq namoyon bo‘ladi.Odam shaxslashgani, o‘z ichiga ko‘proq nazar tashlagani sari tuyg‘ular jilvasi ranginlashib boradi.

Ahmad A’zam asarlarida ba’zan odamning ensasini qotirar darajada mayda ko‘rinadigan narsalarning ijikilab tasvirlanishida o‘zining har bir xatti-harakatigina emas,balki lahzada o‘zgarib turadigan o‘y- xayollarinida sinchkovlik bilan taftish qila oladigan odam ruhiyati aks etadi. Adibning “Ro‘yo yoxud G‘ulistonga safar” deb atalgan yangi romanidagi: “Zerikaman, o‘tirib olib shu zerikishning oxirigacha borishni maqsad qilgandek, zerikaveraman. Xuddi zerikish menga berilgan baland bir martabadek, mas’uliyat bilan zerikaman. Cheki chegarasi yo‘q bir mazmunli zerikish. Ko‘nglim toriqib ketadi” ifodalarida biz odatlangan ijtimoiy yuk yo‘q bo‘lsa ham, odamning to‘xtovsiz harakatdagi chin ruhiy holati aks etganligi tasvirga ijtimoiy salmoq bag‘ishlaydi.

Ijodkor tafakkurining esselashuvi,ya’ni uning erkinlashib, reallikdagi dalillarni qayd etuvchidan asl mohiyatga xos o‘z to‘xtamlarini bildiruvchiga aylanish muallifga badiiy asarda tasvirlanayotgan voqealarga bemalol aralasha olish imkonini beradi. Shuning uchun ham adib “Ro‘yo…” romanida nafaqat qahramon tushib qolgan aql bovar qilmas voqealarni aks ettiradi, balki ularga o‘z munosabatinida yo‘l-yo‘lakay bildirib ketaveradi.Asarda sho‘ro tuzumi davrida adabiyot oldiga qo‘yilgan talablar haqida:“U paytlari har bir yozgan narsangizning mohiyatida katta ijtimoiy mazmun, ibratli bir saboq bo‘lishi shart edi” tarzidagi tasvir shunday munosabatning ifodasi bo‘lib,roman voqealariga o‘ziga xos ochqich vazifasini bajargan. Har qanday badiiy asar ijtimoiy qonunlar asosida tekshirilib, adabiyot jamiyat hayotiga mutlaq ravishda bog‘liq sanalib, undagi yirik ijtimoiy muammolarni tasvirlashi lozim hodisa tarzida tushunilgan zamonda odam va uning ichki olami, chegara bilmas tuyg‘ulari ijtimoiy muammolar panasida qolib ketganligi romanda: “…ko‘rgan-bilgan voqealarimning zamiridan katta ijtimoiy mazmun va ulkan ijobiy ibratlar chiqmasa, ularni hikoya yo qissaga aylantirishni o‘ylab ko‘radigan bo‘ldim. To‘g‘rirog‘i,hali ham o‘ylab ko‘ryapman,yozmayapman.Tumonat ko‘p,juda ajoyib… voqealarga duch kelaman,azbaroyi ijtimoiy mazmunsizligi, zamiridan katta xulosalar chiqmagani uchun, yozmayman, do‘stlarimga og‘zaki aytib beraman. Hikoyalarim har xil, hammasi hayotdan olingan, lekin hammasini ham yozib bo‘lmaydi, chunki o‘sha paytdagi talablar darajasida katta ijtimoiy mazmun yo‘q, sotsial buyurtmaga to‘g‘ri kelmaydi. Lekin, qiziq, tushunmayman — mazmuni sayozroq, voqeasi ham anchayin, chuqurroq xulosasi bo‘lmasa ham, odamlar maza qilib eshitadi. O‘zim ham aytishni yaxshi ko‘raman. Yo o‘zim sayozroqmanmi, deb o‘ylab ham qolaman ba’zan. Keyin o‘zi bir xil voqealar bo‘ladiki, ularni faqat aytib berish mumkin, yozishga yaramaydi”.

Ahmad A’zamning “Ro‘yo yoxud G‘ulistonga safar” nomli romani ham asarning o‘zida ta’kidlangan salmoqli ijtimoiy mazmuni yo‘q voqea va ruhiy holatlar tasviriga bag‘ishlangan asarlar sirasidan.Dastlab o‘qirmanga muallif asar syujetiga aloqasi bo‘lmagan mayda voqealar, ba’zan esa xayoliga kelib qolgan o‘tkinchi o‘ylarini tasvirlayotganday tuyuladi. Bu tasavvurni asardagi: «…qani edi shularni yozsang, lekin bulardan chuqurroq ma’ni topolmay odamni qiynaydilar. Ba’zan ularga kerak katta ma’ni o‘ylab topasan-u, shunga mos sarguzasht topolmaysan. Ularga katta voqea, qahramon bo‘lsa!» kabi iqrorlar yanada kuchaytiradi. Ammo roman o‘qilgani sari uzuq-yuluq tasvirlar umumiy mazmun kasb etib, qahramonlar qadrdonlashib, xayoliy olam reallashib, o‘qirman e’tiborini tobora o‘ziga tortib boraveradi.

E’tibor qilgan o‘qirman Ahmad A’zam nasriga o‘ta batafsillik, haddan tashqari sinchkovlik, tasvir orbitasidagi hech narsani ko‘zdan qochirmaslik va ko‘rganlarini erinmay ifodalash yo‘sini xosligini payqaydi. Yozuvchi qahramonlar ruhiy holatini aks ettirishda badiiylikka aloqasiz, faqat fon tasviriga yaroqliday tuyulgan mayda detallardan ustalik bilan foydalanadi. Mayda tashqi tafsilotlar tasviri yaxlit badiiy-psixologik mozaika − ruhiy holat ifodasiga xizmat qiladi. Romandagi: “Birdaniga qiz bolaning shodon qichqirig‘i eshitildi: «Voy, bu kimning sumkasi?». Hamma o‘sha yoqqa – tepaga qaradi. Qiz, yigiti yonida bo‘lsa ham boyagi qichqirig‘idan pastroq, lekin hamon baland ovozda gapirdi: «Qarang! Birov qoldirib ketibdi!». Qiz yigitning ortida edi, sumka esa yigitning oldidagi o‘rindiqning burchagida turardi. Yigit sumkani olib, «Hoy, kimniki bu?», dedi. Hamma o‘rnidan turgan edi. Oldindagi bir yigit orqasiga o‘girilib, sumkaga qaradi-da, yana oldinga qarab: «He-e, Sano!», deb chaqirdi. Yigitning oldidagi qiz unga qaradi. «Sumkang qolib ketyapti- ku», dedi yigit. Negadir yigitning o‘zi dastlab sumkaga qo‘l cho‘zmadi. «Voy- y! – Sano – Sanobarning tovushida qo‘rqinch bor edi. – Obering! Obering!». Yigit sumkani bu yigitdan olib unga uzatdi. Qizning oldida yana ikki dugonasi bor edi, eng oldindagisi talmovsirab o‘girilib: «Ha, Sano?», dedi. «Voy! Sumkam qolib ketyapti ekan!», dedi qiz. «Vo-oy! – u qizning talmovsirashi qo‘rquvga aylandi. – Voy, Sano-yey!». Qolib ketayotgan sumkani ko‘rgan qiz esa tinmay yigitiga bidirlar edi: «Qarasam – sumka yotibdi! Kimniki deb o‘yladim! Shunday burchakka tiqilib yotibdi. Birov unutgan deb…» Yigiti esa negadir xijolat bo‘lib, hammadan ko‘zini olib qochar edi. Uchinchi qiz esa parishon, yuzida achinishmi, taassufmi, ishqilib, shunga o‘xshagan ifoda, sumkasini topgan qiz esa negadir uning oldida o‘zini gunohkor bilib, «Kinoga esim ketib…», deb nuqul o‘zini oqlar, sumkani bag‘riga mahkam bosib olgan, «Sano!» deb qo‘rqib ketgani esa sumkadan ko‘z uzmas edi. Eng birinchi qiz esa goh qizlarga, goh ularning yonidagi yigitga alang-jalang ko‘z yugurtirib, o‘zining yigitiga boyagi gaplarini qaytarardi: «Shunday burchakda yotibdi-ya! Kinoga kirganda yoniga qo‘yganu turayotganda unutgan…» Uch qizning yigiti nihoyat ularning esiga kelmagan gapni aytdi: «Rahmat!». Haligi qiz esa ma’yuslanib: «Shunday qarasam!.. O‘rnimdan turgandan keyin birdan ko‘zim tushdi», deb yana takrorladi” tasvirlarida mozaik ifoda yaqqol namoyon bo‘ladi. Muallif shu tasvirlar bilan kifoyalanib qolmaydi. Shu lavhada qatnashgan har bir personajning ruhiy holati sabablarini o‘zining tusmollari asosida sharhlaydi. Va bu tusmollar tasviri har bir personajni turli rakurslardan ko‘rish imkonini beradi. Bu hol odam deb atalmish yaratiqning ruhiy-hissiy olami naqadar omonat va serqirraligini, uni sabab-oqibat nuqtai nazaridan izohlash o‘ta mushkul ekanini anglatishi bilan ahamiyatlidir.

Yozuvchi so‘zlardan mohirona foydalanib, jumlalarni ustalik bilan quradi. Qaysi so‘zni qaysinisi bilan qanday jumla tarkibida ishlatishni bexato belgilay olgani uchun o‘z holicha hech qanday ahamiyatga ega bo‘lmagan mayda tafsilotlar tasviri badiiy joziba kasb etadi. Lavha qahramonlarining ruhiyati tasviri xayoliy tasavvur mahsuli bo‘lsada, real voqelikdan uzilmagan, hayotiy hodisalar og‘ushida mavjud va shu sabab kitobxonni o‘z ortidan ergashtirib, o‘sha odamlar dunyosiga olib ketadi.

“Ro‘yo…” romanini o‘qish asnosida o‘qirman bosh qahramondan yozg‘iradi, uning lapashang, jur’atsiz, hatto anchagina qo‘rqoq ekanidan g‘ijinadi. Keskin va o‘rinli qarorlar qabul qilishga noqobil qahramon tasviri o‘qirmanda u tushgan vaziyat haqida mustaqil fikrlash, bunday sharoitda muayyan to‘xtamlarga kelish istagini uyg‘otadiki, asarning qimmati ayni shu xususiyatga egaligida. Bu hol o‘qirmanni qahramonnikiga o‘xshagan muammoning ehtimoliy yechimini topishga, romandagi xayoliy voqealarga munosabat asnosida hayotiy vaziyatlarni to‘g‘ri tushunish va baholashga yo‘naltiradi.

Yozuvchi asardagi har bir personaj tilini individuallashtirishga erishgan. Asarda tasvirlangan qiyofasiz g‘uliylarning har birini o‘ziga xos til bilan ta’minlagan. Hatto, romanda xayolan gapirtirilgan personajlar ham o‘z nutqiy qiyofasiga egaligi asarning o‘qishliligini oshirgan. Ahmad A’zam “Ro‘yo…”dagi birorta qahramonini voqea yetovida yurgizmaydi. Adib uchun voqea qahramonning ichki dunyosini chuqurroq ochish, ruhiyatini to‘laroq anglash vositasi hisoblanadi. Asarda shunchaki kulgi yoki tanqid uchun qilinganday tasvirlar ham chuqur ma’nosi va ta’sirchan ifoda yo‘sini bilan e’tibor tortadi: “Ekranda …zanjiri yo‘q odamlar yo‘q yerdan tushib qolgan bir bo‘lak xom go‘shtni talashib, tishlarini irjaytirgancha olishib ketdi. Keyin ularning boshi ustida yalt-yult qilib bir zanjir jaranglab chiqqan edi, hammasi taqqa to‘xtab, unga tikilib qoldi. Yuzlaridagi tirish-burishlar tekislanib, mayin tabassumga aylandi, zanjirning jarangi tartibli bir kuy bo‘ldi. Pastdagilar esa bir-biriga asta qo‘l berib, bu kuyga jo‘rovoz ashula boshladi. Qizdan haligi xom go‘sht qayoqqa ketganini so‘ramoqchi bo‘ldim-u, lekin o‘zimni sodda ko‘rsatgim kelmadi. Yana manzara o‘zgardi, osmonda yaraq-yaraq nurlanayotgan zanjir, pastda esa ko‘zni quvontiradigan olmazorlar, xurmo qatorlari, ekinzorlar, bo‘liq bug‘doypoyalar, sal o‘tib orasta qishloqlar, ulkan shaharlar ko‘rindi-da, birdan shod-xurram, baxtiyor g‘uliylarga to‘lib, hamma-hamma jingir- jingir silkinib, g‘ulga sallamno aytishga tushdi, shu bilan hayot ham xuddi yuksalib ketgandek bo‘ldi. Ming-million odamning birvarakayiga kuylaganini shu paytgacha sira eshitmaganimdan sochimning tagigacha jimirlab ketdi. Axir, odamni qamoqda ellik yil chiritsang ham, uning hurlikka intilishi o‘lmaydi, o‘zi asli jinoyatchi ham erkinlikning qadrini bilsin deb undan mahrum etiladi. Bular esa yoppasiga, olomon bo‘lib tutqunlikka talpinyapti, yana qo‘shiq aytib ham boryapti”.

G‘ulistondagi ilk damlarida g‘uliylar fikrlash yo‘sinini tushunmagan, ularga achinib, yordam berish xayoliga borgan bosh qahramon vaqt o‘tgani sayin ularning qulligi majburiy emas, ixtiyoriyligi, o‘z ahvollariga ko‘nikibgina qolmay, undan baxtiyor ekanliklarini anglaydi. Unga biriktirilgan maxsus xizmat xodimi xoldor g‘uliy faxrlanib deydi:
«Bizda itga zanjir taqilmaydi. Chunki u it, g‘uliy emas! Faqat g‘uliygina aziz zanjirga loyiq. Fuliy − ulug‘vor». G‘ulistonliklarning zanjirni g‘uliylar shoni, joni, tartib ramzi, sharmu hayosi, yashash tarzi, g‘ulsizlik, ya’ni erkinlikni esa o‘z mayliga qullik, deb hisoblashi asarda: “Bir kuni kechasi yelkalarimni silab, «Uyalib ketaman, juda yalang‘ochsiz-da», deb qoldi. Hayron bo‘ldim, «Nima yoningda yotganda chopon kiyib olishim kerakmi? O‘zing ham hamma narsangni yechib tashlagansan-ku», dedim. «Yo‘q, menda zanjirim bor, — dedi u, qorong‘ida yuzini g‘ira-shira ko‘rayotgan bo‘lsam-da, o‘ylanib gapirayotganini tuydim. – Siz esa qip-yalang‘ochsiz, sharmingiz yo‘q». Tong qotdim, ikkalamiz birdek kiyimsizmiz-u, zanjirga chulg‘angani uchun uning sharmu hayosi joyida ekan-da, meniki yo‘q emish. Ko‘ryapsizmi g‘uliylik bularning qon-qoniga singib ketganini” bevosita o‘qirmanga murojaat yo‘sinida aks ettirilgan.

Muallif asarda personajlarning har bir holat, harakat yoki yuz ifodasini butun tafsiloti, eng mayda ikir-chikirigacha tasvirlaydi. Ma’lumki, bitta narsa haqida bir vaqtning o‘zida bir necha xil xayolga borish deyarli barchaga xos xususiyat. Lekin bu holatni adabiyotga olib kirib, undan badiiy ma’no chiqara bilish hammaning ham qo‘lidan kelavermaydi. Bunday usul kitobxonga qahramonni o‘z tabiiy holatida ko‘rish imkonini beradi.

Adib romanning ayrim o‘rinlarida batafsil tasvir usulidan voz kechib, o‘qirmanni qahramonlar taqdirini keskin o‘zgartirib yuboradigan hodisa ifodasiga hech bir tayyorgarliksiz olib kiradi. Bu hol personajlar ruhiyatining yangi qirralarini kutilmaganda ochish imkonini beradi. Tarkibida zanjir yasaladigan temir moddasi ko‘p bo‘lganidan G‘ulistonning hammayog‘iga ekib tashlangan va g‘uliylar sig‘inar darajada yaxshi ko‘rgan olmalarga qiron keltirish sahnasi hamda doimiy zanjirbandliklari sabab tartibga amal qilishdan bo‘lak intilishlari bo‘lmagan g‘uliylarning namoyishga chiqishi kabi tasvirlar shu jihatidan xarakterlidir: «Yerda chappa ag‘nab yotgan to‘nkalar xuddi uzun-uzun barmoqlarini ko‘kka cho‘zib unsiz faryod qilayotgandek odamning rahmi keladi deng. Ha, aniq nimadir bo‘lgan! Shu nimaligini bilay deb televizorga tarmashdim… televizor to‘satdan shovqin soldi: shaldir-shuldur aralash ancha baland vag‘ir-vug‘ur otilib chiqdi. Keyin tutaqqan g‘uliyga to‘la maydon yorishdi. Hech kim hech kimni eshitmay, hamma birdan gapirayotgan, ya’ni zanjirini silkitayotgan, aftidan hali nimaga ko‘chaga chiqqanini o‘zi ham anglamagan talotum tumonat, og‘izlarning katta-katta ochilib yopilishidan hayajon zo‘ridan ko‘kraklariga nafas yetmayotgani ko‘rinib turar edi. Faqat maydon emas, unga tutash ko‘chayu ko‘chachalar ham namoyish shavqi-sururi bilan qaynaydi. Hammaning yuzida shoshqin esankirash, televizorning o‘zida esa bir og‘iz ham izoh yo‘q, diktorlar ham joyida o‘tirolmay, chiqib to‘daga qo‘shilgan shekilli, kameralar to‘g‘ridan to‘g‘ri maydonga ulab qo‘yilgan edi».

Adib romanida shaxsni tinimsiz o‘sib, daqiqa sayin o‘zgarib turgan dinamizm og‘ushida ko‘rsatadi. Asrlar davomida nafaqat jismi, balki tafakkur va tuyg‘ulari ham zanjirga solingan va bu holatdan hech qachon chiqolmaydigandek tuyulgan g‘uliylarning bosh qahramon mashinasidagi badiiy asarlarni o‘qish tufayli kutilmaganda juda tez o‘zgarib ketishi tasviri asarga sur’at bag‘ishlagan. Olomonning qancha mablag‘, mehnat va vaqt sarflab yaratilgan olmazorlarni yo‘q qilishga, butun mamlakat ahliga yo‘l ko‘rsatib, hammani o‘ziga sig‘intirgan dohiy haykalini bir kundayoq yiqitishga kirishib ketgani tasvirlari tagi puch qadriyatlarga e’tiqod qo‘ygan to‘daning qiyofasiz qiyofasini haqqoniy aks ettirishi jihatidan ahamiyatlidir. Millat ramziga aylangan olma shuncha ko‘p yeyilishiga qaramay, birorta chaqaloqning tayyor kishanlar bilan tug‘ilishi mumkin emasligi va odam zanjirsiz ham yashay olishi mumkinligini asar qahramoni bo‘lmish yozuvchining kitobidan anglab qolgan g‘uliylar holati tasviri adabiyotning ijtimoiy qudratini ifodalashi jihatidan ham diqqatga loyiq. Bu tasvirlar olomon qarashlarining tayinsizligini anglatishiga ko‘ra ham g‘oyat ibratli.

Asardagi barcha personajlari haqidagi gaplar asar qahramoni bo‘lmish yozuvchi tomonidan aytiladi. Muallif g‘uliylarni butun illatiyu fazilati bilan erinmay tavsiflaydi. Aslida bunday ifoda tarzi − o‘ta mushkul. Negaki, tasvirda muallifning xolis bo‘lishi juda qiyin kechadi. Lekin Ahmad A’zam buning uddasidan chiqqan. Bu holat o‘qirmanni asarda tasvirlangan voqealarga jiddiy yondashishga, undan o‘ziga yarasha saboq olishga undaydi. Negaki, adib “bunday qilma, yomon bo‘ladi” deyish o‘rniga o‘sha yomonlikning o‘zini ko‘rsatib, ko‘proq ma’naviy-estetik samaraga erishgan.

Yozuvchi romanning syujet chizig‘ini tashkil qilgan barcha voqealar tasvirini to‘lig‘icha obrazlar ruhiyatini ochishga bo‘ysundiradi. Ba’zan kitobxonga bunday voqea va odamlar hayotda bo‘lishi mumkin emasday tuyuladi. Ammo ma’lumki, hayot realligini boriday ko‘rsatish uchun yozuvchi bo‘lish shart emas. Bunday qilish muxbirning ham qo‘lidan keladi. Chinakam asarda ko‘ngil va ruhiy holatlar haqiqati butun serqirraligi bilan aks etishi kerak. Ahmad A’zam ko‘pchilik boshqa asarlari kabi bu romanida ham o‘z badiiy haqiqatini o‘z voqeligi bag‘rida, o‘z estetik mantig‘iga muvofiq, o‘z ijodiy iqlimiga moslab ifodalashga erishadi: «…navbatda zanjir taqqan g‘uliyalarning zanjirsiz bolakaylarning qo‘lidan ushlab yo ko‘tarib turganini ko‘rib, to‘xtab qoldim. Bolakaylar bir-bir yarim, ikki, ba’zilari uch yoshda, shu yerning o‘zida onasidan tashqari, otasi, aka-opalari to‘dalashib turibdi, xullas, xaridga oila bo‘lib kelganlar. Bo‘lmaning tepasida «Zanjiring muborak, pahlavon toychoq, Orzuingga yetding, shirin qizaloq!» deb ikki qator she’r ham chiroyli qilib yozilgan. Bo‘lmadagi mol to‘lig‘icha zanjir! Bular o‘z bolalariga zanjir olishga kelgan! Yaqinroq bordim, bir erkak g‘uliy ichkariroqda, past kursida o‘tirib qo‘lidagi tizim zanjirchani jingirlatdi, bu yoqdan bir bolakay qoqilmay, turtinmay adl bordi, erkak zanjir tizimini yechib, mo‘jazgina bo‘yinturuq tasmani bolaning bo‘yniga kiygizdi-da, qo‘lidagi yaltiroq ombir bilan qirs etkizib qotirdi, bolakay baralla yig‘lab yuborgan edi, bu yoqdagilar shodon chapak chalib yubordilar, onasi quvonchdan yoshlarini oqizib, zanjirini sho‘x shildiratib, otaning bo‘ynidan quchoqlab oldi. Haligi erkak xodim, bolakay uvvos solib onasiga talpinganiga qaramay, uni mahkam quchoqlagancha qah- qah urib, bilaklari, oyoqlariga ham xuddi boyagi tarzda kishan solib qotirdi. Bola baqirib, zanjirlarini betartib jiringlatib, bu yoqqa onasiga qarab chopdi. Onasi bilan otasi baxtiyor qiyqirib, talashgancha uni boshlariga ko‘tardilar, ikki opasi, bir akasi bor ekan, shildir-shildir sakrab o‘yinga tushib ketdilar. Bo‘lmaning bu tomonida bir qiz qo‘lidagi yumshoq jazbar bilan boshqa bolaning bo‘yni, bilagi, to‘pig‘ining andazasini o‘lchayotgan, o‘zimizning «fexedeyo» bo‘limlarida ishlaydigan …ayollarga o‘xshaydigan bir xotin esa onaning qo‘lidagi qog‘ozlarni o‘z daftariga rasmiylashtirayotgan edi. Boyagi bolakayning yig‘isidan yurak oldirgan bu bola erkak xodim zanjir tizimchasini jingirlatganda bormadi, unga qaragancha to‘rsayib turaverdi. Onasi unga: «Bor, bor, amaki senga ham zanjir beradi», dedi. Bola «Boymiyman!» deb oyoq tirab oldi. Erkak xodim uning onasiga qattiq tikilib qaradi-da: «Yaxshi yurib ketganmi o‘zi?», deb so‘radi. Bolaning onasi bu savoldan bo‘zarib ketdi».

Bu tafsilotlar silsilasida muallif so‘zlarni juftlab qo‘llash, sifatlarni uyushtirib keltirish orqali o‘qirmanni asar qahramonining aqli ham bovar qilolmayotgan holat tasvirining haqqoniyligiga ishontiradi. Yozuvchi qahramonni favqulodda voqealar jarayonida ko‘rsatarkan, hech narsani ko‘zdan qochirmaydi: har bir timsolning gapi, ohangi, ko‘nglidan o‘tkazgan o‘ylari, o‘sha paytda gavdasining holati kabi mayda tafsillargacha tasvirlaydi. Bu batafsillik o‘qirmanga obrazlar holatini yurakdan tuyish, ularni chuqur tushunib, hamdard bo‘lishga olib keladi.

Yozuvchi asarda o‘qirmanni ipsiz bog‘lab turadigan jo‘shqin voqealar shiddatini emas, balki qahramonlar tuyg‘ulari tovlanishlarining xilma- xilligini ko‘rsatishga ko‘proq e’tibor qaratadi. Romanda shaxs ruhiyati tasviri, uning dardlari, iztirobu umidlari ifodasi ustuvorlik qiladi.

Adib romandagi katta-kichik barcha tasvirga yuqoridan turib, biroz kinoya aralash kulgi bilan nazar tashlasada, taqdiri azalning qudratiga ishonadi. Inson har qancha mustaqil, oyog‘ida mustahkam turgan bo‘lmasin, istagan damda vaziyat qurboni bo‘lishi mumkinligi asarda haqqoniy ko‘rsatib beriladi. Besabab oqibat yo‘qligi Xoldor, g‘uliya, uch yashar bolakay, bosh qahramonga yo‘l ko‘rsatgani, uning kitobini o‘qiganlari uchun tuzalish sabog‘ini o‘tashga majbur g‘uliylar taqdiri ularning qismatida qanday bitilgan bo‘lsa, xuddi shu yo‘sinda kechgani, faqat atrofdagilarning sa’y-harakatlari tufayli fojeiyroq tus olgani romanda ishonarli tasvirlangan. O‘qirmanning, ehtimol, asar qahramoni o‘sha kuni yo‘lga chiqmaganida yoki Jizzaxga boshqa yo‘ldan kelganida, hatto boshqa vaqtda yo‘lga tushganida ham, u umuman G‘ulistonga kelmasligi, u yerdagi shakllangan odatiy intizom buzilishiga sababchi bo‘lmasligi mumkin edi tarzidagi o‘ylari voqealar tasviriga sirlilik va shiddat bag‘ishlabgina qolmay, asarga qadim romanlarga xos avantyuristik ruh ham beradi.

Ahmad A’zam asarning bir o‘rnida bosh qahramon tilidan: “…boshidan o‘tmaganini yozgan yozuvchi yozuvchi emas”,- deydi. Chindan ham, G‘ulistonda yuz bergan deyarli barcha voqealarni ko‘pchiligimiz boshdan kechirganmiz.

Sobiq Ittifoq tarkibidagi barcha respublikalarning aholisi G‘ulistondagi g‘uliylar uchun o‘ziga xos prototip bo‘lgan deyish mumkin. Asarda go‘yo yo‘l-yo‘lakay shunchaki eslanganday, tilga olingan: «Esingizdami, bir vaqtlar Toshkentning binolari tepasi xuddi qizilga bo‘yalganga o‘xshar, odimda shior, qadamda kapesesga sharaflar, ularni ko‘rib ko‘rmas edik, ko‘zimiz tushganining ham birortasi diqqatimizni jalb qilmas edi. Bu yerda ham endi juda boshqacha chiroyli bezaklari bo‘lmasa, boshqalariga alaxsimadim; odam keraksiz narsalarga ham juda o‘rganar ekan. Bizda ham, esingizdami, ilgarilari hammasini partiyaga bog‘lar edik. To‘y qilsak, ikki yoshning boshi qovushsa ham, albatta, buni partiyaning g‘amxo‘rligidan deb, kapeesesga sharaflar o‘qib, dohiyga rahmatlar aytar edik. Xuddi bolalarimiz ham marhum dohiyning karami va mehribonligidan dunyoga kelgandek. Bularda ham, nima bo‘lmasin, zanjir tufayli, zanjirning tartiboti bergan imkoniyat sababli, deb yozilar ekan» tasviri shu jihatdan diqqatni tortadi.

Romanning o‘ziga xosligi shundaki, uni to‘lig‘icha ijtimoiy badiiyat namunasi deyish ham, ijtimoiy muammolar inson ruhiyatini ochish vositasigina bo‘lgan asar deb sanash ham mumkin. Adibning estetik manzara yaratishda mayda detallarni batafsil tasvirlash usuli o‘qirmanni hushyorlikka, biror tafsilotga befarq bo‘lmaslikka, asarni sinchiklab o‘qishga undab, uning badiiy saviyasini o‘stiradi. Romanda qahramon tushib qolgan ilojsiz vaziyat kitobxonning rahmini keltirish uchun emas, tirik odamni yaxshi va yomon, kuchli va ojiz, ezgu va yoqimsiz qirralari bilan haqqoniy ko‘rsatish maqsadida tasvirlangan. Umuman, qahramonni hamisha harakatda, o‘zgarishda tasvirlash, inson shaxsiyatining tinimsiz dinamikasini uning o‘y-kechinmalari vositasida ko‘rsatish A. A’zam ijodiga xos asosiy xususiyatlardan biridir. O‘ychil, sinchkov, hayotdagi hamma ham ko‘ra olmaydigan holatlarni nazardan qochirmaydigan Ahmad A’zam badiiy so‘z imkoniyatlaridan ustalik bilan foydalanib, adabiyot ixlosmandlarini o‘ziga tortuvchi, milliy adabiyotimizda o‘ziga xos o‘ringa ega asar yarata olgan.

Badiiy ijod siyosiy, mafkuraviy kabi bo‘g‘ovlar ta’siriga tushganida, o‘ta jiddiylashadi. Chunki u o‘zidan yuqorida turuvchi bo‘g‘inning talablariga moslashgan bo‘ladi, yuqorining talablari esa hamisha jiddiydir. Ijod erkinlashgani sari adabiyotda lazzat, o‘yin, kinoya unsurlari kuchayib boraveradi. San’atning X. Ortega tomonidan payqab yetilgan “degumanizatsiya”lashuvi, ya’ni noinsoniylashuvi aynan shu yo‘sinda namoyon bo‘ladi. Bu adabiyot zerikkan bekorchilarning ermagiga aylanganining emas, balki aslida o‘ziga xos bo‘lmagan ijtimoiy, siyosiy, axloqiy, falsafiy, mafkuraviy va hk. ortiqcha yuklardan qutulib, odamning ko‘ngil tovlanishlaridagi adoqsiz jilvalarni aks ettirishga yo‘naltirilgan o‘z asl missiyasi tomon siljiyotganining belgisidir.

Bir paytlar ommaviylik va tushunarlilik hukmron mafkura tomonidan adabiyotning asosiy belgisiga aylantirilgandi.Hukmron mafkuradan xalos bo‘lgan ijod badiiy adabiyot uchun bulardan muhimroq belgilar ham bor ekanini ko‘rsatmoqda. Bu badiiy adabiyotning xilma- xillashuviga imkon beryapti. Ximla-xil adabiyot esa, shaksiz, xilma-xil shaxsiyat shakllanishiga xizmat qiladi.

2012 yil 17 yanvar-5 fevral